Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 70.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Jamoada oilani boshqarish

Sotib olish
Jamoada oilani boshqarish MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………3 I.BOB.JAMOA HAQIDA TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI……….5 1.1. Jamoa haqida tushuncha, uning xususiyatlari va vazifalari ………...……5 1.2. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash………………………..………9 1.3. Oilada Jamoaning tarkib topishi va rivojlanish bosqichlari …………….10 II.BOB.JAMOADA OILANISH BOSHQARISH ASOSLARI 2.1. Jamoada oilani boshqarish usullari……………………………………...15 2.2.Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan ishlash metodlari………………...…22 2.3.Jamoada pedagogning o’quvchi shaxsini o’rganish mahorati va metodi lari………………………………………………………………………………....29 III.BOB. J AMOADA OI LA BOSHQA RI SH USLUBLARI V A TAMOY I LLARI 3.1. Jamoani boshqarish usullari……………………………………………. 3. 2. Sinf rahbarning sinf jamoasi bilan metodlari…………………………... 3.3. Jamoada pedagogning o’quvchi shaxsini o’rganish mahorati va metodlari XULOSA………………………………………………...……………………….31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..33 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :O’zb е kiston erishayotgan, dunyo tan olayotgan ulkan yutuqlarning n е gizida turgan asosiy omil insondir. O’zb е kiston R е spublikasi Konstitutsiyasining 64-moddasida “Ota-onalar farzand tarbiyasi uchun javobgardir” d е b b е lgilab qo’yilgan.Qolaversa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xotin-qizlarni qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5325 Farmoni (02.02.2018), PQ-3808 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori (27.06.2018)da ko`zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish jamiyatimizning ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylangandir. Oilada ota-onalar ma'naviy boy e'tiborli va yuqori ma'lumotga ega bo’lsalar, shu darajada takomillashgan usul orqali o’z farzandlarini tarbiyalaydi. 1 Buyuk ma'rifatparvar Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir”, d е gan so’zlari bir asr avval millatimiz uchun qanchalik muhim va dolzarblik kasb etgan bo’lsa hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’qdir. Oilada yosh avlodni ota-ona namunasi, oila an’analari, shajarasi, kasb-kori, axloqiy-ma’naviy qadriyatlari asosida tarbiyalash, ular ongida oilaga sadoqat, o’zaro mehr-muhabbat, hurmat hissini shakllantirish vositasida ularni oilaviy hayotga tayyorlash kutilgan natijani beradi. Ota-onalarga oila tarbiyasida metodik yordam beruvchi «Oila kutubxonasi» seriyasidagi kitobchalar va maxsus «Oila» 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonl i qarori. 3 jurnalini nashr qilishni yo’lga qo’yish, barcha yo’nalishlardagi oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalariga «Oila psixologiyasi va pedagogikasi» kursini joriy etish oilani namunali tarbiya maskaniga aylantirish vositasidir. Buning uchun ota- onalarni tarbiya jarayoniga tayyorlash maqsadida ota-onalar universitetlari ishini tiklash va takomillashtirish, umumta’lim maktablari, oliy va o’rta maxsus ta’lim mazmuniga «Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash» kursini kiritish va amalda qo’llash lozim. Oila pedagogikasi quyidagi fanlar bilan aloqada o‘sib- ulg‘aymoqda: oila pedagogikasi fani: falsafa, sotsiologiya, iqtisodiyot, anatomiya – fiziologiya, psixologiya–pedagogika, ijtimoiy pedagogika, maxsus pedagogika, pedagogika tarixi, pedagogik mahorat kabilar. Insonning ma’naviy va aqliy xislatlarini, asosan, uning olgan tarbiyasi, yashagan muhiti belgilaydi. Agar, yaxshi tarbiya insonning eng qimmatli boyligi bo‘lsa, noto‘g‘ri tarbiya uning uchun chinakamiga baxtsizlikka, hatto, halokatga aylanishini uqtirgan. Shuning uchun maktab tarbiyasi bilan bir qatorda oila tarbiyasiga ham katta ahamiyat berilgan. Oilada to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan tarbiya maktab uchun katta madaddir va, aksincha, oilada tegishli tarbiya ishlari olib borilmasa, bu holda maktabning ta’lim-tarbiya ishini juda qiyinlashtiradi. Demak, oila va maktab hamkorligi o’ziga xos dolzarblik kasb etadi. Oila pedagogikasi talabalarni, o‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalashga hamda oilada beriladigan tarbiyaning mazmuni, umumiy qonuniyatlari, tamoyil va metodlariga doir bilimlarni egallashiga xizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi: Jamoada oilani boshqarish oilani har tomonlama psixolik boshqarishda pedagogik qarashlar. 4 Kurs ishining vazifasi: Jamoada oilani boshqarish oilani har tomonlama psixolik boshqarishning ahamiyati Kurs ishining tashkiliy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta paragrf,xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 5 JAMOA HAQIDA TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI. 1.1. Jamoa haqida tushuncha, uning xususiyatlari va vazifalari . Jamoa (lotincha «kollektivus» so‘zining tarjimasi bo‘lib, yig‘ilma, omma, birgalikdagi majlis, birlashma, guruh) bir necha a’zo (kishi)lardan iborat bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega umumiy maqsad asosida tashkil topgan guruh demakdir. Turkiyzabon xalqlarda, jumladan o‘zbeklarda jamoa azaldan ijtimoiy birlikni anglatib kelgan. Odamlarning jamoa bo‘lib yashashi zaruriyatini Suqrot, Platon, Aristotel, Markaziy Osiyo mutafakkirlari Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Alisher Navoiy va boshqalar ilmiy asoslab berganlar. Ayniqsa, buyuk faylasuf olim Abu Nasr Forobiy o‘zining asarlarida jamoa bo‘lib yashashga tabiiy moyillik inson turmush tarzining mazmunini tashkil etishini uqtiradi. Forobiy bu haqda quyidagi fikr-mulohazalarni bayon etgan: «Har bir inson o‘z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi etuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, u bir o‘zi shunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi, ularga ega bo‘lish uchun odamlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi. SHu sababli yashash uchun zarur bo‘lgan, kishilarni bir-biriga etkazib beruvchi va o‘zaro yordamlashuvchi ko‘p kishilarning birlashuvi orqaligina odam o‘z tabiati bo‘yicha intilgan etuklikka erishishi mumkin. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir-butun holda ularning har biriga yashash va etuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan narsalarni etkazib beradi. SHuning uchun inson shaxslari ko‘paydilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi». Jamoa odamlar maqsad-manfaatlarining umumiyligi, o‘zaro hamkorlik qilishlari zarurligi, mehnat va maishiy hayotiy faoliyatlari yo‘nalganligi zaminida o‘zaro birgalikda harakat qilishlarini taqozo etishdan vujudga keladi. Odamlarning faoliyat turlariga mutanosib tarzda mehnat, ta’lim-tarbiya, maishiy hayot, badiiy 6 ijod, harbiy, jismoniy tarbiya, sport, oila kabi doiralarda jamoalar vujudga kelishi va samarali amal qilishi mumkin. 2 Zamonaviy talqinda «jamoa» tushunchasi ikki xil ma’noda ishlatiladi. Birinchidan, jamoa deganda bir necha kishilarning muayyan maqsad yo‘lida birlashuvidan iborat tashkiliy guruhi tushuniladi (masalan ishlab chiqarish jamoasi, zavod jamoasi, o‘quv yurti jamoasi, xo‘jalik jamosi va hokazo). Ikkinchidan, jamoa deganda yuqori darajada uyushtirilgan guruh tushuniladi. Chunonchi, o‘quvchilar jamoasi yuqori darajada uyushtirilgan birlashma hisoblanadi. Jamoaning rivojlanishi – jamoa hayotining qonunidir. Xo sh, bolalarʻ jamoasining olg a harakat qilib borishiga nima yordam beradi? Uning ʻ rivojlanishiga nima imkon beradi? Bunday kuch istiqboldir. Hayot shuni ko rsatadiki, kishining kelajakka umid va ishonch bilan intilishi, hayotiy istiqbolini ʻ yurtimizning taqdiri bilan bog lab, mustaqil diyorimizning bugungi jamiyat ʻ sharoitida ma’naviy va ma’rifiy qiyofasini yaratishda hissa qo shgan kishi va ʻ jamoa tobora shakllanib, rivojlanib boradi. Bu intilish va hayotiy istiqbolda kishining ma’naviy va madaniy extiyojlarining jami, uning rivojlanganlik darajasi, butun ma’naviy qiyofasi aks etadi. Istiqbolning eng muhim pedagogik xususiyatlaridan biri shuki, degandi A.S.Makarenko, u oldinga qo yilgan maqsad sifatida bolani istagan natijaga ʻ erishish imkoniyati bilan qiziqtiradi, unda kelajakni barpo etishda qatnashish istagini uyg otadi. Quvnoq kayfiyat va olg a intiluvchilikni vujudga keltiradi. ʻ ʻ Pedagogik nuqtai nazardan istiqbol deganda, shaxsning bolalar guruhini, umuman jamoani rivojlantirishning ichki extiyojlariga javob beruvchi, uning 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonl i qarori. 7 a’zolarini rivojlanish darajasiga, ularning yosh va individual xususiyatlariga hamda jamiyatimiz vazifalariga mos keladigan vazifalar, maqsadlar, ishlari tushuniladi. Jamoani vujudga keltirish va o quvchi-yoshlarni tarbiyalash maqsadi bilanʻ tashkil etiladigan istiqbollar ularning hammasi uchun xarakterli bo lgan ayrim ʻ umumiy xususiyatlarga ega bo ladi: ʻ 1. Bevosita bolalarning qiziqishiga hamda vazifani bajarish uchun birgalikda jamoa bo lib kurash olib borishning quvonchli manzarasiga asoslangan ʻ ishlarning maroqli bo lishi; ʻ 2. Ishlarning iijtimoiy foydali qiymati va ularning butun xalqimiz olib borayotgan kurash bilan bog liqligi; ʻ 3. Istiqbol uchun kurashning borishini aniq tashkil etish; 4. O quvchi-yoshlarda konkret axloqiy sifatlarni tarbiyalashda ʻ pedagogik maqsadga muvofiqlik. Har xil istiqbollarni tashkil etishdagi asosiy metodik usul bolalarni birorta istiqbolga erishish uchun kurashga tayyorlashdan iboratdir. Bu tayyorgarlikka ish rejalari, loyihalar va boshqalarni muhokama qilish kiradi. So ngra istiqbol sari ʻ harakat qilishga yordam beradigan amaliy ish bajarilishi lozim. Bu ish jamoani tashkil etish va jipslashtirish jarayonidagi eng muhim bosqichlaridan biridir. Shunga erishish kerakki, barcha yoshlar umumiy faoliyatda ishtirok etsin va bu ishtirok etish faol, ijobiy xarakterga ega bo lsin. ʻ 3 Topshiriqlarni jamoaning barcha a’zolari o rtasida to g ri taqsimlash bolalarni ʻ ʻ ʻ qiziqarli ishlarni bajarishga jalb qilishning asosiy yo lidir. Bolalarning aql-idroki ʻ emas, balki ularning xis-tuyg ulariga ham ta’sir ko rsatish uchun har qanday ish ʻ ʻ 3 Kamolova, S., & Amanxonova, Y. (2022). О ‘quvchilar tafakkur jarayonlarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalarning ahamiyati. Jurnal Pedagogiki i psixologii v sovremennom obrazovanii, 2(6). 8 aniq tashkil etilishi, chiroyli jixozlanishi kerak. Ayniqsa, bayramlarni chiroyli va tantanali qilib tashkil etmoq kerak. Bu bayramlarda ota-onalar va mehmonlar ishtirok etsa, bayram davomida bolalar mukofotlansa, musobaqa yakunlari e’lon qilinsa, yaxshi bo ladi. Bolalarning tayyorgarlikda jamoa maqsadiga erishishʻ jarayoniga jalb qilishning tarbiyaviy ahamiyati shu jihatdan kattaki, bu yo l bilan ʻ bolalarni maqsadga qaratilgan jamoa axloqiy xulq-atvorini egallashga mashq qildirish uchun shart-sharoit yaratiladi. Jamoa hayotining me’yori umumiy maqsadga intilishga va qiziqarli ishlar bilan shug ullanishga emas, balki jamoada bolalar o rtasidagi munosabatlar ʻ ʻ usuliga, ularning tevarak-atrofdagi vaziyatga bo lgan munosabatlariga, jamoadan ʻ tashqaridagi aloqalariga ham bog liqdir. Har bir o quvchi-yoshlarda o z jamoasi ʻ ʻ ʻ uchun faxrlanish tuyg usini, shaxsiy qadr-qimmat xissini tarbiyalash zarur. Mazkur ʻ usul va uslublar jamoani shakllantirishga asosiy yo l va vosita sifatida asos bo ladi. ʻ ʻ Jamoani shakllantirishda jamoa a’zolari va ularning faoliyatlariga qo yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi. Yagona talab bolalarning ʻ dars jarayonidagi tanaffus, jamoat joylari hamda uydagi xulq-atvor qoidalarini o z ʻ ichiga oladi. Puxta o ylab qo yilgan talablar tizimining muntazam amalga ʻ ʻ oshirilishi o quv muassasasida muayyan tartibning o rnatilishini ta’minlaydi. ʻ ʻ Pedagoglar tomonidan qo yiladigan talablar quyidagi sharoitlarda ijobiy natija ʻ beradi: 1.Qo yilayotgan talablar ta’lim oluvchi shaxsini hurmat qilish bilan ʻ qo shilishi kerak; ʻ 2.Qo yilayotgan talablar muayyan o quv muassasasidagi mavjud sharoitni ʻ ʻ hisobga ogan holda qo yilishi lozim; ʻ 3.Qo yilayotgan talablar aniq bo lishi kerak; ʻ ʻ 9 4.O quvchi-yoshlarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi hamdaʻ muomalasiga nisbatan qo yilayotgan talablar ularda ma’naviy madaniyatni ʻ shakllantirishga xizmat qilishi shart. Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo naltirilgan talablar bilan tanishtirish ʻ mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan qo shib olib borilishi kerak. Xulq- ʻ atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab ish, o quvchilar ʻ talablar mohiyatini yaxshi anglashi mumkin, biroq aksariyat hollarda rioya qilmaydilar. Shu bois, muntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi. Talablarning qo yilish jarayonida ularga ta’lim oluvchilarning amal qilish ʻ ustidan nazorat o rnatishi lozim. Nazorat qilib borish turli shakllar yordamida ʻ amalga oshiriladi. Nazorat haqqoniy va muntazam bo lishi ʻ kerak. Uning natijalaridan o quvchi-yoshlarni ʻ ogoh etib borish lozim. Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faollarni tarbiyalash bilan chambar chas bog liq. ʻ Har bir o qituvchining ʻ jamoani shakllantirish borasidagi harakati jam oaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi. Jamoa faollarini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan extiy oji mazmunidan kelib chiqadi. Ishonchli, ishchan faollarni yaratish uchun o qituvchi ʻ o quvchilar ʻ faoliyatini , ularning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi har bir o quvchin ʻ ing ijtimoiy faoliyatini tashkil etish layoqatini aniqlashi zarur. Jamoa faollarini sha kllantirishda o quvchilarning ʻ jamoadagi obr o ʻ sini inobatga olish lozim. Jamoa faol i tarkibida bolalarning o zlari, ʻ albatta pedagog ishtirokida va rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq bo ladi. ʻ Pedagog jamoa faoli bilan masla h atlashish tashkil etadi . Jamoa faollarining har bir a’zosi zimmasiga muayyan vazifa yuklash, ma’lum dav 10 rda ana shu vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish lozim. Pedagog ayni shu faolga oshirilgan talab qo yadi.ʻ O quvchilar ʻ jamoasida faol rahbarligida o z-o zini ʻ ʻ boshqarish jamoa a’zolaridan ayrimlarining boshqasi ustidan ustun kelishi ga olib kelmasligi kerak. Shu bois, pedagog faolni maqsadga muvofiq faoliyat yuri ti shini nazorat qilib borishi lozim. 1.2. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi rol o‘ynashi to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo‘lmaydi. Jamoa bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning etarli darajada uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi. 4 1. Ijtimoiy ahamiyatga ega yagona maqsadning mavjudligi. Jamoaning maqsadi albatta ijtimoiy maqsadlar bilan mos kelishi, jamiyat va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi, Davlat konstitutsisi va qonunlariga, jamiyat mafkurasiga qarama-qarshi bo‘lmasligi zarur. 2. Umumiy birgalikdagi faoliyat. Kishilar aniq maqsadga birgalikda tez erishish uchun jamoaga birlashadilar. Buning uchun jamoaning har bir a’zosi birgalikdagi faoliyatda faol ishtirok etishi zarur, faoliyat Umumiy tashkil eitilishi 4 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonl i qarori. 11 kerak. Jamoa a’zolari birgalikdagi faoliyat natijalari uchun yuqori shaxsiy javobgarlikni his qilishlari bilan ajralib turishadi. 3. Majburiy mas’uliyatli munosabatning yo‘lga qo‘yilishi. Jamoa a’zolar orasida faqatgina yagona maqsad va faoliyat emas, ularning g‘am- qayg‘ularining aloqador birligi aks etuvchi maxsus munosabatlar yuzaga keladi. 4. Saylangan umumiy rahbariy organga egalik. Jamoada demokratik munosabatlar o‘rnatiladi. Jamoani boshqarish organlari jamoaning obro‘li a’zolarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ochiq saylab olish asosida shakllantiriladi. Mazkur aytilgan belgilaridan tashqari jamoa boshqa muhim o‘ziga xos-liklari bilan ham farqlanadi. Bu jamoa ichki muhitida aks etuvchi o‘ziga xoslik, psixologik iqlim, jamoa a’zolari orasidagi munosabatlarda ko‘rinadi. Maktab jamoasi tarkibida eng barqaror bo‘g‘in - bu muayyan sinflar negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Sinf jamoasi tarkibida o‘quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faoliyat o‘qish faoliyati sanaladi. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. SHuningdek, sinflar jamoalari negizida maktab jamoasi shakllanadi. Y u qoridagi jamoaning o‘ziga xos belgilaridan kelib chiqib, shunday xulosa chiqarish mumkin. O‘quvchilar jamoasi – bu ijtimoiy ahamiyatga ega yagona maqsadni ko‘zda tutuvchi, birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi, umumiy saylab qo‘yilgan organiga ega bo‘lgan, mustahkamlik, umumiy javobgarlik bilan ajralib turuvchi, barcha a’zolarining huquq va majburiyatlarda tengligi sharoitida majburiy aloqadorlikka ega bo‘lgan o‘quvchilar guruhidir. 1.3. Oilada Jamoaning tarkib topishi va rivojlanish bosqichlari . Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayondir.Jamoaning vujudga kelish uchun to‘rt bosqich zarur. 12 Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab o‘qituvchi butun guruhga talab qo‘yadi hamda mazkur jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga alohida e’tibor qaratadi. Navbatdagi bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a’zolari oldiga ma’lum talablarni qo‘yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa umumiy holda jamoaning har a’zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi. So‘nggi (to‘rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a’zosi o‘z oldiga mustaqil ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo‘yish layoqatiga ega bo‘ladi.Jamoaning shakllanish bosqichlarini belgilash shartli hisoblanadi, chunki jamoaning bosqichlari chegara yoki oraliqqa ega emas. Shunga qaramay, pedagogik nuqtai nazardan jamoaning shakllanish bosqichlariga ajratish juda muhimdir. Bolalar jamoasi rivojlanishning birinchi bosqichi . Mazkur bosqichda talab faqat pedagoglar tomonidan qo yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang ichʻ ʻ nuqtasidir. Ushbu davrdagi jamoa hali tarbiyalovchi jamoa bo lmay, balki tashkil ʻ etuvchi birlik (sinf, guruh)dir. Tarbiyalanuvchilar talablarning qo yilishiga ʻ e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan (yagona) maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqali jamoa qaror topadi. Tarbiyalanuvchilarning jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta- sekin boyib boradigan tajriba, faoliyat natijasini birgalikda muhokama qilish, qilinadigan ishlarni rejalashtirish jamoa a’zolarida mas’uliyat, javobgarlik, faoliyat birligi, shuningdek, ishchanlik munosabatining paydo bo lishiga ʻ tarbiyalanuvchilardan jamoa faoliyatiga nisbatan qiziqishning paydo bo lishiga ʻ olib keladi. Bolalarning jamoa faoliyatini tashkil etish borasidagi tajribalarga ega emasliklari bois, mazkur bosqichda pedagogning asosiy maqsadi jamoa a’zolarini oddiy tarzda uyushtirishdan iborat bo ladi. ʻ 13 Ushbu bosqichda pedagogning talabchanligi qat’iyligi, izchilligi, murosasizligi va jamoaning barcha a’zolariga talabni birday qo ya olishi halʻ qiluvchi omil hisoblanadi. Bu vaziyatda o qituvchining «hukmdorlik» davri uzoq ʻ davom etishi mumkin emasligini, aks holda bir qarashdan intizomning vujudga kelganligi ma’lum bo lsada, guruh a’zolarining faolliklarini rivojlantirish uchun ʻ sharoitning mavjud emasligini hisobga olish zarur. Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faollarining paydo bo lishi ushbu davr uchun xarakterli ʻ hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday a’zolaridandirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar va pedagog faoliyati va talablariga nisbatan hayrixohlik bilan munosabatda bo ladilar. Faollar pedagogning ʻ yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar. Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa faollarining pedagog talablarini qo llab-quvvatlashi hamda o z navbatida uning o zi bu ʻ ʻ ʻ talablarni jamoa a’zolari zimmasiga qo yishi bilan tavsiflanadi. Endilikda ʻ pedagogik jamoada paydo bo lgan va u bilan bog liq bo lgan muammo, ʻ ʻ ʻ masalalarni yolg iz o zlari hal qilmaydilar. Jamoa faollari bilan maxsus tarbiyaviy ʻ ʻ ish olib borish orqali bu ishga ularni jalb etadi. Jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni jamoa o z-o zini boshqarishga o tadi. ʻ ʻ ʻ Tarbiyalanuvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrning muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning muhim ishlarini o quvchilar tomonidan muttasil rejalashtirishi, tadbirlarni ʻ o tkazishga tayyorgarlik, uni o tkazish hamda faoliyat natijalarni muhokama qilish ʻ ʻ jamoa faoliyatining ijodiy xususiyatini ko rsatuvchi omillar sanaladi. ʻ Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida faoliyat motivlari (rag batlari)ning paydo bo lishi, ijodiy hamkorlik va o zaro yordam ʻ ʻ ʻ 14 munosabatlarining tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi. Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelishida jamoa faollarining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, namuna bo lishi, o zʻ ʻ burchini aniq va puxta bajarishi hamda o z mavqyelarini suiste’mol qilmasliklari ʻ juda muhimdir. Bu o rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan «Jamoa ʻ vijdoni» Deya bergan ta’rifini eslab o tish joizdir. Jamoa faollari bir muncha ʻ imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo lsa-da, ayni paytda uning o ziga oshirilgan ʻ ʻ talablarning qo yilishi maqsadga muvofiqdir. ʻ Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to xtab qolishi mumkin emas, chunki ʻ faoliyat ko rsatayotgan kuch jamoaning bir qismi xolos. Bordi-yu jamoaning ʻ rivojlanishi ushbu bosqichda to xtatib qolinsa, jamoa faollari guruhning boshqa ʻ a’zolari bilan qarama-qarshi qo yish xavfi tug ilishi mumkin. Mazkur bosqichda ʻ ʻ jamoa moddiy va ma’naviy imkoniyatlarini to plab, mustahkamlanib va boyib ʻ borar ekan, shaxsning har tomonlama ulg ayishi uchun zarur bo lgan shart- ʻ ʻ sharoitlarni sekin-asta yaratib beradi. Bu esa ikkinchi bosqichni – jamoa shaxsni har tomonlama kamolga yetkazishni obyektiv shakli asosida boshlashini taqozo etadi. Bunda boshlang ich ʻ davr bekor ketmaydi, faqat salbiy jo shqinlikka emas, balki ijobiy jo shqinlikka ʻ ʻ ham ega bo ladi. Bir tomondan, u qiyinchiliklarga tayyorlanish imkonini beradi, ʻ bolada o z-o zini anglash va o zini idora qilishga intilishni tarbiyalaydi. Ikkinchi ʻ ʻ ʻ tomondan, bu bosqichni amalga oshirish kishini har tomonlama ulg ayishi uchun ʻ zarur bo lgan amaliy va ma’naviy munosabatlar tizimi vujudga keladi. ʻ Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichi jamoa faoliyatida anchagina sermahsul hisoblanadi. A.S.Makarenkoning aniqlashicha, bu davrda butun jamoa «ayrim o zini chetga olib qoluvchi, injiq shaxs»larga talab qo ya boshlaydi. ʻ ʻ 15 Jamoaga endilikda faqat faollargina emas, balki uning butun a’zolari qiziqadi. Jamoa hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. Pedagog mazkur yo nalishdagi ishni maqsadga muvofiq va izchil olib borganʻ sharoitda ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir rejasini jamoaning birgalikdagi faoliyati yakuni, uning a’zolari tomonidan jamoa bo lib muhokama qilinadi: turli mavzularda suhbatlar va ʻ ma’ruzalar uyushtiriladi, o quvchilar o rtasida samarali axborot vositalari ʻ ʻ yordamida ijtimoiy, g oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va ʻ boshqa bilimlar targ iboti tashkil etiladi. Pedagog jamoa a’zolarining birgalikdagi ʻ faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a’zolarini ijobiy tajribaga qo shish imkonini ʻ beradigan, o zaro munosabatlarini shakllantirishga ta’sir ko rsatadigan shakl va ʻ ʻ metodlardan foydalanadi. Jamoa o zining har bir a’zosida ijtimoiy ahamiyatli ʻ faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda shakllantirib borish, jamoa a’zolari orasida barqaror insoniy munosabatlarni tarkib toptirishga yordam beradi. Jamoada barqaror insoniy munosabatlarining yuzaga kelishining sababi, uning a’zolarini yuksak axloqiy mazmunga ega bo lgan ishlarni tashkil qilishda faol ishtirok ʻ etishlarini samarasidir. Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichida ko rsatib o tilgan xususiyatlar ʻ ʻ shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda faqat jamoa faoliyatini emas, balki jamoaning har bir a’zosi bir-birlariga axloqiy mazmundagi talablarni qo ya ʻ boshlaydi. Jamoa rivojlanishining to rtinchi ʻ bosqichi. Bu bosqich uchinchi bosqichning bevosita davomi bo lib, uning barcha a’zolari jamoa oldida turgan talablar asosida ʻ o z-o zlariga talablar qo ya olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish mumkinki, har ʻ ʻ ʻ bir bosqich jamoa a’zolarining o ziga muayyan talablar qo yishi bilan tavsiflanadi, ʻ ʻ 16 ammo qo yilgan har bir talab o ziga xos yo nalishi (masalan, o yindaʻ ʻ ʻ ʻ umuminsoniyat baxti uchun kurashishga intilish o rtasidagi farq) bilan ajralib ʻ turadi. Xuddi shu jihatdan to rtinchi bosqich jamoa a’zolarining o ziga nisbatan ʻ ʻ yuksak axloqiy talablar qo ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va ʻ faoliyati mazmuni jamoa a’zolarining har biri uchun shaxsiy extiyojlariga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o z-o zini tarbiyalash jarayoniga o sib o tadi. Biroq, u ʻ ʻ ʻ ʻ ayrim shaxsning yanada rivojlanishida jamoaning tutgan o rnini pasaytirmaydi. ʻ To rtinchi bosqichda amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va ʻ mas’uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa oldidagi istiqboli, yuksak va murakkab talablar qo yish uchun qulay sharoit yaratiladi. ʻ Bugungi kunda pedagog olimlar (L.I.Novikova va boshqalar) bolalar jamoasi rivojlanishi jarayonini tahlil qilar ekan, uni quyidagi ikki bosqichga bo ladi: ʻ ·jamoani dastlabki jipslashtirish; ·jamoani shakllantirish , uning har bir a’zosini individual rivojlantirishning rolidir. Jamoa hayotidagi har bir bosqichlarini ajratib ko rsatish ʻ yuqorida bayon etil gan fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning yetakchi ahamiya tini ta’kidlaydi. Rus pedagogi A.S.Makarenko jamoa munosabatlarining ichki jihatlariga katta ahamiyat bergan edi. U jamoada shakllangan eng muhim quyidagi belgilarni ajrati b ko rsatgan ʻ edi: 1.Doimiy tetiklik, tarbiyalanuvchilarning faoliyatga tayyorligi; 2.O z ʻ jamoasi qadriyatlarining mohiyatini tushunish, uning uchun g ururla ʻ nish asosida o z ʻ qadr-qiymatini anglash; 3.Uning a’zolari o rtasidagi ʻ do stona ʻ birlik; 17 4.Jamoaning har bir a’zosidagi do stona birlik;ʻ 5.Tartibli, ishchan harakatga yo llovchi faollik; ʻ 6.O z hissiyot va so zlarini boshqara olish ko nikmasi. ʻ ʻ ʻ II.BOB.JAMOADA OILANISH BOSHQARISH ASOSLARI. 2.1. Jamoada oilani boshqarish usullari. Bizda etakchilik tajribamiz bor yoki yo'qligidan qat'i nazar, jamoani muvaffaqiyat sari etaklash har kim uchun qiyin. Biz butun jamoani bir butun sifatida boshqarishimiz va jamoaning har bir a'zosi bilan alohida-alohidaish olib borishimiz zarur. Bundan tashqari, jamoaga ishonchni o'rnatib, uni shaxsiy o'rnak qilib, oldinga olib borishimiz kerak. Optimal jamoani boshqarish menejerning menejment uslubini izlash bilan bog'liq bo'lib, u biz biladigan yondashuvlarni o'zi va uning jamoasi bo'lgan vaziyatga muvofiqlashtirishga intiladi. Ya'ni, rahbarning boshqaruv uslubi ba'zan avtoritar, ba'zida ayyor, ba'zan liberal, lekin ko'pincha demokratik bo'lishiga intiladi."Oltin o'rdakcha" ni izlash hamma uchun ham muvaffaqiyatli bo'lavermaydi. Ba'zi bir rahbarlar ko'pincha jamoa a'zolariga, hatto hozirgi vazifalarni hal qilish mahoratiga ishonmay, ijrochi sifatida harakat qilishadi. Bunday etakchilar o'zlari o'ylaganidek muhim vazifalarni bajarishga katta e'tibor berishadi va tashabbusni rivojlantirish va jamoa a'zolarini mustaqil ishlashga chaqiradi. Rahbarlarning bunday yondashuvining sababi nafaqat etakchining tabiiy shaxsiy fazilatlarida, balki maqsadlarni belgilashda va guruh 18 a'zolarining faoliyatini rejalashtirishda, guruh a'zolarining yutuqlarini birgalikda tahlil qilishni tashkil etishda ko'nikmada va ko'pgina muammolarni mustaqil ravishda hal qilishda harakat qiladi va boshqalarni ham jalb qiladi.Bunday etakchilarda har doim vaqt yetishmasligi kuzatiladi, har kuni ular jamoani boshqarish vazifalarini hal qilishdan ko'ra boshqa odamlarning vazifalarini bajarishga ko'proq vaqt sarflaydi.Marti Bronshteyn guruh rahbariga o'z maqsadlariga erishishda ko'proq yordam beradigan instruktor rahbari ko'rinishidagi guruh rahbarining oqilona pozitsiyasini ta'kidlaydi, ammo jamoa a'zolari uchun ko'p vazifalarni mustaqil ravishda bajarishga moyil bo'lgan rahbarlardan farqli o'laroq, instruktor rahbari guruhdagi roliga mos keladigan ishlarni qilagan. . Shunday qilib, instruktor menejerlari ko'payadi Jamoaning ishlashi, inson resurslarini boshqarish, yuqori darajada ishlash quyidagicha belgilanadi O'qituvchi rahbarining vazifalari - ishni rejalashtirish - ishlarning hozirgi holatini tahlil qilish - muammoni ko'rib chiqish va echimini izlash - buyruqni bajarish uchun sozlash - berilgan vazifalar guruh a'zolari bilan individual ishlash - maqsad va vazifalarni birgalikda aniqlash - vazifa va majburiyatlarni aniqlash - harakat yo'nalishi va uni amalga oshirishning aniq bosqichlari uchun reja tuzish - rejani tuzatish 19 - jamoa faoliyati bo'yicha fikr almashishni tashkil etish Yaxshi bajarilgan va yaxshilanishni talab etadigan guruh a'zolari faoliyati misollariga oydinlik kiritish - jamoa ishi samaradorligini o'zini baholash - muammo va nizolarni ko'rib chiqish va hal qilish bo'yicha jamoa bilan birgalikda ishlash - muammolar va nizolarni har qanday ishning tarkibiy qismi sifatida ko'rib chiqish - muammoni hal qilish istagi va unga e'tibor bermaslik va aybdorlarni qidirmaslik - jamoa a'zolarini javobgarlikni olishga undash - sifatli ish uchun motivatsiya - ishlarning holatini muntazam tahlil qilish - muammolarni ko'rib chiqing - fikringizni bildirish - murabbiylik eng yaxshilarni rag'batlantirish sifatida - kasbiy o'sishni qo'llab-quvvatlash - martaba rejalashtirish - jamoa a'zolarining mustaqilligi va mas'uliyatini rivojlantirish O'qituvchi rahbarining vazifalari Ba'zi bir etakchilar, M. Belbin shon-sharafiga ko'ra, o'z tabiatiga ko'ra ijrochilar bo'lishgan holda, o'zlarini etakchi va guruh etakchilari sifatida ko'rsatishga harakat qilishadi. Ular barcha ishlarga aralashadilar, ko'pincha boshliqlarga aylanadilar va o'zlarining bo'ysunuvchilariga ularning ruhsatisiz o'ylashga imkon bermaydilar. 20 O'qituvchi va rahbarni boshqarish usullarini taqqoslash ko'rsatilgan, shundan farq shundan iboratki, farq nafaqat guruh a'zolari bilan muloqotda va qarorlarni qabul qilishda, balki javobgarlikni taqsimlashda, jamoa a'zolarining diqqat markazida va qo'llab-quvvatlashida ham namoyon bo'ladi. O'qituvchi va nazoratchilarni boshqarish usullarini taqqoslash 1. To'g'ri taqsimlash Har safar turli xil vazifalar bo'lsa, ularni shoshilinchlik va muhimlik darajasiga qarab ajratish kerak. Muammoni o'zi hal qilayotganda, biz ham o'z ustuvorliklarimizni belgilashingiz kerak. Albatta, shoshilinch va muhim vazifalarni amalga oshirish zarur. Bularga inqirozli vaziyatlar, muddatlar, to'qnashuvlar va to'satdan paydo bo'lgan muammolar kiradi. Har jihatdan, biz jamoaning va o'zimizning maqsadimizga erishishda xalaqit beradigan harakatlardan qochishimiz kerak. Shunday qilib, ijtimoiy tarmoqlarda va turli bahs-munozaralarda vaqtni kamaytirishga harakat qilinmoqda. Boshqalarga yordam berishga emas, balki o'z vazifalarimiz e'tibor qaratishimiz kerak. Ko'pincha boshqalarga yordam berish shoshilinch, ammo unchalik muhim emasdek ko’rinadi. Bundan tashqari, siz yirik loyihalarni oldindan boshlashingiz kerak. Keyinchalik ular favqulodda holga kelishi uchun buni qilish kerak. Shoshilinch bo'lmagan vazifalarni qabul qilishimiz uchun vaqtimizni rejalashtirishimiz kerak. Shuningdek odamlardan qanday voz kechishni o'rganishinmiz kerak. 2. Delegatsiya vazifalari Haqiqatdan ham aqlli menejer vazifalar delegatsiyasidan foydalanadi. Bu bo'sh vaqtni imkon qadar ko'proq bo'shatish va ish samaradorligini oshirish uchun ishlatiladi. Bunday uslub xodimlarga to'g'ri yo'nalishda rivojlanishiga yordam beradi va ularni yanada jiddiy ishlarga 21 tayyorlaydi. Ammo siz ularga maqsad qo'yishingiz kerak va to'g'ridan-to'g'ri ko'rsatma bermang, aks holda ular o'rganmaydilar. Ammo siz o'zingiz delegatsiyaga to'sqinlik qila boshlaysiz. Bu shaxsiy e'tirozlardan kelib chiqadi. Siz o'zingizni boshqarish qobiliyatini yo'qotishdan yoki kompaniyaning umumiy natijalaridan o'zini olib tashlashdan qo'rqishimiz mumkin. 3. Sezgi bo'lish Haqiqatan ham yaxshi rahbar o'z xodimlari uchun shunday ajoyib murabbiy bo'lishi kerak. Ammo bu rahbar o'z xodimlariga tayyor echimlarni berishi kerak degani emas. Aksincha, menejer barcha xodimlarni rag'batlantiradigan va kelajakda rivojlanadigan muayyan muhitni yaratishi kerak. Murabbiyning vazifasi - o'z murabbiylarini diqqat bilan tinglash va juda noqulay savollar berish. Buning uchun biz kompaniyadagi vaziyatga to'liq egalik qilishimiz kerak. Butun jarayonni 4 bosqichga bo'lish mumkin. Dastlab, oxir-oqibat nima paydo bo'lishi kerakligini aniq belgilashingiz kerak. Shundan so'ng, vaziyatni diqqat bilan baholash va vazifani bajarish uchun qanday shart nomlari kerak. Uchinchi bosqich siz barcha mumkin bo'lgan variantlarni hisobga olishingiz, shuningdek siz faolsiz bo'lsangiz, natijani hisoblashingiz kerak. Va nihoyat, tez va samarali tarzda kerakli natijaga olib boradigan yo'lni tanlashda adashmaslik kerak. 4. Diqqat bilan tinglang Jamoada normal munosabatlarni o'rnatish uchun barcha xodimlar bilan muloqot qilish kerak. Barchani faol tinglash, vizual aloqalar, qiziqishni saqlash, shubhasiz, sizning xodimlaringiz bilan muloqot ko'nikmalarini yaxshilashga yordam beradi. Har bir xodimga o'zlarini sizga ochib berish va o'zlarining potentsiallarini namoyish etish imkoniyatini berish kerak. Imo-ishora tilini unutmang. Ushbu sodda hiyla-nayranglar tufayli menejer barcha 22 xodimlarning o'ziga bo'lgan ishonchini va umuman mamnunligini oshirishi mumkin. 5. Vaziyatni to'g'ri boshqarishga qodir bo'lish Duglas Mak Gregorning nazariyasida ta'kidlanganidek, har bir xodim ikkita motivatsion qutb - X va Y o'rtasida. X qutbidagi xodimlar pul topish va tinchlikda yashash uchun ishlaydi. Y qutbidagi ishchilar ish uchun yashaydilar va o'zlarining imkoniyatlarini bajaradilar. Birinchi qutbning ishchilari vazifani tezroq bajarishga urinayotgan bir paytda, ikkinchi qutbdagi odamlar tashabbusni o'z qo'llariga olishadi va bu yoki boshqa muammoni hal qilishning yangi usullarini izlashni boshlaydilar. Ko'ryapmizki, har bir xodimning o'ziga xos motivatsion usullari bor, ammo natijalar boshqacha. Shu sababli, boshqaruv vaziyatga qarab va har bir xodimga individual yondoshishi kerak. 2Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.Chunki tarbiyachilik talanti juda ko’p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jondildan ko’ngil qo’yish bolalarga bo’lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo’shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir o’quvchi shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, o’z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’zi bolalarda tarbiyalamoqchi bo’lga g’oyaviy-axloqiy g’oyaga mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning 23 ko’pligiga asosiy sabab o’quvchilarning oldiga qo’yilayotgan talablar tarbiyachi harakterda hamisha ham namoyon bo’lavermaydi. Sinf rahbarining maxsus kasbiy va ijtimoiy vazifalariga odilona baho beruvchi xolis hakam – tarbiyalanuvchilardir. Avvalo, sinf rahbarining amaliy faoliyati faqat yarimi tarbiya texnologiyaga asoslanganligini nazarda tutish kerak. Uning ikkinchi yarimi bu san’at. Shu tufayli sinf rahbariga qo’yiladigan dastlabki talab – unda pedagogik qobiliyat mavjud bo’lishi lozim. Sinf rahbarining qobiliyati– bu o’quvchilar bilan ishlashga ishtiyoq, bolalarga nisbatan muhabbat, ular bilan bo’lgan munosabatdan mamnun bo’lish bilan ifoda bo’ladigan shaxsning sifatlari kiradi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Qobiliyat uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o’qish natijasi hisoblansa. Qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson asab tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo’lishi ham zarur. Tarbiyaviy faoliyatning samarali bo’lishi uchun sinf rahbarida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo’lishi va tarbiyalab yetishtirilshi kerak. - tashkiliy – sinf rahbarining o’quvchilarni jipslashtirish, ularni band qilish, vazifalar bo’lib berish, ishni rejalashtirish, qilingan ishlarni jamlash mahoratiga namoyon bo’ladi; - didaktiga oid – o’rganishga bo’lgan qiziqish hamda ma’naviy, xissiy istaklarni rag’batlantirish, o’quv bilimini orttirish, faollashtirish mahoratida namoyon bo’ladi; - pertseptiv – tarbiyalanuvchilarning ma’naviy dunyosiga singib, ularning emotsional holatini baholash, ruhiy xususiyatlarini aniqlash mahoratida namoyon bo’ladi; 24 - suggestiv – o’quvchilarga emotsional ta’sir ko’rsatishda namoyon bo’ladi; - kelajakni ko’ra bilish - o’z harakatlarning oqibatini ko’ra bilishda, o’quvchilarda qanday fazilatlarni ro’yobga chiqarish lozimligini oldindan ayta olish mahoratida namoyon bo’ladi; - tadqiqiy - pedagogik vaziyatlar va jarayonlarni o’rganish va obxektiv baholash mahoratida namoyon bo’lishi kerak. Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko’rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa o’rnata olish) qobiliyatga ega bo’lishi, ro’y berayotgan fakt va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina emas, balki ro’y berish sababiga qarab hukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod qilish qobiliyatiga ega bo’lish kerak. Sinf rahbarining eng muhim fazilati – odamlar bilan tezda til topa olishi, ko’pchilikka qo’shila bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo’lib, bu undagi muomala madaniyatining yuksakligini ifodalaydi. Chunki unga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to’g’ri keladi. Hozirgi sharoitdan kelib chiqqan holda o’quv-tarbiya jarayonida qulay munosabatlar yaratish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli asoslar bo’luvchi sinf rahbarining insoniy xislatlari muhim ahamiyatga ega.Sinf rahbari uchun juda muhim xislat – insonparvarlik, ya’ni o’sayotgan insonga oliy qadriyat kabi munosabat qilish lozim. Insoniy munosabatlar o’quvchiga nisbatan xayrixohlik, unga yordam berish, ularning fikriga quloq solmosh, uning o’quvchilik faoliyatiga yuksak talabchanlikdan iborat. Sinf rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o’quvchilarning kundalik hayotini uyushtiruvchi hamdir. O’quvchilarda qiziqish uyg’otish, ularni o’zi bilan yetaklash faqat yuksak irodali insonning qo’lidan keladi. Auditoriya, o’quvchilar 25 jamoasi kabi murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi sinf rahbaridan topqir, zehni o’tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo’lishligini talab qiladi. Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir. O’qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o’z nochorligini o’quvchilar sezmasligi lozim. Shuni hamisha esda tutish kerakki, sinf rahbari o’z harakati va axloqini nazorat qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmaslikni talab qiladi.. Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu sinf rahbarining talabchanligi. Dastlab talabni u o’ziga qo’yishi kerak, chunki o’zingda bo’lmaganni o’zgadan talab qila olmaymiz. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo’lishi lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg’usi yordam beradi. Uning ko’lamida tayyor hazil, maqol, yaxshi, do’stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga imkon berib, o’quvchilarni o’ziga jalb qildiradi. Shaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Sinf rahbarining ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o’z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o’quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. Shu bilan birga u o’quvchidagi mavjud layoqat va qobiliyatni o’z vaqtida payqab, individual munosabatda bo’lishi, unda mavjud bo’lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o’stirishi kerak. Sinf rahbari maktabdagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradigan mehnatning o’lchovi, chegarasi mavjud emas. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. Shu bilan bir qatorda, u beg’araz, xolis va 26 ta’masiz shaxs bo’lib, jamoachilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota- onalar va o’quvchilarni o’zaro bog’lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o’zaro aloqalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazishi va ayni vaqtda o’zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Shunday qilib, pedagogik odobga ega bo’lgan sinf rahbari o’quvchilar orasida obro’ qozonadi. Ustoz qanchalik obro’ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi va aksincha, tarbiyachining shaxsni qanchalik past bo’lsa, uning ta’siri shuncha bo’sh va o’quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo’ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo’ladi. Sinf rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi hamda kamolot tashkilotchilari, o’qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib birishi kerak. 2.2.Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan ishlash metodlari. So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda maktab jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida maktab oldida muhim tarbiyaviy vazifalar qo’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalari hisoblanadi, shunday qilib, alohida sinf birlashib maktabni tashkil etadilar. Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun maktab jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shunning uchun maktab direktorlari sinf rahbari 27 vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri – bu o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kasb-hunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifalaridan biridir. Sinf jamoasini tashkil etish va tarbiyalash jarayonida sinf rahbarining tashkilotchilik funktsiyasi juda katta ahamiyatga egadir. “Tashkilotchilik” tushunchasining o’zi keng maxnoga ega. Maxsus bir maqsadni ko’zlab u yoki bu ishni, tadbiriy choralarni tashkil etish sinf rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi bir nechta elementlarga bog’liqdir. A. O’tgan ishlarni tahlil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini aniqlash B. Sinfda o’tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo’lib, ma’lum maqsadni ko’zlab o’tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiyaviy ishlarni o’tkazishda oldin shu ishning modelini oldindan ko’ra bilish. V. Sinf rahbari oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun o’z oldiga aniq vazifa qo’ya bilish kerak. G. Sinf rahbari har bir tarbiyaviy choralarni amalga oshirishda o’qituvchi va o’quvchilarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o’tkazish o’rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimliligini aniqlab olishi kerak. 28 D. Ma’lum tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni ish uchastkalaridagi joy-joyiga qo’yish, vazifalarni to’g’ri taqsimlash, ishga boshqa o’qituvchilarni, ota-onalar, o’quvchilar, otalik tashkilotlari tashkillashi lozim. Sinf rahbarining jamoani tashkil qilish bo’yicha asosiy faoliyati. 1. Har bir o’quvchini shaxs sifatida o’rganish. 2. O’quvchilarni sinfda tarbiyalashni tashkil etish. 3. O’quvchilarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkillash va amakda qo’llash. 5. Fan o’qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini birlashtirish. 1. Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik talablar. Sinf rahbari fan o’qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko’p qirrali muhim vazifalarini bajara oladi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar ko’yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yukori darajaga ko’tarishda muhim rol o’ynaydi. Sinf rahbariga nisbatan qo’yiladigan talablar: yuqori g’oyaviylik va onglilik; sinf rahbari katta obro’ga, ehtiromga va hurmatga ega bo’lishi; pedagogik mahorat; madaniy qobiliyatining mavjudligi; pedagogik odobga ega bo’lish; yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli bo’lishi; tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo’lishi; tarbiyaviy ishlarga nisbatan ijodiy munosabatda bo’lishi; sinf rahbari kasbini yuqori ko’tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo’lsa ham biz kuyida sinf rahbarining jamoani birlashtirish bo’yicha vazifalarni aniq tarzda ko’rsatishni zarur deb bilamiz. Sinf rahbarinig vazifalari: 29 1. O’quvchilarning anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini o’rganish; 2. O’quvchilarning kundalik davomati, odob xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish; 3. O’quvchilarning rejiga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish; 4. Sinfda ishlaydigan fan o’qituvchilari bilan majlislar o’tkazish; 5. Darsda o’quvchilar davomatini ta’minlash, sinfdagi va yuquv yurtida navbatchilikni tashkil etish, xonani jihozlash, honadagi o’quv asboblarini saqlashga o’rgatish, o’quvchilar bilan suhbatlar o’tkazish; 6. Sinf majlislarini tizimli o’tkazish; 7. “Kamolot” tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqari ishlarni tashkil etish; 8. O’quvchilar bilan darsdan tashqari o’qishlari va anjumanlarini o’tkazish; 9. Sinf o’quvchilari bilan sport , harbiy vatanparvarlik tarbiyasi borasida tadbiriy choralar ko’rish, o’quvchilar sog’ligini muntazam nazorat qilish, jismoniy tarbiya o’qituvchilari, harbiy ta’lim o’qituvchilari bilan doimiy aloqada bo’lish; 10. O’quvchilarni rag’batlantirish va zarur vaktlarda ularga nisbatan chor ko’rish; 11. O’quvchilarning ota-onalari bilan tarbiya borasida doimiy aloqada bo’lish va ular bilan individual suhbatlar o’tkazish; 12. O’quvchilarning shaxsiy va sinf rahbariga oid hujjatlarini tartibli olib borish. Sinfda tarbiyaviy ishlarga doir masalalarni har tomonlama hal qilish maqsadida sinf rahbari o’quvchilarining ta’lim olishlari, sinfni uyushtirishining 30 ta’miniy rejasini tuzadiki, bu reja o’quvchilar bilan tizimli ish olib borishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Hozirgi davrda maktab, akademik litsey, kollej va undagi o’quv- tarbiya jarayoni jamoa oldiga juda katta vazifalar qo’yilmoqda. Maktab yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirishi, goyaviy va siyosiy jixatdan chiniktirishi, yuksak axlokiy fazilatga ega kilishi , mehnatga va ongli kasb tanlashga yo’naltirishi muhim ahamiyat kasb etadi. Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya kilish, har bir o’quvchi shaxsini inson sifatida hurmat kilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, oz malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’z bolalarda tarbiyalamoqchi bo’lgan g’oyaga mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi oldiga ko’yilayotgan talablar tarbiyachi harakterida hamisha ham namoyon bo’lavermaydi. Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna kursatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa qila olish qobiliyatiga ega bo’lishi, ro’y berayotgan xodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina emas, balki ro’y berish sababiga qarab xukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod kilish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak bo’ladi. Sinf rahbarining ta’lim muassasasining bajaradigan mehnatning o’lchovi, chegarasi yo’q. Uning bilmagan ishi, uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. Shu bilan bir qatorda u beg’araz, xolis shaxs bo’lib, jamoatchilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar , ota-onalar va o’quvchilarni uzaro bog’lovi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini xisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o’zaro alokalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir 31 o’tkazishi va ayni vaqtda uzining pozitsiyasini anik ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo’ladi. Sinf rahbarining faoliyati ko’p qirrali va sermazmundir.U o’zi rahbarlik qilayotgan sinf o’quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o’quv yili davomida nimalar qilish kerakligi,o’quvchilar hayotining nima bilan band qilish va tanlangan ish turini amalga oshirishini behato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni yechshga intiladi.Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi.Sinf rahbarining ish stolida «O’quvchilarni tarbiyalash ishining mazmuni» bo’lishi kerak. -dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish; -siyosiy onglilikni tarbiyalash va ijtimoiy faoliyatni rivojlantirish, -axloqli, ongli intizomni va xulq madaniyatini tarbiyalash; -o’qishga ongli munosabatni tarbiyalash,bilish faolligini va aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish -mehnatga va ijtimoiy mulkka munosabatni tarbiyalash, politexnika bilim.doirasini kengaytirish, kasbni ongli tanlashga tayyorlash; -o’z huquqini anglab yetishga o’rgatish,fuqarolik mas’uliyatini tarbiyalash; -estetik madaniyat asoslarini tarbiyalash va badiiy qobiliyatni rivojlantirish; -jismoniy barkamollik,salomatlikni,mustahkamlash va sanitariya-gigiyona madaniyati kabi muhim masalalar alohida qayd etiladi Sinf rahbarining pedagogik faoliyati va mahorati o’quv faoliyatida ham, o’qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo’lgan umumiy pedgogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Xo’sh, tarbiyachining pedagogik mahorati,texnikasi 32 qanday malakalarni o’z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko’rsatishdagi roli qanday bo’ladi? Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o’z fikr va his tuyg’ularini so’zda aniq ifodalash malakalarini aytib o’tish mumkin. Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi sinf rahbarining mimik va pantomimik ifodaliligidir. Aniq imo – ishora, ma’noli qarash, rag’batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum pedgogik ta’sir ko’rsatishda ko’p so’zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo’ladi. Pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatishda sinf rahbarining o’z hissiy holatini boshqarish, o’zida eng qulay hissiy jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlikni kayfiyatini saqlashni, o’zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim rol o’ynaydi. Bu mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o’z – o’zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Ko’p yillar davomida sog’lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va aqliy zo’riqishdan o’zini tiyishga yordam beradi. Samarali o’zaro ta’sir ko’rsatishni tashkil tish uchun pedagog aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy qismlarini egallashi zarur, ular pedagogga tarbiyalanuvchilar bilan muomala qilishda tarbiyalanuvchilarning aql –idorkigagina emas, balki ularning his tuyg’ulariga ham ta’sir ko’rsatishga yordamlashadi. Shunday qilib, sinf rahbarining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar yig’indisidirki, u sinf rahbariga tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar orqali ulaga o’z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. A.S.Makarenko shularni nazarda tutib, «Tarabiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor bo’lishni bilishi lozim, u o’zini shunday tutishi kerakki, uning har biri harakati tarbiyalasin”, deb yozgan edi. Pedagogik 33 texnikaninegallashning asosiy yo’llari pedagog rahbarligidagi mashg’ulotlar (pedagogik texnikani o’rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o’z – o’zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalarining individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o’z – o’zini tarbiyalash, ya’ni o’qituvchining o’zida mohir pedagoglikni shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o’ynaydi deb bilishi mumkin. Sinf shaxsning o’z – o’zini bilish va o’z – o’zini tarbiyalash labaratoriyasi, pedagogik vazifalarni hal qilishning Yangi usullari tekshirib ko’riladigan, nazariy masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo’lib qolishi mumkin. Shu narsa muhimki, sinf qatnashchilari, bo’lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini ishlash malakalarni egallashga faol intilishlari, o’z –o’zini bilish va kasbiy jihatdan o’z –o’zini tarbiyalash bo’yicha chuqur ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo’lishlari lozim. Barcha hollarda ham individual, ham sinfiy mashg’ulotlar boshlanishidan oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi kerak. Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalri shakllanishining boshlang’ich darajasini aniqlab olish kerak. Biroq tajribaning ko’rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu bilan birga dastlab avtomatlashtirlgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko’nikmalar haqida ham borishi mumkin ekan. Bular masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo’lga qo’yilishi, to’g’ri talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo’lgan savodli, ifodali nutq, mimik va pantomimik aniqlik va boshqalar bo’lishi mumkin. Bunday ko’nikmalarning mavjudligi pedagogik texnika malaklarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi. 34 Oliy o’quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani egallash sinf rahbariga o’zining kasb yo’nalishining boshlanishidayoq ko’pgina xatolardan holi bo’lishida, o’quvchilarga ta’lim tarbiya berishning yuksak samaradorligiga erishishda yordam berishi zarur. Sinf rahbari vaziyatlarning haddan tashqari xilma – xilligi pedagogdan ijodiy xulq – atvorni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagog malakalarining eng yaxshi ijodiy xulq atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko’rsatishga yordam beradi. Pedagogik texnika malakalari tarbiyachining individual – shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas bog’liqligi faqat bu malakalarning individual tushda bo’lishi emas, balki ularning shakllanishi va rivojlanishi pedagog shaxsiga ta’sir ko’rsatishda ham nomoyon bo’lishi kerak. 2.Pedagogik texnikaning yana muhim xususiyatlaridan biri pedagogning ma’naviy va estetik nuqtai nazarlari tarbiyalanuvchilarga yanada to’laroq ochib beriladi. Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo’lsa, agar u bo’lar bo’lmas sabablar bilan o’z hissiyotlariga erk bersa, didi past, estetik jihatdan omi bo’lsa, u holda “eng to’g’ri” so’zlar ham, eng “kerakli” tadbirlar ham tarbiyalanuvchilarning na aql – idrokiga, na hissiyotiga ta’sir qiladi. Pedagogik texnika to’g’risida aytilganlarning hammasi har bir sinf rahbari uchun bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq – oydin ko’rsatib turibdi va bu pedagogik vaziyat hamda san’at bilan bog’liq. Chunki inson o’zining har bir qadamini oldindan ko’rishi, rejalashtirishi amalda mumkin bo’lmaydi. Sinf rahbarining mehnati – bu behad izlanish va azob – uqubatli kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish o’rni, ko’pdan ko’p kundalik ishlar, hafsalasi pir bo’lish va shaxslar birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan 35 qanoat hosil qilishdir. Pedagogk san’at – bu qandaydir qo’l bilan tutib bo’lmaydigan, fahm – farosat bilan amalga oshiriladigan mahorat mahsulidan biridir. 3. Sinf rahbarining o’quvchi shaxsi va jamoani o’rganishdagi mahorati. Pedagogik mahorat ham – farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi qiyinchiliklarni yongishga qodir bo’lgan nufuzli rahbarlikning, shaxslar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan shaxs shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo’lgan qobiliyat majmuasidir.Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda pedagogik texnika sohasidagi malakalar ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab, ko’proq natijalarga erishish imkonini beradi. 2.3.Jamoada pedagogning o’quvchi shaxsini o’rganish mahorati va metodilari. Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o’zicha, ijodiy izlanish olib boradi, Ayni bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak? Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o’z kuch –qo’vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch – g’ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib borishga intilishni, yangi vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to’g’rilik va halollikni, 36 o’tkir aql idrokni, o’z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi. Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o’zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o’rgatadi, murakkab pedagogik muammolarni hal qilish uchun to’g’ri yo’l yo’riq va ilmiy asoslangan yo’llarni ko’rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikasi va texnikasi bilan qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o’rtasidagi nisbatning dialektik muammolarini to’g’ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq tavsiyalar qayerda bo’lishi mumkin, qayerda bo’lishi mumkin emas, degan savolga javob bera olishi kerak. Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o’rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o’rtasida g’oyat murakkab bog’liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari) bor. O’quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarga tayyor bo’lishi zarur . Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta’sir ko’rsatib bo’lmasligini aniqlay olishi kerak. Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog’liq bo’ladi va alohida tarzdi amalga oshira olmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo’lajak natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo’yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo’llanilgan har qanday vosita natija beradi, hatto biror sababga ko’ra maqsad aniq ifodalanmagan bo’lsa ham natija bervermaydi. Tajribada mavjud bo’lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko’rib chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, 37 usullar, shartlar bilan bog’liq bo’ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida ta’sir ko’rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag’batlantirish bir xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to’siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli – tuman ko’irinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni qo’llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo’lgan o’zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog’liq bo’ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo’llash minut sayin o’zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo etadi. Hozircha biz ko’proq mavhum g’oriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda esa vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g’oyat turli – tuman ehtiyojlar va daxvolarning avj olishi bilan to’la bo’ladiki, bu barcha jonli manzara doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo’lishi kerak. Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko’rinishlari – o’quvchilarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning shaxsga yaxshi munosabatda bo’lish, uni hurmat qilishdan iborat bo’lishi zarur. Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz o’quvchi ham o’zida ko’pgina ijobiy narsalarga egadir, degan ishonchga asoslangan bo’ladi . Pedagogik mahorat o’ziga o’quvchilar haqidagi, ularning psixologiyasi to’g’risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o’z ishining chinakam ustasi bo’la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o’ta olmaydi. 38 Biroq zamonaviy sinf rahbariga birgina umumiy madaniyatning o’zi kifoya qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: o’quvchilarni kuzatish, ularning o’sishidagi muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijtimoiy g’oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo’llari va usullarini aniqlash, turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish usullarining o’zaro bir – biriga o’tish dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir sistemaga solish malakalari zarur bo’ladi. Sinf rahbari yangi tajribalarni o’rganar ekan, o’zining hayotiy bilmini, his etgan va anglagan narsalarini, o’z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Sinf rahbarni keng va dadil tajribachilik ishlariga yo’llash zarur bo’ladi. Sinf rahbari nihoyatda maxsulyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o’qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi. 4. Sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining shakl va metodlar So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda o’quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirilib borilyapti. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o’quv yurtining sinf rahbariga xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko’rsatishdan iboratdir. Ideologik muassasalar sifatida o’quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar ko’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida sinf birlashib o’quv yurtini tashkil etadilar. 39 Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o’quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidan biridir. Shuningdek,sinf rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim vosita sanaladi. Chunki, tashkilotchilik tushunchasining o’zi keng ma’noga ega. Mahsus bir maqsadni ko’zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarnitashkil etish sinf rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi bir necha elementlarga iborat: A. O’tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilash. B. Sinfda o’tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy xarakterga ega bo’lib, ma’lum maqsadni ko’zlab o’tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiy ishlarni o’tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish . D. Sinf rahbari oldiga qo’yilgan maqsadga yetishish uchun o’z oldiga aniq vazifa qo’ya bilish lozim. 40 E. Sinf rahbari har bir tarbiriy choralarni amalga oshirishda o’qituvchi va o’quvchilarning qobiiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o’tazish o’rni, vaqti, soati, javobgar shaxsla va tizimligini aniqlash lozim. F. Ma’lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to’g’ri taqsimlash, ishga boshqa o’qituvchilarni, ota-onalar, o’quvchilar, otalik tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim. Sinf rahbarining asosiy faoliyati esa quyidagilarni bilishni talab etadi. 1. Har bir o’quvchini shaxs sifatida o’rganish. 2. O’quvchilarning sinfda tarbiyalashni tashkil etish. 3. Talablarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish. 5. Fan o’qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini ( koordinatsiyalash) birlashtirish. 6. O’quvchilarning ota-onalari bilan ishlash. 7. Sinf rahbari fan o’qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko’p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. 5 Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar qo’ygan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yuqori darajaga ko’tarishda muhim rol o’ynaydi. Demak yuqoridagilarga tayangan holda sinf rahbarining faoliyatiga nisbatan qo’yilgan talablar quyidagilardir.. 1.Yuqori g’oyaviylik va onglilik. 2 Sinf rahbari katta obro’ga ehtiromga va hurmatga ega bo’lishi 3 Pedagogik mahorat 5 Kamolova, S., & Amanxonova, Y. (2022). О ‘quvchilar tafakkur jarayonlarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalarning ahamiyati. Jurnal Pedagogiki i psixologii v sovremennom obrazovanii, 2(6). 41 4 Madaniy qobiliyatning mavdudligi 5 Pedagogik odobga ega bo’lish 6 Yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromda bo’lish 7 Tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bulish 8 Tarbiya ishlariga nisbatan ijodiy munosabatda bo’lish 9 Sinf rahbari kasbini yuqoriga ko’tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo’lish. 42 III.BOB. J AMOADA OI LA BOSHQA RI SH USLUBLARI V A TAMOY I LLARI 3.1. Jamoani boshqarish usullari. Bizda etakchilik tajribamiz bor yoki yo'qligidan qat'i nazar, jamoani muvaffaqiyat sari etaklash har kim uchun qiyin. Biz butun jamoani bir butun sifatida boshqarishimiz va jamoaning har bir a'zosi bilan alohida-alohidaish olib borishimiz zarur. Bundan tashqari, jamoaga ishonchni o'rnatib, uni shaxsiy o'rnak qilib, oldinga olib borishimiz kerak. Optimal jamoani boshqarish menejerning menejment uslubini izlash bilan bog'liq bo'lib, u biz biladigan yondashuvlarni o'zi va uning jamoasi bo'lgan vaziyatga muvofiqlashtirishga intiladi. Ya'ni, rahbarning boshqaruv uslubi ba'zan avtoritar, ba'zida ayyor, ba'zan liberal, lekin ko'pincha demokratik bo'lishiga intiladi."Oltin o'rdakcha" ni izlash hamma uchun ham muvaffaqiyatli bo'lavermaydi. Ba'zi bir rahbarlar ko'pincha jamoa a'zolariga, hatto hozirgi vazifalarni hal qilish mahoratiga ishonmay, ijrochi sifatida harakat qilishadi. Bunday etakchilar o'zlari o'ylaganidek muhim vazifalarni bajarishga katta e'tibor berishadi va tashabbusni rivojlantirish va jamoa a'zolarini mustaqil ishlashga chaqiradi. Rahbarlarning bunday yondashuvining sababi nafaqat etakchining tabiiy shaxsiy fazilatlarida, balki maqsadlarni belgilashda va guruh a'zolarining faoliyatini rejalashtirishda, guruh a'zolarining yutuqlarini birgalikda tahlil qilishni tashkil etishda ko'nikmada va ko'pgina muammolarni mustaqil ravishda hal qilishda harakat qiladi va boshqalarni ham jalb qiladi. Bunday etakchilarda har doim vaqt yetishmasligi kuzatiladi, har kuni ular jamoani boshqarish vazifalarini hal qilishdan ko'ra boshqa odamlarning vazifalarini bajarishga ko'proq vaqt sarflaydi. Marti Bronshteyn guruh rahbariga o'z maqsadlariga erishishda ko'proq yordam 43 beradigan instruktor rahbari ko'rinishidagi guruh rahbarining oqilona pozitsiyasini ta'kidlaydi, ammo jamoa a'zolari uchun ko'p vazifalarni mustaqil ravishda bajarishga moyil bo'lgan rahbarlardan farqli o'laroq, instruktor rahbari guruhdagi roliga mos keladigan ishlarni qilagan. . Shunday qilib, instruktor menejerlari ko'payadi Jamoaning ishlashi, inson resurslarini boshqarish, yuqori darajada ishlash quyidagicha belgilanadi O'qituvchi rahbarining vazifalari - ishni rejalashtirish - ishlarning hozirgi holatini tahlil qilish - muammoni ko'rib chiqish va echimini izlash - buyruqni bajarish uchun sozlash - berilgan vazifalar guruh a'zolari bilan individual ishlash - maqsad va vazifalarni birgalikda aniqlash - vazifa va majburiyatlarni aniqlash - harakat yo'nalishi va uni amalga oshirishning aniq bosqichlari uchun reja tuzish - rejani tuzatish - jamoa faoliyati bo'yicha fikr almashishni tashkil etish Yaxshi bajarilgan va yaxshilanishni talab etadigan guruh a'zolari faoliyati misollariga oydinlik kiritish - jamoa ishi samaradorligini o'zini baholash - muammo va nizolarni ko'rib chiqish va hal qilish bo'yicha jamoa bilan birgalikda ishlash 44 - muammolar va nizolarni har qanday ishning tarkibiy qismi sifatida ko'rib chiqish - muammoni hal qilish istagi va unga e'tibor bermaslik va aybdorlarni qidirmaslik - jamoa a'zolarini javobgarlikni olishga undash - sifatli ish uchun motivatsiya - ishlarning holatini muntazam tahlil qilish - muammolarni ko'rib chiqing - fikringizni bildirish - murabbiylik eng yaxshilarni rag'batlantirish sifatida - kasbiy o'sishni qo'llab-quvvatlash - martaba rejalashtirish - jamoa a'zolarining mustaqilligi va mas'uliyatini rivojlantirish O'qituvchi rahbarining vazifalari Ba'zi bir etakchilar, M. Belbin shon- sharafiga ko'ra, o'z tabiatiga ko'ra ijrochilar bo'lishgan holda, o'zlarini etakchi va guruh etakchilari sifatida ko'rsatishga harakat qilishadi. Ular barcha ishlarga aralashadilar, ko'pincha boshliqlarga aylanadilar va o'zlarining bo'ysunuvchilariga ularning ruhsatisiz o'ylashga imkon bermaydilar. O'qituvchi va rahbarni boshqarish usullarini taqqoslash ko'rsatilgan, shundan farq shundan iboratki, farq nafaqat guruh a'zolari bilan muloqotda va qarorlarni qabul qilishda, balki javobgarlikni taqsimlashda, jamoa a'zolarining diqqat markazida va qo'llab-quvvatlashida ham namoyon bo'ladi. O'qituvchi va nazoratchilarni boshqarish usullarini taqqoslash 1. To'g'ri taqsimlash Har safar turli xil vazifalar bo'lsa, ularni shoshilinchlik va muhimlik darajasiga qarab ajratish kerak. Muammoni o'zi hal qilayotganda, biz 45 ham o'z ustuvorliklarimizni belgilashingiz kerak. Albatta, shoshilinch va muhim vazifalarni amalga oshirish zarur. Bularga inqirozli vaziyatlar, muddatlar, to'qnashuvlar va to'satdan paydo bo'lgan muammolar kiradi. Har jihatdan, biz jamoaning va o'zimizning maqsadimizga erishishda xalaqit beradigan harakatlardan qochishimiz kerak. Shunday qilib, ijtimoiy tarmoqlarda va turli bahs-munozaralarda vaqtni kamaytirishga harakat qilinmoqda. Boshqalarga yordam berishga emas, balki o'z vazifalarimiz e'tibor qaratishimiz kerak. Ko'pincha boshqalarga yordam berish shoshilinch, ammo unchalik muhim emasdek ko’rinadi. Bundan tashqari, siz yirik loyihalarni oldindan boshlashingiz kerak. Keyinchalik ular favqulodda holga kelishi uchun buni qilish kerak. Shoshilinch bo'lmagan vazifalarni qabul qilishimiz uchun vaqtimizni rejalashtirishimiz kerak. Shuningdek odamlardan qanday voz kechishni o'rganishinmiz kerak. Haqiqatdan ham aqlli menejer vazifalar delegatsiyasidan foydalanadi. Bu bo'sh vaqtni imkon qadar ko'proq bo'shatish va ish samaradorligini oshirish uchun ishlatiladi. Bunday uslub xodimlarga to'g'ri yo'nalishda rivojlanishiga yordam beradi va ularni yanada jiddiy ishlarga tayyorlaydi. Ammo siz ularga maqsad qo'yishingiz kerak va to'g'ridan-to'g'ri ko'rsatma bermang, aks holda ular o'rganmaydilar. Ammo siz o'zingiz delegatsiyaga to'sqinlik qila boshlaysiz. Bu shaxsiy e'tirozlardan kelib chiqadi. Siz o'zingizni boshqarish qobiliyatini yo'qotishdan yoki kompaniyaning umumiy natijalaridan o'zini olib tashlashdan qo'rqishimiz mumkin. 3. Sezgi bo'lish Haqiqatan ham yaxshi rahbar o'z xodimlari uchun shunday ajoyib murabbiy bo'lishi kerak. Ammo bu rahbar o'z xodimlariga tayyor echimlarni berishi kerak degani emas. Aksincha, menejer barcha xodimlarni rag'batlantiradigan va kelajakda rivojlanadigan muayyan muhitni yaratishi kerak. 46 Murabbiyning vazifasi - o'z murabbiylarini diqqat bilan tinglash va juda noqulay savollar berish. Buning uchun biz kompaniyadagi vaziyatga to'liq egalik qilishimiz kerak. Butun jarayonni 4 bosqichga bo'lish mumkin. Dastlab, oxir-oqibat nima paydo bo'lishi kerakligini aniq belgilashingiz kerak. Shundan so'ng, vaziyatni diqqat bilan baholash va vazifani bajarish uchun qanday shart nomlari kerak. Uchinchi bosqich siz barcha mumkin bo'lgan variantlarni hisobga olishingiz, shuningdek siz faolsiz bo'lsangiz, natijani hisoblashingiz kerak. Va nihoyat, tez va samarali tarzda kerakli natijaga olib boradigan yo'lni tanlashda adashmaslik kerak. 4. Diqqat bilan tinglang Jamoada normal munosabatlarni o'rnatish uchun barcha xodimlar bilan muloqot qilish kerak. Barchani faol tinglash, vizual aloqalar, qiziqishni saqlash, shubhasiz, sizning xodimlaringiz bilan muloqot ko'nikmalarini yaxshilashga yordam beradi. Har bir xodimga o'zlarini sizga ochib berish va o'zlarining potentsiallarini namoyish etish imkoniyatini berish kerak. Imo-ishora tilini unutmang. Ushbu sodda hiyla-nayranglar tufayli menejer barcha xodimlarning o'ziga bo'lgan ishonchini va umuman mamnunligini oshirishi mumkin. 5. Vaziyatni to'g'ri boshqarishga qodir bo'lish Duglas Mak Gregorning nazariyasida ta'kidlanganidek, har bir xodim ikkita motivatsion qutb - X va Y o'rtasida. X qutbidagi xodimlar pul topish va tinchlikda yashash uchun ishlaydi. Y qutbidagi ishchilar ish uchun yashaydilar va o'zlarining imkoniyatlarini bajaradilar. Birinchi qutbning ishchilari vazifani tezroq bajarishga urinayotgan bir paytda, ikkinchi qutbdagi odamlar tashabbusni o'z qo'llariga olishadi va bu yoki boshqa muammoni hal qilishning yangi usullarini izlashni boshlaydilar. Ko'ryapmizki, har bir xodimning o'ziga xos motivatsion usullari bor, ammo natijalar boshqacha. Shu 47 sababli, boshqaruv vaziyatga qarab va har bir xodimga individual yondoshishi kerak. 2 Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.Chunki tarbiyachilik talanti juda ko’p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jondildan ko’ngil qo’yish bolalarga bo’lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo’shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir o’quvchi shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, o’z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi.Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’zi bolalarda tarbiyalamoqchi bo’lga g’oyaviy-axloqiy g’oyaga mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko’pligiga asosiy sabab o’quvchilarning oldiga qo’yilayotgan talablar tarbiyachi harakterda hamisha ham namoyon bo’lavermaydi. Sinf rahbarining maxsus kasbiy va ijtimoiy vazifalariga odilona baho beruvchi xolis hakam – tarbiyalanuvchilardir. Avvalo, sinf rahbarining amaliy faoliyati faqat yarimi tarbiya texnologiyaga asoslanganligini nazarda tutish kerak. Uning ikkinchi yarimi bu san’at. Shu tufayli sinf rahbariga qo’yiladigan dastlabki talab – unda pedagogik qobiliyat mavjud bo’lishi lozim. Sinf rahbarining qobiliyati– bu o’quvchilar bilan ishlashga ishtiyoq, bolalarga nisbatan muhabbat, ular bilan bo’lgan munosabatdan mamnun bo’lish bilan ifoda bo’ladigan shaxsning sifatlari kiradi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Qobiliyat uddaburonlikdan farq qiladi. 48 Malaka va uddaburonlik mashq, o’qish natijasi hisoblansa. Qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson asab tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo’lishi ham zarur. Tarbiyaviy faoliyatning samarali bo’lishi uchun sinf rahbarida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo’lishi va tarbiyalab yetishtirilshi kerak. - tashkiliy – sinf rahbarining o’quvchilarni jipslashtirish, ularni band qilish, vazifalar bo’lib berish, ishni rejalashtirish, qilingan ishlarni jamlash mahoratiga namoyon bo’ladi; - didaktiga oid – o’rganishga bo’lgan qiziqish hamda ma’naviy, xissiy istaklarni rag’batlantirish, o’quv bilimini orttirish, faollashtirish mahoratida namoyon bo’ladi; - pertseptiv – tarbiyalanuvchilarning ma’naviy dunyosiga singib, ularning emotsional holatini baholash, ruhiy xususiyatlarini aniqlash mahoratida namoyon bo’ladi; - suggestiv – o’quvchilarga emotsional ta’sir ko’rsatishda namoyon bo’ladi; - kelajakni ko’ra bilish - o’z harakatlarning oqibatini ko’ra bilishda, o’quvchilarda qanday fazilatlarni ro’yobga chiqarish lozimligini oldindan ayta olish mahoratida namoyon bo’ladi; - tadqiqiy - pedagogik vaziyatlar va jarayonlarni o’rganish va obxektiv baholash mahoratida namoyon bo’lishi kerak.Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko’rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa o’rnata olish) qobiliyatga ega bo’lishi, ro’y berayotgan fakt va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina emas, balki ro’y berish sababiga qarab hukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod qilish qobiliyatiga ega bo’lish kerak. Sinf 49 rahbarining eng muhim fazilati – odamlar bilan tezda til topa olishi, ko’pchilikka qo’shila bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo’lib, bu undagi muomala madaniyatining yuksakligini ifodalaydi. Chunki unga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to’g’ri keladi. Hozirgi sharoitdan kelib chiqqan holda o’quv-tarbiya jarayonida qulay munosabatlar yaratish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli asoslar bo’luvchi sinf rahbarining insoniy xislatlari muhim ahamiyatga ega . Sinf rahbari uchun juda muhim xislat – insonparvarlik, ya’ni o’sayotgan insonga oliy qadriyat kabi munosabat qilish lozim. Insoniy munosabatlar o’quvchiga nisbatan xayrixohlik, unga yordam berish, ularning fikriga quloq solmosh, uning o’quvchilik faoliyatiga yuksak talabchanlikdan iborat. Sinf rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o’quvchilarning kundalik hayotini uyushtiruvchi hamdir. O’quvchilarda qiziqish uyg’otish, ularni o’zi bilan yetaklash faqat yuksak irodali insonning qo’lidan keladi. Auditoriya, o’quvchilar jamoasi kabi murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi sinf rahbaridan topqir, zehni o’tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo’lishligini talab qiladi. Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir. O’qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o’z nochorligini o’quvchilar sezmasligi lozim. Shuni hamisha esda tutish kerakki, sinf rahbari o’z harakati va axloqini nazorat qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmaslikni talab qiladi.. Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu sinf rahbarining talabchanligi. Dastlab talabni u o’ziga qo’yishi kerak, chunki o’zingda bo’lmaganni o’zgadan talab qila olmaymiz. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo’lishi lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg’usi yordam beradi. Uning ko’lamida tayyor hazil, maqol, yaxshi, do’stona piching – ijobiy 50 emotsional holat yaratishga imkon berib, o’quvchilarni o’ziga jalb qildiradi. Shaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Sinf rahbarining ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o’z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o’quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. Shu bilan birga u o’quvchidagi mavjud layoqat va qobiliyatni o’z vaqtida payqab, individual munosabatda bo’lishi, unda mavjud bo’lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o’stirishi kerak. Sinf rahbari maktabdagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradigan mehnatning o’lchovi, chegarasi mavjud emas. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. Shu bilan bir qatorda, u beg’araz, xolis va ta’masiz shaxs bo’lib, jamoachilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar, ota- onalar va o’quvchilarni o’zaro bog’lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o’zaro aloqalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazishi va ayni vaqtda o’zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Shunday qilib, pedagogik odobga ega bo’lgan sinf rahbari o’quvchilar orasida obro’ qozonadi. Ustoz qanchalik obro’ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi va aksincha, tarbiyachining shaxsni qanchalik past bo’lsa, uning ta’siri shuncha bo’sh va o’quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo’ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo’ladi. Sinf rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil etadi 51 hamda kamolot tashkilotchilari, o’qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib birishi kerak. 3.2. Sinf rahbarning sinf jamoasi bilan metodlari. So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda maktab jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida maktab oldida muhim tarbiyaviy vazifalar qo’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalari hisoblanadi, shunday qilib, alohida sinf birlashib maktabni tashkil etadilar. Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun maktab jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shunnig uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar.Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri – bu o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kasb-hunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifalaridan biridir. Sinf jamoasini tashkil etish va tarbiyalash jarayonida sinf rahbarining tashkilotchilik funktsiyasi juda katta ahamiyatga egadir. “Tashkilotchilik” tushunchasining o’zi keng maxnoga ega. Maxsus bir maqsadni ko’zlab u yoki bu ishni, tadbiriy choralarni tashkil etish sinf rahbaridan 52 katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funktsiyasi bir nechta elementlarga bog’liqdir. A. O’tgan ishlarni tahlil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini aniqlash B. Sinfda o’tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo’lib, ma’lum maqsadni ko’zlab o’tkazilishi va sinf rahbari turli tarbiyaviy ishlarni o’tkazishda oldin shu ishning modelini oldindan ko’ra bilish. V. Sinf rahbari oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun o’z oldiga aniq vazifa qo’ya bilish kerak. G. Sinf rahbari har bir tarbiyaviy choralarni amalga oshirishda o’qituvchi va o’quvchilarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o’tkazish o’rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimliligini aniqlab olishi kerak. D. Ma’lum tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni ish uchastkalaridagi joy-joyiga qo’yish, vazifalarni to’g’ri taqsimlash, ishga boshqa o’qituvchilarni, ota-onalar, o’quvchilar, otalik tashkilotlari tashkillashi lozim. Sinf rahbarining jamoani tashkil qilish bo’yicha asosiy faoliyati. 1. Har bir o’quvchini shaxs sifatida o’rganish. 2. O’quvchilarni sinfda tarbiyalashni tashkil etish. 3. O’quvchilarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Sinfda darsdan tashqari ishlarni tashkillash va amakda qo’llash. 5. Fan o’qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini birlashtirish. 2. Sinf rahbarining faoliyatiga qo’yiladigan pedagogik va psixologik talablar. Sinf rahbari fan o’qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko’p qirrali muhim 53 vazifalarini bajara oladi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar ko’yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yukori darajaga ko’tarishda muhim rol o’ynaydi. Sinf rahbariga nisbatan qo’yiladigan talablar: yuqori g’oyaviylik va onglilik; sinf rahbari katta obro’ga, ehtiromga va hurmatga ega bo’lishi; pedagogik mahorat; madaniy qobiliyatining mavjudligi; pedagogik odobga ega bo’lish; yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli bo’lishi; tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo’lishi; tarbiyaviy ishlarga nisbatan ijodiy munosabatda bo’lishi; sinf rahbari kasbini yuqori ko’tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo’lsa ham biz kuyida sinf rahbarining jamoani birlashtirish bo’yicha vazifalarni aniq tarzda ko’rsatishni zarur deb bilamiz. Sinf rahbarinig vazifalari: 1. O’quvchilarning anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini o’rganish; 2. O’quvchilarning kundalik davomati, odob xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish; 3. O’quvchilarning rejiga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish; 4. Sinfda ishlaydigan fan o’qituvchilari bilan majlislar o’tkazish; 5. Darsda o’quvchilar davomatini ta’minlash, sinfdagi va yuquv yurtida navbatchilikni tashkil etish, xonani jihozlash, honadagi o’quv asboblarini saqlashga o’rgatish, o’quvchilar bilan suhbatlar o’tkazish; 6. Sinf majlislarini tizimli o’tkazish; 54 7. “Kamolot” tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqari ishlarni tashkil etish; 8. O’quvchilar bilan darsdan tashqari o’qishlari va anjumanlarini o’tkazish; 9. Sinf o’quvchilari bilan sport , harbiy vatanparvarlik tarbiyasi borasida tadbiriy choralar ko’rish, o’quvchilar sog’ligini muntazam nazorat qilish, jismoniy tarbiya o’qituvchilari, harbiy ta’lim o’qituvchilari bilan doimiy aloqada bo’lish; 10. O’quvchilarni rag’batlantirish va zarur vaktlarda ularga nisbatan chor ko’rish; 11. O’quvchilarning ota-onalari bilan tarbiya borasida doimiy aloqada bo’lish va ular bilan individual suhbatlar o’tkazish; 12. O’quvchilarning shaxsiy va sinf rahbariga oid hujjatlarini tartibli olib borish.Sinfda tarbiyaviy ishlarga doir masalalarni har tomonlama hal qilish maqsadida sinf rahbari o’quvchilarining ta’lim olishlari, sinfni uyushtirishining ta’miniy rejasini tuzadiki, bu reja o’quvchilar bilan tizimli ish olib borishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Hozirgi davrda maktab, akademik litsey, kollej va undagi o’quv- tarbiya jarayoni jamoa oldiga juda katta vazifalar qo’yilmoqda. Maktab yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirishi, goyaviy va siyosiy jixatdan chiniktirishi, yuksak axlokiy fazilatga ega kilishi , mehnatga va ongli kasb tanlashga yo’naltirishi muhim ahamiyat kasb etadi . Sinf rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya kilish, har bir o’quvchi shaxsini inson sifatida hurmat kilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, oz malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’z bolalarda tarbiyalamoqchi bo’lgan g’oyaga 55 mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi oldiga ko’yilayotgan talablar tarbiyachi harakterida hamisha ham namoyon bo’lavermaydi. Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna kursatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa qila olish qobiliyatiga ega bo’lishi, ro’y berayotgan xodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina emas, balki ro’y berish sababiga qarab xukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod kilish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak bo’ladi. Sinf rahbarining ta’lim muassasasining bajaradigan mehnatning o’lchovi, chegarasi yo’q. Uning bilmagan ishi, uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. Shu bilan bir qatorda u beg’araz, xolis shaxs bo’lib, jamoatchilik asosida ishlaydi. Sinf rahbari pedagoglar , ota-onalar va o’quvchilarni uzaro bog’lovi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini xisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o’zaro alokalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazishi va ayni vaqtda uzining pozitsiyasini anik ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffakiyatini ta’minlashga garov bo’ladi. Sinf rahbarining faoliyati ko’p qirrali va sermazmundir.U o’zi rahbarlik qilayotgan sinf o’quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o’quv yili davomida nimalar qilish kerakligi,o’quvchilar hayotining nima bilan band qilish va tanlangan ish turini amalga oshirishini behato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni yechshga intiladi.Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi.Sinf rahbarining ish stolida «O’quvchilarni tarbiyalash ishining mazmuni» bo’lishi kerak. 56 -dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish; -siyosiy onglilikni tarbiyalash va ijtimoiy faoliyatni rivojlantirish, -axloqli, ongli intizomni va xulq madaniyatini tarbiyalash; -o’qishga ongli munosabatni tarbiyalash,bilish faolligini va aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish -mehnatga va ijtimoiy mulkka munosabatni tarbiyalash, politexnika bilim.doirasini kengaytirish, kasbni ongli tanlashga tayyorlash; -o’z huquqini anglab yetishga o’rgatish,fuqarolik mas’uliyatini tarbiyalash; -estetik madaniyat asoslarini tarbiyalash va badiiy qobiliyatni rivojlantirish; -jismoniy barkamollik,salomatlikni,mustahkamlash va sanitariya-gigiyona madaniyati kabi muhim masalalar alohida qayd etiladi Sinf rahbarining pedagogik faoliyati va mahorati o’quv faoliyatida ham, o’qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo’lgan umumiy pedgogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Xo’sh, tarbiyachining pedagogik mahorati,texnikasi qanday malakalarni o’z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko’rsatishdagi roli qanday bo’ladi? Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o’z fikr va his tuyg’ularini so’zda aniq ifodalash malakalarini aytib o’tish mumkin. Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi sinf rahbarining mimik va pantomimik ifodaliligidir. Aniq imo – ishora, ma’noli qarash, rag’batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum pedgogik ta’sir ko’rsatishda ko’p so’zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo’ladi. Pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatishda sinf rahbarining o’z hissiy holatini boshqarish, o’zida eng qulay hissiy jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlikni kayfiyatini saqlashni, o’zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim rol 57 o’ynaydi. Bu mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o’z – o’zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Ko’p yillar davomida sog’lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va aqliy zo’riqishdan o’zini tiyishga yordam beradi. Samarali o’zaro ta’sir ko’rsatishni tashkil tish uchun pedagog aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy qismlarini egallashi zarur, ular pedagogga tarbiyalanuvchilar bilan muomala qilishda tarbiyalanuvchilarning aql –idorkigagina emas, balki ularning his tuyg’ulariga ham ta’sir ko’rsatishga yordamlashadi. Shunday qilib, sinf rahbarining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar yig’indisidirki, u sinf rahbariga tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar orqali ulaga o’z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. A.S.Makarenko shularni nazarda tutib, «Tarabiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor bo’lishni bilishi lozim, u o’zini shunday tutishi kerakki, uning har biri harakati tarbiyalasin”, deb yozgan edi. Pedagogik texnikaninegallashning asosiy yo’llari pedagog rahbarligidagi mashg’ulotlar (pedagogik texnikani o’rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o’z – o’zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalarining individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o’z – o’zini tarbiyalash, ya’ni o’qituvchining o’zida mohir pedagoglikni shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o’ynaydi deb bilishi mumkin. Sinf shaxsning o’z – o’zini bilish va o’z – o’zini tarbiyalash labaratoriyasi, pedagogik vazifalarni hal qilishning Yangi usullari tekshirib ko’riladigan, nazariy masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo’lib qolishi mumkin. Shu narsa muhimki, sinf qatnashchilari, bo’lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini ishlash malakalarni egallashga faol intilishlari, o’z –o’zini 58 bilish va kasbiy jihatdan o’z –o’zini tarbiyalash bo’yicha chuqur ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo’lishlari lozim. Barcha hollarda ham individual, ham sinfiy mashg’ulotlar boshlanishidan oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi kerak. Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalri shakllanishining boshlang’ich darajasini aniqlab olish kerak. Biroq tajribaning ko’rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu bilan birga dastlab avtomatlashtirlgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko’nikmalar haqida ham borishi mumkin ekan. Bular masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo’lga qo’yilishi, to’g’ri talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo’lgan savodli, ifodali nutq, mimik va pantomimik aniqlik va boshqalar bo’lishi mumkin. Bunday ko’nikmalarning mavjudligi pedagogik texnika malaklarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi. Oliy o’quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani egallash sinf rahbariga o’zining kasb yo’nalishining boshlanishidayoq ko’pgina xatolardan holi bo’lishida, o’quvchilarga ta’lim tarbiya berishning yuksak samaradorligiga erishishda yordam berishi zarur. Sinf rahbari vaziyatlarning haddan tashqari xilma – xilligi pedagogdan ijodiy xulq – atvorni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagog malakalarining eng yaxshi ijodiy xulq atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko’rsatishga yordam beradi. Pedagogik texnika malakalari tarbiyachining individual – shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas bog’liqligi faqat bu malakalarning individual tushda bo’lishi emas, balki ularning shakllanishi va rivojlanishi pedagog shaxsiga ta’sir ko’rsatishda ham nomoyon bo’lishi kerak. 59 2.Pedagogik texnikaning yana muhim xususiyatlaridan biri pedagogning ma’naviy va estetik nuqtai nazarlari tarbiyalanuvchilarga yanada to’laroq ochib beriladi. Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo’lsa, agar u bo’lar bo’lmas sabablar bilan o’z hissiyotlariga erk bersa, didi past, estetik jihatdan omi bo’lsa, u holda “eng to’g’ri” so’zlar ham, eng “kerakli” tadbirlar ham tarbiyalanuvchilarning na aql – idrokiga, na hissiyotiga ta’sir qiladi. Pedagogik texnika to’g’risida aytilganlarning hammasi har bir sinf rahbari uchun bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq – oydin ko’rsatib turibdi va bu pedagogik vaziyat hamda san’at bilan bog’liq. Chunki inson o’zining har bir qadamini oldindan ko’rishi, rejalashtirishi amalda mumkin bo’lmaydi. Sinf rahbarining mehnati – bu behad izlanish va azob – uqubatli kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish o’rni, ko’pdan ko’p kundalik ishlar, hafsalasi pir bo’lish va shaxslar birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat hosil qilishdir. Pedagogk san’at – bu qandaydir qo’l bilan tutib bo’lmaydigan, fahm – farosat bilan amalga oshiriladigan mahorat mahsulidan biridir. 3. Sinf rahbarining o’quvchi shaxsi va jamoani o’rganishdagi mahorati. Pedagogik mahorat ham – farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi qiyinchiliklarni yongishga qodir bo’lgan nufuzli rahbarlikning, shaxslar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan shaxs shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo’lgan qobiliyat majmuasidir. Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda pedagogik texnika sohasidagi malakalar ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab, ko’proq natijalarga erishish imkonini beradi. 60 3.3. Jamoada pedagogning o’quvchi shaxsini o’rganish mahorati va metodlari. Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o’zicha, ijodiy izlanish olib boradi, Ayni bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak? Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o’z kuch –qo’vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch – g’ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib borishga intilishni, yangi vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to’g’rilik va halollikni, o’tkir aql idrokni, o’z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi. Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o’zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o’rgatadi, murakkab pedagogik muammolarni hal qilish uchun to’g’ri yo’l yo’riq va ilmiy asoslangan yo’llarni ko’rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikasi va texnikasi bilan qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o’rtasidagi nisbatning dialektik muammolarini to’g’ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq tavsiyalar qayerda bo’lishi mumkin, qayerda bo’lishi mumkin emas, degan savolga javob bera olishi kerak.Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o’rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o’rtasida g’oyat murakkab bog’liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari) bor. 61 O’quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarga tayyor bo’lishi zarur . Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta’sir ko’rsatib bo’lmasligini aniqlay olishi kerak. Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog’liq bo’ladi va alohida tarzdi amalga oshira olmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo’lajak natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo’yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo’llanilgan har qanday vosita natija beradi, hatto biror sababga ko’ra maqsad aniq ifodalanmagan bo’lsa ham natija bervermaydi. Tajribada mavjud bo’lgan pedagogik vositalarning ikkitasini ko’rib chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar bilan bog’liq bo’ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida ta’sir ko’rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag’batlantirish bir xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to’siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli – tuman ko’irinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni qo’llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo’lgan o’zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog’liq bo’ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo’llash minut sayin o’zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo etadi. Hozircha biz ko’proq mavhum g’oriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda esa vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g’oyat turli – tuman ehtiyojlar va daxvolarning avj olishi bilan to’la bo’ladiki, bu barcha jonli manzara doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo’lishi kerak. 62 Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko’rinishlari – o’quvchilarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning shaxsga yaxshi munosabatda bo’lish, uni hurmat qilishdan iborat bo’lishi zarur. Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz o’quvchi ham o’zida ko’pgina ijobiy narsalarga egadir, degan ishonchga asoslangan bo’ladi . Pedagogik mahorat o’ziga o’quvchilar haqidagi, ularning psixologiyasi to’g’risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o’z ishining chinakam ustasi bo’la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o’ta olmaydi.Biroq zamonaviy sinf rahbariga birgina umumiy madaniyatning o’zi kifoya qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: o’quvchilarni kuzatish, ularning o’sishidagi muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijtimoiy g’oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo’llari va usullarini aniqlash, turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish usullarining o’zaro bir – biriga o’tish dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir sistemaga solish malakalari zarur bo’ladi.Sinf rahbari yangi tajribalarni o’rganar ekan, o’zining hayotiy bilmini, his etgan va anglagan narsalarini, o’z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Sinf rahbarni keng va dadil tajribachilik ishlariga yo’llash zarur bo’ladi. Sinf rahbari nihoyatda maxsulyatli va murakkab vazifani bajaradi.U sinfdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, o’quvchilarning murabbiysi, sinfni tashkil 63 etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o’qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi. 6 4. Sinf rahbari tarbiyaviy faoliyatining shakl va metodlar So’nggi yillarda sinf rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o’tkazishda o’quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirilib borilyapti. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o’quv yurtining sinf rahbariga xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko’rsatishdan iboratdir.Ideologik muassasalar sifatida o’quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar ko’yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir sinf rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida sinf birlashib o’quv yurtini tashkil etadilar. Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o’quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan sinf rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Sinf rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalga oshirish, o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish sinf rahbarining bevosita asosiy vazifasidan biridir. 6 Kamolova, S., & Amanxonova, Y. (2022). О ‘quvchilar tafakkur jarayonlarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalarning ahamiyati. Jurnal Pedagogiki i psixologii v sovremennom obrazovanii, 2(6). 64 Xulosa. Pedagoglarda biz albatta oliyjanoblik hissini tarbiyalashimiz shart. Oliyjanoblik qalbning o’ziga xos holatidir. Bu holat insonda sokinlik, hurmat, mehr, g’urur hislarining qo’shilishidan hosil bo’ladi. Pedagogning o’quvchilarga bo’lgan nisbatan bo’lgan munosabati mehr, hayrihohlik yordamidan iborat bo’ladi. Ma’lumki rivojlanish uchun yordam berish murakkab jarayon bo’lib, ularga chetda qarab turishi va faqat shu talablar qanday bajarilayotganligini kuzatib borishi yetarli degan xulosaga kelgan pedagoglar katta hatoga yo’l qo’yashlari mumkin. Rasmiy hujjatlarga sinf rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo’lsa ham men quyida sinf rahbarining vazifalarini aniq tarzda ko’rsatishni zarur deb bilaman. Sinf rahbarining vazifalari: 1. Anatomik, fiziologik va psixologik xususviyatlarini o’rganishi. 2. O’quvchilarning kundalik davomati odob, xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borishi. 3. O’quvchilarning rejimga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatishi. 4. Sinfda ishlaydigan fan o’qituvchilari bilan majlis o’tkazishi 5. Darsda o’quvchilarning davomatini ta’minlash, sinfda va maktabda navbatchilikni tashkil etish , xonani jihozlash, xonadagi o’quv asboblarini 65 saqlashga o’rtgatish, o’quvchilarning qiyinchiliklarini nazorat qilib ular bilan suhbat o’tkazishi 6.O’quvchilarni bir-birlari bilan bir oiladek munosabatda bo’lishi va har qanday muomolarni jamoaviy hal qilishga o’rgatish Yuqorida ko’rsatilgan barcha ma’lumotlarga amal qilinsa ko’zlangan maqsadga erishish mumkin. Buning uchun har bir o’qituvchi va o’quvchidan katta mas’uliyat talab qiladi.O’qituvchi oldiga katta maqsadlar qo’yishi va bunga erishish ushun o’z ustida ishlashi va izlanishi zarur.O’quvchi esa o’z burchlarini bilishi va unga amal qilishi kerak.Shundagina yurtboshimiz takitlagandek Yangi O’zbekistonni yanada rivojlantirishda o’z hissamizni qo’shishimiz mumkin. Vatanga hizmat qilish har birimizni burchimiz deb bilishimiz zarur. Foydalanilgan adabiyotlar 1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonl i qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 – maydagi “ O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlash to’g’risida”gi qarori PQ- 4312- sonli qarori. 3 .Alisher Navoiy. Xamsa. -Toshkent, Adabiyot va san'at nashriyoti, - 70-71-betlar. 4.Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq”. Yoshlar nashriyot uyi. Toshkent. 2019-yil 75-bet. 66 5.V.Karimova, Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkent 1991. 6.Kamolova, S., & Amanxonova, Y. (2022). О ‘quvchilar tafakkur jarayonlarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalarning ahamiyati. Jurnal Pedagogiki i psixologii v sovremennom obrazovanii, 2(6). 7.Kamolova, S., & Maxmudova, A. (2023). Oliy ta’lim muassasalarida pedagogik kadrlarni tayyorlashning psixologik jihatlari. Jurnal Pedagogiki i psixologii v sovremennom obrazovanii, 3(1). 8.Yaxshiyeva, M. Sh., Kamolova, Sh., Eshonkulov, E. S., Jumartova, U. U., & Urazoliyev, X. A. (2015). Formirovaniye nauchnogo mirovozzreniya studentov. In Aktualniye zadachi pedagogiki (pp. 184- 186). Internet saytlar 1.fanfikr.uz 2.www.arxiv.uz 3.www.edu.uz 4.www.ziyonet.uz 67

Jamoada oilani boshqarish

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………………3

I.BOB.JAMOA HAQIDA TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI……….5

1.1. Jamoa haqida tushuncha, uning xususiyatlari va vazifalari………...……5

1.2. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash………………………..………9

1.3. Oilada Jamoaning tarkib topishi va rivojlanish bosqichlari…………….10

II.BOB.JAMOADA OILANISH BOSHQARISH ASOSLARI

2.1. Jamoada oilani boshqarish usullari……………………………………...15

2.2.Sinf rahbarining sinf jamoasi bilan ishlash metodlari………………...…22

2.3.Jamoada pedagogning o’quvchi shaxsini o’rganish mahorati va metodi

lari………………………………………………………………………………....29

III.BOB. JAMOADA OILA BOSHQARISH USLUBLARI VA TAMOYILLARI

3.1.Jamoani boshqarish usullari…………………………………………….

3.2.Sinf rahbarning sinf jamoasi bilan metodlari…………………………...

3.3. Jamoada pedagogning o’quvchi shaxsini o’rganish mahorati va metodlari

XULOSA………………………………………………...……………………….31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..33


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:O’zbеkiston erishayotgan, dunyo tan olayotgan ulkan yutuqlarning nеgizida turgan asosiy omil insondir. O’zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasining  64-moddasida “Ota-onalar farzand tarbiyasi uchun javobgardir” dеb bеlgilab qo’yilgan.Qolaversa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xotin-qizlarni  qo‘llab-quvvatlash va oila institutini mustahkamlash sohasidagi faoliyatni tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5325 Farmoni (02.02.2018), PQ-3808 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori (27.06.2018)da ko`zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirish jamiyatimizning ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylangandir. Oilada ota-onalar ma'naviy boy e'tiborli va yuqori ma'lumotga ega bo’lsalar, shu darajada takomillashgan usul orqali o’z farzandlarini tarbiyalaydi. [1]

Buyuk ma'rifatparvar Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir”, dеgan so’zlari bir asr avval millatimiz uchun qanchalik muhim va dolzarblik kasb etgan bo’lsa hozir ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’qdir.

Oilada yosh avlodni ota-ona namunasi, oila an’analari, shajarasi, kasb-kori, 
axloqiy-ma’naviy qadriyatlari asosida tarbiyalash, ular ongida oilaga sadoqat, 
o’zaro mehr-muhabbat, hurmat hissini shakllantirish vositasida ularni oilaviy 
hayotga tayyorlash kutilgan natijani beradi. Ota-onalarga oila tarbiyasida metodik 
yordam beruvchi «Oila kutubxonasi» seriyasidagi kitobchalar va maxsus «Oila» 
jurnalini nashr qilishni yo’lga qo’yish, barcha yo’nalishlardagi oliy va o’rta 
maxsus ta’lim muassasalariga «Oila psixologiyasi va pedagogikasi» kursini joriy 
etish oilani namunali tarbiya maskaniga aylantirish vositasidir. Buning uchun ota-onalarni tarbiya jarayoniga tayyorlash maqsadida ota-onalar universitetlari ishini 
tiklash va takomillashtirish, umumta’lim maktablari, oliy va o’rta maxsus ta’lim 
mazmuniga «Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash» kursini kiritish va amalda qo’llash lozim. Oila pedagogikasi quyidagi fanlar bilan aloqada o‘sib-ulg‘aymoqda: oila pedagogikasi fani: falsafa, sotsiologiya, iqtisodiyot, anatomiya – fiziologiya, 
psixologiya–pedagogika, ijtimoiy pedagogika, maxsus pedagogika, pedagogika 
tarixi, pedagogik mahorat kabilar. Insonning ma’naviy va aqliy xislatlarini, asosan, uning olgan tarbiyasi, yashagan muhiti belgilaydi. Agar, yaxshi tarbiya insonning eng qimmatli boyligi bo‘lsa, noto‘g‘ri tarbiya uning uchun chinakamiga baxtsizlikka, hatto, halokatga aylanishini uqtirgan. Shuning uchun maktab tarbiyasi bilan bir qatorda oila tarbiyasiga ham katta ahamiyat berilgan. Oilada to‘g‘ri yo‘lga 
qo‘yilgan tarbiya maktab uchun katta madaddir va, aksincha, oilada tegishli 
tarbiya ishlari olib borilmasa, bu holda maktabning ta’lim-tarbiya ishini juda 
qiyinlashtiradi. Demak, oila va maktab hamkorligi o’ziga xos dolzarblik 
kasb etadi. Oila pedagogikasi talabalarni, o‘sib kelayotgan yosh avlodni barkamol 
inson qilib tarbiyalashga hamda oilada beriladigan tarbiyaning mazmuni, umumiy 
qonuniyatlari, tamoyil va metodlariga doir bilimlarni egallashiga xizmat qiladi.

Kurs ishining maqsadi:Jamoada oilani boshqarish oilani har tomonlama psixolik boshqarishda pedagogik qarashlar.

Kurs ishining vazifasi: Jamoada oilani boshqarish oilani har tomonlama psixolik boshqarishning ahamiyati

Kurs ishining tashkiliy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9 ta paragrf,xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat.


 

[1] O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yili 30 – sentabrdagi “ Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida”gi PQ – 3955- sonli qarori.

Sotib olish