Indiy kimyoviy texnologiyasi - Metallurgiya - Infografika

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	2.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Iyul 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Infografika
Fan	Metallurgiya

Sotuvchi

Javohirbek igamberdiyev

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2024

7 Sotish

Indiy kimyoviy texnologiyasi

Sotib olish

Kamyob,tarqoq va nodir
metallar kiyoviy texnologiyasi
Mav zu: I ndiy k imy ov iy
t exnologiy asi.

RE J A
1.Indiyning kimyoviy va fizik
2.xossalari •Indiyning olinish
3.usullari •Indiyning
ishlatilish sohasi

Indiy о ‘z xossasiga ko‘ra 1,2 va 3 – valentli birikmalar
beradi.
Unga bir qancha kislorodli oksid birikmalari, xlorli,
sulfatli, sulfidli birikmalari ma’lum . Indiy sof va birikma
holida ajratilib olinadi.
Indiy (Indium) In, A = 114,82. Indiy yer p о ‘stlog‘ining
2-10 -5
protsentini tashkil etadi. Indiy birinchi marta 1863
yilda olingan; uning spektrida indigo (nil) rangiga о ‘xshash
k о ‘k chiziq b о ‘lgani uchun indiy deb atalgan.
In diy birikmalari metall sulfidlarda qushimcha holda
uchraydi va shu metallarni ajratib olishda q olgan
chiqindilaridan yi g‘ iladi. 2 ta tabiiy va 35 ta sun’iy izotopi
bor.
Indiy ham о ‘z birikmalarini elektroliz qilish yoki
oksidlaridan vodorod yordamida qaytarish y о ‘li bilan
olinadi.

Indiy yaltiroq va juda yumshoq oq metall b о ‘lib, quruq
xavoda barqarordir; suvda erimaydi, kislota va ishqorlarda
eriydi. Xlor va brom bilan oson birikadi, kislorod,
oltingugurt va yod bilan esa qizdirilganda birikadi.
Indiy oksid In
2 O
2 kislotalarda eriydigan och sariq
moddadir. Indiy tuzlariga ishqorlar ta’sir ettirilsa, in diy
gidroksid In(ON)
3 oq iviq ch о‘ kma holida hosil b о ‘ladi.
Bu gidroksid amfoter gidroksiddir, ya’ni u kislotalarda
ham, ishqorlarda ham eriydi.
In nomi rangsiz bо‘ladi, uning sulfat, xlorid va nitratlari
suvda eriydi.
U asosan q oplamalar hosil qilishda , kotishmalar ishlab
chiqarishda va yarim о‘ tkazgich elektronikasi k о‘ p
ishlatiladi .

Indiydan yasalgan q oplamalar korroziyaga q arshi
materiallar olishda ( samalyotlarni podshipniklarini
q oplashda ), hamda nurlanishni kuchaytiruvchilarni
koplashda ( masalan reflektorlarni ) ishlatiladi .
Indiyli q oplashlar elektrolitik usulda amalga oshiriladi .
Q oplamalar hosil qilingandan s о‘ ng uni yuqori
temperaturada , ya ’ ni indiyni suyuqlanish
temperaturasidan yuqorida qizdiriladi , bunda indiy
qoplangan yuzani ichki qismalariga diff о‘ ziyalanib
kuchmaydigan qavat hosil qiladi .
Indiyli q oplamalar о‘ zidan kuchli yaxshi tarqata olish
xusuuiyatiga ega b о‘ lgani uchun , ularni reflektorlar
tayyorlashda q о‘ llaniladi .

Indiydan yasalgan koplamalar korroziyaga karshi
materiallar olishda ( samalyotlarni podshipniklarini
koplashda ), hamda nurlanishni kuchaytiruvchilarni
koplashda ( masalan reflektorlarni ) ishlatiladi .
Indiyli koplashlar elektrolitik usulda amalga oshiriladi .
Koplamalar hosil qilingandan s о‘ ng uni yuqori
temperaturada , ya ’ ni indiyni suyuqlanish
temperaturasidan yuqorida qizdiriladi , bunda indiy
qoplangan yuzani ichki qismalariga diff о‘ ziyalanib
kuchmaydigan qavat hosil qiladi .
Indiyli koplamalar о‘ zidan kuchli yaxshi tarqata olish
xusuuiyatiga ega b о‘ lgani uchun , ularni reflektorlar
tayyorlashda q о‘ llaniladi .

Indiy q о‘ shib tayyorlangan uning q otishmalari
metallarni , shishaklarni , keramika va kvarsdan
materiallarni bir - biriga ulashda ulovchi modda sifatida
ishlatiladi .
Masalan. In-Sn-Cd-Bi, In-Pb-Sn, In-Pb qotishmalari
ishlatiladi.
Vakuum texnikasida 50% In va 50% Sn qotishmasi
shishani shisha bilan ulashda ulovchi modda sifatida
ishlatiladi.
Yengil suyuqlanuvchan indiyli kotishmalar yong‘indan
ajrash kungiroqlarini hosil qilishda, ya’ni unda 18,4%
In, 40,7% Bi, 22% Pb, 10,6% Sn, 8,16% Cd li
qotishma ishlatiladi.

Shu bilan birga indiyli qotimalardan 19% In, 71% Ag va
10% Sd yasalgan yadro texnikasida boshqaruvchi sterjen
sifatida, 54-62 In, 8-16% Cd, qolgan Bi li qotishmasi esa
issiqlik beruvchi neytronlarni ushlovchilar sifatida
ishlatiladi.
Yarim о ‘tkazgichlar elektronikasida esa indiy metalli
germaniy yarim о ‘tkazgichlarni quvvati oshirib berish
xususiyatiga ega ekan. Shuning uchun toza holidagi indiy
aralashmasi b о ‘lgan germaniyli yarim о ‘tkazgichlar hosil
qilishda juda katta ahamiyatga ega.
Indiyni ayrim birikmalari sulfid oksidi, selenid, tellurid,
antimonid, arsenid va boshqalar yarim о ‘tkazgichlar
sifatida ishlatiladi.
Bundan tashqari ulardan termoelementlar tayyorlashda ham
ishlatsa b о ‘ladi.

Indiyni asosiy xomashyolari.
Indiyning о ‘zining asosiy minerallari uchramaydi, lekin sulfidli rux
minerallarida, hamda rux va q о ‘rg‘oshin sulfostanat va
sulfoantimonat holida uchraydi.
Quyidagi boshqa moddalarni minerallarida indiy eng k о ‘p miqdorda:
klendrit – Pb
6 Sb
2 Sn
6 Sr da 0,1 dan 1% In,
frankeitda – Pb
6 Sb
2 Sn
2 S
12 da 0,1% In va
staninda CuFeSnS
4 da 0,1 In b о ‘ladi.
Indiy ishlab chiqarishning asosiy xomashyo bazasi turli ishlab
chiqarish chiqindilari va yarim ishlab chiqarish mahsulotlari
hisoblanadi.
B о ‘larga asosan rux va q о ‘rg‘oshin ishlab chiqarish korxonalarini
chikindilari va yarim mahsulotlari kiradi.
Rux konsentratlarini 850-950 o
C kuydirilganda indiyni asosiy qismi
rux kuyindilari tarkibida qoladi.
Ular ikki usulda – pirometallurgiya va gidrometallurgiya usulida
ajratib olinadi.

Pirometallurgi ya usuli.
Bu usulda rux kuyindisi 1200-1300 o
C da k о ‘mir
ishtiroqida qaytarish bilan olib boriladi.
Qaytarish jarayonida rux distilyatsiyaga uchrab suyuq
holida ch о ‘kmaga tushadi.
Shuning uchun indiyni asosiy xomashyosi
pirometallurgiya sanoatini birikmalarni qoplashdagi
hosil b о ‘lgan changlarni va rektifikatsiya usulida
tozalangan qora ruxlarda b о ‘ladi.

Gidrometallurgiya usuli.
Bu usulda rux kuyindilari kuchsiz sulfat kislotasida
ishqorlanishi, sulfatli eritmalarni aralashmalardan
tozalash (Cu, Cd, Co, Cl) va eritmalardan ruxni
elektrolitik usulda ajratib olish bosqichlaridan iborat
b о ‘ladi.
Kuyindilar neytral yoki kislotali sharoitda ishqorlanadi.
Ishqorlash natijasida indiyni asosiy miqdori kuyindini
eritmaydigan b о ‘laklarida qoladi, bunga sabab shunki
neytrallash natijasida pH=5,2 b о ‘lganda rux gidrooksid
holida ajrala boshlaydi .

Ma’lumki indiy gidrooksidi pH=4,67-4,85 b о ‘lganda
t о ‘liq ch о ‘kmaga tushadi.
Demak hosil b о ‘ladigan ruxni ch о ‘kmasida indiy va
boshqa metallar ham ajralib chiqadi.
Kislotali ishqorlarda esa ruxni asosiy massasi eritmada,
ch о ‘kmada esa indiy, g alliy , germaniy va boshqa
moddalar kek holida q о ‘rg‘oshin sulfati bilan birga
qoladi.
Indiy ma’lum qismi neytral ishqorlarida sulfatli
eritmalar tarkibida b о ‘ladi.

I ndiyni tozalash.
Olingan indiyda quyidagi aralashmalar – Cd ,
Pb , Al , Zn , Sn , Cu , Fe , Te va boshqalar
bо‘ladi.
Indiyni yarim о‘tkazgich elektronikasi
ishlatish uchun uni tazalashga qayta ahamiyat
beriladi va amalda quyidagi tozalash usullari
ishlatiladi.
tanlab sementlash;
elektroqimyoviy usullar; kimyoviy usullar;

Tanlab sementlash usuli
Bunda indiy sulfat kislotada eritiladi, s о ‘ng elementlarni
normal potensiallarini turli qiymatiga asoslanib
aralashmalar sementlanadi.
Masalan, kalay indiy plastinalarida sementlab olinadi.
agar jarayonni uzoq vaqt (70-100 soat) sementlovchi
metanat q о ‘shib ushlansa , kalayni miqdori 0,003 g/l gacha
kamaytirish mumkin.
Taliy va kadmiydan tozalashda q uyma rux plastinalarida
sementlanadi va juda oz miqdorda indiy bilan birga talliy
va kadmiy ajralib chiqadi.
Bu usul ancha murakkabligi uchun hozirgi vaqtda boshqa
usullar ishlatilmoqda.

Elektrokimyoviy usullar.
Elektroqimyoviy tozalash indiy eruvchan anod sifati ishlatilib ,
eritmadagi Sn, Pb, Cu elementlari shlakda qolsa, qolgan elementlar
esa eritmada qoladi.
Bu usul bilan indiyni tozalashda elektrolit eritma holida xar xil
tarkibli elektrolit eritmalari taklif qilingan b о ‘lib,
ulardan: - 40 – 60 g/l In, 100 g/l xayvon kley i va pH=2-2,5.
Q о ‘shilgan kley katodda qattiq ch о ‘kma hosil qilishga yordam
beradi.
Anod sifatida paxtadan tuqilgan gamzol polotna laridan iborat b о ‘lib,
q о ‘rg‘oshin , mis kalay earrachalarini katodga о ‘tkazib yubormaydi.
Katodlar toza holidagi indiy yoki alyuminiy podno s - bо‘laklari dan
iborat b о ‘ladi.
Elektroliz jarayoni 100 a/m 2
va 2 volt kuchlanishda olib boriladi.
Bu elektrolit ik tozalashni ikki marta amalga oshirilsa 99,995-
99,9999% toza indiy olinadi.

Kimyoviy tozalash usuli.
Ishqorli qavatdagi gubkali indiyni eritish orqali
tozalanganda aralashmadagi Pb, Zn, Sn, Al, Ga larni bir
qismi y о ‘qotiladi.
Eritish jarayoni pulatli tigel (kozon) larda 320-350 o
C olib
boriladi. Agarda eritish jarayoni 250 o
C ZnCl
2 va NH
4 Cl
t о ‘zlarini 3:1 nisbatdagi suyultma qavatlarida amalga
oshirilsa indiyni sof tozalikda olish mumkin.
B u usulda t о ‘zli suyultmaga talliy quyidagi reaksiya
b о ‘yicha о ‘tadi.

NH
4 Cl + Tl  TlCl
4 + NH
3 + (1/2)H
2
T о ‘zli suyultmada talliyni hammasi, qisman indiy b о ‘ladi.
Qolgan ikkinchi asosiy qismi ga suyultmaga ( shlakka )
kadmiy bilan indiy birga о ‘tadi.
Shlakdan esa toza holida indiy ajratib olinadi, chunki u
shlakda
InCl – monoxlorid holida b о ‘ladi, ya’ni:
In + 2NH
4 Cl = InCl
2 + 2NH
3 + H
2
In + ZnCl
2 = 1 InCl
2 + Zn
InCl
2 + In = 2InCl
Demak, indiy t о ‘zli suyultmaga dixlorid indiy holida va
sof indiy bilan birikib monoxlorid indiyga aylanadi.
Undan toza indiy olish uchun va kadmiydan tozalash
uchun jarayon disproporsiyalash natijasida shlakdan ajratib
olinadi, ya’ni
3InCl  2In + InCl
2

Qotishmalari.
77,5% Au va 22,5% In qotishmasi metallarni shisha bilan
payvandlashda mustahkam kavshar sifatida ishlatiladi.
75% Au, 20% Ag va 5% In qotishmasi dekorativ metall –
«yashil oltin» qotishmasidan turli tilla buyumlar olishda
ishlatiladi. Indiyning Bi, Pb, Sn, Cd va Tl bilan
qotishmalari, 49° temperaturada suyuqlanish haroratiga
ega bо‘lgan, xirurgiyada ishlatiladi.
Indiy ferromagnit qotishmalar sistemasida Su - Mn- In,
Su - Mg- In va Mn - S-In keng foydalaniladi.

Ishlatilishi. Indiy Ge va Si yarim о‘tkazgichlarga
legirlovchi qо‘shimcha. Suyuq kristall ekranlar ishlab
chiqarishda indiy-qalay oksididan keng qо‘llaniladi .
Mikroelektronikada indiy germaniy va kremniy
qotishmasiga qо‘shiladi. Shuningdek, indiy oson
suyuqlanadigan kavsharlar va qotishmalar uchun eng arzon
va oson birikadigan komponentdir. Kо‘p materiallarga
qarshi yuqori adgeziya ega, masalan, metallni shisha bilan
birga payvandlash imkonini beradi.
Ayrim holatlarda (toza yoki kumush bilan qotishmasi)
oynalarga yorug‘lik nurini qaytaruvchi qoplama sifatida,
shu jumladan, avtomobil faralarida, bunda, oynalarning
qaytaruvchanlik qobiliyati kumushnikiga qaraganda
kuchayadi, atmosfera ta’siriga (xususan, vodorod sulfidi) –
chidamliligi ortadi.

Fotoelementlar uchun m aterial va uning birikmalari lyuminoforlar
holida bо‘lib ishlatiladi .
Dizel dvigatellari porshenlari indiy qotishmasi bilan qoplanganda
yemirilishni kamayishiga olib keladi.
Indiy arsenidi yuqori temperaturali katta effektivlikda termoelektrik
material sifatida ishlatiladi, uning effektivligini oshirish uchun
odatda 10 % li indiy fosfidi bilan legirlanadi.
Indiy izatoplari 111
In va 113
In radiofarmatsevtik preparat sifatida
ishlatiladi. Indiy « moviy oltin » deb nom olgan mashhur zebu ziynat
va undan yasalgan qotishma tarkibiga kiradi.
Elektrokimyoviy sistema indiy-simob oksidi maxsus maqsadlar
uchun о‘ta yuqori barqaror solishtirma energosig‘imi yuqori bо‘lgan
tok manbalari (akkumulyatorlar) ni tayyorlashda xizmat qiladi.

Indiy ortofosfati tish sementlarini tayyorlashda qо‘shimcha sifatida
ishlatiladi.
Yuqori vakuum texnikasida indiy zichlagich sifatida (prokladka,
sifatida) ishlatiladi; shu jumladan, kosmik apparatlar va elementar
zarrachalarning kuchli tezlatgichida germetizatsiya uchun
qо‘llaniladi.
Indiy atom reaktorlarini boshqarishda issiqlik neytronlari tutgichi
sifatida qо‘llanilishi mumkinligi fanda isbotlandi.
Chunki indiy oksidi atom texnikasida issiqlik neytronlarini yutadigan
oyna tayyorlashda qо‘llaniladi.
Bunday oynalarning tarkibi keng tarqalgan bо‘lib, bor oksid i (33%),
kadmiy oksid i (55%), indiy oksidi (12%) dan iboratdir .
Qalay bilan qotishmasi “protsessorli interfeys” uchun yuqori issiqlik
о‘tkazuvchanlikka ega bо‘lgan kavshar kо‘rinishida ishlatiladi

1.Indiyning kimyoviy va fizik 2.xossalari •Indiyning olinish 3.usullari •Indiyning ishlatilish sohasi

Sotib olish