Integratsiyaning hozirgi zamon muammolari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14999UZS
Hajmi	271.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

15 Sotish

Integratsiyaning hozirgi zamon muammolari

Sotib olish

“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi sirtqi bo‘lim 2 - kurs talabasi
___________________________________________NING
“Boshlang'ich ta’lim pedagogikasi" fanidan
MAVZU: “Integratsiyaning hozirgi zamon muammolari”
KURS ISHI
Tayyorlagan:
Qabul qildi:
- 2024

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………3
I.BOB.TA’LIM JARAYONINI INTEGRALLASHNING NAZARIY
ASOSLARI.
1.1.Boshlang‘ich ta’lim tarbiyani integrallash…………………………………..…6
1.2. Ta’limni integrallashning hozirgi zamon muammolari………………………..12
II.BOB. INTEGRATIV DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI
2.1.Boshlang‘ich ta’lim muasssasalarida o‘qitish va tarbiyalash integratsiyasi
muammolari. ………………………………………………………………………17
2.2.Integratsiya jarayonini o‘rganishda buyuk pedagoglarning fikrlari……………23
XULOSA…………………………………………………………………………..28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………………29
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston xalqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi bosh
g’oyasi ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot borpo etishdir. O‘zbekiston
mustaqilligi tufayli Vatanga e‘tiqod, milliy munosabat madaniyati xalqimizning
barcha orzu intilishlarida, amaliy faoliyatida va yorug’ kelajagida yetakchi o‘rinni
egallab kelmoqda. Yoshlarni zamonaviy fan-texnikaning, umuman, ilm-fanning
yutuqlaridan bahramand qilmasdan turib, ularga yuqori malakali ixtisos egalari
bo‘lib yetishishga sharoit tug’dirmay turib, biz respublikamiz xalq xo‘jaligini,
sanoat ishlab chiqarish sohalarni tubdan o‘zgartira olmaymiz.Yana bir narsani biz
hech qachon esimizdan chiqarmasligmiz lozim: iste‘dodli yoshlarga sharoit
yaratishdir. O‘tgan yillarimizga, o‘tgan yo‘llarimizga nazar tashlab, ularni sarhisob
qilsak, mustaqilligimiz sharofatini yanada chuqurroq anglaymiz. Davlatimiz
istiqboli bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan jamiyat qurish sohasidagi
ishlarining samaradorligini yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli rivojlangan
mamlakatlar darajasida raqobatbardosh mutaxassis tayyorlash, yosh avlodni
shakllantirish muammosi bilan ishlab chiqildi.
Bu xujjatlarda kadrlar tayyorlash va uzluksiz ta’lim tizimiga erishilgan yutuqlar
bilan bir qator mavjud kamchilik va muammolar ham ko‘rsatilgan jumladan
Boshlang‘ich ta’lim muassasasilar o‘quv yurtlaridan ta’lim jarayonining o‘zidagi va
o‘qitish uslubiyotidagi kamchiliklar oqibatida bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyati
rivojlanmay qolayotganligi, umumiy o‘rta ta’limning amaliy yo‘nalmaganligi,
kasbga yo‘nalganlik darajasini baxolash tizimida ob‘ektivlik va tezkorlikni
ta’minlanmayotganligi, pedagoglarning katta qismi yaxshi tayyorgarlik
ko‘rmaganligi, bilim va kasb saviyasi pastligi shular jumlasidandir. Kadrlar
tayyorlash va ta’lim tizimidagi o‘quv tarbiya ishlari sohasidagi muammolarni
izchillik bilan bosqichma-bosqich hal etish yo‘llari va vositalari yuqorida tilga
olingan davlat xujjatlarida belgilab berilgan.
O‘quv-uslubiy adabiyotlar majmualarni, yangi interfaol metodlarini texnologiyalarni
yaratish va amaliyotga joriy etish, bir tomondan davlat va jamoat muassasalari,
3

ta’lim va fan o‘qituvchilar, tadqiqotchilar tomonidan katta ishlarni bajarishni ta’lim-
tarbiya, interfaol ta’lim sohasidagi ta’lim jarayonini ishlab chiqish va ilmiy tajriba
sinovlardan o‘tkazish ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqishni taqazo etadi.
Uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, pedagog o‘qituvchilarning zamonaviy ta’lim
texnologiyalari mohiyatidan xabardorliklari hamda ularni ta’lim jarayonida samarali
qo‘llay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonida tashkil etishda nisbatan ijodiy
yondoshuvning qaror topishi xar tomonlama rivojlangan ma’naviy barkamol
yoshlarni tarbiyalab ularni raqobatbardosh, yetuk mutaxasislar bo‘lib yetishishiga
zamin yaratdi.
K urs ishining maqsadi: Yurtimizda boshlang ‘ ich ta ’ lim muasssasasigacha ta ’ lim
muassasasi misolida asosiy va qo‘shimcha ta’limning integratsiyalashuvini nazariy
va amaliy jihatdan ko‘rib chiqishdan iborat.
Maqsadni belgilash quyidagi vazifalarni hal qilishni tashkil qiladi:
1. Asosiy va qo‘shimcha ta’lim integratsiyasining mohiyati va konsepsiyasini ochib
berish va o‘rganish. Uning normativ-huquqiy bazasini ko‘rib chiqing;
Qo‘shimcha ta’limning funktsiyalari, tamoyillari, modellari va asosiy va
qo‘shimcha ta’limni integratsiyalashuvi shartlarini aniqlash;
Tadqiqot gipotezasi shundan iboratki, integratsiya ya’ni. asosiy va qo‘shimcha
ta’limni birlashtirish bolalar faoliyatini yaxshilashga, bolalar va o‘smirlarning
axloqiy va estetik tarbiyasi sifatini oshirishga foydali ta’sir ko‘rsatadi.
Maqsad va vazifalarga erishish, gipotezani sinab ko‘rish uchun bir qator tadqiqot
usullari qo‘llanildi:
K urs ishining vazifalari : ijtimoiy-madaniy sifat sifatini oshirishning qonuniyligi va
istiqbollarini asoslash va isbotlashdan iborat.
umumta’lim Boshlang‘ich ta’lim muassasasilarida asosiy va qo‘shimcha ta’limni
uyg'unlashtirish asosida bolalar va o‘smirlarni tarbiyalash
4

K urs ishining ob ’ yekti : psixologik-pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish,
o‘rganilayotgan muammoning turli jihatlari bo‘yicha pedagogik tajribani o‘rganish
va umumlashtirish; o‘smirlarni tarbiyalashning tipik va integratsiyalashgan
dasturlarini tahlil qilish.
Empirik tadqiqot usullari: bevosita va bilvosita kuzatish; diagnostika usullari:
suhbat, so‘roq, talabalarni tekshirish; eksperimental ma’lumotlarni qayta ishlashning
statistik, analitik va qiyosiy usullari; pedagogik eksperiment.
K urs ishining predmeti . Kurs ishida ta’lim, kognitiv va rivojlanish jarayonining
tabiatiga ega bo‘lgan zamonaviy rus jamiyatining xususiyatlarini hisobga olgan
holda asosiy va qo‘shimcha ta’limni birlashtirish muammosi haqida tushuncha
mavjud.
Kurs ish ining tarkibiy qismlari : Kirish, 2 bob, 4 bo‘lim, xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar royhatidan iborat.
5

I.BOB.TA’LIM JARAYONINI INTEGRALLASHNING NAZARIY
ASOSLARI.
1.1. Boshlang‘ich ta’lim tarbiyani integrallash
N.N.Skat ki n, I.Ya.L erner , Al eksyuk Yu.K.Babanskiylarning
tekshi ruvl ari da t a’l im uslubl ar iga t aall uqli ikkil am chi tur belgilari ni ng
ta’ rifi ber il adi, Ular usl ub-if oda, mazm un va ta’li m usul i ekanl igi isbotl ab
berishgan.
Gegel falsaf adagi usl ubni mazm un har akat ining shakli si fati da ko‘rsat adi.
Ta’l im jar ayoi ida tur li xil mant iqiy tizim lar or qali o‘qit uvchi va u bi lan
bir gali kda bolalar o‘z bil im , qobil iyat va ko‘nikmalar ini dedukt si ya,
indukt si ya, sintez, um um lashti ri sh, konkretl asht ir ish, t aqqosl ash takl ida
ifodalaydidar .
Barcha m anti qi y j arayonl ar uslubning m azmun bil an uzviy bog‘l angan
ichkn tomoni ni t ashkil qil adi.
Boshlang‘i ch si nf larda o‘quv j ar ayoni foydalani layotgan usul , uslub va
shaklari ni ng t url i tumanl igi bil an ajr al ib t uradi .
Maml akat im izda am al ga oshi ri layotgan yangi o‘quv rej al ar i va
dast ur lari ga o‘t ish davri da jami yat va atr of-m uhit o‘rt asndagi aloqalar ni
uyg‘unl asht ir ish, atrof-m uhi tga jiddi y m unosabat ni o‘ rnat ish va
shakll anti ri sh masalalari muhim ahami yat kasb etadi .
Atr of- muhit ga ji ddiy munosabatl ar ni ng poydevor i boshl ang‘ ich sinfl ar da
o‘rgat al adi. Shuni ng uchun iqt isodiy ta’ li mning nati jasi Boshlang‘i ch ta’ li m
muassasasi ta’l im ining bir inchi bosqi chiga bog‘ liq. Yangi psi xologi k-
pedagogi k tadqiqotl ar ki chik yoshdagi Boshl ang‘ ich ta’li m
muassasasi bolalari ni ng bi lish faol iyat lar i chekl ai ganl ngi haqi da il gar ngi
tushunchal ar ni ko‘r ib chi qi shga im kon ber adi. Bu boshl ang‘ ich i qti sodi y
ta’ li mning bar cha t arkibiy qisml ar ini o‘zgartir ish va yangi lashga asos
yaratadi . [ 3 ]
6

Boshlangich si nf bol al ar ini ng yosh xususiyat lari ga j avob ber adigan va
dars t al ablar iga m os kel adigan, maqsadni ani ql ash bunday yangi lani shni ng
asosiy m asal asidir .
XIX-XX asrl ar or al ig‘ ida pedagogi kada ki chik Boshlang‘i ch ta’ li m
muassasasi bolalari ni ng tabi iy muhit bi lan t anisht ir ishning
integratsiyal angan kursini yar at ish fikri paydo bo‘l gan. Bu fi kr A.Ya.Gerd,
D.N.Kaygor odov, A.P.Pavlov koml ar i bilan bog‘l iq bo‘ lib, ular
boshlang‘i ch Boshl ang‘ ich ta’ li m m uassasasiga atr ofdagi j onln va jonsiz
dunyo haqi dagi bo‘l inmagan kursni kir gi zi shni talab qi lishdi.
Int egratsiyal ashgan ta’li m-t ar bi ya, fanl ar aro al oqal ar ii ng ayr im ji hatl ari
mashhur pedagogl ar ni ng ( Ya. Komenski y, D.L okk, I. Gsr bart , M.
Pest al ot st si , K.Ushi nskny va boshqal ar ), di dakt ikal arning (I .D.Zverev,
M.A. Danil ov, V.N. Maksim ova, S.P.Bar anova, N.M.Kat ki na na boshqalar)
psixol og oli ml ar ning (E.N.Kabanova, Mel ler, N.F.Tali zi na, Yu.A.
Samar ina, G.I.Vergel es), medi st oli mlarning ( M.R.Lvo», V.G.Goreskiy, N.
N.Svet lovskaya. Yu.M.Kol yagi n, G.N.Pri st upova) i shlari da ko‘r ib
chiqil gan.
Bi r qator i shlar boshlang‘i ch ta’ li mdagi fanlarar o va fanlar i chidagi
al oqal ar ga bag‘ ishl angan. By muam molar o‘quv fanl ari ni int egratsiyal ashga
o‘t ishning yaqin ri vojl anish zonasidir .
(T.G.Rai zayeva, G.N.Akvil eva, D.I .Troyt al , G.V.Balt yukova,
N.Ya.Vel enki n, N.M.Drujnina, T.S.Nazar ova, I.K.Bl inova,
R.G.Matyushova) ,
Boshl ang‘ ich t a’ lim da int egratsion aloqalari kam i shlab chi qil gan,
qarama- qarshi ifodalangan. Bu al oqal ar ni ng m ohiyat i haqi da oli mlar
orasi da qarama -qar shil iklar ko‘ p.
Int egratsiya at am a va uslubi y nuqtaiy nazar dan hodisa si fati da ni ma
ekanli gann ko‘r ib chi qayl ik.
«Intergr at si ya» so‘ zi l ot incha integr at io- ti klash, to‘ ldi rish, «i nt eger »
butun so‘zidan keli b chiqqan. [ 4 ]
7

Ikkit a tushunchaga egam iz:
1.T izim , organizmning al ohida t abaqal asht ir il gan qi sm va vazif al ar ni ng
bog‘l iqli k holati ni bi ldiruvchi tushuncha va shu hol at ga ol ib bor uvchi
jar ayon.
2. Tabaqalashti ri sh j arayonl ar i bil an bir ga amalga oshir ilayotgan fanlarni
yaqi nl asht ir ish j arayoni .
Diff er entsiatsiya - fr antsuzcha (diff e'rent iof ion loti ncha diff erent ia - far q
har xil li k, ya’ni butunni bo‘ lakl ar ga bo‘l ish, ajr at ish. Ta’l im m azmuni ni
inter gratsiyal ash- dunyo tendentsiyasi (g‘ oya, fi kr, i nt ili sh), Int egr at iv
yondoshi shi t urli darajadagi ti zi ml i aloqalarning ob’ekt iv yaxl itl igil i aks
et tir adi. (tabi at -j am iyat- inson) . Integratsiya il gari bo‘ li shyan qi sm larni bir
butunga birl asht ir ish bi lan bog‘ li q. U t izim el em entl ari ni ng yaxl it li k va
uyushqoqli k darajasi ni ng oshi ri shga ol ib kel adi.
Int egratsiyal ash mobaynida bir -bi riga bog‘ li qli k hajm i oshadi va tar ti bta
tushadi, shu t izim qi sm larniig ishl ashi va o‘r gani sh ob’ekt ining yaxli tl igi
tar ti bga soli nadi .
Bu umumiy qoidal ar ni qanday qi li b Boshl ang‘ ich ta’li m
muassasasi ta’l im ida qo‘l lash m um kin? Zam onzviy di dakt ik va metodi kada
ta’ ki dl anishi cha, bolalar ni o‘qit ish, ri vojlani shi va t arbiyasining
muvoff aqiyat lari ul arning dunyosi ni ng bi rli gi haqi da tushunchaning
shakll anganl igi, o‘ z faoli yatl ari ni um um iy tabi at qonunl ari asosida yo‘l ga
soli sh zar uri yati ni tushunishl ar i. tabi at shunosli k kur si da pr edment lar ar o va
predm et lar i chidagi aloqalarni yecha olishl ar i bil an bog‘ liq. T a’l imdagi
integratsiya o‘quv pr edmetl ari m azmuni ni konst rukt si yalashga ti zi mli
yondoshi sh or qali ko‘ri b chiqil adi.
Int egratsiyaning t urli dar aj al ar i ajr at il adi: boshl ang‘ ich. t abiat haqi dagi
el em entl ar bi lim larni bkrlashti radi ; orali q - pr edmetl ar bo‘ lim lari ni bo‘l ish
inter gratsiyasi; yakuniy - t abiatshunosl ikni o‘r gani sh bi lam bog‘l iq bo‘l gan
talm mninng oxi rgi bosqichi i nt egratsiyasi. Shu bi lan birga, t abii y-il mi y
ta’ li mi ni to‘li qroq va kengr oq i nt egr at si yalash im koniyat i ham inkor
8

et il maydi. Boshlang‘i ch t a’l im muassasasi ta’l im ini integratsiyal ash
jar ayonining psi xologi k asosi sif at ida psi xolog Yu.A.Sam ar inning
assotsiati v taf akkur t o‘g‘r isidagi fikr lari) oli ni shi mumki n. Bu fi krl ar nii g
mazm uni shundaki , har qanday bi li m bu o‘ xshati sh, bi lim lar tizim i esa
o‘xshat ishl ar ti zi mi dir . Yu.A.Sam ar in o‘ xshati shlarning
quyi dagi t url arnni ajr at adi:
lokal (mahall iy, ma’lum bir j oy, narsa bil an chegaralangan), biror t izim ga
tegashli bo‘l gan, ti zi m i chidagi, ti zi ml ar orasi dagi va aql iy faoli yat
darajalar ini o‘ xshati shlari ni ng m os kel adigai darajasi ga bir lashgi ri sh
xususi yati ga qar ab t asni fl aydi) .
Tabiat yoki pr edmet haqi dagi eng oddiy bi li mlarni hosil qi luvchi
bog‘l iqli kni ng eng soddasi m a’l um bir joy yoki tushuncha bil an
chegar al angan l okal t asavvurdir . Bu bog‘li kl ik boshqa bil im lar dan ni sbat an
ajr al gan, shuning uchun eng oddiy aql iy f aoliyat ni t a’ minlaydi. Bu kichi k
Boshlang‘i ch t a’ lim muassasasi yoshi ga xos. Bi ror bir ti zi mga t egishl i
bo‘ lgan t asavvurl ar eng solda t iziml i tasavvur lardmr. Ular bir or bir m avzu,
predm et yoki hodi sani o‘rganishi asosi da hosi l bo‘ ladi . Bir or bir pr edmetni
bi li sh yangi fakt va t ushunchalarm ing t anlani shi ular ni bir bi lim lar bil an
taqqoslani shi or qali am al ga oshir il adi. Bi li ml arning eng odli y
um um lashti ri sh sodi r bo‘ ladi , leki n oli ngan bil im ham ma unga yaqin
bo‘ lgan bil im lar bil an bog‘ lansa edi.
Bunda o‘quuvchi larning t ahlil qi li sh va umuml asht ir tl faoli yatl ari
vujudga keladi . Ti zim i chidagi t asavvurl ar bolalarning butun bir fanl ar
bi li shini ta’mi nl aydi . (fizikaviy, kimyoviy, bi ol ogik, bil im lar t izim i)
o‘rganil ayot gan fan doirasi da bili ml ar dai keng foydal anish kuzati ladi .
Tizim ichi dagi tasavvur lar, vaqt , m uhit , son bog‘ lani shlari aks et tnradn.
Predm et larar o t asavvurl ar aqli y f aol iyat ining eng yuqori pog‘onasi
hi sobl anadi. Ular bili ml arning t url i t iziml ar ini bi rlashti radi , hodi sa yoki
jar ayonni ng xil ma-xi ll igini bil ishi ga im koni yat ber adi. Shu bil iml ar asosi da
um um iy tushunchal ar keli b chiqadi. Tiziml ar aro t asavvurl ar ni ng
9

shakll anishi , ul arni bi li mlardan foydal anishga, ular in bir-biri ga
bo‘ ysundi ri shga, bi li ml ar chegarasi da bo‘ shli ql iklarni aniqlashga im koi
beradi .
Bayon qil ingan psixol ogik dalil lar boshlang‘i ch, to‘ li qsiz o‘rt a va o‘rt a
Boshlang‘i ch ta’li m muassasasi ta’ li mi ning integr at si yalashnnng asosi y
xususi yatl ar ini ani ql ashga imkon ber adi.
S.P.Bar anov, L.R.Bol ot in, V.A.Sl astennnm ing «Pedagogika» kitobi da
darslarda qo‘ ll anil adigan fanlar ar o bog‘l anish ko‘rsat il adi, leki n
integratsiyal ashgan ta’ li m muam molar i aks etm agai .
««Boshlang‘i ch ta’li m» j urnal ar nda Boshlang‘i ch t a’l im
muassasasi ta’l im ini ii tegratsiyal ash muam mosi ga kat ta aham iyat beri ladi .
L.N.Baxar eva o‘zining «Boshl ang‘ ich Boshl ang‘ ich t a’ lim m uassasasio‘quv
mashg‘ ul ot lar ini o‘l kashunosli k asosida integr at si yalash» maqolasi da
integratsiya- differ entsiatsiya jar ayonlari bil an bi rgal ikda am al ga ol ayot gan
fanlarni yakunl asht ir ish va bog‘l ash jar ayoni bo‘ li b, yangi , butun, yaxli t
bo‘ li ml ar yaratshshga yor dam beruvchi , fanlarar o al oqal ar ni amalga
oshi ruvchi yuqori ko‘ri ni shdi r.
O‘quv pr edmetl arn orasi da integratsiya pr edmetl ar t izim ini inkor etm aydi
integratsiya tizim ini takomi llashti ri shni ng, kam chil iklari bart araf et ishning
yo‘ li bo‘l ib pr edmetl ar or asidagi aloqalar va bog‘ li ql iklar ni
chuqurl asht ir ishga qarati lgan bunday yondoshuv differ entsim at tsiya va
integratsiya orasi dagi munosabatl ar ni tushuni il ga tayanadi .
Pedagogi kani ng maqsadi bir xil maqsad vazif al arga zga bo‘l gan turli
fanlarning element va qi sm larni bir but unga bi rlashti ri shga yo‘ nalt iri lgan
inter gratsiyani amalga oshir ishda o‘ qit uvchil ar ga yor dam ber ishdir . Ko‘p
yi lli k kuzat ishl ar shuni ko‘rsat adiki, boshl angi ch si nf o‘qit uvchil ari ,
keyi nchali k esa bi tir uvchil ar u yoki bu fanl arni o‘rganib shu bi li m
ko‘ ni km al ar ni boshqa fanl ar ni o‘r gani shda qo‘ ll ashga qi ynal yapt il ar, ular ga
must aqil fi krl ash, oli ngan bi lim larni o‘ xshash yoki yangi vaziyat larga
ko‘ chir a bili sh ko‘ nikmalari yeti shmayapt i. Bul ar ni ig hamm asi
10

boshlang‘i ch sinflardagi t url i fanl ar bo‘ yi cha m ashg‘ulotl ar ning o‘zapo
keli shmovchi li gi tufayl i sodir bo‘ layapt n. Bu hol at da inter gr at si ya bir
predm et bo‘yicha bi li mlarni i kki nchi si ga ko‘ chiri sh va f aoli yati ning
al mashinishi emas bal ki zam onaviy fanlar integratsiyasi yo‘ nali shlari ni aks
et tir uvchi yangi dedakt iv ekvival ent (m os bo‘l gan, o‘ xshash, keng
ksladi gan narsa) larni yarati sh j arayoni di r. Psixol og YE.N.Kabanova-
Mi ll er ni ng ayti shicha «O‘ qit uvchiga hali uchramagan vazi fa asosida bil im
ko‘ knikma va qobi li yatl ari ni m ustaqi l ko‘chir il ishi akli y
rivoj lani shni ng m uhi m ko‘r satkichdir ». L.P.Eli nko o‘ zi ni ng «Boshl ang‘ ich
si nf lar da ta’ li mni i nt egratsiyal ash tajri basi » i chida Boshl ang‘ ich t a’l im
muassasasi ta’l im ini i nt egr at si yalashni ng m uhi ml igiga e’t iborni qaratsa,
L.P.El enko i nt egr at si ya darsini sam ar al i qi li sh vosi tasi , predm et lar
al oqal ar ini yangi pog‘onalarga ko‘t ari sh shakl i deb hisoblaydi. I ntegr at si ya
o‘qit uvchil arning tur li fanl ar bo‘yicha kuzat ishl ar i va xulosalari ni t asdi ql ab
yoki chuqur lashti ri b beruvchi yangi dal il lar ni t opib beri sh manbai dir .
Ul ar faoli yati ni ng turl i shakl lari ni ng al mashib turi shi orqal i bol al ar ni ng
char chashi va asabiylashishi ni ng ol di ni ol adi. [ 5 ]
11

1.2. Ta’limni integrallashning hozirgi zamon muammolariBoshlang‘ich
Boshlang‘ich ta’lim muassasasi ta’l im- tarbiyasini int egratsiyalash
m uam m osi
nazariya uchun ham , am aliyot uchun ham m uh im va do lzar bd ir.
Boshlang’ich
ta’li m ni int egrat siyalash m as alasiga keyingi paytda bir qancha
yond as hishlar
bo‘ ldi: dar sni ikki fan o‘ qituvchisi olib bo rishi yo ki ikki fanni bir
darsga
birlashtirib, uni bir o‘ qituvchi tom onidan o‘ tilishid an to int egratsiyalang an
kurslar
tashkil etish, bo shlang‘ich ta’l im m azm unini tubd an o‘ zgar tirishgacha. Bun ga
Boshlang‘ich ta’lim muassasasi ham ,
didak tika va m eto dika ham tayyor em as.
Hoz irgi
kunda asosini tab iatshu noslik bo‘y icha bilim lar tashkil etuvchi
int egrat siyalangan
kurs yara tish m uam m osi do lzarb bo‘l ib turibdi. Bular bo shqa
turdagi
bil im lam i jipslashtiruv chi asosiy vazifani o‘ z zim m asiga oladi.
Bund ay
yonda shish anchad an beri m a’ lum va chet el Boshlang‘ich ta’lim
muassasasi lari
taj riba sida hal etilg an. Bunda so‘z faq at sinf larda em as, balki um um iy
ta’limning
o‘tta va tugallovchi bo‘ g’in larida ham bir qator fanlarning m azmunini
integrat siyalash
ustida bo rm oqda. Bu int egrat siyalangan fanga tabiat va jam iya tning
birligini
tushun ish uchun zarur bo‘l gan bir qator ijtim oiy -iqtiso diy, axloqiy-estetik
g’oya
va tushun chalarni kiritish ko‘ zda tutilgan. Chet el taj riba si bilan tanishish shuni
ko‘r sa tdi ki,
tab iat va jam iyat haqid agi bilim lam i rivojlantirish uchun asos bo‘lu vchi
int egratsiyalangan
fanlar ko‘ pgi na m am lak atlarning o‘ quv das turlariga kiritilgan. Bu
ek ologik
yo‘ nalishga ega bo‘l gan integrat siyalangan fanlar jahon ham jam iya tida
bola larda
atrof-m uhitga javobgarlikni shakllantirishn ing asosiy vositasi ek anl igi
to‘ g’risida
hab ar beradi.
Hozirgi kunda integratsiyaning bir necha usullari qo‘llaniladi. Birinchisi, bir
nechta fanlarni bir fanga birlashtirish. Shu masaladagi 1988-yilda chop etilgan
xalqaro pedagogik tajriba yakunlariga bag’ishlangan tadqiqot-foydali manba
ko‘pgina xorijiy mamlakatlar boshlang’ich Boshlang‘ich ta’lim muassasasilarining
o‘ziga xos xususiyati integratsiyalangan kurslar bo‘yicha ta’lim bo‘lib qoldi.
Kursning maqsadi bolani dunyo bilan suhbatga tortish, inson tabiat, jamiyat, fan,
12

san’at bilan suhbatlashishga faqat odamlar suhbatlashadigan til bilangina emas,
hayvonlar, o‘simliklar tili bilan, rassomlar, musiqachilar, olimlar foydalanadigan til
bilan tanishtirishdir.Boshlang‘ich Boshlang‘ich ta’lim muassasasida integratsiyani
amalga oshiruvchi bo‘g’in vazifasini o‘qituvchining o‘zi bajaradi. U bolalarni
arifmetikaga, yozishga, tabiiy ko‘pgina boshiang’ich tushunchalar va yana ko‘pgina
narsalarga o‘rgatadi. O‘z kuch va imkoniyatlari darajasida bu ishni amalga oshiradi. [6]
Boshlang’ich sinflarda bir o‘qituvchining dars berishini integratsiyaning bir
usuli, deb hisoblasak ham bo‘ladi.Integratsiyani amalga oshirishning usullari yaxshi
yoki yomon bo‘lishi mumkin. Muammoning mohiyati shundaki, usullaming biridan
yuz o‘girib, ikkinchisida barcha darajada o‘qituvchilarning (psixologik va fiziologik)
yosh xususiyatlarini hisobga oladigan integratsion choralar tuzishni kiritishdir.
Masalaning bunday qo‘yilishi integratsiyaning turli ta’lim pog’onalarida turli
xususiyatlarga egaligidir. Boshlang‘ich Boshlang‘ich ta’lim muassasasida
integratsiyani bir-biriga nisbatan yaqin fanlarni birlashtirish asosida ko‘rish
maqsadga muvofiq.
Ta’limning keyingi pog’onalarida u asosiy fanlarning chegaralarini
birlashtirishga harakat qiladi. Boshlang‘ich ta’lim-tarbiyani integratsiyalashda ijobiy
va salbiy omillar mavjudligini hisobga olish kerak. Bu omillar integratsiyaning
usullarini belgilab beradi. Y.M.Kolegin va O.L.Aleksinko integratsiyaning salbiy
omillarini quyidagicha ko‘rsatib berishadi:
- o‘quv predmetlarining chegaralangan soni-olinayotgan katta hajmdagi
bilimlarning mazmuni ko‘rinishini, qismlarining o‘zaro bog’liqligini aks ettirish bilan
to‘ldirish mumkin.
- juda muhim bo‘lgan o ‘qish, yozish va sanoq ko‘nikmalarini shakllantirish
zarurati.Bu
narsalar xud di fanlarga bo‘linib o‘q itishni talab qila diganga o‘ xshaydi.
Lekin
o‘q ish va m atem atikaga o‘ qitishning an’anaviy tajriba si ham keng integratsi on
im koni yatlar
haqida dalolat bera di. Bunda o‘ qish fan sifa tida o‘z ichi ga faq at badiiy
13

m atnla rni em as, tarix, tabiatshu noslik bo‘yic ha m ate riallarni ham oladi. Ma tem atika
arifm etika,
algebra va geom etrik m ate riallarini o‘z ichi ga oladi. Bund ay integrat siya
muh im
ko‘n ikm alar hosil qilishga halaqit berm aslik, aksincha, ularni sh akllantirishga
kafolat.bera di.R ob ert
Karlosning aytishicha, bo shlang’ich Boshlang‘ich ta’lim
muassasasi faqat
o‘q ish, yozish va sa nashni o‘ zgartibgi na qolm asdan, bu ndan ham
muh im roq
va katta roq m asalani am alga oshi rishi kerak. Chun ki har bir bola
shakllantirish
davrida uning intellekt ual faollig ini ra g’batlantirish, tabiiy qo biliya ti
sin gari
un ing keyingi m uv affa qiyatlar i uchun juda muh im dir. Integratsiy alangan
kurslarni
shu yoshdagi bo lalarga tushu narli va qiziq bo‘l ishi uchun bayon qili shning
qiyinli gini
barta raf etishning yo‘ llari am aliyotda tek shi rilgan eng m a’ qul uslublarni
ishlab
chi qishda ham da o‘q ituv chi lar tayyo rlashni ng m axsus tizim ida dir.[7]
Ta’limni integratsiyalashning asosiy maqsadi boshlang’ich Boshlang‘ich ta’lim
muassasasidayoq tabiat va jamiyat haqida yaxshi tasavvur asoslarini qo‘yishi va
ularning rivojlanishi qonunlariga o‘z munosabatlarini shakllantirishdir. Mana
shuning uchun kichik Boshlang‘ich ta’lim muassasasibolasi predmet yoki voqealik
hodisalarining bir necha tomondan ko‘rish muhimdir: mantiqiy va emotsional
tomondan, badiiy asarda va ilmiy ommabop maqolada, adabiyotshunos so‘z ustasi ,
rassom, musiqachi nuqta nazardan va boshqalar.
Asosiy fanlarni o‘zlashtirish va olamdagi bor narsalarning qonuniyatlarini
tushunishda fanlar ichidagi va fanlararo aloqalarni o‘rnatish ta’limga
integratsiyalashga yondashuvning metodik asosidir. Bunga turli darslarga,
tushunchalarga ko‘p marotaba qaytishi , ularni chuqurlashtirish va boyitish, shu
yoshga tushunarli bo‘lgan muhim belgilarni aniqlash orqali erishish mumkin.
Shunday qilib yaxshi shakllangan tuzilish va o‘tkazish tartibga ega bo‘lgan,
tarkibiga shu o‘quv faniga tegishli bo‘lgan tushunchalar guruhi kiritilgan har qanday
dars integratsiyaga asos qilib olinishi mumkin. Lekin integratsiyalangan darsga
boshqa fanlar, boshqa o‘quv predemetlari bilan bog’liq tushunchalar tahlil
qilishning natijalari kiritiladi. Dars ijodiy, erkin bo‘lishi bilan birga, yaxlit, mantiqan
ketma - ket , o‘ziga xos o‘tish metodikasiga ega bo‘ladi. [8]
14

Boshlang‘ich ta’lim muassasasida o‘qitish va tarbiyalash integratsiyasi
muammolari nazariy va amaliy jihatdan hozirgi zamon nuqtai nazardan juda
muhim bo‘lib, yangi ijtimoiy talablar asosida yanada dolzarblik kasb etadi. Bugungi
kunda fan rivoji va ishlab chiqarishdagi ulkan o‘zgarishlar tufayli kelib chiqayotgan
talablar Boshlang‘ich ta’lim muassasasi ta’limi oldiga yangi vazifalarni qo‘ymoqda.
Hozirgi zamon ilm berish tizimi yuqori darajada fan asoslarini o‘rnatishga, tafakkuri
rivojlangan, olamni bir butunlikda anglashga va tasavvur etishga, tevarak atrofda
bo‘layotgan voqealarni to‘g‘ri anglashga, ularni mohiyatini anglab oladigan
yoshlarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan.
Boshlang‘ich ta’lim muassasasilarda o‘rgatiladigan fanlarning tarqoqligi
Boshlang‘ich ta’lim muassasasi bitiruvchisida bir ko‘rinishli (fragmentar)
dunyoqarashni keltirib chiqaradi. Hozirgi zamon ilm-fanida esa iqtisodiy va siyosiy
fanlari integratsiyasiga moyillik yuqori turadi.
Atrof - muhitga jiddiy munosabatlar poydevori boshlang‘ich sinflarda
o‘rgatiladi. Shuning uchun iqtisodiy ta’limning natijasi Boshlang‘ich ta’lim
muassasasita’limining birinchi bosqichiga bog‘liq yangi psixologik - pedagogik
tadqiqotlar kichik yoshdagi Boshlang‘ich ta’lim muassasasibolalarining bilish
faoliyatlari cheklanganligi haqida ilgarigi tushunchalarni ko‘rib chiqishga imkon
beradi. Bu boshlang‘ich sinflarda iqtisodiy ta’limning barcha tarkibiy qismlarini
o‘zlashtirish va yangilashga asos yaratadi.
Boshlang‘ich sinf bolalarining yosh xususiyatlariga javob beradigan va dars
talablariga mos keladigan maqsadni aniqlash bunday yangilanishning asosiy
masalasidir.
Integrativ darslarni tashkil qilish orqali munozara qildirish, mustaqil tarzda ijodiy
mulohaza yuritishga o‘rgatish, guruhlararo musobaqa, savol - javob tashkil qilish
mumkin. Bunday zamonaviy dars turlarini qo‘llashdan asosiy maqsad o‘quv
jarayonida tinglovchilar faoliyatini faollashtirish, o‘quv materialini o‘zlashtirishning
yuqori darajasiga erishishdan iborat. Ana shunday texnologiya bolalarda dunyoni
o‘zgacha tasavvur qilishga o‘rgatadi, amaliyotni hayot bilan bog‘lashga nazariy
qoidalarni so‘zma - so‘z yodlamaslikka, shaxs va jamiyat uyg‘unligini anglashga, fikrlar
15

rang - barangligiga erishishga, nostandart tafakkur qilishga, shuningdek, o‘z - o‘zini
rivojlantirish yo‘larini tushunishga imkon yaratdi.
Fanlararo aloqadorlik o‘quv-tarbiya jarayonining barcha tarkibiy elementlari
(mazmun, shakl, usul va vositalari) ni yaxlit bir tizimga birlashtirishga xizmat
qiladi. Bundan tashqari, u ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashning muhim
omili hisoblanadi. [9]

16

II.BOB. INTEGRATIV DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI
2.1. Boshlang‘ich ta’lim muasssasalarida o‘qitish va tarbiyalash integratsiyasi
muammolari
Hozirgi kunda lug’atlarda integratsiya so`zining uslubiy ma’nosi ko`rsatilmagan.
Lekin hammaga ma’lum lotincha so`z “Integratio” tiklanish, to`ldirish , “integrir”
- bir butunikki ma’noda foydalanishga qabul qilingan.
1) Qandaydir qismlar elementlarni bir qilib birlash tirish.
2) Ikki yoki undan ko`p davlatlar bir turdagi ijtimoiy tuzimga ega bo`lgan
bo`lsa,
iqtisodiy yoxud madaniy jihatdan uyg’unlashtirish jarayoni.
Bir turdagi qism yoki elementlar mavjudligi va ularning bir maqsadga
tabiiy
bo`ysundirish imkoni va bir qator o`quv fanlari uslubidagi yaqinlik
integratsiya atamasini aniqlashga asos beradi, ya’ni o`qitish, tarbiya qilish va
o`quvchilarni ma’lum o`quv fanlarini o`zlashtirishni uyg’unlashtirish usullari
haqidagi fan. Boshlang‘ich ta’lim muassasasida mavjud hamma fanlar o`ziga
xos integratsion imkonga e ga. Lekin ularning bir - biriga mos bo`lishi
integrirlangan kurslarning samaradorligi ko`p sharoitlarga bog’liq. SHuning uchun
yangi dastur yar ati shdan oldin pedagoglar va uslubchilar ga integr atsiyaning
imkoniyati va zaruriyati xulosa ishiga yor dam beradigan vaziyatlarni hisobga
olish kerak.
Buning uchun o`qituvchi sinf o`quvchilarining tayyorgarlik darajasini o ldin
tahlil qilishi, ularning ma’naviy xususiyatlar ini, o`rganishga qiziqishlarini
nazarda tutgan holda o`rganadi. O`quv faoliyatida mavjud bo`lgan qiyinchiliklar
integratsiya usulidan foydalanish sabablaridan biri bo`lishi mumkin . Ba `z i
o`quvchilarning bir fandagi muvaffaqiyati ikkinchi fandan olgan bilim va
ko`nikmalariga bog’liq bo`lishi mumkin.Masalan: o`quvchi savodli va tez matn
17

ko`chirishga tez va to`g’ri o`qishi bog’liq. Lekin agar aniq bo`nday hamkorlik
ko`rsatilmasa ham yoki umumiylik bo`lmasa bir fan rejasidagi mazmunga
to`g’ri baho bersa o`qituvchi alo hida dars berishini etarli emasligini ko`rish
mumkin. Biz bilamizki, dunyo bir, u sanoqsiz ichki aloqalar bilan bog’langan,
shuning uchun bitta muhim masalani, boshqa ko`pgina masalalarga tegmasdan
echish qiyin. Shunga o`xshash solishtirishlar integratsiya ga asos bo`la oladi. Bir
qator fanlarning dasturlarida «chorrahalar» bor, ya’ni umumiy muomala va
masallar bilan bir bo`lgan, tez – tez bir hodisa, ya’ni boshqa - boshqa
nuqtalardan bir ob`ektni o`rganiladi. Bularning barchasi integratsiyaga talabnoma.
Lekin birlashtirish asosi juda chuqur. Agar o`qituvchi o`zi dars berayotgan
fandan shunday o`zaro muloqotga oid joylarini aniqlasa ular o`z navbatida
o`qitish samaradorligini oshirishga yordam berish mumkinligini aniqlasa
qo`yilgan maqsadga erishish uchun uning texnologiyasini ishlab chiqish kerak.
O`qituvchi va o`quvchi faoliyatining tashkillanishini hisobga olsak
integrirlangan dars sharoitida u tez - tez bahs va kelishmovchilikka sabab bo`ladi.
[10]
Tabiiyki, har bir sinfda o`quvchilar guruxdari bor. Ular bir - birlarid an
xotira turlariga ko`ra farq qilishadi, qabul qilish, diqqat jihatidan farqlanadi.
Ularning ba’zilari o`qituvchi olib borgan dars tezligi qoniqtiradi, kimgadir
tezlik qiladi. Kimgadir darsda ishlatilgan jadval tushunarli, boshqalari qayta
- qayta izohlagan dan keyin tushunadi.Mustaqil tashkiliy ish o`quvchilarning
imkonlarini bir oz tenglashtiradi, chunki har biri o`ziga xos qarorni tanlashga yo`l
izlaydi, lekin albatta bir muammo qoladi -o`quvchiga qo`yilgan maqsadni topishga
qanaqa usul, vosita bilan qur ollantirish kerak. Darsning cheklangan vaqti ham, har
bir o`quvchining topshiriqni b ajar is h vaqti ham mo s emas , lekin ular n in g f
aoliyatini ta’minlovchi yagona shaxs — o`qituvchi.Integr ir langan dar sning
xususiyati bu jar ayonda 2 yoki 3 ba’zida undan ham ko`p pedagoglar
qatnashishi mumkinligi. Bunday integrirlangan darsni o`tish osonmi,
18

murakkabmi? Ko`pincha o`qituvchilar ga bog’ liq. Lekin, dar s bu ishning
muhim qismi e kanligini unutmaslik kerak. Aynan dars orqali asosiy masalalar
integrirlangan kurs da amalga oshiriladi va natija omadli yoki omadsiz bo`lishi
mumkin.Lekin integrirlangan dars tushunchasi hamon bahsli bo`lib qolmoqda.
3.Integratsiya jarayonida o‘rganishda buyuk pedagoklarning fikrlari.
Integrirlangan kursning o`zi yangi murakkab birlik bo`lib, umuman boshqacha
shaklda bo`ladi hamda masalalarni aniq va samarali echishga qaratiladi. 2) Ular 2
yoki 3 ta fan asosida rejalashtiriladi. Shuning uchun bir nechta o`qituvchi yoki bir
nechta o`quv fanlari materiali mexanik usulda birlashtiriladi.
3) O`rganishga qiziqish jarayonini faollashtirishning usullari, malaka va
ko`nikmalari ishlab chiqiladi.O`qituvchilar darsni birga yoki alohida o`tkazishlari
mumkin, lekin natijalar umumiy harakatlar orqali echiladi. Ko`pincha 5 -
sinfda yangi o`qituvchilar kirishadi va o`quvchilarga turlicha talablar qo` yis h adi,
an cha vaqt qiyn alis h adi. Bu nd an ko ` r in adiki, Boshlang‘ich ta’lim
muassasasilarimizda pedagoglarimiz umumiy ta’lim siyosatiga ega emaslar, bir
jamoa bo`lib harakat qilishmaydi. Integrirlangan dar sning chegarasida
o`qituvchilar oldindan nima muhim , nima ikkinchi darajali ekanini aniqlashlari
lozim. O`quvchilar bu darsda o`z ishlarini lo`nda va aniq ifoda etishni,
og’zaki savollarni to`g’ri tuzishni, o`z - o`zini nazorat qilishni, o`ziga baho
qo`yishni o`rganishi kerak. O`qituvchilar ana shunday hamko rlik asosida
tuzilgan darslar integrirlangan
bo`ladi, lekin ular asosida o`rganilgan material bir - biri bilanhamohang
b o ` lm a yd i. Bundaydarslarni integratsiyaning 1 - darajasiga kiritish
mumkin.
1) 2-va 3 - darajali integratsiyali eng keng tarqalgan darslar.2- daraja deb
tushuncha ma’lumotli o`quv fani M: Takrorlash darslariga qo`shimcha kiritish,
mavzuga qo`shimcha material tanlash.3 - darajada solishtirish umumlashirishda
19

gap materialni o`rganish masalalari bilan bog’liq. O`quvchilar hodisa va
ob`ektlarni solish tirish va taqqoslash bilan bog’laydilar. Bunday dasrda 2 ta
o`qituvchi ishtirok etishi mumkin.Eng chuqur deb integratsiyaning 4 - darajasi
olinadi. O`quvchilar faktlarni solishtira boshlashdi, bitta hodisani, voqeani
muhokama qilishadi, ular orasidagi aloqa larni aniqlashadi, hamkorlikda o`quv
ko`nikmasini birgalikda ishlab chiqishadi.Integritsiyalangan dars maqsadi
yuqoridagilarda qamrab olingan jarayon nazorat qilinadi.
Qo`yilgan fikrlarni shakllantirish o`quvchining talabiga, qiziqishi, intilish
iga ko`r a rivojlan tir iladi. O`qituvchilar va o`quvchilar orasida taqsimlangan
vazifalarni hisobga olinganda integrirlangan darslar har xil shaklga ega,
noan`anaviy Bilim almashish darsi.O`quvchilar guruhlarga bo`linadi. Har xil
mavzularda topshiriq berilib, bir birlariga xabar beradilar. Bunday shakl o`quv
fanlar bir - biriga o`xshash bo`lganda eng samarali.
2) O`zaro tekshirish darslari.Guruh va juftliklarda ish olib boriladi.
U o`quvchilardan yaxshi tayyorgarlik talab qiladi. Faoliyatning hamma turl
arida ob`ektiv va aniq baholash talab etiladi. Sinfdoshlarining bilimlarini
tekshirganda har bir o`quvchi ko`rsatkichlari jadvali bo`lishi shart.
3) Ijodiy izlanish darsi.O`quvchilar o`zlari mustaqil tarzda muammoning
echimini izlashadi. Lekin izlanish us lublari o`qituvchi tomonidan ilgari o`tilgan
darslarda ko`rib chiqilgan bo`ladi. Bunday dars samarasi yuqori bo`ladi.
4) Ro`znoma chop etish, ilmiy almanax (nashr) darsi. Ma’lum bir mavzuga
asosan guruhlarga ijodiy topshiriqlar beriladi. Ish natijasi gazeta yoki al’manax.
Ish natijasi nazorat is hlar i yoki ijodiy is hni himo ya yoki jor iy imtihon qilib
o`tkazilishi mumkin.Mavzu asosan suhbatlar, muammoli masallarni echish,
tanlov, kim oshdi savdosi.Boshlang’ich sinflarda o`quv fanlari kam. Nimani
integrirlas h kerak? Qanday? Boshlang’ich sinf o`qituvchisiga integrirlangan dar
slar ga o`tish oson, chunki bir o`zi hamma f anlar ni o`qitadi. O`quvchi
qanchalar yosh bo`lsa, u shuncha kam biladi.
20

Shuning uchun oshlang’ ichda integr atsiya imkonlar i chegar alangan.
Boshlan g’ ich ta’limda amalda ichki va fanlararo aloqalardan foydalanish va r
ivojlantir ish ker ak. Boshlang’ ich ta’limda integr atsiya «oz - oz hamma
narsadan» usuliga ega. Bolalar boshlang’ich ta’limda juda ko`p hodisa,
tushuncha, fanlar bilan tanishishadi, lekin ula r to`g’risida elementar tushuncha
olishadi. Keyingi yillarda mavjud bilimlarini to`ldirib va kengaytirib borishadi.
Shuning uchun o`qituvchi bir xillikdan qochishi va rang - barang shakl va
usullarda dars o`tishi talab etiladi. Integratsiyalangan darslar charchoqni
va taranglik n i o`quvchilardan oladi faoliyatning bir turidan ikkinchisiga o`tishi
hisobidan ziyraklik va hozirjavoblikka o`rgatadi. Lekin 1 - 2 - sinflarda
integratsion darslarga uncha berilmaslik tavsiya etiladi. Chunki bolaning bilim
zapasi ko`p emas , grammatik, matematik va texnik ko`nikmalari shakllanib
ulgurmagan.Chunki integratsiya mavjud mavzuni kengaytiradi, chuqur tahlil
qilishni talab qiladi, hodisalarni umumlashtiradi, ularning bilim doirasi boshqa
fanlar hisobiga kengayadi. O`quvchilar must aqil tarzda shuncha ishni
bajarishga kuchi etmasligi mumkin.O`z navbatida o`qituvchiga juda ko`p
talablar qo`yiladi.
Integrirlangan dars o`qituvchidan qo`shimcha tayyorgarlik, katta bilimdonlik,
yuqori kasb mahoratini talab qiladi. O`z darsida o`qituvchi quyidagilarni
e`tiborga olishi kerak.
1. Dars maqsadi (bu mavzuni o`rganish muddatini hujjati bo`lsaqisqartirish,
o`quvchi bilimini kamolotiga yo`naltirish vaboshqa).
2. Ob`ekt tanlash, ya’ni yangi ma’lumot manbalarini, ularningdars maqsadiga
javob berishi inobatga olinadi.
3. Tizimlashtiruvchi omillarni aniqlash, ya’ni har xilfanlarning ma’lumotlarini
birlashtirish uchun asos toppish (fikr, hodisa,tushuncha, fan).
4. Kursning yangi tizimini yaratish. Bilimlarning funktsionalyo`nalishini
o`zgar tirish.
21

5. Mazmunni qayta ishlash. eski shakllarni buzish, tizimdaalohida bo`lgan
elementlar orasida aloqalar yaratish.O`qituvchi qachon va qanaqa fanlarni
integrirlash mumkin yoki integrirlash shartligini bilish muhim ahamiyatga ega.
Boshlang’ich sinf o`quvchilarini o`qitishda dars samaradorligiga e rishish
uchun integrirlashga e`tibor berishi shart. «Birinchi sinfda quyidagi fanlarni
integritsiyalashuv mumkin: o`qish, yozuv, tasviriy san`at va mehnat. Faqat o`qish
va faqat yozish bolani juda charchatadi va unda salbiy tuyg’ularni uyg’otadi. 1 -
sinf bolasida birinchi darslar dayoq o`q ishga bo‘lgan istak yo‘q bo`lmasligi
kerak. Uning ko`zlaridagi uchqun o`chmasligi kerak. Yuqorida aytib o`tilgan
fanlarni tartiblashda o`quvchining o`rganish jarayonini, qiziqishini ushlab turish,
faollashtirishga e`tibor beriladi». [11]
22

2.2. Integratsiya jarayonini o‘rganishda buyuk pedagoglarning fikrlari
Fanlararo bog'liqlik g'oyasiga keyinchalik juda ko‘p pedagoglar yondoshib, uni
rivojlanishi va umumlashtirilishiga hissa qo‘shdilar. D.Lokk g'oyasiga ko‘ra:
“Ta’lim mazmuning aniqlanishida bir fan boshqa fanlar elementlari va faktlari bilan
to‘ldirilishi kerak”.
I. V.Pestalossi o‘zining didaktik maqolasida o‘quv darsliklaridagi
bog'liqlik masalasiga keng to‘xtalib o‘tar ekan: “Bir-biri bilan bog'liq fanlari ongiga
keltir, ularni tabiatdagi uzviy bog'liqlik holatida ekanini angla” -deydi. Pestalossi
bir fanning boshqa bir fandan uzoqlashuvi hatto havfliligini ta’kidlaydi.O‘tmish
pedagogikasida didaktik ta’sirining ruhiy-pedagogik xususiyati hamda
psixologikpedagogik bog'liqlik to‘g'risida K.D.Ushenskiy shunday deydi: “Har
qanday fan tomonidan habar qilinayotgan bilim va g'oya dunyo va xayotga keng
nigoh va yorituvchan holatda berilishi lozim”.Fanlararo bog'liqlik nazariyasining
ishlab chiqishda K.D.Ushenskiy juda katta ta’sir ko‘rsatdi.
II. Fanlararo aloqa va integrasiyaning Boshlang‘ich ta’lim muassasasilarda
o‘qitish va tarbiyalashdagi ahamiyati juda ko‘p pedagog olimlar tomonidan ko‘rib
chiqiladi.Integratsiya jarayoni o‘rganishda I.Boguslovskiyning “Go‘dakdan -
olamga, olamdan-go‘dakka” maqolasining ahamiyati katta. Unda aytilishicha:
Bolalarning atrof-muhitni his qilish, unga o‘rganish va Boshlang‘ich ta’lim
muassasasi ta’limida bu muhitni turli fanlarga sun'iy ravishda bo‘linishi turli
hil qarama qarshiliklarga sabab bo‘ladi.Bunga “Go‘dakdan-olamga, olamdan-
go‘dakka”, tezisi misol bo‘la oladi.Keyinchalik markazlashtirilgan fanlar o‘ziga
bolaning ongini kengaytiruvchi mavzular paydo bo‘ldi. Bola ulg'aygan sari
uning dunyoqarashi kengayib, ongida oila Boshlang‘ich ta’lim muassasasituman
shahar mamlakat insoniyat koinot kabi tushunchalar paydo bo‘la boshlaydi va ilm
darajasi ham o‘sib boradi.Bu holatda boshlang'ich Boshlang‘ich ta’lim
muassasasilarda asosiy o‘rinda ikki fan yo‘nalishi turishi ko‘zda tutilgan.
1. Tabiatshunoslik.2. Jamiyatshunoslik
23

Bu fanlar bolalarda atrof-muhit bilan tanishish, odamlar, jamiyat,
tashkilotlar hamdao‘zining vazifalari bilan tanishishga yo‘l ochib beradi.
Gumanitar va tabiiy fanlar bo‘lmish tarix, geografiya, tabiatshunoslikni bir-
biri bilan chuqur va keng bog'liqliklari qayt etib o‘tiladi.
Bu bilan boshlang'ich ta’lim Boshlang‘ich ta’lim muassasasilarida o‘z ichiga
ko‘p fanlarni mujassamlashtirgan bita fan –olamshunoslik (dunyoshunoslik) fanini
o‘qitish g'oyasi o‘rtaga tashlanadi. Bu fan ta’limtarbiya yo‘nalishida integrasiya
yo‘lini tugan asosiy fan hisoblanadi.Bunday holatda o‘quv darslari integrasiyaga
kirishib, o‘zlarining xususiyatlarini yo‘qotishadi yoki o‘rta zvenoda qolib
ketardi. Lekin o‘zining mazmuni va jihatlari bilan umumlashgan.Integrativ
manbada hamma fanlar rivojlanayotgan ijod mahsuli sifatida hal qilinishi,
texnologik integrasiya asosga umumta’lim jarayoni kompyuterlashtirish
yo‘nalishiga o‘tish, darsjarayonida hamma o‘qituvchilar uchun aktiv bo‘lgan
usulda o‘qitish usullarini va sintetikharakterga ega bo‘lgan darslarhamda sun'iy
ravishda barpo etilganmetopredmetlar (belgi, son, simvol) bo‘lishi nazarda
tutilgan.Shunday qili o‘quv materiallarini integrasiyalashga bo‘lgan intilish
butun dunyo va bizningmaorif tizimimizda asosiy e'tiborda turgan muammolardan
biridir.Hozirgi vaqtda ham integrasiya muammosiga alohida e'tibor
qaratilmoqda.Hozirgi vaqtda Boshlang‘ich ta’lim muassasasilarda integrasiya
deganda biz yangi aktiv pedagogik izlanishlarni, pedagogik jamoada ijodiy
o‘sishni, bolalarga foydali, bolalar ongiga singdirishningqulay usullarini qo‘llash
mahoratini tushunamiz. [12]
Hozirgi kunda lug’atlarda integratsiya so`zining uslubiy ma’nosi ko`rsatilmagan.
Lekin hammaga ma’lum lotincha so`z “Integratio” tiklanish, to`ldirish, “integrir” -
bir butun ikki ma’noda foydalanishga qabul qilingan.
1.Qandaydir qismlar elementlarni bir qilib birlashtirish.
2.Ikki yoki undan ko`p davlatlar bir turdagi ijtimoiy tuzimga ega bo`lgan bo`lsa,
iqtisodiy yoxud madaniy jihatdan uyg’unlashtirish jarayoni.
24

Bir turdagi qism yoki elementlar mavjudligi va ularning bir maqsadga tabiiy
bo`ysundirish imkoni va bir qator o`quv fanlari uslubidagi yaqinlik integratsiya
atamasini aniqlashga asos beradi, ya’ni o`qitish, tarbiya qilish va o`quvchilarni
ma’lum o`quv fanlarini o`zlashtirishni uyg’unlashtirish usullari haqidagi fan.
Integratsiya-ni uslubiy hodisa sifatida tahlil qilib bergan «Qanday qilib
integrirlangan darsni tashkillash mumkin?» nomli maqola mualliflari I.Kalojvari va
L.Pechnikova ta’kidlashlaricha: «Integratsiyaning kelajagi porloq. Bu usul natijasida
o`quvchilar ongida olamning faol va ko`p tomonli tasviri shakllanadi. O`quvchilar
olgan bilimlarini amalda faol foydalanishga boshlashadi. Chunki bilimlari osonroq
amaliyotga xos xususiyatlarni aniqlaydi, yangicha fikrlay boshlaydi, fanni tez
o`zlashtiradi, uning boshqa fanlarga bo`lgan munosabatini ravshanlashtiradi».
Boshlang‘ich ta’lim muassasasida mavjud hamma fanlar o`ziga xos integratsion
imkonga ega. Lekin ularning bir-biriga mos bo`lishi integrirlangan kurslarning
samaradorligi ko`p sharoitlarga bog’liq. SHuning uchun yangi dastur yaratishdan
oldin pedagoglar va uslubchilarga integratsiyaning imkoniyati va zaruriyati xulosa
ishiga yordam beradigan vaziyatlarni hisobga olish kerak.
Buning uchun o`qituvchi sinf o`quvchilarining tayyorgarlik darajasini oldin tahlil
qilishi, ularning ma’naviy xususiyatlarini, o`rganishga qiziqishlarini o`rganadi.
O`quv faoliyatida mavjud bo`lgan qiyinchiliklar integratsiya usulidan foydalanish
sabablaridan biri bo`lishi mumkin. [13]
Ba’zi o`quvchilarning bir fandagi muvaffaqiyati ikkinchi fandan olgan bilim va
ko`nikmalariga bog’liq bo`lishi mumkin.
Masalan: o`quvchi savodli va tez matn ko`chirishga tez va to`g’ri o`qishi
bog’liq. Lekin agar aniq bo`nday hamkorlik ko`rsatilmasa ham yoki umumiylik
bo`lmasa bir fan rejasidagi mazmunga to`g’ri baho bersa o`qituvchi alohida dars
berishini etarli emasligini ko`rish mumkin. Biz bilamizki, dunyo bir, u sanoqsiz
ichki aloqalar bilan bog’langan, shuning uchun bitta muhim masalani, boshqa
ko`pgina masalalarga tegmasdan echish qiyin. Shunga o`xshash solishtirishlar
integratsiyaga asos bo`la oladi. Bir qator fanlarning dasturlarida «chorrahalar» bor,
25

ya’ni umumiy muomala va masallar bilan bir bo`lgan, tez-tez bir hodisa, ya’ni
boshqa-boshqa nuqtalardan bir ob`ektni o`rganiladi. Bularning barchasi
integratsiyaga talabnoma.
Lekin birlashtirish asosi juda chuqur. Agar o`qituvchi o`zi dars berayotgan
fandan shunday o`zaro muloqotga oid joylarini aniqlasa ular o`z navbatida o`qitish
samaradorligini oshirishga yordam berish mumkinligini aniqlasa qo`yilgan
maqsadga erishish uchun uning texnologiyasini ishlab chiqish kerak. O`qituvchi va
o`quvchi faoliyatining tashkillanishini hisobga olsak integrirlangan dars sharoitida u
tez-tez bahs va kelishmovchilikka sabab bo`ladi.
Tabiiyki, har bir sinfda o`quvchilar guruxdari bor. Ular bir-birlaridan xotira
turlariga ko`ra farq qilishadi, qabul qilish, diqqat jihatidan farqlanadi.
Ularning ba’zilari o`qituvchi olib borgan dars tezligi qoniqtiradi, kimgadir tezlik
qiladi. Kimgadir darsda ishlatilgan jadval tushunarli, boshqalari qayta-qayta
izohlagandan keyin tushunadi.
Mustaqil tashkiliy ish o`quvchilarning imkonlarini bir oz tenglashtiradi, chunki
har biri o`ziga xos qarorni tanlashga yo`l izlaydi, lekin albatta bir muammo qoladi -
o`quvchiga qo`yilgan maqsadni topishga qanaqa usul, vosita bilan qurollantirish
kerak. Darsning cheklangan vaqti ham, har bir o`quvchining topshiriqni bajarish
vaqti ham mos emas, lekin ularning faoliyatini ta’minlovchi yagona shaxs —
o`qituvchi.
Integrirlangan darsning xususiyati bu jarayonda 2 yoki 3 ba’zida undan ham
ko`p pedagoglar qatnashishi mumkinligi. Bunday integrirlangan darsni o`tish
osonmi, murakkabmi? Ko`pincha o`qituvchilarga bog’liq. Lekin, dars bu ishning
muhim qismi ekanligini unutmaslik kerak. Aynan dars orqali asosiy masalalar
integrirlangan kursda amalga oshiriladi va natija omadli yoki omadsiz bo`lishi
mumkin. Ta’lim tizimida ilgaridan integrirlangan kurslar borligini unutmaslik kerak.
M: Savodxonlik darslari o`qish va yozuv K.D.Ushinskiy davridanoq integrirlanib
o`tiladi. Hozir 1-sinfda yarim yillikda o`qish va yozuvga o`rgatiladi. Sinfdan
26

tashqari o`qish ham integrirlangan. Bunda bir butun jarayon: kitob-o`qish jihozi
sifatida, darsda olgan o`qish ko`nikmalarini rivojlantirish, matn-so`z san`ati sifatida,
nutqning rivojlanishi, kitob olami, suhbatdoshlar doirasi sifatida. [14]
Azaldan tabiatshunoslik integrirlangan: tabiatshunoslik va geografiya.
Matematika asli arifmetika, algebraning elementlari, geometriya, arifmetik
materiallar yaxshiroq o`zlashtirishga ko`maklashadi. Shu bilan birga algebrani,
geometriyani, mehnat ta’limi o`rganishga asos soladi.
Yuqorida aytilgan integrar kurslarni o`qish - ona tili, o`qish - tabiatshunoslik,
o`qish — tabiatshunoslik, o`qish — tasviriy san`at, o`qish - tabiatshunoslik - tasviriy
san`at, ona tili - o`qish -tasviriy san`at, o`qish — tabiatshunoslik — mehnat, ona tili
-tabiatshunoslik - tasviriy san`at kabilarga birlashtirish mumkin.
Integrirlangan darsning asosiy xususiyati bunday dars bir fan asosida tuziladi, u
asosiy e`tiborda bo`ladi, qolganlari u bilan birga integrirlashadi, uning aloqalarini,
jarayonlarni o`rganishda fanning ma’nosini tushunishda, hayot bilan aloqasini
tushunishda, olingan bilimni amalda ishlatishda qo`llanadi. [15]
27

XULOSA
Xulasa qilib aytsak, tadqiqotim integratsiya tizimlar nazariyasi tushunchasi
ekanligini aniqlashga imkon berdi, bu alohida tabaqalashtirilgan qismlarning bir
butunga bog'langanlik holatini, shuningdek, bunday holatga olib keladigan jarayonni
anglatadi. Integratsiya - bu o‘zaro ta’sir, o‘zaro bog'liqlik kabi tartiblangan
munosabatlar turini rivojlantirish orqali ma’lum bir makon chegaralarida yaxlitlikni
tiklash vositasi yoki mexanizmi. Yagona ta’lim makonining asosiy elementi
pedagogik tizimdir. Bu pedagogik jarayon ishtirokchilarining shaxsni shakllantirish
va rivojlantirishga qaratilgan o‘zlari, atrof-muhit va uning ma’naviy va moddiy
qadriyatlari o‘rtasidagi hamkorlik asosida o‘zaro ta’sir qiladigan ijtimoiy jihatdan
aniqlangan yaxlitligi sifatida qaraladi. Muayyan muassasada pedagogik tizim asosiy
quyi tizimlarni (kadrlar tayyorlash, sinfdan tashqari ishlar, qo‘shimcha ta’lim) va
ularda sodir bo‘ladigan ta’lim jarayonlarini o‘z ichiga oladi.
Bolalar uchun qo‘shimcha ta’lim davlat ta’lim standartlari doirasidan tashqariga
chiqadigan va bolalar uchun qo‘shimcha ta’lim muassasalarida ham, umumiy ta’lim
muassasalarida ham ta’lim dasturlari orqali amalga oshiriladigan umumiy ta’limning
ajralmas qismidir. U quyidagi ustuvor g'oyalarga asoslanadi: bolaning faoliyat
sohalari va turlarini erkin tanlashi, shaxsiy manfaatlariga yo‘naltirilganligi, bolaning
ehtiyojlari, erkin o‘zini o‘zi belgilash va o‘zini o‘zi amalga oshirish imkoniyati.
Bolalarning asosiy va qo‘shimcha ta’limini integratsiyalash jarayonining
samaradorligi ko‘p jihatdan turli ob'ektlarning o‘zaro bog'liqligini ta’minlaydigan va
ta’lim tizimining ishlashi uchun zarur shart bo‘lgan tashkiliy tuzilmaning
puxtaligiga bog'liq. Tuzilishni to‘liqroq ko‘rish va uning ehtiyojlari va
imkoniyatlarini tushunish uchun modelni ishlab chiqish kerak. Model ob'ekt,
jarayon, hodisaning bir turi bo‘lib, ularning asosiy belgilari va munosabatlarini aks
ettiradi.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risida Qonuni // Barkamol avlod –
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: Sharq, 1997. – B. 2-29.
2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida // Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –
Toshkent: Sharq, 1997. – B. 31-61.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947-son
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
4. Xalq ta’limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5538-son
Farmoni. 2018 yil 5 sentabr.
5. O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
PF-5712-son Farmoni. 2019 yil 29 aprel.
6. Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni
tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 997-son qarori. 2018 yil 8 dekabr.
7. Chet (ingliz, nemis, fransuz) tillar fanlaridan o‘quv dasturi (1-9 sinf).
8. Mavlonova R.A., Voxidova N., Raxmonqulova N. Pedagogika nazariyasi va
tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya , 2010. – 464 b. - B. 121.
9. Abdullaeva D.U. Boshlang‘ich sinflarda ta’lim jarayonini tashkil etishning
psixologik xususiyatlari /Zamonaviy ta’lim.-№ 8.– Toshkent ,2016. 37-42 b.-B. 38.
10. Karimov I.A Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori.
Toshkent “O`zbekiston” 1997
11. Barkamol avlod orzusi. Tuzuvchi muallif. SH. Karimov va boshqalar.
Toshkent “Sharq” 1999
29

12. Mavlonova R, Raxmonqulova N Boshlang`ich ta’limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Toshkent “O`qituvchi” 2006
13. Tursunov I, Nishonaliyev U pedagogika kursi. Toshkent “O`qituvchi” 1997
14. R.A.Mavlanova, N.X.Raxmankulova. Boshlang'ich ta’lim
pedagogikasi, innovsiyasi va intergatsiyasi. O‘quv qo‘Hanma.T.: «G'.G'uIom», 2
013- yil.
15. R.A. Mavlonova, O.T.To‘rayeva, K.M. Xoliqberdiyev. Pedagogika. Darslik.
T:. «0'qituvchi» 2008- yil.
16. J.G'.Yoidoshev, S.A.Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. O‘quv
qo‘llanma T:. «0'qituvchi», 2004- yil.
17. K. Xoshimov, S. Ochilov. O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. O‘quv qo‘llan
ma. Toshkent, «0'qituvchii», 2010 - yil.
18. Jshmuhamedov, A.Abduqodirov, A.Pardayev.
Ta’limdainnovatsiontexnologiyalar. Amaliy tavsiyalar. T:. «Iste'dod». 2008-yil.
19. Jshmuhamedov, A.Abduqodirov, A.Pardayev. Tarbiyada innovatsion texnolo
giyalar. Amaliy tavsiyalar. T:. «Iste'dod». 2008-yil.
20. J.G'.Yo‘ldoshev, S.Hasanov. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma T:.
«Iqtisod-moliya», 2009-yil.
Internet resurslari .
1.www.tdpu.uz
2.www.pedagog.uz
3.www.Ziyonet.uz
30

Nukus innovatsion institutı
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi ____ kurs talabasi ______________________ kurs
ishini himoya qilish bo‘yicha 2024 yil «____» _____________ kungi № ________
sonli majlisining
B A YO N N O M A S I
Kurs ishining mavzusi_____________________________________________
_______________________________________________________________
Qatnashganlar:
Komissiya raisi _________________________________________
A’zolari
___________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Ish rejasi bo‘yicha:
Kurs ishi rahbari ________________________________________
Kurs ishi bo‘yicha quyidagi materiallar tafsiya etildi:
1. Yozish va tahrirlash ____ _______ ______________________________
2. Himoya qilish vaqtidagi bayonot _______________________________
3. Berilgan savollarga javoblari __________________________________
4. Kurs ishi rahbarining yakuni __________________________________
_______________________________________________________________
31

Kurs ishining himoya qilgandan keyin talabaga quyidagi savollar berildi:
1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
3. _____________________________________________________________
Komissiya qarori:
1.Talaba____________________________________________________kurs ishini
bajargan va ____________bahoga himoya qilgan deb hisoblansin .
Komissiya raisi: ______________________
Komissiya a’zoları: ______________________
______________________
______________________
Kotib: ______________________
32

BOSHLANG‘ICH TA'LIM PEDAGOGIKA

Sotib olish