Huquq ta’limi jarayonida faol va interfaol metodlardan foydalanishning xususiyatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	73.3KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	19 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

107 Sotish

Huquq ta’limi jarayonida faol va interfaol metodlardan foydalanishning xususiyatlari

Sotib olish

MAVZU: HUQUQ TA LIMI JARAYONIDA FAOL VA INTERFAOLʼ
METODLARDAN FOYDALANISHNING XUSUSIYATLARI
1

MUNDARIJA
“VEN DIAGRAMMASI” strategiyasi (metodi) ................................................................................ 8
“INSERT” strategiyasi ................................................................................................................... 8
“ZAKOVATLI ZUKKO” metodi .................................................................................................... 10
“QARAMA-QARSHI MUNOSABAT” metodi ............................................................................... 10
INTERFAOL METODLAR ........................................................................................................................ 16
“FIKRIY HUJUM” METODI .......................................................................................................... 17
“AQLIY HUJUM” METODI .......................................................................................................... 18
“KLASTER” METODI ................................................................................................................... 20
“BILAMAN. BILISHNI XOHLAYMAN. BILIB OLDIM” .................................................................... 21
METODI ..................................................................................................................................... 21
BIRINCHI BOB BO’YICHA XULOSA ......................................................................................................... 24
IKKINCHI BOB BO’YICHA XULOSA ......................................................................................................... 43
KIRISH
Jamiyatimizdagi ko‘pchilik insonlar o‘qituvchilarni kunlar, haftalar va oylar
davomida o‘qitiladigan fan bo‘yicha asta-sekinlik bilan turli xil ko‘rsatma va
topshiriqlar beradigan hamda bir maromda qanday dir bilimlar majmuasini o
‘quvchi!arga singdiradigan zerikarli mutaxassislar sifatida tushunadilar. Lekin
ularning qanday ko‘rsatma va topshiriqlar berishlari hamda bunday usullar
qanday samara berishini ko‘pchilik bilmaydi yoki tushunmaydi. Shuning uchun
2

ham yillar davomida ta’lim berishning bir qancha usullari va uslubiyati vujudga
keldiki, ularning jamiyatdagi o‘mi beqiyos ahamiyatlidir. Ba’zi bir ta’lim
berish uslublari yosh bolalarning bilim olish jarayonini o‘rganish asosida
tashkil etilgan bo‘lsa, boshqalari dars berish jarayonida ro‘y beradigan
muammolarni hisobga olgan holda tashkil etilgan. 0 ‘qitish uslubiyatining yana
boshqa birlari esa bir qancha olimlar tomonidan ishlab chiqilgan falsafiy-
mantiqiy modellar asosida, masalan, Suqrot uslubida, muloqot usulida yoki
korporativ usulda tashkil qilingan. Undan so‘ng o‘qitishning ta’lim berish
modellari asosida tashkil etish keng miqyosda amalga oshirila boshlandi.
Bunda o‘quvchitalabalaming m a’lum bir soha yoki fandan bilim olishlari
maxsus usullar, modellar, ta’lim standartlari yoki strategiyalar asosida amalga
oshirilar edi. Ba’zi bir modellarda o ‘qituvchi dominant rolida bo‘lib, barcha
ta’lim berish vazifalarini o‘zi hal qilar, boshqalarida esa talabalarga to ia rkinlik
berilib, ulami demokratik tamoyillar asosida o‘qitilar, yana boshqa birlarida esa
talaba va o ‘qituvchi orasida tenglik hamda ijodiy fikr almashinish jarayoni
amalga oshirilib, o‘zaro muloqot vositasida interfaol ta’lim jarayoni amalga
oshirilar edi. Lekin bu modellaming ishlatilishi va samarasi o‘quvchi-
talabalaming bilim darajasiga, intilishlariga, ongining rivojlanish
ko‘rsatqichlariga har doim ham mos kelavermaydi. Masalan, sinfdagi
talabalarning aksariyati bilim olishni istamaydigan va bunga intilmaydigan
bo‘lsa-yu, ammo o ‘qituvchidan ularga qandaydir usullar bilan bo‘lsa ham
qandaydir bilim berish talab qilinsa, u holda yuqorida ko‘rsatib o ‘tilgan har
qanday model, usul yoki strategiya ham o‘z-o ‘zidan ojizlik qilib koladi.
Bunday hollarda ta’lim berishning eng yangi modellaridan biri kooperativ
ta’lim berish modeli bo‘lib, unda talabalar va ta’lim beruvchi instruktor
birgalikda ma’lum bir hayotiy masala yoki muammolarni hal qilish jarayonida
tegishli malakaga yoki bilimga ega bo‘ladilar. Ammo hozirgi paytdagi ta’lim
berish jarayoni asosan sinfda yoki maxsus jihozlangan xonalarda talabalar va o
‘qituvchining o‘zaro muloqoti orqaii amalga oshiriladi
3

Kurs ishining maqsad va vazifasi
Kurs tinglovchilariga interfaol ta’lim va uning shakllari haqida keng
ma’lumot berish, interfaol ta’limning shakllari va vositalarini farqlay olish,
ta’lim jarayonida ularni qo’llay bilish yuzasidan bilim, ko’nikma va
malakalarini oshirish , rivojlantirish va mustaxkamlash.
Kurs ishining ob`ekti
Tinglovchilar interfaol ta’lim va uning shakllari haqida keng ma’lumot
oladilar interfaol ta’limning shakllari va vositalarini farqlay olish, ta’lim
jarayonida ularni qo’llay bilish yuzasidan bilim, ko’nikma va malakalarini
oshiradilar.
Kurs ishining predmeti
Interfaol usullarni qo’llash natijasida o’quvchilar-ning mustaqil fikrlash,
tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslagan
holda himoya qila bilish, sog`lom muloqot, munozara, bahs olib borish
ko’nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi.
I BOB. HUQUQ TA LIMI JARAYONIDA FAOL VA INTERFAOLʼ
METODLAR ASOSIDA O'QITISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1Ta lim muassasalarida huquq ta limi va tarbiya ishlari.
ʼ ʼ
Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari keng
qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish
4

jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir
darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq.
An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini
faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning
o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining
samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash
borasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi
bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va
barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan
hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib,
ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish
maqsadlari uchun moslari hozirda mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan
maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat
hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun
to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan.
Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan
ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib , ularning ta’lim jarayonida faolligi
muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga
bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash ,
bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli o’yinlar
kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil
bajarishga undash talab etiladi.
Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda , o’zaro bahs-
munozarada fikrlash asnosida, hamjixdtlik bilan hal etishdir. Bu usulning
afzalligi shundaki, butun faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib,
mustaqil hayotga tayyorlaydi.
5

O’qitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim
oluvchilarning soni va imkoniyatlari , o’quv muassasasining o’quv-moddiy
sharoiti, ta’limning davomiyligi, o’qituvchining pedagogik mahorati va
boshqalar e’tiborga olinadi.
Shunday qilib, fanlarni o’qitish jarayonida interfaol metodlardan foydalanish
o’ziga xos xususiyatga ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan har bir
interfaol metodni sinchiklab o’rganish va amalda qo’llash o’quvchi-
talabalarning fikrlashini kengaytiradi hamda muammoning to’g’ri echimini
topishlariga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchi-talabalarning ijodkorligini va
faolligini oshiradi. Turli xil nazariy va amaliy muammolar interfaol metodlar
orqali tahlil etilganda o’quvchi-talabalarning bilim, ko’nikma, malakalari
kengayishi va chuqurlashishiga erishiladi.
Yuqorida aytilganlardan interfaol ta’lim metodlarini tegishlicha tahlil qilish va
shu asosda ularni tasniflash zarurati ma’lum bo’ladi. Quyida ushbu masala
yuzasidan umumiy mulohazalarni keltiramiz.
Bu metodlarni tasniflashda ularni interfaol metodlar , interfaol ta’lim
strategiyalari, interfaol grafik organayzerlarga ajratish mumkin.
Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar
sanaladi:
Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O’quv keyslari”), “Blist-so’rov”,
“Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim” va b.
Interfaol ta’lim strategiyalari.“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-
zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotastiya”, “Yumaloqlangan qor” va k.
Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda
guruh ishini tashkil qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategikyondashuvga
6

qiyoslanishiga asoslaniladi. Aslida bu strategiyalar ham ko’proq jihatdan
interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida boshqa farqlar yo’q.
Interfaol grafik organayzerlar : “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”,
“Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”,
“Qanday?” va b. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday
mashg’ulotlarda asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko’rinishda
ifodalanishiga asoslaniladi. Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham
ko’proq jihatdan interfaol ta’lim metodlariga tegishli bo’lib, ularning orasida
boshqa farqlar yo’q.
Interfaol ta’lim metodlarini ko’pincha turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari
texnologiyalari bilan bir vaqtda qo’llanmokda. Bu metodlarni qo’llash
mashg’ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib , ta’lim samaradorligini
yaxshilashga xizmat qiladi.
Shu munosabat bilan yuqoridagi tasnif bo’yicha hozirgi ayrim interfaol ta’lim
metodlarining turli shakllardagi o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan
qo’llash uchun qulayligi shartli ravishda quyidagi 8-jadvalda keltirildi.
Bu jadvaldagi ayrim interfaol ta’lim metodlarining turli shakllardagi o’quv
mashg’ulotlari texnologiyalari bilan qo’llash uchun qulayligi bir muncha shartli
va aslida muayyan o’quv mashg’ulotlari texnologiyalari bilan boshqa yana ko’p
interfaol metodlarni aniq maqsadlar yo’lida qo’llash mumkin ekanligini alohida
ta’kidlash zarur.
Shunday qilib, oliy ta’lim muassasalaridagi kasbiy ta’lim jarayoni o’qitishning
zamonaviy shakl va metodlariga muvofiq tashkil etiladigan ko’pqirrali yaxlit
tizim doirasida amalga oshiriladi. Bunda har bir shakl o’z oldiga
qo’ygan vazifalarni bajaradi , lekin shakl va metodlar to’plami yagona didaktik
7

majmuani hosil qiladi. Bu didaktik majmuaning amalga oshirilishi esa, o’quv
jarayonining psixologik-pedagogik qonuniyatlari bilan belgilanadi.
“VEN DIAGRAMMASI” strategiyasi (metodi)
Ushbu strategiya o‘quvchilarda mavzuga nisbatan tahliliy yondashuv, ayrim
qismlar negizida mavzuning umumiy mohiyatini o‘zlashtirish (sentezlash)
ko‘nikmalarini hosil qilishga yo‘naltiriladi. Strategiya kichik guruhlarni
shakllantirish asosida sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. Yozuv taxtasi o‘zaro
teng 4 bo‘lakka ajratiladi va har bir bo‘lakka sxema chiziladi.
Strategiya o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan o‘zaro yaqin nazariy bilimlar,
ma’lumotlar yoki dalillarni qiyosiy tahlil etishga yordam beradi. Ushbu
strategiyadan muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha yakuniy darslarni tashkil
etishda foydalanish yanada samaralidir.
Strategiyani qo‘llash bosqichlari quyidagilardan iborat:
-sinf o‘quvchilari 4 guruhga bo‘linadi;
-yozuv taxtasiga topshiriqni bajarish mohiyatini aks ettiruvchi sxema chiziladi;
-har bir guruhga o‘zlashtirilayotgan mavzu yuzasidan alohida topshiriqlar
beriladi;
— topshiriqlar bajarilgach, guruh a’zolari orasidan liderlar tanlanadi;
-liderlar guruh a’zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, yozuv
taxtasida aks diagrammani to‘ldiradilar.
“INSERT” strategiyasi
Strategiya o‘zlashtirilishi ko‘zda tutilgan yangi mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning
muayyan tushunchalarga egaliklarini aniqlash va ularda matnga nisbatan tahliliy
8

yondashish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Strategiyani qo‘llash
jarayonida quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
-kichik guruhlar shakllantirilib, ular nomlanadi;
-har bir guruhlar o‘zlashtirilishi rejalashtirilayotgan mavzuga oid 2 ta fikr
bildirish so‘raladi;
-o‘quvchilar navbatma-navbat mulohazalarni bayon etadildr;
-bayon etilgan fikrlar yozuv taxtasiga yozib boriladi;
-so‘ngra o‘qituvchi yangi mavzu mohiyatini yorituvchi matnni guruhlarga
tarqatadi;
-guruhlar matn bilan tanishib chiqib, matn va o‘zlari bildirgan fikrlarning bir-
biriga qay darajada muvofiq kelganligini aniqlaydilar (o‘xshashlik va farqlar
maxsus belgilar yordamida qayd etiladi);
— guruh a’zolari shaxsiy qarashlarini ifoda etadilar va maxsus belgilar soni
umumlashtiriladi;
— guruh a’zolari orasidan liderlar belgilanadi;
— liderlar sinf jamoasini guruh natijalari bilan tanishtiradilar;
-guruhlarning yondashuvlari umumlashtirilib, yakuniy xulosa chiqariladi.
Strategiyani qo‘llashda o‘quvchilar quyidagi sxemalar bo‘yicha faoliyatini
tashkil etadilar:
Strategiyani o‘quvchilar mantiqiy fikrlash, shaxsiy xatolar ustida ishlash
ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
9

“ZAKOVATLI ZUKKO” metodi
Mavjud bilimlarni puxta o‘zlashtirishda o‘quvchlarning fikrlash, tafakkur
yuritish layoqatlariga egaliklari muhim ahamiyatga ega. “Zakovatli zukko”
metodi o‘quvchlarda tezkor fikrlash ko‘nikmalarini shaklalantirish, shuningdek,
ularning tafakkur tezliklarini aniqlashga yordam beradi. Metod o‘z xohishlariga
ko‘ra shaxsiy imkoniyatlarini sinab ko‘rish istagida bo‘lgan o‘quvchlar uchun
qulay imkoniyat yaratadi. Ular o‘qituvchi tomonidan berilgan savollarga qisqa
muddatlarda to‘g‘ri va aniq javob qaytara olishlari zarur. Savollarning
murakkablik darajasiga ko‘ra har bir savolga qaytarilgan to‘g‘ri javob uchun
ballar belgilanadi. Yakuniy ballarning o‘rtacha arifmetik qiymatini topish
asosida tezligi aniqlanadi.
Ballarning belgilanishi o‘quvchlarning shaxsiy imkoniyatlari to‘g‘risida aniq
tasavvurga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi.
Metod o‘quvchlar bilan yakka tartibda, guruhli va ommaviy ishlashda birdek
qo‘llanilishi mumkin.
“QARAMA-QARSHI MUNOSABAT” metodi
Metodi o‘z mohiyatiga ko‘ra o‘zlashtirilgan bilimlarni tahlil va sentez qilish
asosida asosiy hamda ikkinchi darajali ma’lumotlar sifatida guruhlarga ajratish
imkonini beradi. Metodni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
-mavzuning umumiy mazmuni yodga olinib, uning ahamiyatini yorituvchi
tayanch tushunchalar aniqlanadi;
-ular muayyan ketma-ketlikda qayd etiladi;
-tushunchalar shaxsiy yondashuv asosida muhim va u qadar muhim bo‘lmagan
tushunchalar tarzida guruhlanadi;
10

-jadval yaratilib, uning 1-ustuniga muhim bo‘lmagan tushunchalar yoziladi;
-kichik guruhlar asosida shaxsiy yondashuv muhokama qilinadi;
-jamoaning umumiy fikriga ko‘ra yakuniy xulosani ifoda etuvchi jadval
yaratiladi.
1.2 Faol va interfaol metodlar-o qituvchi metodikasining muhimʼ
elementlari
Interfaol metod - ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidadagi
faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish,
11

shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash
dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy
mezonlari: norasmiy bahs – munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin
bayon etish va ifodalash imkoniyati,o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga
imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun
topshiriqlar berish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim – tarbiyaviy
ishlar samaradorligini oshirishda o’ziga xos ahamiyatga ega.
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan
biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iboratdir.
Barcha fan o’qituvchilari shu jumladan boshlang’ich sinf o’qituvchilari ham
dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol metodlardan borgan sari keng ko’lamda
foydalanmoqdalar.
Interfaol metodlarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash , tahlil
qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslangan holda himoya
qila bilish, sog’lom muloqot, munozara , bahs olib borish ko’nikmalari
shakllanib, rivojlanib boradi.
Interfaol degani, o’qituvchi va o’quvchilar orasida o’zaro hamkorlik tufayli dars
samaradorligini oshadi, yangi darsni o’quvchi mustaqil harakat, mulohaza,
bahs-munozara orqali o’rganadi, qo’yilgan maqsadga mustaqil o’zi darsda
o’quvchi faol ishtirok etgan holda kichik guruhlarda javob topishga harakat
qiladi ,ya’ni ham fikrlaydi, ham baholaydi, ham yozadi, ham gapiradi, ham
tinglaydi , eng keragi o’zi faol ishtirok etadi. Interfaol usullarining negizidagi
topshiriq mazmunini anglab yetgan o’quvchilar ta’lim jarayoniga o’zlari
bilmagan holda qiziqish bilan kirishib ketadilar.
Boshlang’ich sinflarda qo’llanadigan texnologiyalaridan foydalanishning
maqsadi:
12

O’quvchilarda hozirjavoblik hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin
fikrlashga asoslangan tafakkur tarzini shakillantirishdan iborat. Hozirda keng
qo’llanib kelayotgan interfaol metodlar turlari juda ko’p bo’lib, ularning
hammasi ham boshlangich ta’limda qo’llash uchun yaroqli emas. Bunga 1-
navbatda boshlangich sinf o’quvchisining o’qish, yozish tezligining kichikligi
va sinfda aksariyat hollarda 30 tadan ortiq o’quvchi o’qishi bo’ladi. Interfaol
metodlar nisbatan kichik auditoriyalarga (30 tagacha ) va ko’proq uzluksiz
ta’lim tizimining o’rta va yuqori bo’ginlariga mo’ljallangan bo’lib, boshlangich
sinflarda qo’llash tajribalari juda kam. SHuning uchun yangi texnologiyalarning
faqat boshlangich sinf matematika darslarida qo’llash mumkin bo’lganlari
haqida so’z yuritamiz.
Interfaol metod sinfda o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni
muhokama qilishda “Aqliy hujum”, “Adashgan zanjirlar”, “Savol bering”,
“Insert”, ”BBB”, “Bahs – munozara”, “Muammoli savollar”, “Kichik
guruhlarda ishlash”, “Burchaklar metodi“, “Kubiklar” metodlari asosida bahs,
munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yordam beradi.
“ Aqliy hujum” texnologiyasini qo’llash bir muammoni hal qilish yo’lidan
turlicha va iloji boricha ko’proq taklif, fikr – mulohazalarni yig’ishdan iborat.
Avvaliga har qanday takliflar qabul qilinadi. Keyin esa, ularning ichidan eng
ma’qulini tanlab olinadi. Bu metodni qo’llashda eng nozik tomoni hamma
takliflarni “Eslab” qolishdir. Shuning uchun ularni yozib borish kerak bo’ladi.
O’qituvchi ularni shartli belgilar va qisqartirishlar bilan doska yoki vatman
qog’ozga yozib boradi.
Masalan: 3 – sinfda mavzuga oid quyidagi mashqni hal qilish yuzasidan hamma
takliflarni yig’ish mumkin.
“Quyidagi shaklda nechta to’rt burchak bor?”
13

Bunda takliflar to’rtburchaklar sonini sanash usuliga oid bo’lib, ularning sonini
to’g’ridan – to’g’ri aytish talab qilinmaydi.
Bunda turli takliflar bildirish mumkin. Eng maqbuli avval 1 katakli, keyin 2, 3,
4, 5, 6, 7, 8 katakdan tuzilgan to’rtburchaklar sonini sanashni taklif qilish
mumkin.
Yoki biror ifoda qiymatini qulay usulda hisoblash yuzasidan takliflar yig’iladi.
Masalan: 1 dan 20 gacha bo’lgan barcha natural sonlar yig’indisini topish yo’li
so’raladi. Hamma takliflar qabul qilinadi. Ularning bir nechtasi bo’yicha
yig’indi topiladi va usullar taqqoslanadi. Eng qulay usulni taklif qilgan guruh
yoki juftlik taqdirlanadi.
Darsda berilgan masala , misol va topshiriqni juft bo’lib hal qilishi ham
o’quvchilarni o’zaro fikr almashishga, bir – birini to’ldirishi, kerak bo’lsa bir –
biriga o’rgatishga o’rgatadi. Bunday usulni “Juftlikda ishlash” deb ataladi.
O’qituvchi o’quvchilar mustaqil hal qilishi mumkin bo’lgan istalgan vazifani
juftlikda topshiradi. Bunday topshiriqni ijodiy harekterda bo’lishi maqsadga
muvofiqroqdir.
“ Adashgan zanjirlar” usuli boshlang’ich sinflarda biror bir ketma – ketlikni
tiklash uchun qo’llanadi. Bunda o’qituvchi biror mavzu, tushuncha, algoritmga
oid ketma – ketlikni alohida – alohida va tartibsiz qo’yadi. O’quvchilar tartibsiz
joylashgan so’zlarga mantiqiy bog’langan zanjirni tuzishlari kerak. Bu metodni
4-6 kishilik guruhda qo’llash ham, butun sinf bilan ishlash ham mumkin.
O’qituvchi bilim uzatuvchi rolidan o’quv jarayonini tashkil qiluvchi,
o’qish faoliyatini boshqaruvchi , o’quvchilar faolligini psixologik va pedagogik
jihatdan oqilona qo’llab quvvatlab rivojlantiruvchi roliga o’tishi, deb
hisoblaymiz.
14

Pedagogik texnologiya nazariyasi va uni ta’lim jarayonida qo’llash
muammolariga bag’ishlangan zamonaviy tadqiqotlar mazkur nazariyaning
ta’lim rivojini ta’minlashdagi ahamiyatini chuqur anglab yetish, uning
imkoniyatlarini aniqlash va keng ko’lamli axborot maydonini egallashga
yordam beradi.
Pedagogik texnologiya nazariyasini shakllantirish va undan foydalanish
mexanizmini bilish, ta’lim jarayonini rivojlantirish va boshqarishning eng
samarali shakl va metodlarini aniklash imkonini beradiki, buning nafaqat
nazariy, balki amaliy ahamiyati ham beqiyosdir.
Ta’lim nazariyasi va amaliyotida pedagogik texnologiyalarni tadqiq etish ishi
fanlararo (pedagogika, psixologiya , metodologiya, pedagogik metodologiya,
falsafa, sotsiologiya va boshqa fanlar) aloqadorlik va bog’liqlik asosida
yondashuvni talab etadi. Ko’rsatib o’tilgan fan yo’nalishlarining har birida
ta’lim texnologiyalarining ma’lum nazariy jihatlari va texnologiyani ta’lim
jarayoniga tatbiq etishda alohida o’rin tutuvchi qulay shart-sharoitlari bir qadar
to’liq taxlil qilingan.
Texnologiya mehnat jarayonining o’ziga singdiriladi. Texnologiyaning amalga
oshirilish shaklidan qatiy nazar, asosiy maqsad umumiy jarayon
operatsiyalarining tavsifi, predmeti , vositalari va yakuniy natija bilan
belgilanadi. Binobarin, pedagogik texnologiyaning pedagogik jarayoni amalga
oshirish shakli sifatidagi mohiyati pedagogik faoliyat sohasida namayon
bo’ladi insonning ongi jamoaviy o’zaro ta’sir in’ikosining ideal shakli hamda
dialektik qarama-qarshiligini ifoda etib, o’zgartirilgan mehnat sifatida namoyon
bo’ladi. Shunga ko’ra ongi qayta shakllantirish qonuniyatlarini ijtimoiy
texnologayadan, ushbu qonuniyatlarini joriy etishning asosiy shakllarini
pedagogik texnologiyaga asoslangan pedagogik amaliyotdan izlash taqozo
etiladi;
15

- pedagogik texnologiya ijtimoiy texnologiyadan ajralib chiqib , o’z
taraqqiyotida shartli jamoaviy repetitsiyaviy (mashqlantiruvchi) refleks
bosqichini bosib o’tgan holda, asosiy texnologik o’zaro ta’sirlarni maqsadga
muvofiq tarzda takrorlovchi harakat va operatsiyalar tizimiga ajratadi. Bundan
kuzatilgan maqsad ijtimoiy ongi mustahkamlash va to’plangan tajribani
yangi avlodlarga yetkazishdan iborat bo’lib, uning predmeti esa ideallashtirilgan
tavsifga ega;
-pedagogik texnologiya nazariyasining yaratilish va rivojlanish mantiqi asosiy
bosqichlarda umumiy texnologik nazariyaning shakllanishini aks ettiruvchi
holat sifatida namoyon bo’ladi. Mazkur xislat asosi fikrlash jarayonining eng
muhim shakli sifatida xulosa chiqarish imkonini beruvchi deduktiv yondashuv
hisoblanadi;
- pedagogik texnologiya nazariyaning yaratilishi uchun "g’isht qo’yishning"
asosiy davri pedagogiktexnologiyaning boshlang’ich "hujayrasi"ni ifoda etuvchi
pedagogik jarayonda texnologik besh jihatning mohiyatini ochishga
yordam beruvchi, o’ziga xos tushuncha va kategoriyalar tizimini aks ettiruvchi
texnologik o’zgarish, texnologik vosita hamda texno-pedagogik o’zaro ta’sir
bilan bog’liqdir.
I N T E R F A O L M E T O D L A R
Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo‘yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha
ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga
erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o`quvchilarga
yetkazib berish, ularda ma’lum faoliyat yuzasidan ko‘nikma va malakalarni
hosil qilish, shuningdek, o`quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan
egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar darajasini baholash o‘qituvchidan
yuksak pedagogik mahorat hamda ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha
yondashuvni talab etadi.
16

Pedagogik texnologiya o‘z mohiyatiga ko‘ra sub’ektiv xususiyatga ega. Qanday
shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat’iy nazar
texnologiyalar:
— pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishi;
— o‘qituvchi o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirishi;
— o`quvchilar tomonidan o‘quv predmetlari bo‘yicha puxta bilimlarning
egallanishini ta’minlashi;
— o`quvchlarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantirishi;
— o`quvchilarning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqara olishlari uchun
zarur shart-sharoitlarni yaratishi;
— pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g‘oyalarining
ustivorligiga erishishni kafolatlashi zarur.
“FIKRIY HUJUM” METODI
Mazkur metod o‘quvchilarning mashg‘ulotlar jarayonidagi faolliklarini
ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag‘batlantirish hamda bir xil fikrlash
inertsiyasidan ozod etish, muayyan mazvu yuzasidan rang-barang g‘oyalarni
to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki
bosqichida paydo bo‘lgan fikrlarni yengishga o‘rganish uchun xizmat qiladi.
“Fikriy hujum” metodining asosiy tamoyili va sharti mashg‘ulotning har bir
ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo
ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag‘batlantirishdan
iboratdir. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonidagi
erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan foydalanish
17

o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘lamining kengligiga bog‘liq
bo‘ladi.
“Fikriy hujum” metodidan foydalanish chog‘ida o‘quvchilarning soni 10-15
nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir.
“AQLIY HUJUM” METODI
Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda
keng qo‘llaniladigan metod sanalib, u mashg‘ulot ishtirokchilarini muammo
xususida keng va har tomonlama fikr yuritish hamda o‘z tasavvurlari va
g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni
hosil qilishga rag‘batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan
mashg‘ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original
yechimlarni tanlash imkoniyati tug‘iladi. “Aqliy hujum” metodi tanlab olingan
mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo‘lgan
g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi.
Metoddan samarali foydalanish maqsadida quyidagi qoidalarga amal qilish
lozim:
— o‘quvchilarning o‘zlarini erkin his etish uchun sharoit yaratib berish;
— g‘oyalarni yozib borish uchun yozuv taxtasi yoki varaqlarni
tayyorlab qo‘yish;
— muammo (yoki mavzu)ni aniqlash;
— mashg‘ulot jarayonida amal qilinishi lozim bo‘lgan shartlarni
belgilash;
— bildirilayotgan g‘oyalarning ularning mualliflari tomonidan
asoslanishiga erishish va ularni yozib olish;
18

— qog‘oz varaqlari g‘oya (yoki fikr)lar bilan to‘lgandan so‘ng
ularni yozuv taxtasiga osib qo‘yish;
— bildirilgan fikrlarni yangi g‘oyalar bilan boyitish asosida ularni
quvvatlash;
— boshqalar tomonidan bildirilgan g‘oya (yoki fikr)lar ustidan
kulish, kinoyali sharhlarning bildirilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
— yangi g‘oyalar bildirilish davom etayotgan ekan, muammoning
yagona yechimini e’lon qilishga shoshilmaslik.
Shuningdek:
— o‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan har qanday g‘oya baholanmaydi;
— o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari surishlari
uchun qulay muhit yaratiladi;
— g‘oyalarning turlicha va ko‘p miqdorda bo‘lishiga ahamiyat qaratiladi.
— boshqalar tomonidan bildirilayotgan fikrlarni yodda saqlash, ularga tayangan
holda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asosida muayyan xulosalarga
kelish kabi harakatlarning o‘quvchilar tomonidan sodir etilishiga erishiladi.
Dars jarayonida “Aqliy hujum” metodidan foydalanishda quyidagi qoidalarga
amal qilish talab etiladi:
1. O‘quvchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning
mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish.
19

2. Har bir o‘quvchi tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirilib boriladi.
Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning
rag‘batlantirilishi navbatdagi yangi fikrlarning tug‘lishiga olib keladi.
3. Har bir o‘quvchi o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi
mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki
ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi.
Mashg‘ulot jarayonida o‘quvchilar faoliyatini standart talablar asosida nazorat
qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi.
Ularning fikrlari baholanib borilsa, o‘quvchilar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini
himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni
qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchilarni muammo bo‘yicha keng
fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini
baholab borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir.
“KLASTER” METODI
Klaster (g‘uncha, bog‘lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan
shakli bo‘lib, u o‘quvchilarga ixtiyoriy muammolar xususida erkin, ochiq
o‘ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga
yordam beradi. Mazkur metod turli xil g‘oyalar o‘rtasidagi aloqalar to‘g‘risida
fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Klaster”
metodi aniq ob’ektga yo‘naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan
foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog‘liq ravishda
amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o‘quvchilar tomonidan
chuqur hamda puxta o‘zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir
maromda bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Stil g‘oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan “Klaster” metodi puxta o‘ylangan
strategiya bo‘lib, undan o‘quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosidan
tashkil etiladigan mashg‘ulot jarayonida foydalanish mumkin. Metod guruh
20

asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlar va o‘quvchilar tomonidan
bildirilayotgan g‘oyalarning majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari
surilgan g‘oyalarni umumlashtirish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish
imkoniyatini yaratadi.
“Klaster” metodidan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi:
1. Nimaniki o‘ylagan bo‘lsangiz, shuni qog‘ozga yozing. Fikringizning sifati
to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib boring.
2. Belgilangan vaqt nihoyasiga yetmaguncha, yozishdan to‘xtamang. Agar ma’lum
muddat biror bir g‘oyani o‘ylay olmasangiz, u holda qog‘ozga biror narsaning
rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g‘oya tug‘ulguncha davom ettiring.
3. Yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e’tibor bermang.
4. Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko‘proq yangi g‘oyalarni ilgari
surish hamda mazkur g‘oyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni, bog‘liqlikni
ko‘rsatishga harakat qiling. G‘oyalar yig‘indisining sifati va ular o‘rtasidagi
aloqalarni ko‘rsatishni cheklamang.
“BILAMAN. BILISHNI XOHLAYMAN. BILIB OLDIM”
METODI
Ushbu metod o‘quvchilarga muayyan mavzular bo‘yicha bilimlari darajasini
baholay olish imkonini beradi. Metodni qo‘llash jarayonida o‘quvchilar bilan
guruhli yoki ommaviy ishlash mumkin. Guruh shaklida ishlashda mashg‘ulot
yakunida har bir guruh tomonidan bajarilgan faoliyat tahlil etiladi. Guruhlarning
faoliyatlari quyidagi ko‘rinishda tashkil etilishi mumkin:
1. Har bir guruh umumiy sxema asosida o‘qituvchi tomonidan berilgan
topshiriqlarni bajaradi va mashg‘ulot yakunida guruhlarning munosabatlari
loyiha bandlari bo‘yicha umumlashtiriladi;
21

2. Guruhlar umumiy sxemaning alohida bandlari bo‘yicha o‘qituvchi tomonidan
berilgan topshiriqlarni bajaradi.
O‘quv faoliyati bevosita yozuv taxtasi yoki ish qog‘ozida o‘z aksini topgan
quyidagi sxema asosida tashkil etiladi.
Metoddan foydalanish 3 bosqich asosida amalga oshiriladi:
1. O‘quvchilarning o‘rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo‘yicha
tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi.
2. O‘quvchilarning mavzu bo‘yicha mavjud bilimlarini boyitishga bo‘lgan
ehtiyojlari o‘rganiladi.
3. O‘quvchilarni mavzuga oid ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladilar.
Bosqichlar bo‘yicha amalga oshirilgan harakatlarning to‘liq tafsiloti
quyidagicha:
— sinf o‘quvchilari guruhlarga biriktiriladilar;
— o‘quvchilarning yangi mavzu bo‘yicha tushunchalarga egalik darajasi
o‘rganiladi;
— o‘quvchilar tomonidan qayd etilgan tushunchalar loyihaning 1-bandiga
yozib boriladi;
— o‘quvchilarning yangi mavzu bo‘yicha mavjud bilimlarini boyitishga
bo‘lgan ehtiyojlari o‘rganiladi;
— o‘quvchilarning ehtiyojlari sifatida bayon etilgan tushunchalar loyihaning
2-bandiga yozib boriladi;
— o‘qituvchi yangi mavzuga oid umumiy ma’lumotlar bilan o‘quvchilarni
xabardor qiladi;
22

— o‘quvchilar o‘zlashtirgan yangi tushunchalar aniqlanadi;
23

BIRINCHI BOB BO’YICHA XULOSA
O’zbekistonda huquqiy davlat barpo etish maqsadida huquqiy ta’lim va
ongni shakllantirish masalalariga alohida e`tibor berib kelinmoqda. Mehnat
jamoalari, ta`lim maskanlari va har bir shaxs bilan va ko’p qirrali ishlar amalga
oshirilmoqda.
Respublika qonun chiqaruvchi organi Oliy Majlis tomonidan qabul
qilingan va yurtboshimiz tomonidan imzolangan qonunlar jamiyatimizning
barcha sohasidagi munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishga xizmat
qilmoqda. Jamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish xalqning
huquqiy madaniyatini, savodxonligi va huquqiy tarbiyasini rivojlantirishni
taqozo qiladi.
Huquqiy tarbiyali bo’lish uchun shaxs huquqiy bilimlarini ongli ravishda
egallashi, yetarli darajada huquqiy saboq egasi bo’lishi kerak. Hozirgacha
huquqiy tarbiya, uning metodlari haqidagi masalalar olimlar tomonidan
to’laligicha yoritib berilgan emas.
Hozirgi darsga qo’yiladigan umumiy talablar to’laligicha huquq darsiga
ham tegishlidir. Shu bilan birga huquq darsi ayrim o’ziga xos xususiyatlarga
ham ega.
Huquqni o’qitish vazifalari, mazmuni va usullari nafaqat yuridik ta`lim
berish maqsadini, shu bilan birga huquqbo’zarliklarning oldini olish,
intizomni mustahkamlash, o’zlashtirish, Huquqiy ongning yuksalishini ham
o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi.
Huquqiy ta`lim natijalari o’quvchilar ijtimoiy folligini oshishi ularni
o’qitish sarqitlariga, loqaydlikka, xudbinlik, milliy ma`naviyat me`yorlarini
buzishlarga qarshi kurashga jalb etish bilan bog’liqdir. Boshqa faktlarga doir
darslar kabi huquq darsi ham har xil shakllarda dars-suhbat, dars-ma’ruza,
24

dars-seminar, takrorlash - umumlashtirish darslari tarzida o’tkazilishi
mumkin.
Ayrim o’qituvchilar huquqni o’qitishdagi muayyan qiyinchiliklar borligi
- huquq tilining "quruqligi", yuridik me`yorlarni tushunishning qiyinligi,
huquqiy atamalarning murakkabligini ham qayd etishadi.
Lekin agar o’qituvchi lozim darajada tayyorlangan va huquqiy me`yor
mazmunini o’quvchilarga tushunarli va yangi bo’lgan aniq hayotiy vaziyat
orqali ochib bera oladigan bo’lsa, bunday qiyinchiliklarni bemalol bartaraf
etish mumkin. Huquq tilining o’ziga xos xususiyatlari xalqning xoxish-
irodasini ifodalaydigan qonunning aniqligi, uni erkin talqin qilish mumkin
emasligi bilan bog’liqdir. Undagi siqiq ta`riflarda huquqiy bilimlarni obrazli,
emotsional, tushunarli tarzda targ’ib etish uchun keng imkoniyatlar
mujassamlashgan.
25

II BOB. HUQUQ TA LIMI JARAYONIDA FAOL VAʼ
INTERFAOL METODLARNI QO LLASH
ʻ
2.1 Darsda qo llaniladigan faol va interfaol metodlar.
ʻ
Boshlang'ich sinflarda o'tiladigan ona tili, matematika, o'qish, odobnoma,
tabiatshunoslik darslari o'z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko'ra ta'lim
tizimida alohida o'rin tutadi. Negaki ularning zaminida savodxonlik va
axloqiy-ta'limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshlang'ich
ta'lim darslariga o'quvchilar qiziqishini oshirishga alohida e'tibor berish
lozim. Chunki bolalar boshlang'ich sinflardanoq «dars» degan muqaddas
so'zdan bezib qolmasliklari lozim. Bugungi kunda o'quvchilarni darsga
bo'lgan qiziqishlarini oshirish uchun tajribali o'qituvchilar turli didaktik
o'yinlardan foydalanishmoqda. Interfaol metod - ta'lim jarayonida o'qituvchi
va o'quvchilar o'rtasidagi faollikni oshirish orqali ularning o'zaro harakati
ta'sir ostida bilimlarni o'zlashtirishni kafolatlash, shaxsiy sifatlarni
rivojlanishiga xizmat qiladi.Ushbu usullarni qo'llash dars sifati va
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Uning asosiy mezonlari -
norasmiy bahs-munozaralar o'tkazish, o'quv materialini erkin bayon etish,
mustaqil o'qish, o'rganish, seminarlar o'tkazish, o'quvchilarni tashabbus
ko'rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf
jamoasi bo'lib ishlash uchun topshiriq, vazifalar berish, yozma ishlar bajarish
va boshqalarda iborat.
Interfaollik, bu - o'zaro ikki kishi faolligi, ya'ni, bundan o'quv- biluv jarayoni
o'zaro suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter aloqasi) yoki o'qituvchi -
o'quvchilarning o 'zaro muloqotlari asosida kechadi. Interfaollik - o'zaro
faollik, harakat, ta'sirchanlik, o'quvchi - o'qituvchi, o'quvchi - o'quvchi
suhbatlarida sodir bo'ladi. Interfaol metodlarning bosh maqsadi - o'quv
jarayoni uchun eng qulay muhit va vaziyat yaratish orqali o'quvchining faol,
erkin, ijodiy fikr yuritish, uni ehtiyoj, qiziqishlari, ichki imkoniyatlarini
ishga solishga muhit yaratish. Bunday darslar shunday kechadiki, bu
26

jarayonda bironta ham o'quvchi chetda qolmay, eshitgan, o'qigan, ko'rgan
bilgan fikr mulohazalarini ochiq oydin bildirish imkoniyatlariga ega
bo'ladilar. O'zaro fikr almashish jarayoni hosil bo'ladi. Bolalarda bilim
olishga havas, qiziqish ortadi, o'zaro do'stona munosabatlar shakllanadi.
Interfaol ta'lim o'z xususiyatiga ko'ra didaktik o'yinlar orqali evristik
(fikrlash, izlash, topish) suhbat -dars jarayonini loyihalash orqali muammoli
vaziyatni hosil qilish va yechish orqali kreativ - ijodkorlik asosida axborot
kommunikatsion texnologiyalar yordamida amalga oshirish metodlarini o'z
ichiga oladi.
Axborot kommunikatsion texnologiyalar asosida ta'lim o'z navbatida
kompyuter dasturlari yordamida o'qitish, masofadan o'qitish, internet
tarmoqlari asosida o'qitish, media - ta'lim metodlaridan iborat. Boshlang'ich
ta'limda o'quvchilarning yosh hususiyatlari, savodxonlik darajalari, shaxsiy
tabiatlariga ko'ra didaktik o'yinlar orqali evristik suhbatlar loyihalashtirish
asosidagi metodlar keng qo'llanilmoqda. Agar o'qitish jarayonida har bir
o'quvchi o'zining o'zlashtirish imkoniyati darajasida topshiriqlar olib
ishlaganida u yuqori sifat va samaradorlikni ta'minlagan bo'lar edi. Bunday
holatni faqat tabaqalashtirgan ta'lim orqaligina amalga oshirish mumkin.
Endi ta'lim jarayonlarini didaktik o'yinlar orqali amalga oshirish haqida fikr
yuritamiz: Interfaol o'yinli metodlar o'quvchi faoliyatini faollashtirish va
jadallashtirishga asoslangan. Ular o'quvchi shaxsidagi ijodiy imkoniyatlarini
ro'yobga chiqarish va rivojlantirishning amaliy yechimlarini aniqlash va
amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Interfaol o'yinlarning asosiy turlari:
intellekual (aqlli) va harakatli hamda aralash o'yinlardan iborat. Bular
o'quvchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, ma'naviy, ma'rifiy, psixologik,
estetik, badiiy, tadbirkorlik, bunyodkorlik, mehnat, kasbiy ko'nikmalarni
rivojlanishiga yordam beradi.
Bu metod o'quvchini ichki imkoniyatlarini ishga tushishiga, o'ylashga, erkin
fikr yuritishga, muloqotga, ijodkorlikga yetaklaydi. Ayniqsa, unda atrof-
27

muhit, hayotni bilishga qiziqish ortadi, uchragan qiyinchilik, to'siqlarni
qanday yengish va tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini shakllantiradi.
Ta'lim - tarbiya jarayonida asosan o'quvchilarda ta'lim olish motivlarini,
ularni turi yo'lanishlardagi qobiliyat va qiziqishlarini oshiradigan, biror
kasbga moyilliklarini ko'rsatadigan, interfaollikkka asoslangan didaktik
o'yinlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Interfaol o'yinlar nazariy,
amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa yo'nalishdagi turlarga ajratiladi.
Ular o'quvchilarda tahlil qilish,hisoblash, o'lchash, yasash, sinash, kuzatish,
solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qaabul qilish, guruh yoki
mustaqil jamoa tarkibida ishlash,nutq o'stirish, til o'rgatish yangi bilimlar
olish faoliyatlarini rivojlantiradi. Umumiy o'yinlar nazariyasiga ko'ra,
mavjud barcha o'yin turlarini tasniflashga ularni funksional, mavzuli,
konstruktiv, didaktik, sport va harbiy o'yinlarga ajratiladi. Interfaol o'yin
turlarini tanlashda quyidagi mezonlarga rioya qilish yaxshi natijalar beradi. -
ishtirokchilarni tarkibi bo'yicha, ya'ni o'g'il bolalar, qiz bolalar yoki arlash
guruhlar uchun o'yinlar :
- ishtirokchilarning soni bo'yicha -yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh,
sinf jamoasi, sinflararo va ommaviy tarzdagi o'yinlar :
- o'yin jarayoni bo'yicha fikrlash, o'ylash, topag'onlik, harakatlarga
asoslangan, musobaqa va boshqalarga yo'naltirilgan;
- vaqt me'yori bo'yicha -dars, mashg'ulot vaqtining reja bo'yicha ajratilgan
qismi, o'yin maqsadiga erishguncha, g'oliblar aniqlanguncha davom etadigan
o'yinlar.
Bularning bari o'quvchilarga fanlararo bog'liqlikni o'rgatish orqali ularda
olam tuzilishini ilmiy asoslarini to'liq idrok etish va ilmiy dunyoqarashlarini
shakllantirish, ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga xizmat
qiladi.Boshlang'ich sinflarning o'qish darslari o'z mohiyati, maqsad va
vazifalariga ko'ra ta'lim tizimida alohida o'rin tutadi. Negaki uning zaminida
28

savodxonlik va axloqiy-ta'limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham
boshqa predmetlar ta'limini o'qish ta'limisiz tasavvur qilib bo'lmaydi.
O'quvchi matnni to'g'ri, tez, tushunib o'qish, mazmunini o'zlashtirish bilan
ilk bor o'qish darslarida yuzlashadi. O'qish darslari orqali o'quvchilarning
Davlat ta'lim standarti (DTS) talablari bo'yicha o'zlashtirishlari ko'zda
tutilgan o'quv-biluv ko'nikma-malakalari hamda bilimlarni egallashlariga
yo'l ochiladi. Aynan o'qish ta'limida insonning, avvalo, o'zligini, qolaversa
olamni anglashga boigan inti-lishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda "O'qish
kitobi" darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o'rab turgan olam, Vatanimiz
tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol
va milliy-ma'naviy qadriyatlar, xalqlar do'stligi va tinchlik kabi turli
mavzular bo'yicha atroflicha tushunchalar berishga mo'ljallangan badiiy,
axloqiy-ta'limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O'qish darslari savod
o'rgatish davrida o'quvchilarni bo'g'in, so'z va gaplar bilan tanishtirish va
ularni o'qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o'qish
texnikasi egallangandan so'ng o'qish muayyan mavzular bo'yicha tanlangan
badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.
Boshlang'ich sinf "O'qish kitobi" darshklariga kiritilgan muayyan mavzular
o'quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi,
dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to'g'ri shakllanti-rishga
qaratilishi bilan belgilanadi. Shunga ko'ra, o'qish darslarining yetakchi
xususiyati o'quvchilarning savodxonligini ta'minlash bilan birga,
o'quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida
tarbiyalashga qaratiladi. Boshlang'ich sinflarning o'qish darslarida
o'rganiladigan asarlar-ning mavzu doirasi ancha keng bo'lib, ular ona tabiat,
yil fasllari, xalq og'zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari,
milliy istiqlol va ma'naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan.
O'qish darslari uchun tanlangan mavzular o'quvchilarga kundalik hayot,
mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo'yicha ham bilim va
29

tarbiya berishni ko'zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma'naviyat va
tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko'zlangan maqsad
o'zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog'liq tuyg'ularni uyg'otishdir.
Uzluksiz ta'limning boshqa bosqichlaridan farqli o'laroq, boshlang'ich
sinflarning o'qish darslarida o'quvchilarning o'qish malakalarini
shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta'limning didaktik maqsadi
hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma'naviy-
ahloqiy, adabiy-estelik tarbiya bilan chambarchas bog'lab olib boriladi.
Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-
barangligiga, poetik mukammalligiga, o'quvchilarning bilim darajasi va yosh
xususiyatlariga mos kelishiga alohida e'tibor qaratiladi. O'quvchilar
darsliklar yordamida o'zlashtiriladigan bilim, ko'nikma va malakalarining
kelajak hayotda zarur bo'lishini tushunib yetishishlariga erishish o'qituvchilar
oldidagi muhim vazifalardandir.
Boshlang'ich ta'lim bo'yicha DTS va "Ona tili" o'quv dasturida o'qish ta'limi
oldiga qo'yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o'qishni to'g'ri tashkil
qilish, o'qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg'or
pedagogik texnologiyalardan o'rinli foydalanishga ko'p jihatdan bog'liqdir.
Umuman olganda, o'qish darslari oldiga qo'yiladigan didaktik vazifalar
quyidagilardan iborat:
1. O'quvchilarda yaxshi o'qish sifatlari: to'g'ri, tez, ongli, ifodali o'qishlarini
shakllantirish.
2. O'quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni
olishgao'rgatish, kitobga muhabbat uyg'otish; ularni oddiy kitobxondan
chuqur mulohaza yiirituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish.
3. O'quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish
hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
30

4. O'quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga muhabbat
ruhida tarbiyalash.
5. O'quvchilarning bog'lanishli nutqini va adabiy-estetik tafak-kurini
o'stirish.
6. O'quvchilarning xayolot olamini boyitish.
7. Elementar adabiy tasawurlarini shakllantirish.
Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta'limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy
metodik usullari mavjud bo'lib, ular zamonaviy o'qitish usullari bilan boyitib
borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o'zaro bog'Iiq holda va sinfdan
tashqari o'qish mashg'ulotlari jarayonida hal qilinadi.
O'qish inson xayotida muhim ahamiyatga ega. O'qish orqali inson borliq,
jamiyat haqida bilimga ega bo'ladi, o'qishni bilmagan odamning ko'zi ojiz
kishidan farqi yo'q. Boshlang'ich sinfda o'qish faoliyati barcha predmet
darslarida amalga oshiriladi. Lekin o'qishga o'rgatishning yo'l-yo'riqlarini
oqish metodikasi ishlab chiqadi. O'qish metodikasining kichik yoshdagi
o'quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiyasi, xususiy metodika
sohasidagi yutuqlar borliq fanlar yutug'i asosida shakllanib boradi.
Masalan, eski maktablarda o'qish quruq yod olish metodida o'rganilgan
bo'lsa, hozirgi maktablarda o'qish izohli o'qish metodida olib boriladi. Yod
olish metodida matndagi so'zlarga izoh berishga, mazmunini tushuntirishga,
o'qilganini qayta hikoyalashga, umuman olganda, o'qishning ongli bo'lishiga
mutlaqo e'tibor berilmagan. Ularda ko'proq turli talaffuzga, qiroat bilan
o'qishga, ifodali o'qishga katta e'tibor berilgan. Hozir maktablarda o'qish
izohli o'qish metodida olib borilyapti. Izohli o'qishga keyingi ma'ruzalarda
to'xtalamiz. O'qish darslarida o'quvchilar tabiat, jamiyat, unda yashovchi,
kishilar xayoti, ularning o'tmishi, hozirgi yashash tarzi, mashhur kishilari
haqida, vatanning tabiati, ob-havosi, boyliklari, hayvonot dunyosi va
boshqalar haqidagi bilimlarni egallaydilar. Bilim olish jarayonida ularga
31

nisbatan munosabat uyg'onadi. Bilim berish bilan o'quvchi shaxsi
tarbiyalanib boradi. V.A.Suxomlinskiy bu haqida shunday deydi: «Bolalar
dunyoni va o'z-o'zini bila borish bilan birga katta avlodlar yaratgan moddiy
va ma'naviy boyliklar uchun o'zining mas'ulligini oz-ozdan bila borishlari
kerak. .. .bolaga yaxshilik va yomonlikni to'gri ko'rish imkonini berish kerak.
Yaxshilik unda quvonch, zavq, hayajon, ma'naviy go'zallikka ergashish
ishtiyoqini hosil qiladi; yomonlik qahr-g'azab, murosasizlik uyg'otadi,
haqiqat va adolat uchun kurashga chorlovchi ma'naviy kuchga to'ldiradi. (1-4
sinf "O'qish kitobi" da berilgan asarlar misolida ochib beriladi).
O 'qish darslarida qo 'llaniladigan metodlar. "Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi"da ta'lim berishning iig'or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy
o'quv-uslubiy majmualarini yaratish kabilar umumiy o 'rta ta'limning asosiy
vazifalaridan biri sifatida ta'kidlangan. ilg'or pedagogik texnologiya
usullaridan foydalanish o'qituvchi va o'quvchi faoliyati doirasini aniq
belgilab beradi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo'lgan o'qish
faoliyati barcha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o'qishga
o'rgatish yo'l-yo'riqlarini o'qish metodikasi ishlab chiqadi. O'qish metodikasi
kichik yoshdagi o'quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy
metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. O'qish
darslarining samaradorligi ko'p jihatdan ta'lim metodlarining to'g'ri
tanlanishiga bog'Iiq. Binobarin, fanning o'zi kabi o'qitish metodlari ham
doimiy rivojlanishda bo'ladi. Masalan, eski maktablarda o'qish quruq yod
olish metodi asosida o'rgatilgan bo'lsa, hozir izohli o'qish asosida olib
boriladi. Yod olish metodida matndagi so'zlarga izoh berishga, ma'nosini
tushuntirishga, o'qilganni qayta hikoyalashga, umuman olganda, o'qishning
ongli bo'lishiga mutlaqo e'tibor berilmagan. Ularda ko'proq to'g'ri talaffuz,
qiroat bilan o'qish, ifodali o'qish nazarda tutilgan.
Hozir maktablarda o'qish izohli o'qish metodi asosida olib borilayotgan ekan,
quyidagicha savol tug'iladi: Izohli o'qish nima? Izohli o'qishga XIX asrning
32

60-70-yillarida rus pedagogi K.D.Ushinskiy asos solgan, u o'qishda
o'quvchilarni "ongli, tushunib, o'ylab o'qishga" o'rgatishni alohida ta'kidlaydi
va uni "Izohli o'qish" deb nomlaydi. Izohli o'qish metodiga K.D.Ushinskiy
ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o'qish
o'quvchilarga real bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov
o'quvchilarga o'qish jarayonida bilim badiiy asar tahlili va asarning
tarbiyaviy xarakteri bilan bog'liq holda beriladi, degan fikrni ilgari suradilar.
Izohli o'qish quyidagi tamoyillarga toliq amal qilingandagina muvaffaqiyatli
bo'ladi:
O'qishni hayot bilan bog'liq holda tashkil etish. O'qishning ongli va
ta'sirchan bo'lishi uchun o'quvchilarning hayotiy tajribalariga, taassurotlariga
asoslanish. O'qishni ko'rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o'simliklar dunyosini ku-
zatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni
o'quvchining ifodali o'qishi tarzida olib borish. Boshlang'ich sinf o'qish
darslarida asosan she'rlar, masallar, ertaklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va
topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o'qib o'rganiladi. Tabiiyki, ularning
har biri o'ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham
har bir janrga mansub asarlarni o'ziga xos usulda o'qib o'rganish taqozo
qilinadi.
Badiiy asarni izohli o'qishga yaqin boigan metodlardan biri ijodiy o'qishdir.
Atoqli metodist olim N.I.Kudryashov ijodiy o'qish metodi tarkibiga quyidagi
ish usullarini kiritadi:
a) o'qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o'qishi hamda o'quvchilarning
asarni to'g'ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emotsional idrok etishlarini
ta'minlash maqsadini ko'zda tutuvchi so'zi;
b) o'qilgan asardan o'quvchilarning bevosita olgan taassurotlarini
chuqurlashtirish maqsadiga ega boigan va ularning diqqatini matnning
33

muhim g'oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo'naltiradigan suhbat
tiyiishtirish yoki o'qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-
siyosiy muammoning qo'yilishi;
d) o'qituvchining asar o'qilganidan keyin o'quvchilarning asarni tadqiq etish
jarayonida tug'ilgan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko'zda
tutuvchi
so'zi. Ko'rinadiki, ijodiy o'qish izohli o'qishdan farqli oiaroq, to'g'ridan-to'g'ri
matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi. Masalan, 4-
sinfda A.Oripovning "Dehqonbobo va o'n uch bolakay qissasi" asarini ijodiy
o'qish metodi asosida o'rganish jarayonida matn mazmuni va shoir g'oyaviy
niyatidan kelib chiqib Vatanimiz hudud-laridagi aholining yashash tarzi
bilan bog'liq milliy xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriiadi. 2-
sinfda "O'tinchi yigit", 3-sinfda O'tkir Hoshimovning "Xazonchinak", 4-
sinfda S.Anorboyevning "Qo'rqoq" asarlarini ham ijodiy o'qish metodi
asosida o'qitish ijobiy samaralar beradi.
Ifodali o'qish. Boshlang'ich ta'lim tizimida mantiqiy o'qish (matnni to'g'ri,
tushunib, tez (me'yorida) o'qish) va adabiy o'qish mukammal
o'zlashtirilganidan so'ng ifodali o'qishga o'tiladi. U yod olingan she'riy
asarlarni ifodali o'qishni ham o'z ichiga oladi. Ifodali o'qishning
muvaffaqiyati o'quvchilarning asar mazmuni, g'oyaviy-badiiy xususiyatlari
haqida muayyan tushunchaga ega bo'lishi bilan bog'liq.
34

2.2 Darsda faol va interfaol metodlarni qo llab o quvchilarningʻ ʼ
faolligini oshirish
Interfaol metodlarning ta’lim va tarbiya jarayonidagi o’rni va imkoniyatlari
Interfaol metod – ta’lim jarayonida o’quvchilar hamda o’qituvchi o’rtasidagi
faollikni shirish orqali o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirishini faollashtirish,
shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo’llash
dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy
mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar o’tkazish, o’quv materialini erkin bayon
etish va ifodalash imkoniyati, ma’ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni
ko’pligi, o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik
guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma
ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar
samaradorligini oshirishda o’ziga xos ahamiyatga ega.
Interfaol mashg’ulot samaradorligi omillari
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo’nalishlardan
biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan
o’qituvchilari dars mashg’ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari
kengroq foydalanmoqdalar.
Interfaol usullarni qo’llash natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil
qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya
qila bilish, sog’lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nikmalari
shakllanib, rivojlanib boradi.
Bu masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emotsional
sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum
taksonomiyasi deb nomlanadi. (Taksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan
sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). U tafakkurni bilish
qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi.
Unga ko’ra tafakkurning rivojlanishi bilish, tushunish, qo’llash, tahlil,
umumlashtirish, baholash darajalarida bo’ladi. Shu har bir daraja quyidagi
35

belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe’llar namunalari bilan ham
ifodalanadi, jumladan:
Bilish-dastlabki tafakkur darajasi bo’lib, bunda o’quvchi atamalarni ayta oladi,
aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur
darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: qaytara bilish, mustahkamlay olish,
axborotni etkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy
olish, gapirib berish, takrorlash.
Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo’lganda esa, o’quvchi faktlar,
qoidalar, sxema, jadvallarni tushunadi. Mavjud ma’lumotlar asosida kelgusi
oqibatlarni taxminiy tafsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar
namunalari: asoslash, almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish,
tarjima qilish, qayta tuzish, yoritib berish, sharhlash, oydinlashtirish.
Qo’llash darajasidagi tafakkurda o’quvchi olgan bilimlaridan faqat an’anaviy
emas, noa’nanaviy holatlarda ham foydalana oladi va ularni to’g’ri qo’llaydi.
Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: joriy qilish, hisoblab
chiqish, namoyish qilish, foydalanish, o’rgatish, aniqlash, amalga oshirish,
hisob-kitob qilish, tatbiq qilish, hal etish.
Tahlil darajasidagi tafakkurda o’quvchi yaxlitning qismlarini va ular o’rtasidagi
o’zaro bog’liqliklarni ajrata oladi, fikrlash mantiqidagi xatolarni ko’radi, faktlar
va oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma’lumotlarning ahamiyatini
baholaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: keltirib chiqarish,
ajratish, tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat qilish, yoyish,
taqsimlash, tekshirish, guruhlash.
Umumlashtirish darajasidagi tafakkurda o’quvchi ijodiy ish bajaradi, biror
tajriba o’tkazish rejasini tuzadi, birnechta sohalardagi bilimlardan foydalanadi.
Ma’lumotni yangilik yaratish uchun ijodiy qayta ishlaydi. Bu tafakkur
darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: yangilik yaratish, umumlashtirish,
birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish, tizimlashtirish,
kombinastiyalashtirish, yaratish, tuzish, loyihalash.
36

Baholash darajasidagi tafakkurda o’quvchi mezonlarni ajrata oladi, ularga rioya
qila oladi, mezonlarning xilma-xilligini ko’radi, xulosalarning mavjud
ma’lumotlarga mosligini baholaydi, faktlar va baholovchi fikrlar orasidagi
farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari:
tashxislash, isbotlash, o’lchash, nazorat qilish, asoslash, ma’qullash, baholash,
tekshirish, solishtirish, qiyoslash.
Interfaol usullar ko’p turli bo’lib, ularning hammasi ham har qanday progressiv
usullar kabi eng avvalo, o’qituvchidan mashg’ulot oldidan katta tayyorgarlik
ko’rishni talab qiladi.
Shu mashg’ulotlarni tashkil qilishda interfaol darsning asosiy xususiyatlarini
uning an’anaviy darsga nisbatan ayrim farqlarini ko’rib chiqish orqali
yaqqolroq idrok etish mumkin. Shu maqsadda quyidagi jadvalni keltiramiz:
An’anaviy hamda interfaol dars orasidagi ayrim farqlar
Bu jadvalda hajm oshib ketmasligi uchun fikr juda qisqa bayon qilindi.
Jadvalda keltirilgan farqlar shu ikki mashg’ulot turining bir-biriga nisbatan afzal
va kamchilik tomonlarini yaqqol ko’rsatib turibdi.
Interfaol mashg’ulotning ushbu jadvalda ko’rsatilgan ayrim jihatlarini tahlil
qilish asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. O’quv rejadagi fanlarni o’qitishda qaysi mavzular bo’yicha interfaol darslar
tashkil qilish maqsadga muvofiqligini hisobga olish zarur. Bunda hap bir
mavzu bo’yicha mashg’ulotning maqsadiga to’liq erishishni ta’minlaydigan
interfaol yoki an’anaviy mashg’ulot turlaridan foydalanish ko’zda tutiladi.
2. Interfaol mashg’ulotning samarali bo’lishi uchun o’quvchilar yangi
mashg’ulotdan oldin uning mavzusi bo’yicha asosiy tushunchalarni va
dastlabki ma’lumotlarni bilishlarini ta’minlash zarur.
3. Interfaol mashg’ulotda o’quvchilarning mustaqil ishlashlari uchun an’anaviy
mashg’ulotga nisbatan ko’p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur.
Shularga o’xshash farqlarning ijtimoiy hayotdagi ta’siri to’g’risida bir necha asr
muqaddam A.Navoiy o’zining mashhur «Mahbub ul-qulub» asari
muqaddimasida shunday yozgan edi: «Umid ulkim, o’qig’uvchilar diqqat va
37

e’tibor ko’zi bila nazar solg’aylar va har qaysisi o’z fahmu idroklariga ko’ra
bahra olg’aylar…». Bunda shu asarni har kim turlicha, ya’ni o’z fahmi idroki
darajasidagina tushunishi, o’zlashtirishi, foyda ola bilishi va amalda qo’llay
bilishi ko’rsatib o’tilgan bo’lib, bundan biz interfaol ta’lim usullarining
an’anaviy usullardan asosiy farqlari to’g’risida yuqorida aytgan xulosalarimizni
yanada qisqa qilib, o’quvchilarning fahmu idroklarini o’stirishdan iborat, deb
ifodalashimiz mumkin.
Bunda ta’kidlash lozimki, interfaol ta’lim usullari O’zbekistonda qadim
zamonlardan beri ta’lim-tarbiya jarayonida muallim bilan talabalar hamda
talabalar bilan talabalar o’rtasidagi muloqotlarda muhokama, munozara,
muzokara, mushohada, tahlil, mashvarat, mushoira, mutolaa kabi shakllarda
qo’llab kelingan.
Bu usullar talabalarning nutq, tafakkur, mulohaza, zehn, iste’dod, zakovatlarini
o’stirish orqali ularning mustaqil fikrlaydigan, komil insonlar bo’lib
etishishlariga xizmat qilgan.
Hozir interfaol mashg’ulotlarni olib borishda ma’lumki, asosan interfaol usullar
qo’llanilmoqda. Kelgusida esa bu usullar ma’lum darajada interfaol
texnologiyaga o’sib o’tishi maqsadga muvofiq. Bu interfaol usul hamda
texnologiya tushunchalarining o’zaro farqini bizningcha, shunday ta’riflash
mumkin.
Interfaol ta’lim usuli – har bir o’qituvchi tomonidan mavjud vositalar va o’z
imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi. Bunda har bir o’quvchi o’z motivlari
va intellektual darajasiga muvofiq ravishda turli darajada o’zlashtiradi.
Interfaol ta’lim texnologiyasi — har bir o’qituvchi barcha o’quvchilar ko’zda
tutilgandek o’zlashtiradigan mashg’ulot olib borishini ta’minlaydi. Bunda har
bir o’quvchi o’z motivlari va intellektual darajasiga ega holda mashg’ulotni
oldindan ko’zda tutilgan darajada o’zlashtiradi.
Interfaol mashg’ulotlarni amalda qo’llash bo’yicha ayrim tajribalarni o’rganish
asosida bu mashg’ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta’sir etuvchi
ayrim omillarni ko’rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy-
38

pedagogik, ilmiy–metodik hamda o’qituvchiga, o’quvchilarga, ta’lim
vositalariga bog’liq omillar deb atash mumkin. Ular o’z mohiyatiga ko’ra ijobiy
yoki salbiy ta’sir ko’rsatishini nazarda tutishimiz lozim.
Tashkiliy-pedagogik omillarga quyidagilar kiradi:
-o’qituvchilardan interfaol mashg’ulotlar olib boruvchi trenerlar guruhini
tayyorlash;
-o’qituvchilarga interfaol usullarni o’rgatishni tashkil qilish;
-o’quv xonasida interfaol mashg’ulot uchun zarur sharoitlarni yaratish;
-ma’ruzachining hamda ishtirokchilarning ish joyi qulay bo’lishini ta’minlash;
-sanitariya-gigiena me’yorlari buzilishining oldini olish;
-xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni ta’minlash;
-davomatni va intizomni saqlash;
— nazorat olib borishni tashkil qilish va boshqalar.
Ilmiy-metodik omillarga quyidagilar kiradi:
-DTS talablarining bajarilishini hamda darsdan ko’zda tutilgan maqsadga to’liq
erishishni ta’minlash uchun maqsadga muvofiq bo’lgan interfaol usullarni
to’g’ri tanlash;
-interfaol mashg’ulot ishlanmasini sifatli tayyorlash;
-interfaol mashg’ulotning har bir elementi o’rganilayotgan mavzu bilan bog’liq
bo’lishini ta’minlash;
-mashg’ulotlar mavzusi va mazmunini so’nggi ilmiy-nazariy ma’lumotlar
asosida belgilash;
-zamonaviy yuqori samarali metodlarni qo’llash;
-o’quvchilarning tayyorgarlik darajasini oldindan aniqlash va shunga mos
darajadagi interfaol mashg’ulotlarni o’tkazish;
-interfaol mashg’ulot uchun yetarlicha vaqt ajrata bilish va boshqalar.
O’qituvchiga tegishli omillar:
-mavzuni sayoz bilishi;
-nutqidagi kamchiliklar: talaffuz, adabiy til me’yorlari, grammatika qoidalari,
notanish yoki xorijiy so’zlar, atamalarning ma’nosini tushuntirmasdan
39

qo’llashi, shevaga xos so’zlarni ko’p qo’llashi, yozib namoyish qilishda xatoga
yo’l qo’yishi va tushunarsiz yozishi;
-o’zini tutishi va pedagogik xulqidagi nuqsonlar;
-kiyinishi va tashqi ko’rinishiga e’tiborsizligi;
-ta’lim vositalaridan unumli va to’g’ri foydalana olmasligi;
-kuzatuvchanlik, vaqtning o’tishini his qilish, uni to’g’ri taqsimlash ko’nikmasi
etishmasligi;
-tinglash ko’nikmasi yetishmasligi;
-o’quvchiga xayrixohlik, samimiylik, u bilan hamkorlikda ish olib borish
ko’nikmasi yetishmasligi;
-mantiqiy bog’liqlik va izchillikka rioya qilmaslik va boshqalar.
o’quvchilarga tegishli omillar:
-davomat pastligi, mashg’ulotga kechikib kelishi;
-zarur tayyorgarliksiz kelishi;
-ilmiy atamalarni bilmasligi;
-diqqatni jamlay olmasligi;
-eshitish qobiliyatidagi va tinglash ko’nikmasidagi kamchiliklar;
-qiziqishning pastligi, fikr yuritishning sustligi;
-dars mavzusi bo’yicha tayyorgarlik darajasining pastligi;
-manfaatdorlikning kamligi va boshqalar.
Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalarga tegishli omillar:
-ta’lim vositalarining etishmasligi, ta’mirtalab yoki yaroqsiz holda bo’lishi,
sifatli va zamonaviy vositalarning kamligi;
-mashg’ulot mavzusini o’zlashtirish uchun maqsadga muvofiq vositalar turlarini
va sonini to’g’ri tanlamaslik;
-vositalarni mashg’ulot boshlanmasidan oldin ishga tayyorlab qo’ymaslik;
-vositalardan foydalanishda xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik va boshqalar.
Xulosa qilib aytganda, interfaol mashg’ulotlarni yuqorida qisqacha bayon
qilingan omillarni hisobga olgan holda tashkil qilish va olib borish bu
mashg’ulotlarning sifati va samaradorligini yanada oshirishga yordam beradi.
40

Xulosa qilib aytish mumkinki, interfaol ta’lim bir vaqtda bir nechta masalani hal
etish imkoniyatini beradi. Bulardan asosiysi-o’quvchilarning muloqot olib
borish bo’yicha ko’nikma va malakalarini rivojlantiradi, o’quvchilar orasida
emostional aloqalar o’rnatilishiga yordam beradi, ularni jamoa tarkibida
ishlashga, o’z o’rtoqlarining fikrini tinglashga o’rgatish orqali tarbiyaviy
vazifalarning bajarilishini ta’minlaydi.
Shu bilan birga, amaliyotdan ma’lum bo’lishicha, dars jarayonida interfaol
metodlarni qo’llash o’quvchilarning asabiy zo’riqishlarini bartaraf qiladi, ular
faoliyatining shaklini almashtirib turish, diqqatlarini dars mavzusining asosiy
masalalariga jalb qilish imkoniyatini beradi.
Interfaol metodlarni mashg’ulot maqsadiga muvofiq tanlash
Interfaol mashg’ulot turlari ko’p bo’lib, ularni dars mavzusining xususiyatlari
hamda ko’zda tutilgan maqsadlarga muvofiq tanlanadi va tegishlicha
tayyorgarlik ko’riladi. Interfaol mashg’ulotda ishtirok etish uchun
o’quvchilarning tayyorliklariga o’ziga xos talablar qo’yiladi, bular
mashg’ulotda faol ishtirok etish uchun zarur bilimlarni o’zlashtirganlik,
muloqotga tayyorlik, o’zaro hamkorlikda ishlash, mustaqil fikrlash, o’z fikrini
erkin bayon qilish va himoya qila olish ko’nikmalari va boshqalardan iborat.
Mashg’ulotda vaqtdan unumli foydalanish zarur shart hisoblanadi. Buning
uchun zarur vositalarni to’g’ri tanlash, tayyorlash hamda mashg’ulot
o’tkazuvchilar va ularning vazifalari aniq belgilangan bo’lishi lozim. Interfaol
metodlar bilan an’anaviy ta’lim usullari orasida o’ziga xos farqlar mavjud
bo’lib, har bir o’qituvchi bu farqlarni qiyoslashi, ularning bir-biriga nisbatan
afzalliklari va kamchiliklarini darsni rejalashtirish va uni o’tkazish usullarini
tanlashda to’g’ri hisobga olishi zarur.
Bunda yangi bilimlarni berish, ko’nikmalarni shakllantirish, rivojlantirish,
mustahkamlash, bilimlarni takrorlash, amalda qo’llash mashg’ulotlarida hamda
o’quv fanining xususiyatlarini hisobga olgan holda har bir mavzu bo’yicha
mashg’ulot uchun eng maqsadga muvofiq bo’lgan interfaol yoki boshqa
metodlarni to’g’ri tanlash nazarda tutiladi.
41

To’g’ri tanlangan metodlarni qo’llash mashg’ulotning qiziqarli va samarali
bo’lishini ta’minlaydi.Interfaol metodlar konstruktivizm nazariyasi bilan bog’liq
bo’lib, bu metodlardan amalda foydalanishda konstruktivizmning quyidagi
asosiy xulosalarini hisobga olish lozim:
O’quvchi o’zi o’rganishi kerak, aks holda unga hech kim hech narsani o’rgata
olmaydi;
O’qituvchi o’quvchilarga bilimlarni «kashf qilishga» yordam beradigan
jarayonni tashkil qiladi;
Bilim borliqdan ko’chirilgan nusxa emas, uni odam shakllantiradi.
42

IKKINCHI BOB BO’YICHA XULOSA
Huquq darslarining (shuningdek, huquqiy tarbiyaning boshqa shakllarining
ham) bir marta o’tkazilishi, hayotdagi salbiy jihatlarning bo’rttirib ko’rsatilishi
ularning kamchiliklaridan biri hisoblanadi. Biroq ishni ijobiy misollarga
asoslangan holda o’tkazish, kishilar qahramonligini o’rnak qilib ko’rsatish
o’quvchida ijobiy tushunchalarni hosil qiladi
“Huquq ta’limi ”o‘qituvchisining metodik tayyorgarligi deyilganda biz
buni ilmiy dunyoqarash asosida fanlarni o‘qitish metodikasini umumiy
pedagogik-psixologik va ijtimoiy tayyorgarlik bilan uzviy bog‘lanishda
tayyorlanishni tushunamiz. Bunday tayyorlanish vazifasiga “Huquq ta’limi fani
sohasida ma’lum bilim va o‘quvlarni egallash va bolalarni o‘qitish orqali
tarbiyalashni o‘zlashtirishi kiradi
Huquq ta’limi fani ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy va amaliy bilimlar
tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya,
pedagogika, didaktika, falsafa, demokratik jamiyat qurish, ma’naviyat asoslari
fanini o‘qitish nazariyasini (ma’naviyat asoslarini didaktikasi) o‘z ichiga oladi.
Biroq birgina nazariy bilimlarning o‘zi etarli emas.
O‘qitishning ma’lum mazmuni va o‘qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi
bilan ta’sirlanadigan u yoki bu o‘quv yo‘nalishi uchun eng yaroqli usullarini va
qo‘llay bilish darsga tayyorlanishda yoki darsning o‘zida yuzaga keladigan aniq
metodik vazifalarni xal etishni bilishi zarur.
Ma’lumki har bir sohaning O’quv rejasi asosida o’quv dasturi tuzilgan.
Shu dastur o’quv yiliga o’qituvchi ish rejasi tuzishda asos kilib olinadi.
O’qituvchidasturdan kelib chiqqan holda kalendar reja tuzadi. Unda mavzular
soatlarga bulib chikiladi va dars o’tish vaqti, xajmi, turi ko’rsatiladi.
O‘ quv yurtlari ta’lim yo‘nalishlari o‘quv rejalariga kiritilgan fanlar
darsliklar o‘quv jarayonida o‘quvchi yoshlarga huquqiy bilimlarni sistemali
43

ravishda olish uchun imkoniyat yaratadi. Bu esa o‘quvchi yoshlar ning huquqiy
savodxonligini oshirib, ularni honunga bo‘lgan hurmatini oshiradi va qonun
ustuvorligini ta’minlashdaijobiy rol o‘ynaydi.
Mustaqillik yillarida Qonunchilik va huquq sohasida erishilgan yutuqlarni
auditoriya va auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda targ‘ibot-tashviqot qilish
orqali o‘quvchi yoshlarni qonunni bilishga,insonn huquqlarini himoya qilishga,
milliy qonunchiligimizning umuminsoniy qonun normalari bilan uyg‘unligini
anglash imkoniyatlari namoyon qilinadi.

44

UMUMIY XULOSA
Yuqorida keltirilgan fikr-mulohazalarga tayanib quyidagi xulosaga keldik.
YAngi pedagogik texnologiya nazariyasi talim-tarbiyaning globallashuvi
sharoitida boshlang’ich talim o’kuvchilari tomonidan qisqa vaqt oralig’ida
puxta bilimlarni o’zlashtirish imkoniyatini beradi. Mazkur nazariya g’oyalarini
uzluksiz talim-tarbiya tizimida faoliyat olib borayotgan talim-tarbiya
muassasalarining o’quv jarayoniga tadbiq etish dolzarb vazifa hisoblanadi.
Talim-tarbiya muassasalarining o’quv faoliyatiga yangi pedagogik
texnologiyalarni tatbiq etish borasida dastlabki tajribalar to’plangan bo’lsa-da,
ular davr talablariga etarli darajada javob bermaydi.
Garchi pedagogik texnologiya nazariyasining shakllanganligiga tarixan uzoq
vaqt bo’lmagan bo’lsa-da, ayni vaqtda pedagogika nazariyasi ushbu talimot
mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi salmoqli manbalarga ega.
Pedagogik texnologiya va uning mohiyati borasidagi manbalarning aksariyati
ushbu talimot yuzasidan nazariy bilimlarni o’zlashtirishga imkon beradi.
Boshlang’ich talim darslarini interfaol metodlar asosida tashkil etishning
nazariy-amaliy asoslari ishlab chiqilishi mazkur o’quv yurtlari faoliyatining
samaradorligini ta`minlaydi.Interfaol metod-ta’lim jarayonida o’quvchilar
hamda o’qituvchi o’rtasidagi faollikni oshirish orqali o’quvchilarning bilimlarni
o’zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Inter-faol metodlarni qo’llash dars samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralar- o’tkazish,
o’quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma’ruzalar soni
kamligi, lekin seminarlar soni ko’pligi, o’quvchilar tashabbus ko’rsatishlariga
45

imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, sinf jamoasi bo’lib ishlash
uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat
bo’lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshi-rishda o’ziga xos
ahamiyatga ega.
Interfaol mashgulot samaradorligi omillari. Hozirda ta’lim metodlarini
takomillashtirish soha-sidagi asosiy yo’nalishlardan biri interfaol ta’lim va
tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan o’qituvchilari dars
mashgulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq
foydalanmoqdalar.
Interfaol usullarni qo’llash natijasida o’quvchilar-ning mustaqil fikrlash, tahlil
qilish, xulosalar chiqarish, o’z fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya
qila bilish, sog`lom muloqot, munozara, bahs olib borish ko’nikmalari
shakllanib, rivojlanib boradi.
46

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T., 2008
2. Barkamol avlod orzusiT.,2000.
3. Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari.T.: “O’zbekiston”,2008
4. Zunnunov A. Hotamov N. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1992
5. Dolimov S. Ubaydullayev H. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1967
6. Yo’ldoshev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T., 1996
7. .To’xliyev B.Adabiyot o’qitish metodikasi.T., 2006.
8. Yo’doshev Q. Yoniq so’z. T.: “Yangi asr avlodi”, 2006
9. Yo’ldoshev H.Q, Tojixonov U., Zaripov Z.S., Mirzajonov Q. Voyaga
yetmaganlar huquqbuzarliklarini oldini olishda huquqiy vositalarning
ahamiyati.-T.: IIV Akademiyasi, 1999.
10. Karimova O., Tuychieva H. Davlat va huquq asoslari. O’quv qo’llanma. -
T.: O’qituvchi, 1996.
11. O.A. Yoshlar huquqiy tarbiyasining asosiy yo’nalishlari. - T.:
O’zbekiston. 1999.
12. Karimova O.A. Huquqiy tarbiya metodikasi. - T.: Adolat, 2000.
13. Konstitutsiyaviy huquq. Ensiklopedik lug’at. Mas’ul muharrir va
mualliflar jamoasining rahbari B. Mustafoev. – T.: O’zbekiston, 2006.
14. Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. Darslik - T.:
IIV Akademiyasi, 1998.
47

Betlar soni- 47 ta

Boblar- 2 ta
Rejalar- 4 ta

Sotib olish