Katta Farg'ona kanali - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	107.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Xaitboyeva Kamola

Ro'yxatga olish sanasi 05 Iyun 2024

0 Sotish

Katta Farg'ona kanali

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRIS H . ........ ......... ................................................................................... ........ ................................................. 3-6
I BOB . FARG'ONA KANALI HAQIDA QIZIQARLI MA'LUMOTLAR .
…............. 7-19
1.1. Kanal tarixi …..................................... 7-10
1.2. Kanal qurilishidan maqsad va uning vazifalari ........................................................... 11-19
II BOB . KATTA FARG'ONA KANALI BUGUNGI KUNDA ................. 20-28
2.1. Kanalning odamlar hayotidagi ahamiyati ...................... 20-26
2.2. …………..…………………… 27-28
XULOSA ...................................................................................................................................................... 29-30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ .................................……………… 31
1

KIRISH
Mavzuni dolzarbligi va ahamiyati: O zbekiston Respublikasi Birinchiʻ
Prezidenti I.A. Karimov tarixiy xotira to g risida – “Tarixiy xotira tuyg usi
ʻ ʻ ʻ
to laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o tgan yo l o zining barcha
ʻ ʻ ʻ ʻ
muvaffaqiyat va zafarlari, yo qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan
ʻ
xolis va haqqoniy o rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo ladi,”
ʻ ʻ 1

- deya haqli
ravishda qayd etgan.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
ʻ
ta’kidlaganlaridek: “Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni
ʻ
tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni
rivojlantirish bo yicha tayanch muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning
ʻ ʻ
eng yangi tarixi va biz erishgan olamshumul yutuqlar mard va matonatli
xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni o z kuchi va irodasi bilan yengib
ʻ ʻ
o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos beradi
ʻ ʻ 2
.
Biz siz bilan suhbat qurmoqchi bo layotgan mavzu Ibn Battutaning mashhur
ʻ
“Sayohatnoma” asari va undagi O rta Osiyo hududi tarixi sahifalari haqidadir.
ʻ
Qur’oni Karimni rus tiliga tarjima qilgan rus arabshunos olimi I.Krachkovskiy
sayyohning geografik bilimlarni rivojlantirishdagi hissasi haqida shunday yozgan:
“Mashhur Ibn Battuta barcha musulmon mamlakatlarini aylanib chiqqan oxirgi
buyuk sayyoh va universal geograf-amaliyotchi edi. Uning sayohati... hali ham
ehtirom bilan tilga olinadi... O rta asrlardagi Oltin O rda va O rta Osiyo haqidagi
ʻ ʻ ʻ
biror-bir ilmiy ishni Ibn Battutaga murojaat qilmasdan bajarishning iloji yo q...”
ʻ 3
.
Yurtimiz mustaqillikka erishgach tarixchilar oldida katta vazifa ya’ni, vatan
tarixini iloji boricha aniq va haqqoniy qilib xalqga yetkazib berish qo yildi. Undan
ʻ
oldingi vaqtlarda vatan tarixini o rganilishiga chuqur e’tibor berilmagan. Tarixni
ʻ
yozishni eng ishonchli va samarali yo li o sha davrda yozilgan sof manbalarga
ʻ ʻ
tayanib yozishlikdir.
1
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 97.
2
Mirziyoyev Sh.M.ning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”– T.: 2016,
ʻ
– B.5
3
Ibrohimov N. Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi. – T.:“Sharq”, – B. 3.
2

Ayni shu jihatlaridan olib qaraydigan bo lsak, “Sayohatnoma” asari O rtaʻ ʻ
asrlarda muallif tomonida hech qanday to qimalar, ortiqcha mubolag alarsiz va
ʻ ʻ
biror bir g oya ostida turmagan holda, shunchaki, sayohatchini o zi dunyodagi
ʻ ʻ
xalqlar hoyotida, o lkalarda ko rgan, qatnashgan va eshitgan voqea-hodisa, jarayon
ʻ ʻ
va jonli hayot asosida yozilgan noyob asarlardandir. Bu asarni o rganish, tarix
ʻ
nuqtayi nazaridan tashqarida olib qaraganda ham ahamiyatli va dolzarbdir. Bu
kitob tarjimasini hech qanday ilm shug ullanmaydigan kitobxonning o zi o qib
ʻ ʻ ʻ
chiqishi orqali o sha davrdagi dunyo va undagi madaniy hayot haqida ko plab
ʻ ʻ
ma’lumotlar oladi va tasavvurga ega bo ladi. “Sayohatnoma” asari o zida bir necha
ʻ ʻ
fan sohalari: geografiya tarix, etnografiya, tarixiy geografiya, toponimika,
antropologiya va boshqalarga tegishli bo lgan ma’lumot jamlagan.
ʻ
Mavzuning maqsad vazifalari:
- Avvalo shu mavzu doirasida o qigan ma’lumot orqali olgan bilim va
ʻ
ko nikmalarimizni yuzaga chiqarish;
ʻ
- Asarda yurtimiz tarixiy geografiyasi haqida kelgan ma’lumotlarni o rganish;
ʻ
- Tarixiy voqea-hodisalarga to g ri baho berish va xulosalar chiqara olishni
ʻ ʻ
shakllantirish;
-To plagan ma’lumotlar asosida yurtimiz tarixi, geografiyasi va boshqa
ʻ
ma’lumotlarni aslicha o rganish, shu bilan birga ilmiy tahlillar berish;
ʻ
-Ushbu asarda keltirilgan xalqimizning ijtimoiy-iqtisodi, ma’rifiy hayoti,
e’tiqodiga oid bo lgan ma’lumotlarni olish va ularni qay darajada aniqligini boshqa
ʻ
manbalarga taqqoslab aniqlashlik.
-Ilmiy ishlarni yaratishni o rganish;
ʻ
-Bu mavzuni yanada yaxshiroq yoritib berish.
- Umumiy voqealardan to g ri xulosa chiqarishni o rganish.
ʻ ʻ ʻ
Mavzuni o rganilish darajasi:
ʻ
Ibn Battutaning Sayohatnomasi o zining qiziqarli, nodir ma’lumotlari bilan
ʻ
jahon ilm ahlini qiziqtirmay qolmagan. Muhammad ibn Fathulloh ibn Muhammad
al-Bayluniy XVII asr oxirida sayohatnomani qisqartirib, “Ibn Battuta
sayohatnomasidan parchalar” deb atagan. Yevropa sharqshunoslari Ibn Battutani
3

ayni mana shu qisqartma matn orqali taniganlar. Sayohatnomaga 1808-yili nemis
sayyohi Zeettsen birinchi bo lib diqqatni tortgan. 1818-yili Kozegartenʻ
sayohatnomaning Hindiston, Xitoy va Sudanga bag ishlangan uch bo lagini lotin
ʻ ʻ
tiliga tarjima qilib, nashr ettirgan. Kozegerten Ibn Battuta axborotlarining
haqqoniyligini tekshirish uchun boshqa geografik manbalarni ham jalb etadiki, ular
bilan solishtirganda kitobxon Ibn Battuta sayohatnomasining naqadar katta tarixiy-
geografik qimmatga ega ekaniga yanada amin bo ladi.
ʻ
Shuningdek, Kozegartenning shogirdlaridan biri Genrix Apets parchalarning
Malabar sohillari va Maldiv orollariga bag ishlangan yana bir qismini nashr
ʻ
ettirgan. O sha yilning o zida mashhur sayyoh Burghardning Nubiyaga sayohat
ʻ ʻ
kitobi chiqdi. Uning oxiriga sayohatnoma haqida al-Bayluniy parchalariga
asoslanib yozilgan maqola, shuningdek, Burghard Mag rib safarida qo lga kiritgan
ʻ ʻ
uch qo lyozma ilova qilingan edi. Burghard vafotidan keyin sayohatnomaning
ʻ
qisqartirilgan nusxasi qo lyozmalari Kembrij universiteti kutubxonasiga borib
ʻ
tushdi. Ingliz sharqshunosi Samuel Li al-Bayluniy tuzgan parchalarning to la
ʻ
matnini ingliz tiliga tarjima qiladi. Ammo uning tarjimalari aniq bo lmay, ba’zi
ʻ
joylarda asl nusxaning erkin bayonidan iborat edi. Sayohatnomaning to liq
ʻ
tarjimasi birinchi marta 1840-yili Lissabonda amalga oshirildi. Portugaliyalik
ruhoniy A.Moura 1790 yilda Fasda bo lgan chog ida sayohatnoma qo lyozmasini
ʻ ʻ ʻ
topib oladi va uni portugal tiliga tarjima qilishga qaror qiladi. Moura tarjimasining
birinchi jildi 1840-yili Lissabon akademiyasi nashriyotida chop etilgan. U Misr,
Suriya, Yaman, Makka, Kichik Osiyo va Oltin O rda safari taassurotlarini o z
ʻ ʻ
ichiga olgan edi. Biroq Mouraning vafoti tufayli bu ish oxirig a yetmay qoldi 4
.
S ayohatnomaning Baron de Slen tomonidan asl matndan frantsuzchaga
qilingan ayrim qismlari 1843-yili “Osiyo jurnali”da chop etildi. 1848-yili frantsuz
arabshunosi Eduard Dyulare yana o sha jurnalda sayohatnomaning Malayya
ʻ
orollariga va Tavalisi safariga bag ishlangan boblarining matni va tarjimalarini
ʻ
bosib chiqardi. Bu nashr frantsuz sharqshunosi Sh.Defremerini qiziqtirib qoldi
hamda u Eron va Markaziy Osiyo safarlarini tasvirlovchi boblarni to la
ʻ
4
Ibrohimov N. “Jahon adabiyoti” jurnali, – T.: 2011, 10 – son.
4

qo lyozmadan frantsuzchaga tarjima qildi va 1848-yilda bosib chiqardi.ʻ
Mana shu nashrlar tufayli sharqshunoslar sayohatnomaning to la tanqidiy matnini
ʻ
tayyorlash va nashr etish hamda uni har tomonlama tadqiq etish zarurligini
batamom anglab yetdilar. Sh.Defremeri B.Sanginetti bilan birgalikda bu ishga bel
bog laydi
ʻ 5
.
Shubhasiz, Sh.Defremeri B.Sanginetti Ibn Battuta sayohatnomasi matnini
tiklash, uni ochish va tushuntirish yuzasidan benihoya katta ish qilib, 1849-1853-
yillar orasida arabcha tanqidiy matn bilan birgalikda frantsuz tiliga izohli tarjimani
nashr etdilar. Bu nashr asarning undan keyingi Yevropa va sharq tillariga ko p
ʻ
sonli tarjimalari, shuningdek, matnning hamma arabcha nashrlariga ham asos
bo ldi. Keyinchalik arab olamining turli joylarida o nlab nashrlar dunyo yuzini
ʻ ʻ
ko rdi.
ʻ
Yigirmanchi asrda sayohatnomani tadqiq etish va ingliz tiliga tarjima qilish
ishlari bilan taniqli ingliz arabshunosi Hamilton Gibb shug ullandi. U 1929-
ʻ
yildayoq Londonda sayohatnomaning qisqacha, lekin bag oyat mazmunli izohlar
ʻ
bilan ta’minlangan muxtasar tarjimasini chop etgan edi. Gibb bu boradagi
tadqiqotini davom ettirib, 1956-1971-yillar orasida asar tarjimasi va izohlarini
nashrdan chiqardi. 6
Sharqda eng birinchi tarjimalardan Muhammad Sharifning turk tiliga qilgan
tarjimasini ko rsatib o tish lozim. 1970-yili esa Tehronda fors tilidagi tarjimasi
ʻ ʻ
nashr etildi.
Ibn Battuta sayohatlari va undagi qimmatli ma’lumotlarga Rossiyada ham
katta qiziqish bilan qaraldi. 1841-yildayoq Russkiy Vestnik jurnalida “Rossiya
xorijliklar nazarida” rukni ostida Ibn Battuta sayohatlaridan parchalar tarjima qilib
berilgan edi. Oradan yigirma yil o tgach, V.Tizengauzen qalamiga oid “Oltin
ʻ
O rda tarixiga oid manbalar majuasi”da birinchi marta Ibn Battuta asaridan yirik-
ʻ
yirik parchalarning nisbatan aniq tarjimasi yuzaga keldi.
Ibn Battuta sayohatnomasining Dashti Qipchoqqa oid qismi tatar tiliga tarjima
qilingani ham diqqatga loyiqdir. Arab tilining bilimdoni Rizouddin ibn Faxriddin
5
Ibrohimov N. “Jahon adabiyoti” jurnali, – T.: 2011, 10 – son.
6
Ibrohimov N. Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi. – T.:“Sharq”, – B. 25.
5

qalamiga mansub bu tarjima 1917-yili Orenburg-da alohida kitobcha holida nashr
qilindi.
Ibn Battuta sayohatnomasi XXI qadar ingliz, frantsuz, lotin, italyan, nemis,
polyak, chex, hatto portugal tillariga tarjima qilinib, nashr etilganiga qaramay,
yurtimiz tarixi bilan bevosita bog liq, o sha davrga oid g oyat nodir ma’lumotlarniʻ ʻ ʻ
mujassam etgan bo lsa-da, o zbek tiliga to liq ilmiy-izohli tarjima qilinmagan
ʻ ʻ ʻ 7
.
Mustaqillik ne’mati olimga o zlari zarur deb bilgan manbalarni o rganish va
ʻ ʻ
o zbek tiliga tarjima qilish imkonini berdi.Tarixchilar oldiga tarixni haqqoniy
ʻ
tarzda yaratish, qayta tiklash vazifasi qo yildi. Bu asrda xalqlarning diniy e’tiqodi,
ʻ
milliy urf-odatlari to g risida ham ma’lumotlar bolgan. Shu sabablar bilan bu asar
ʻ ʻ
sovet davrida ommaga tortiq qilinmagan.
Faqatgina Sayohatnomaning O rta Osiyoga oid qismlari tarjima qilinib, unda
ʻ
Ibn Battuta asarining yurtimiz tarixini o rganishdagi mislsiz ahamiyatiga e’tibor
ʻ
qaratilgan edi. Shu munosabat bilan bir guruh arabshunos olimlar (Sarvarjon
G afurov, Abdulhakim Oripov, Akmaljon Ikromjonov, Abdulhamid Zayriyev,
ʻ
Jahongir Ne’matov, Abdulvohid Ahmadaliyev) akademik Ne’matulloh Ibrohimov
muharrirligi ostida “Tuhfat an-nuzzor fi g aroib al-amsor va ajoib al-asfor”
ʻ
(g aroyib shaharlar va ajoyib safarlar haqida nazar sohiblariga tuhfa) deb
ʻ
nomlangan asarni o zini mashhur bolgan nomi ya’ni “Sayohatnoma” nomi bilan
ʻ
o zbek tiliga to liq tarjimasini amalga oshirdilar. Bu katta kitob shalida 2008-yilda
ʻ ʻ
chop etildi. Shundan so ng ba’zi adabiyotlarimiz: tarix, geografiya, tilshunoslik va
ʻ
boshqa sohalarida undagi ma’lumotlardan foydalanila boshlandi.
Mavzuning ob’ektlari: Kitoblar, jurnallar, maqolalar, xarita, gazetalar va
internet tarmoqlari, shahsiy fikrlar.
Mavzuni tarkibiy tuzilishi. Kirish, 2 bob, 4 paragrafdan, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yhatidan iborat.
ʻ
7
Ibrohimov N. Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi. – T.:“Sharq”, – B. 26.
6

I BOB . FARG'ONA KANALI HAQIDA QIZIQARLI MA'LUMOTLAR
1.1. Kanal tarixi.
Katta Farg ona kanali (to liq nomi: Usmon Yusupov nomidagi Katta Farg onaʻ ʻ ʻ
kanali) — Farg ona vodiysida qurilgan eng yirik gidrotexnika inshootlaridan biri.
ʻ
O zbekiston (283 km), Tojikiston (62 km) va Qirg iziston (13 km) hududidan
ʻ ʻ
o tadi. Vodiyni shimoli-sharqdan janubi-g arbga kesib o tgan. Asosiy o zani
ʻ ʻ ʻ ʻ
uzunligi 350 km. Vegetatsiya davrida Norin (420 m3/s), Qoradaryo (100 m3/s),
So x (12 m3/s) daryolaridan 532 m3/s suv oladi. Kanal trassasi 2 traktdan iborat.
ʻ
Yuqori Norin trakti (44 km) Norin daryosi (Uchqo rg on shahri yaqini)dan
ʻ ʻ
boshlanib, Kuyganyorgacha yetib boradi. Quyi Qoradaryo trakti (301 km)
Qoradaryoga qurilgan Kuyganyor to g onidan boshlanib Sirdaryo bilan deyarli
ʻ ʻ
parallel holda janubdada Tojikiston Respublikasi Xo jand shahri yaqinigacha
ʻ
(Qayroqqum suv omboridan quyiroqda) davom etgan. 1939-yil avgustida xalq
hashari bilan juda qisqa muddatda (45 kunda) qurib, bitkazildi. 1940-yilda
Tojikiston hududida yana uzaytirildi (suv o tkazish imkoniyati 150 m3/s). Kanal
ʻ
qurilishida 160 ming kishi qatnashdi. 270 km li trassada 17,8 mln m3 tuproq qazib
chiqarildi (shundan faqatgina 1,7 mln m3 tuproq mexanizmlar yordamida
qazilgan). Ishlar og ir bo lgan uchastkalarda 14 ekskavator, 245 traktor, 420
ʻ ʻ
avtomashinadan foydalanildi, 42,2 ming m3 beton ishlari bajarildi. 45 yirik va 275
mayda gidrotexnika inshooti qurildi. Kanal 1953 — 62, 1964 va 1967-yillarda
rekonstruksiya qilindi. Uzunligi 345 km ga, suv sarfi 180 m3/s, eng jadal suv sarfi
211 m3/s ga yetkaziladi. O zbekiston va Qirg iziston, Tojikistonda 500 ming ga
ʻ ʻ
sug oriladigan yerlarning suv ta minoti yaxshilandi, yangi yerlarni o zlashtirish
ʻ ʼ ʻ
imkoniyati paydo bo ldi. Kanalda 1000 dan ortiq gidrotexnika inshooti (shulardan
ʻ
50 tasi yirik), jumladan, 9 to g on, maksimal yalpi suv olishi 162 m3/s bo lgan 258
ʻ ʻ ʻ
suv chiqargich, 7 tashlama, 8 akveduk barpo etilgan. Kanaldan transport o tishi
ʻ
uchun 101 ko prik qurilgan. Sel, tashlama va sug oriladigan maydonlardan
ʻ ʻ
chiqadigan drenaj suvlarini oqizib yuborish uchun kanalning chap tomonidan
kollektorlar o tkazilgan, o ng tomondagi drenaj suvlari esa kanal ostidan o tgan
ʻ ʻ ʻ
7

170 duker quvur orqali kollektorga ulangan. Kanal suvi O zbekistonda 3 viloyat ʻ
(Andijon viloyatida 66,6 ming ga, Namangan viloyatida 12 ming ga, Farg ona
ʻ
viloyatida 125 ming ga), Qirg izistonning O sh viloyatida (0,76 ming ga) va
ʻ ʻ
Tojikistonning Sug d viloyatida (10 ming ga) yerlarni sugorishda foydalaniladi.
ʻ
Kanalga 1966-yilda kanal qurilishi tashabbuskorlaridan biri bo lgan davlat arbobi
ʻ
Usmon Yusupov nomi berilgan.
Mintaqada sovetlar hukmronligidan oldin ko p asrlar davomida O rta
ʻ ʻ
Osiyodagi suv feodal-boy mulkdorlarga tegishli bo lib, ular mintaqadagi
ʻ
dehqonlarning turmush sharoitini og ir qilib qo ygan; fuqarolar tashnalik, ochlik va
ʻ ʻ
qashshoqlikda yashadi va bu ko pchilikni hududdan qochishga majbur qildi.
ʻ
Inqilob Markaziy Osiyo va mintaqadagi barcha fuqarolar uchun ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarni isloh qilish imkonini berdi.
*1939-yil 17-sentyabrda „Pravda Vostoka“ O rta Osiyoning Katta Farg ona
ʻ ʻ
kanali qurilishi orqali suv olish orzusi ro yobga chiqishini e lon qildi. O zbekiston
ʻ ʼ ʻ
Kompartiyasi O rta Osiyo Qo mitasining birinchi kotibi Usmon Yusupov sovet
ʻ ʻ
qishloqlarida ichimlik suvi manbai bo lgan „hovuz“ bo lmaydi, buning o rniga
ʻ ʻ ʻ
mintaqani gullab-yashnatadigan samaraliroq drenaj kanallari bo lishini e lon qildi.
ʻ ʼ
Sovet hukumati transport infratuzilmasini kengaytirish va mintaqaga sarmoya
kiritgan o zbek sovet fuqarolari bir paytlar qurib qolgan Rossiya mustamlakasini
ʻ
sovet hayotining markazi bo lib xizmat qiladigan jonli gullaydigan vodiyga
ʻ
aylantirdi. Kanal ittifoq taraqqiyotining ramzi bo lib, Sovet Ittifoqining
ʻ
mintaqaning kelajakdagi gullab-yashnashidan dalolat beradi, shuningdek, Stalin
davlatning Markaziy Osiyo fuqarolariga zamonaviy davr va sotsializmga bo lgan
ʻ
g amxo rligi va yo l-yo riqlarining namunasi bo ldi. Katta Farg ona kanali
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaratgan salbiy ekologik o zgarishlar suvdan noto g ri foydalanish va ortiqcha
ʻ ʻ ʻ
foydalanish natijasida Orol dengizining qurib ketishi bo ldi.
ʻ
_______________
*Усманходжаев В., Кузьмин М., Большой Ферганский канал имени
Усмана Юсупова, Т., 1972.
8

Kanalni qurishdan asosiy maqsad qishloq xoʻjaligining gʻarbiy paxta bozoridan
mustaqilligini oʻrnatish, boshqa ekinlar, sabzavot va bug'doyning ham
hosildorligini oshirish maqsadida Fargʻona vodiysidagi Sirdaryo daryosi suvlari
9

orqali paxta dalalarini sugʻorishdan iborat edi.
1940–41 yillarda Shimoliy va Janubiy Farg ona kanallari ham qurildi. ʻ
Natijada vodiyning sug orish tizimlarini suv bilan ta’minlash, sug oriladigan
ʻ ʻ
maydonlarning hosildorligi sezilarli darajada oshdi, paxta hosili ikki baravar
ko paydi[5]. Ushbu sug orish loyihasi muvaffaqiyatli yakunlanib, yirik ekinlar
ʻ ʻ
yetishtirildi va vodiyda sanoat o rni tufayli Markaziy Osiyo mintaqasida aholi
ʻ
sonining ko payishiga olib keldi. Kanalning ozi Farg ona vodiysidagi yerlarning
ʻ ʻ
39 foizga yaqinini sug oradi. 2008-yil holatiga ko ra, Janubiy Farg ona kanali
ʻ ʻ ʻ
yomon taqsimlanishi va ushlab turilishi natijasida suvni tejash maqsadida texnik va
infratuzilma ta’mirdan o tkazilmoqda. Kanalda ma lumotlarni yig ish va aloqa
ʻ ʼ ʻ
qilishdan tashqari, kanal darvozalarini kompyuterlashtirilgan boshqarish imkonini
beradigan avtomatlashtirish bo lishi kutilmoqda.
ʻ
10

O‘zbek halqini umumiy maqsad yo‘lida birlashtirib, haqiqiy qaxramonlik
namunalari aks etgan hamda birdamlik, ahillik, fidoyilik ramziga aylanib, tarix
zarvaraqlaridan joy olgan, XX asrning ulkan gidroinshoot namunalaridan biri
bo‘lgan Katta Farg‘ona kanali qurilganliga bu yil 82 yil to‘ldi.
XX asrning ulkan qurilishlaridan biri bo‘lgan, Markaziy Osiyo xalqlarining
turmush darajasini yaxshilash borasida katta burilish yasagan Katta Farg‘ona
kanalining tarixi barchamiz uchun qiziqarli va hayratlanarlidir. Buning boisi
shundaki, u asosan qo‘l kuchi bilan tuproq qazilib, o‘z nihoyasiga yetkazilgan va
Farg‘ona vodiysida bunyod etilgan eng yirik gidrotexnik inshootdir.
Aslida insonlar qadim-qadimlardan hayot uchun zarur bo‘lgan suv
manbaalarini bo‘ysundirish uchun kanal qazib, ariq chiqarib, yerlarni o‘zlashtirish
bilan shug‘ullanib keladilar. O‘lka aholisi dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelar
ekan, doimo suv tanqisligi, sug‘orish inshootlarining kamligi oqibatida unumdor
yerlar cho‘lga aylanar edi. Katta Farg‘ona kanalining qurilishi esa aholining
unumdor yerlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirib, bir necha asrlar mobaynida qamish
bosib yotgan botqoqliklar hamda qum barxanlarining o‘rnida ekinzorlar bog‘lar va
tokzorlarni yaratish imkonini berdi.
Aslida insonlar qadim-qadimlardan hayot uchun zarur bo‘lgan suv
manbaalarini bo‘ysundirish uchun kanal qazib, ariq chiqarib, yerlarni o‘zlashtirish
bilan shug‘ullanib keladilar. O‘lka aholisi dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelar
ekan, doimo suv tanqisligi, sug‘orish inshootlarining kamligi oqibatida unumdor
yerlar cho‘lga aylanar edi. Katta Farg‘ona kanalining qurilishi esa aholining
unumdor yerlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirib, bir necha asrlar mobaynida qamish
bosib yotgan botqoqliklar hamda qum barxanlarining o‘rnida ekinzorlar bog‘lar va
tokzorlarni yaratish imkonini berdi.
1939 yil 1 avgustdan boshlangan xalq hashari bilan Katta Farg‘ona kanali juda
qisqa muddatda 45 kunda qurib bitkazildi. Shundan keyin Katta Farg‘ona Kanali
1940 yilda Tojikiston hududida yana uzaytirildi. Xalq hasharida 180 ming nafar
ishchi va dehqon hamda 3000 nafar muhandis-texnik xodim qatnashdi.
O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikiston hududidagi 500 ming gektar sug‘oriladigan
11

yerlarning suv ta'minoti yaxshilandi, yangi yerlarni o‘zlashtirish imkoniyati paydo
bo‘ldi.
O‘sha davrning mashhur san'atkorlari Tamaraxonim, Halima Nosirova,
Lutfixonim Sarimsoqova, Gavhar Rahimova va boshqalar halol mehnat qilayotgan
hasharchilarni madaniy xizmat ko‘rsatish bilan qo‘llab-quvvatladilar.
Xo‘sh, ota-bobolarimizdan bizga meros bo‘lib qolgan bu katta Farg‘ona
kanalini asrab-avaylayapmizmi? Ularning mehnatini nechog‘lik qadrlayapmiz?
Ijodiy jamoamiz bilan kanalni suratga olar ekanmiz. Suvdan turli buyumlar
chiqindisi, o‘t-o‘lanlar oqib kelayotganiga guvoh bo‘ldik. Bu shunchaki, o‘z-
o‘zidan kelib, tushib qolgan chiqindilar emas. Shu atrofda istiqomat qiluvchi aholi
tomonidan tashlangan axlatlardir.
Kimdir bu o‘t-o‘lanlar, shox-shabbalar shu kanal atrofidagi daraxtning
shoxlari, barglari oqib kelayotganni aytib, bahona qilib qo‘yadi. Biroq, ko‘zimiz
tushgan, guvoh bo‘lganimiz turli aholi chiqindilari daraxtda o‘smaydiku.
Shu o‘rinda bizda haqli savol tug‘ildi. Kanal atrofida istiqomat qiluvchi aholi
xonadoniga tuman obodonlashtirish bashqarmasi tomonidan chiqindi mashinasi
ajratilmagandir. Aholi chiqindilarni qayerga olib chiqishni bilmay, kanalga
tashlayotgandir. Mazkur muammo bilan obodonlashtirish boshqarmasiga murojat
qildik. Qo‘shtepa tumani obodonlashtirish boshqarmasi ma'lumotiga ko‘ra 8 ta
chiqindi mashinalari aholi chiqindilarini olish uchun ajratilgan. Shu hududda
istiqomat qiluvchi aholi xonadonida chiqindilarni olish uchun shartnoma
imzolangan. Kishi boshiga bir oy uchun 1300 so‘mdan mablag‘ ham to‘langan.
Haftada 3 marotaba qishloq fuqarolar yig‘ini, ko‘chalarga tashrif buyuruvchi
obodonlashtirish boshqarmasi mashinasi chiqindilarni kelishilgan vaqtda olib
ketayapti. Bir yoqadan bosh chiqarib, katta mehnat g‘alabasi bilan yakunlangan
xalq hashari samarasi o‘laroq, Farg‘ona vodiysi aholisining turmush tarzining
yuksalishida muhim ahamiyat kasb etdi. Qolaversa, O‘zbekiston bog‘-rog‘larini
gullatayotgan, el dasturxoni to‘kin bo‘lishi uchun hosildor yerlarni suv bilan
ta'minlayotgan Katta Farg‘ona kanali o‘zbek xalqining chin ma'nodagi milliy
boyligiga aylanganiga shak-shubha yo‘q.
12

Bugun biz loqayd insonlarni qilayotgan ishlarini tasvirimiz orqali ko‘rsatdik,
ogohlantirdik, xulosa chiqaring va mehnatni qadrlang. Biz bu mavzuga yana
qaytamiz.
1.2. Kanal qurilishining jasoratlari.
O‘zbekistonda majburiy mehnat Stalindan qolgan meros sifatida qaraladi.
Hukumat tepasida o‘tirganlar bu an‘anani Katta Farg‘ona kanalidek mashaqqatli
loyihani yoshu qarini tekinga ishlatib amalga oshirgan Stalindan o‘rgangan. Bu yil
minglab o‘zbek ziyolilarini qatag‘on qilgan Iosif Stalin vafot etganiga 60 yil
to‘ladi. Sobiq sovet kommunistlarining stalinizmdan rasman voz kechganiga 57 yil
bo‘ldi.
Rasmiy bayonot va va‘zlarida voz kechganlari bilan kommunistlar amalda
stalinizmdan voz kecholmadilar va Stalin lagerlarida o‘lgan-o‘ldirilgan millionlab
aristonning suyaklari ustiga qurilgan Sovet davlati oxir-oqibat parchalanib bitdi.
Bu parchalanish stalinizmdan batamom qutulishning tarixiy imkoniyati edi.
O‘zbeklar 67 yil burun bu tarixiy imkoniyatdan foydalana oldilarmi¸ bugungi
o‘zbek jamiyati tiynatida totalitarizm¸ repressiya timsoli sifatida ko‘riladigan
stalinizmning ulushi qancha?
Nega Stalin tug‘ilgan yurtda bekor bo‘lgan taqiq va cheklashlar
O‘zbekistonda hanuz amalda?
Navbatdagi hikoya O‘zbekistondagi Stalin davrida joriy qilingan majburiy
mexnat mahsuli bo‘lgan qurilishlar haqida.
45 kunlik jahannam
Iosif Stalin nomidagi Katta Farg‘ona kanali (hozir Usmon Yusupov nomida)
1939 yili 45 kun ichida qurilgan.
O‘sha davr targ‘ibot matbuotida “kolxozchilar tashabbusi bilan qurildi” deya
aytilgan bu kanal Stalin buyrug‘iga ko‘ra 160 ming kishining majburiy mehnati
evaziga barpo qilindi. 45 kun ichida 160 ming kishi maosh olmasdan¸ ochin-to‘qin
13

holda o‘z shaxsiy ketmoni bilan 270 kilometr trassadan 17¸8 million kubometr
tuproq qazib chiqardi.
42¸2 ming kubometr beton qo‘lda qorilib qo‘lda quyuldi. 45 ta kattav a 275
mayda gidroinshootlar tiklandi.
Sovet davrida siyosiy mahbus sifatida jazo o‘tagan 72 yashar Mirtemir
Mirabdullayevning Ozodlik bilan suhbatda aytishicha¸ bu kanal Stalin tarafidan
o‘zbeklarni majburan qulday ishlatish evaziga qurilgan:
- Suyaklar ustiga qurilgan kanal bu. Odamlarni gala-gala qilib majburan olib
kelib ishlatishgan. Har bir mahalla¸ har bir guzar raznaryadka asosida kanal
qurilishiga qul yetkazib turish majburiyatini olgan. Kim qarshi bo‘lsa xalq
dushmani deb otilgan. Qancha-qancha odam kanal qazish chog‘ida sillasi qurib
o‘lgan. Brigadirlar urib o‘ldirgan holatlari ham bo‘lgan. Nimasini aytasiz¸ o‘sha
paytda barcha qurilishlar majburiy mehnat evaziga barpo etilgan¸ deydi Mirtemir
Mirabdullayev.
Suhbatdoshga ko‘ra Katta farg‘ona kanali Belomorkanal tajribasi asosida
qurilgan.
Belomorkanal tajribasi asosida qurilgan.
Stalin nomini tashigan Belomorkanal (Belomórsko-Baltíyskiy kanál) 1931
yilda rekord qisqa muddatda qurilgan edi.
Stalinparast narkom Genrix Yagoda va qamoqxonalar boshlig‘i Matvey
Berman rahbarligida Belomorkanal mahbuslarning majburiy mehnati asosida
qurildi.
120 ming mahbus tarafidan qazilgan Belomorkanal¸ Katta Farg‘ona kanali
qurilishi uchun namuna bo‘ldi.
Faqat O‘zbekistonda kanal qazishga loyiq shuncha mahbus yo‘q edi¸ ammo
buning ham yo‘lini topishdi deydi Mirtemir Mirabdullayev:
-O‘sha paytdagi O‘zbekiston rahbarlari butun o‘zbek xalqini qamoqdagi
mahbusdan ham past ko‘rishgan. Butun Farg‘ona aholisi qul kabi kanal qazishga
tashlangan. Maxsus instruktsiyaga ko‘ra faqat o‘ta zarur hollarda texnika
ishlatilgan¸ deydi Mirtemir Mirabdullayev.
14

Katta Farg‘ona kanali mardikorlari ixtiyorida o‘zlari bilan olib kelgan 160
ming ketmon¸ 1500 dan ziyod ot, 11881 ta arava, 7205 ta ko‘tarma zambil g‘altak
bor edi.
Asosiy mehnat quroli esa ketmon edi. Mardikorlarning kuchi yetmagan
joylardagina maxsus texnika ishlatilgan.
245 ta traktor¸14 ekskavator va 420 avtomobil maxsus nazorat ostida avaylab
ishlatilgan.
Katta Farg‘ona kanalida ishlagan mahalliy aholi tuganmas resurs sifatida
ko‘rildi. Katta Farg‘ona kanali qurilishi haqida Malik Qayumov suratga olgan
kinokadrlarda yarim yalang‘och tarzda ketmon chopayotgan minglab
mehnatkashlar armiyasi aks etgan.
O‘zbek Sovet Ensiklopediyasining Katta Farg‘ona kanali haqidagi maqolasida
to‘rtta surat ketma-ket berilgan.
Birinchi suratda ketmon ko‘targan minglab yarim yalang‘och erkaklar
tasvirlangan.
Ikkinchi suratda zambilda tuproq tashiyotgan minglab xotin qizlar aks etgan.
Uchinchi suratda esa ishchilar ustida karnay chalayotgan musiqachi tasviri
muxrlangan. 1964 yil Toshkentda vafot etgan Fathiddin qorining nevarasi o‘z
bobosidan eshitganlarini Ozodlik muxbiriga gapirib berdi.
O‘sha paytda qamoqda jazo o‘tagan Fathiddin qori boshqa mahbuslar qatori
kanal qazishga majburlangan. Kanal qazib sillasi qurigan mehnatkashlar ochlikdan
ildizlarni yeyishganini Fathiddin qori o‘z nevarasiga hikoya qilib bergan.
Egri karnay ostidagi mashaqqat
Kanal qurilishi O‘zbekistonda ulkan targ‘ibot kampaniyasi vositasida
ulug‘landi.
“Pravda” va “Izvestiya” kabi ittifoq ¸“Qizil O‘zbekiston” kabi respublika
gazetalari kanal qurilishini ulug‘lovchi maqola va ketmon ushlab do‘ppi kiygan
mehnatkashlar surati bilan to‘ldi.
Tamaraxonim boshchiligidagi o‘zbek san‘atkorlari ketmonchilar hordig‘ini
chiqarishga safarbar qilindi.
15

Farg‘onalik qiziqchi Yusufjon qiziqning eslashicha¸ o‘sha paytda
ketmonchilar ustida simfonik orkestr klassik kuylar chalib turgan.
O‘shanda Yusufjon qiziqning” osh yo‘q¸ non yo‘q egri karnayingdan
o‘rguldim¸” deb hazil qilgani eslanadi.
"Katta Farg‘ona kanali xalqning o‘z ixtiyoriga ko‘ra qazilgan muhtasham
loyiha" degan afsona sovet davrida parvarishlanib bizning kunlarimizgacha yetib
keldi. Katta Farg‘ona kanali qurilishini pushti rang afsonaga aylantirganlardan biri
yozuvchi Said Ahmad bo‘ladi.
Said Ahmad o‘zining “Ufq”¸ “Qirqbesh kun” asarlarida sovet kishilarining
o‘z azmi ixtiyori bilan kanal qazigani madh qildi.
Albatta umrining oxirida Said Ahmad bu borada pushaymonlik satrlarini ham
yozdi:
*“Biz hammamiz, jami ijodkorlar oftobda kuyib, kechalari chivinga talanib,
qum bo‘ronlarida yuz-ko‘zini doka bilan o‘rab ishlayotgan yupun odamlarni yurak
amri bilan vatanparvarlik burchini ado etgani kelgan, chinakam fidoyi, ongli, ilg‘or
sovet grajdanlari deb ta‘rifladik”. degan adib maqola davomida : “Aslida
shundaymikin?” degan savol qo‘yadi va shunday alamli mushohadalarni o‘rtaga
tashlaydi: “Bu to‘g‘rida biron daqiqa bo‘lsin o‘ylab ko‘rmadik. Qaytaga ularni
baxtiyor, to‘kin sovet oilasi, deb ta‘rifladik. Hatto, cho‘l shamollaridan qorayib
sopolga o‘xshab ketgan yuzlarini go‘zallik timsoli, deb tasvirladik. Ketmondan
qadoq bo‘lib ketgan qo‘llarini “oltin qo‘llar” dedik”. Eng achinarlisi, “Ichingda
shuncha gap bor ekan, nega miq etmay yuribsan, deb hech kim so‘ramadi...”
Said Ahmad bu misralarni yozgan mustaqillik davri hali Stalinizm
asoratlaridan qutulish va tazarru davri emas edi.
Shu bois mustaqillik davri matbuoti Katta Farg‘ona kanali tagida qolgan
o‘zbek mehnatkashlatrining suyaklari haqida bir satr ham yozmadi..
- Agar 1937 yilda minglab o‘zbek ziyolilalar Stalin buyrug‘iga ko‘ra otilgan
bo‘lsa¸ 1939 yilda minglab mehnatkashlar Stalin irodasi mahsuli bo‘lgan kanal
qurilishida azob chekdilar. Ko‘p mehnatkashlar o‘sha yerda o‘ldi. Ularni xotirlash
16

va Stalindan meros majburiy mehnatga barham berish kerak¸ deydi sobiq siyosiy
mahbus¸ dissident Mirtemir Mirabdullayev.
______________
* Said Ahmadning " Ufq " asari

II BOB . KATTA FARG'ONA KANALI BUGUNGI KUNDA.
2.1. Kanalning odamlar hayotidagi ahamiyati.
Markaziy Osiyo xalqining turmush darajasini yaxshilash borasida katta
burilish yasagan Katta Farg‘ona kanalining tarixi barchamiz uchun qiziqarli va
albatta hayratlanarlidir. Buning boisi shundaki, asosan qo‘l kuchi bilan tuproq
qazilib, o‘z nihoyasiga yetkazilgan va Farg‘ona vodiysida bunyod etilgan eng yirik
gidrotexnik inshootdir.
1939 yilning aynan jazirma yoz faslida xalqning xashar yo‘li bilan boshlangan
hamda qisqa muddat ichida ya’ni 45 kun (!) ichida qurib bitkazilganligi yanada
ahmiyatlidir.
Farg‘ona viloyat davlat arxivi saqlovidagi Katta Farg‘ona kanali qurilishiga
oid bo‘lgan hujjatlarning guvohlik berishicha, O‘zbekiston SSR Xalq Komisarlari
Sovetining 1939 yil 3-6 iyun kungi “Katta Farg‘ona kanali qurilishi” haqidagi 896-
son qarori qabul qilingan. (Fond-1124, Ro'yxat-2, Yig'majild-3)
17

Shuningdek, mazkur qarorda qurilish sxemalar tasdiqlanib, qurilish rahbari
etib Mirzayev Teshavoy tasdiqlangan. Ketmon, zambil va belkuraklar
quruvchilarning asosiy mehnat qurollari bo‘lgan. Quruvchilar zamonaviy transport
vositalariga ega emas edilar, shuning uchun 12 mingga yaqin arava va 7 ming to‘rt
g‘ildirakli arava tuproqni tashish va qurilish materiallarini olib kelish uchun
ishlatilgan.
Kanalda ishlashning birinchi kunlaridayoq kanaldan 510 ming kubometrdan ortiq
tuproq olib tashlandi. Ma’lumotlarga ko‘ra, xalq hasharida 180 ming nafar ishchi
va dehqon hamda 3000 nafar muhandis-texnik xodim qatnashgan. Yana bir
diqqatga sazovor bo‘lgan joyi shundaki, uzunligi 270 kilometrli kanal qazilishi
davomida 17 mln. m3 tuproq qazib chiqarilgan bo‘lib, shundan faqatgina 1,7 mln.
m3 tuproq (umumiy ko‘rsatkichning 10 foizi) texnika yordamida qazilgan. Bu esa
o‘zbek xalqining mehnatkash, millat turmush tarzini yaxshilash bo‘lgan mushtakak
maqsadlar yo‘lida uyushqoq xalq ekanligidan dalolatdir.
Bundan tashqari, ushbu qurilish jarayonida xasharchilarning madaniy xordiq
chiqarishlari uchun turli hil usullardan foydalanilgan. Butun qurilish davomida
tashviqot markazlari, radio markazlar, kutubxonalar, katta tirajli gazetalar
shuningdek, targ‘ibotchilar quruvchilarga kundalik mehnat natijalari to‘g‘risida –
kim oldinda – kim orqada qolayotgani to‘g‘risida ma’lumot berib borishgan.
* Shuningdek, mazkur kanal qurilishi davomida fidoyilik ko‘rsatgan bir qator
xalq qaxramonlari kashf etildi. Arxiv saqlovidagi 1124-fonddagi yana bir hujjatda
qurilishda alohida o‘rin tutgan, o‘zining mehnatkashligi bilan jasorat ko‘rsatib,
kanal qazilishida ishtirok etgan fuqarolarning nomma-nom keltirilgan ro‘yxati
mavjud.
18

2019 yilda Farg‘ona viloyat arxiv ishi hududiy boshqarmasi arxiv hujjatlariga
asoslangan holda, Katta Farg‘ona kanali qurilganligining 80 yillik yubileyini
nishonlash tashabbusi bilan chiqdi. Natijada ushbu tashabbus Hukumat darajasida
ko‘rib chiqilib, keng tadbirlar asosida nishonlandi. Kanalga ushbu suv inshooti
qurilishi davrida O‘zbekiston hukumati rahbari bo‘lgan hamda ushbu ishlarga
bosh-qosh bo‘lgan Usmon Yusupov sharafiga "Usmon Yusupov nomli Katta
Farg‘ona kanali"nomi berildi, shuningdek, kanalning Rishton tumanidan oqib
o‘tuvchi qismida uning byusti o‘rnatildi.
Bundan tashqari, kanal qarilishida ishtirok etgan, hozirda hayot bo‘lgan keksalar
va faxriylar holidan xabar olindi hamda ular bilan ushbu mashhur jarayon
haqidadagi xotiralari bilan o‘rtoqlashilib, ularga hurmat va extirom ko‘rsatildi.
Zero, mana shunday xalqni bir maqsad yo‘lida birlashtiruvchi, ular o‘rtasida mehr-
oqibat, uyushqoqlik kabi ezgu g‘oyalarni yanada shakllanishida muhim rol
o‘ynovchi qadriyatlarni o‘zida namoyon eta bilgan Katta Farg‘ona kanali
qurilishida ishtirok etganlar, hozirda kamol topib kelayotgan yosh avlod uchun
chin ma’noda haqiqiy jasorat namunasi hisoblanadi.
_________________
*"O'zarxiv agentligi" Axborot xizmati.
19

2.2. Kanal qurilishining maqsad va vazifalari.
Kanalni qurishdan asosiy maqsad qishloq xo jaligining g arbiy paxta ʻ ʻ
bozoridan mustaqilligini o rnatish, boshqa ekinlar, sabzavot va bug'doyning ham
ʻ
hosildorligini oshirish maqsadida Farg ona vodiysidagi Sirdaryo daryosi suvlari
ʻ
orqali paxta dalalarini sug orishdan iborat edi.
ʻ
1940–41 yillarda Shimoliy va Janubiy Farg ona kanallari ham qurildi.
ʻ
Natijada vodiyning sug orish tizimlarini suv bilan ta’minlash, sug oriladigan
ʻ ʻ
maydonlarning hosildorligi sezilarli darajada oshdi, paxta hosili ikki baravar
ko paydi. Ushbu sug orish loyihasi muvaffaqiyatli yakunlanib, yirik ekinlar
ʻ ʻ
yetishtirildi va vodiyda sanoat o rni tufayli Markaziy Osiyo mintaqasida aholi
ʻ
sonining ko payishiga olib keldi. Kanalning ozi Farg ona vodiysidagi yerlarning
ʻ ʻ
39 foizga yaqinini sug oradi. 2008-yil holatiga ko ra, Janubiy Farg ona kanali
ʻ ʻ ʻ
yomon taqsimlanishi va ushlab turilishi natijasida suvni tejash maqsadida texnik va
infratuzilma ta’mirdan o tkazilmoqda. Kanalda ma lumotlarni yig ish va aloqa
ʻ ʼ ʻ
qilishdan tashqari, kanal darvozalarini kompyuterlashtirilgan boshqarish imkonini
beradigan avtomatlashtirish bo lishi kutilmoqda.
ʻ
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, inson o zi qiziqqan, xohlagan va foydali deb bilgan
ʻ
ishini qilishni erta-kechi yo q. Faqat bu maqsadiga erishish uchun biroz jiddi-jahd
ʻ
21

qilishi lozimdir. Bunga yaqqol misol tariqasida Ibn Battuta hayoti va uning qilgan
ishlarini keltirishlik kifoyadir. Ibn Battuta, aslida, o rta hol faqih oilasida tug ilgan.ʻ ʻ
U ilm olish niyati bilan Makka shahriga kelgan. Otasi o g li o z kasbini davom
ʻ ʻ ʻ
ettirishini xohlasa-da, u o zining azaliy orzusi va maqsadi bolgan dunyoni sayohat
ʻ
qilish, Hindistonda bolish niyatidan vos kechmadi va bunga erishdi.
Hisob-kitoblarga ko ra, o zining 28 yillik sayohatlari davomida Ibn Battuta
ʻ ʻ
dunyoning uch qit’asidagi bir necha yuz shaharlarda bo lib, 120 ming kilometrdan
ʻ
ortiq masofani bosib o tgan. Bunday masofani esa hozirgi vaqtda bosib o tishga
ʻ ʻ
har qanday tadqiqotchi hatto, zamonaviy texnika vositalaridan foydalangan
taqdirda ham qodir bo lavermaydi.
ʻ U “sayohati davomida 60 dan ortiq hukmdor,
bundan bir necha barobar ko proq vazir, voliy va davlat arboblari bilan tanishgan
ʻ
Ibn Battuta sayohatnomasida shaxsan tanigan yoki qabrlarini ziyorat qilgan 2000
dan ortiq kishi haqida so z yuritadi”
ʻ 8
. Shu bilan o zi shohidi bo lgan narsalardan ʻ ʻ
bir ajoyib asar “Sayohatnomani” yozdi.
Muallifning yozganlaridan ko rinadiki, u qayerga sayohat qilsa, o sha yerning
ʻ ʻ
umumiy tarifi, tabiat-yu ob-havosi, aholi mashg uloti, rivojlangan mashhur
ʻ
sohalari, arxitekturasi, siyosiy holati, davlat hukmdori, xalqning kayfiyati, diniy-
ijtimoiy hayotini va o sha xalq o zini qanday kutib olganigacha ochib berishga
ʻ ʻ
harakat qilgan. Men bu zot hayoti, ijodini ozroq o rganish va bular asosida “kurs
ʻ
ishi” yozish mobaynida shunday xulosaga keldimki, diniy sohani: shariat, fiqh,
aqida, kalom, hadisshunoslik kabi ilmlarni yaxshi egallagan tarixchi tarixiy voqea-
hodisalarni to g ri tahlil qila oladi va xulosalar chiqaradi. O sha davrda yuzaga
ʻ ʻ ʻ
kelgan turli muxolifatchi sekta va oqimlarni qaysi g oyaviy yo nalishlarga xizmat
ʻ ʻ
qilayotganini to g ri anglaydi. Ana shunda tarixchi qarama-qarshiliklar sabab-
ʻ ʻ
oqibatlarini yoki birlashtiruvchi kuchlarni aniq ko rsata oladi.
ʻ
Xulosa qismida biroz o z shaxsiy fikrlarimizga suyongan holda bir necha
ʻ
taklif va mulohazalar berib o tamiz:
ʻ
8
Ibrohimov N. Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi. – T.:“Sharq”, – B. 323.
22

- Yurtimizdagi “tarixiy geografiya” darsligi yaxshi yozilmagan. Mintaqa
tarixchilarimiz ushbu asarni yanada chuqurroq o rganib, tarix darsliklarimizniʻ
bundagi ma’lumotlar bilan boyitsinlar;
- Kitob ichidagi qisqa-qisqa voqealik-hikoyalarni olib maqolalar tarzida
gazeta-jurnallarga nashga chiqarib xalqga yetkazsak;
- Keltirilgan joylarni “tarixiy geografik” jihatdan solishtirib o rganib, xaritalar
ʻ
tuzsak;
- Qiziqarli tarixiy voqealigi asosida vidiofilmlar tayyorlab televidiniya orqali
namoyish etsak.
U O rta asrlardagi hayotini tadqiq etish borasidagi cheksiz xizmatlari bois,
ʻ
Ibn Battuta bilan nafaqat marokashliklar, balki butun musulmon mamlakatlari ahli
faxrlanadi. Shu bois, buyuk sayyohning nomi turli ob’ektlarda abadiylashtirilgan.
Jumladan, Birlashgan Arab Amirliklarining Dubay shahridagi eng yirik savdo
markazlaridan biriga Ibn Battuta nomi berilgan. Savdo markazi bir vaqtlar sayyoh
borgan yerlar: Andalusiya, Shimoliy Afrika, Eron, Xitoy va Hindiston nomlari
bilan atalgan. Savdo markaziga kiraverishda esa Ibn Battutaning katta portreti
o rnatilgan bo lib, tagida arab va ingliz tillarida sayyoh to g risida ma’lumotlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozilgan.
Biz bu ishda asarda keltirilgan ma’lumotlarni qo shimcha adabiyotlarga
ʻ
solishtirib yanada kengaytirishga harakat qildik. Agar siz buni o qib biror
ʻ
qo shimcha ma’lumot olib, u sizga foyda keltirsa, bu bizning yutig imiz.
ʻ ʻ
23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat,
2008.
2. Mirziyoyev Sh.M. ning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz” – T.: 2016.
Manba va Adabiyotlar:
1. Dunyoning iqtisodi–ijtimoiy geografiyasi atlasi. 9–sinf. T.2016.
2. Ibrohimov N. “Jahon adabiyoti” jurnali, 2011.
3. Ibrohimov N. Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima
muallifi, T.:“Sharq”. 2012.
4. Abdullayev B. Ibn Battutaning tarixiy geografiyaga qoshgan xissasi.
NamDU. 2007.
5. U.I Semyonev. O rta asrlar tarixi. – T.: “O qituvchi” 1973.
ʻ ʻ
6. O z.ME. Samarqanddagi tarixiy obidalar va muzeylari bo yicha exskursiya
ʻ ʻ
matnlari. – T.: 2010.
7. A.Muhammadjonov. O zbekiston tarixi. – T.: “Sharq”, 2013.
ʻ
8. Shayx M.S.Muhammad Yusuf. Islom tarixi ikkinchi juz, – T.: “Hilol nashr”
2017.
Internet saytlar
1. ZiyoNET.uz
2. geografiya.uz
3. geografiya.uz/dunyoni–urganish/374–ibn–batuta.html
4. Arxiv.uz
24

Sotib olish