• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 49.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

13 Продаж

Komil inson shakllantrshda mehnat tarbiyasining o’rni

II.BOB. SHARQ MUTAFAKKIRLARINING MEHNAT TARBIYASI HAQIDAGI QARASHLARI 2.1. Sharq mutafakkirlarining mehnat tarbiyasi haqida SHarq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta’lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo‘lib etishishi, kasb-hunar o‘rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug‘lash masalalariga alohida e’tibor berilganligiga guvoh bo‘lamiz. Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta’limiy-axloqiy asarlar va xalq og‘zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo‘shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o‘zlashtirish muhim hayotiy zarur ekanligi ta’kidlanadi. Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «Qobusnoma», Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya», «Minerologiya», Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk», YUsuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridagi xalq eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan. Mana shunday ertaklardan biri «Aql va boylik» ertagidir. Bunda chol to‘rt o‘g‘liga qarata «Kim aqlli va davlatmand bo‘lsa, o‘sha oila boshlig‘i bo‘lib qoladi», degan so‘zlariga o‘g‘illaridan biri zumrad ko‘zli oltin uzugi, ikkinchisi zarbof choponini, uchinchisi esa qimmatbaho kamaraini ko‘rsatadi. Kenja o‘g‘il esa otasining savoliga «Menda zumrad ko‘zli uzuk ham, zarbof chopon ham, qimmatbaho kamar ham yo‘q. Lekin mehnatkash qo‘lim, botir yuragim, aqlli boshim bor», - deydi va otasi uni oila boshlig‘i qilib, uy-ro‘zg‘orini meros qoldiradi. Ko‘rinib turibdiki, xalq bu ertak vositasida yoshlarga insonni hayotda baxtli qila oladigan narsa mehnat degan g‘oyani ilgari surgan. Faqat ertaklarda emas, xalq maqollarida ham mehnatsevarlik, mehnatda hamkorlik, mehnatning insonni baxtli-saodatli qilishi ifodalangan. Maslan: 23 Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, tarbiyaviy ishlar shaxs kamolatining uzluksizligini va uzviyligini muvaffaqiyatli ta‘minlaydi. Shu jihatdan har tarbiyaviy ishlar tizimi shaxs kamolotining eng muhim va zaruriy omillaridan biri hisoblanadi. Albatta, bunda tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini e‘tiborga olish muhimdir. O‘zbekiston mustaqilligi tufayli shaxsni tarbiyalashga, tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga alohida e‘tibor qaratib kelinmoqda. Uning mazmunida yoshlar tarbiyasi muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti tomonidan 2008-yilni "Yoshlar yili" va 2010-yilni "Barkamol avlod yili" 2012-yilni "Mustahkam oila yili" deb e‘lon qilinishi va ushbu yillar bo‘yicha davlat dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risidagi Farmoyishning qabul qilinishi yoshlarni har tomonlama yetuk, jismonan va ma‘nan sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalashni maqsad qilib belgilab berdi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, tarbiya barkamol avlodning uzluksiz rivojlanishini ta‘minlaydi. Tarbiyaviy ishlar sog‘lom hayot, sog‘lom turmush tarzi, sog‘lom e‘tiqod, barkamollik kabilarning asosiga aylanadi. Barkamol avlodni tarbiyalash mazmunida milliy qadriyatlarga sadoqat, jamiyatdagi tinchlik, xotirjamlikni saqlashga ongli munosabatda bo‘lish, tinch va farovon hayot yaratish, ijtimoiy ma‘naviyatni yuksaltirishga intilish kabi omillar tarbiyaviy ishlarda asosiy o‘rin egallaydi. Shu sababli bugunga yoshlar dunyoqarashida millat, Ona tuproq, Ona Vatan kabilar turli xil tarbiyaviy tadbirlar, boy ma‘naviy merosimiz haqidagi tushunchalar bilan tarkib topib boradi. Yoshlarni tarbiyalashda ular ongida, millat, milliy axloq, milliy g‘urur, milliy tarbiya, milliy g‘oya, Vatan tuyg‘usi, Vatan qayg‘usi, Vatan sog‘inchi va shu kabi tushunchalarni sindirib borish, ularning milliy dunyoqarashini kengaytirib borish tarbiya jarayoning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlar jarayonida tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste‘dordga, ilmga va mashqqa degan edi, ulug‘ olim Arastu. Shunga asosan tarbiya ishi bilan shug‘ullanuvchilar quyidagilarga amal qilishlari lozimdir: 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. А. Kаrimоv. Yuksаk mа`nаviyat еngilmаs kuch. T. Shаrq 2008. 2. I. А. Kаrimоv. Bаrkаmоl аvlоd O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. T. 1997. 3. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi T. 1997. 4. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 2008. 5. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2003. 6. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996. 7. Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil TDPU. 8. X.Sanakulov, D.Xodiyeva “Boshlang‘ich sinflarda qog‘ozdan amaliy ishlar” metodik qo‘llanma 2012 yil T:.Ipak yo‘li poligraf, 2012. 9. Ta’lim to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni (Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T.,“Sharq” nashriyoti) 10. Kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur. (Barkamol avlod- O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T.,“Sharq” nashriyoti) 11. Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat ta’limi” 2-sinf uchun darslik . – T:. Sharq, 2012 12. Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat ta’limi” 3-sinf uchun darslik . – T:. Sharq, 2012 13. Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P «Boshlang‘ich sinflarda tabiiy Materiallardan amaliy ishlar» o‘quv-metodik qo‘llanma 2009 yil. TDPU. 33 Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og'zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo'lib yetishishi, kasb-hunaro'rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug'lash masalalariga alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo'lamiz. Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og'zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo'shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb- hunar odobi, axloqi va qoidalarini o'zlashtirish muhim hayotiy zarurat ekanligi ta'kidlanadi 3 . O’rta maxsus kasb-hunar kollejlari va umumta’lim maktablarida o’quvchilarni xunarmandchilik sirlariga o’rgatishda ta’limining zamonaviy uslublaridan foydalanish muhim axamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun kasb – hunar kollejlarida amaliy san’at ta’limining yangi mazmunini shakillantirishning ilg’or padagogik texnalogiyalari, zamonaviy o’quv uslubiy majmualar, o’quv tarbiya jarayonining didaktek jihatlarini taminlash va mazkur sohaga o’qitishining ilmiy amaliy masalalarini to’g’ri hal etish xozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Biz tanlagan bitruv ishimiz mavzusiga asosan yuqoridagi masalani hal qilish yo’llarini yangi pedagogoik texnalogiyalar asosida amalga oshirib izlanishlar olib bordik. Respublikamiz nashiryotlarida chop etilgan darslik, o’quv uslubiy qo’llanmalarni o’qib, o’rganib tahlil qilimiz shuni ko’rsatdiki,hali xalq hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatish metodik jihatdan to’liq o’rganib chiqilmagan. Respublikamiz olimlaridan professor S.S.Bulatov,R.Xasanov,dotsent R.Shobaratov,Q.qosimov, A.Turdialiev, O.Xudayorova va boshqa amaliy san’at, kasb- hunarga aloqador xalq hunarmandchiligini turli no’qtasini tadqiq qilganlar. Jumladan, professor Bulatov S.S o’zining “O’zbek xalq amaliy bezak san’ati” metodik qo’llanmasida xalq amaliy bezak san’ati turlari bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil etishga hamda o’tkazishga bo’lgan shart sharoitlar, o’qitishning nazariy- 3 Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil TDPU. 7 2.2. Komil inson shakllantrshda mehnat tarbiyasining òrni Insonning kundalik turmush tarzi mehnat va faoliyat bilan bog’liqdir. Shu sababli mehnat umuminsoniy, milliy, moddiy va ma’naviy boyliklarning ijtimoiy taraqqiyoti negizi hisoblanadi. Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining o’rni beqiyosdir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlantirishning ajralmas qismidir. Shuningdek, bolaning har tomonlama shakllanish vositasi, uning shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir. Muntazam qilingan mehnat jarayonida bola o’z aqlini, irodasini, hissiyotini, xarakterini rivojlantirishi mumkin. Shuningdek bolaning har tomonlama shakllantirish vositasi, uning shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir. Farzandlarimiz mustaqil O’zbekistonimizning bo’lg’usi quruvchilaridir. Shu sababli kadrlar tayyorlash milliy dasturi va boshqa hujjatlarda ularni mehnatga qaydarajada tayyorlashga alohida e’tibor berilmoqda. Shunday ekan, mehnat farzandlarimiz uchun ham zaruriyat, ham burch bo’lishi, buning uchun uyda ham, o’quv yurtlarida ham mehnat qilish uchun sharoitlar yaratish lozim. Agar bola kichikligidan mehnat qilishga o’rgatilsa, o’yindan mehnat qilishga hech bir qiyinchiliklarsiz o’tadi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 23-moddasida "Har bir inson mehnat qilish, mehnat turini ixtiyoriy tanlash, adolatli, qulay mehnat sharoitida ishlash huquqiga ega", - deb ta’kidlangan. Shunday ekan, bugungi kunda O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlash, xalq farovonligini ta’minlash yo’lida fidokorona mehnat qilayotgan kishilar bilan faxrlanish va o’rnak olish lozim. Yoshlar mehnati dastlab oilada, keyin esa o’quv yurtlarida amalga oshiriladi. Bu jarayonda ayniqsa akademik litsey, kasb - hunar kollejlarini o’rni va ahamiyati beqiyos kattadir. Ta’lim to’g’risidagi qonunning 13-moddasida ta’kidlanganidek, "kasb - hunar kollej o’quvchilarining kasb - hunarga moyilligi, mahorati va malakasini chuqur rivojlantirishni tanlangan kasblar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisos olishini ta’minlaydigan uch yillik o’rta kasb - hunar o’quv yurtidir" 28 Tadqiqot obekti etib; Samarqand qurilish va milliy xunarmandchilik kollejlarida amaliy san’at mashg’ulotlarini o’tkazish jarayoni tanlandi. Tadqiqot ishlarining ilmiy yangiligi: kasb-hunar kollejlari va umum ta’lim maktablarida amaliy san’at darslari orqali hunarmandchilik sirlarini o’rgatib, muommoli ta’lim metodlaridan, dedaktik vositalardan foydalanish orqali o’quvchilarga hunarmandchilik sirlarini to’g’ri o’rgatish yo’llari aniqlandi va dars samaradorligi oshirildi. Tadqiqot metodologiyasi: Davlatimiz konstitutsiyasi, Prezident asarlari, ta’lim dasturlari, pedagog olimlar ishlari, turli pedagogik va metodik adabiyotlar… Ishning metodi: manbalarni o’rganish, tahlil qilish, so’rov o’tkazish, aniqlash, Malakaviy bitiruv ishimiz rejalaridagi mavzularni o’rganish bilan kasb- hunar kollejlari va umum ta’lim maktablarida hunarmandchilikka o’rgatish mashg’ulotlarini tashkil qilish orqali yoshlarimizni kasb-hunarga yo’llashga uchraydigan muommolar, ularni hal qilishda ta’limda samaradorlik va kasbiy masalalarni axamiyatini hamda hunarmandchilikka oid kasblarni fanlararo alaqadorlik asosida tashkil qilishga harakat qildi. Ishning hajmi: Uch bob, sakkiz fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar bilan 75 bet va ilovadan iborat. I Bob. Kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkel etish 4 . Kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslarini samaradorligini oshirish uchun fan o’qituvchisiga qo’yiladigan asosiy talablar. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi tufayli hayotimizning barcha jabhalarida turli ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlar yuz hbu ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar jamiyatning munosib davomchilarini tayyorlash ishiga, ya’ni yosh avlodlarning shakillanishi jarayonini amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilishni talab etmoqda. “Davlatning buyuk kelajagi fuqarolarimizning ma’lumotliligiga ,madaniyatiga, bunyodkorliligiga tayanadi. Zero, eski ta’lim- 4 Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil TDPU. 10 Hunarmandlarga nisbatan: Keraklik kishilar yema bu sena, Yo‘qo‘n tut bularo‘g‘ tosulg‘ay tona. (Bular ham senga kerakli kishilardir, Bularni yaqin tut, foydasi tegadi (ey) bahodir). CHorvadorlarni ham haqiqiy mehnatkash inson sifatida ulug‘lab: Qato‘lg‘il, qaro‘lg‘o‘l, yetur ham ichur, Ko‘nchilik uzala tirig‘lik kechur. Neku qulsa bergil, kerek bo‘lsa al, Ko‘ni ko‘rdim ushbu qutu bilmas al. (Aralashgin, qo‘shilgin, edir ham ichir, To‘g‘rilik ichra tirikchilik kechir. Nima so‘rasa bergil, kerak bo‘lsa ol CHindan ko‘rdim ushbu odamlar Hiyla-nayrangni bilmaydi(lar). YUsuf Xos Hojibning mehnat ahli haqidagi bu fikrlari haqiqatan ham ularga nisbatan hurmat va ehtiromni anglatadi. YUsuf Xos Hojibning mehnat tarbiyasiga oid progressiv qarashlari tarbiyaviy jihatdan diqqatga sazovordir. XV asarning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni ulug‘lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farhod va SHirin», «Mahbub-ul qulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning haqiqiy inson uchun eng yaxshi fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko‘rsatadi. U «Hayratul abror»ning beshinchi maqolatida kishilarning saxovatiga ko‘z tikishdan ko‘ra o‘z qo‘li bilan hayot kechirish ulug‘roq va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida keltiradi. Hotam Toyi bir kuni qo‘y-qo‘zilar so‘ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So‘ng biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga elkasida o‘tin ko‘tarib kelayotgan bir chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og‘ir yukni, Hotam o‘yiga borib ziyofaida izzat ko‘rgil», - deydi. 25 -tarbiyaviy ishlar jarayonida va tarbiyada ulg‘ayotgan inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb bilish, har bimr bola, o‘smir va yoshlarning o‘ziga xosligini hurmat qilish; -milliylikning o‘ziga xos an‘ana, vositalariga tayanish, milliy merosga asoslanish; -o‘quvchilar faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil qilish, qiziqarli, to‘laqonli bolalar yosh jihatlariga mos turli xil ma‘naviy-ma‘rifiy tadbirlarga qatnashishini ta‘minlash, mehnat, ijtimoiy foydali, ko‘ngilochar tadbirlar tashkil etish lozim. Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining asosiy vazifasi yosh avlodni ma‘naviyahloqiy jihatdan tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma‘naviy-tarixiy merosimizga, umumbashariy qadriyatlarga, urf-odatlar va ananalarga tayanib, ongli shaxslarni intelektual salohiyatli qilib tarbiyalashdir. Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining vazifalari quyidagilardan iborat: - o‘quvchilar jamoasining tarbiyalanganlik darajasini o‘rganib, unga tarbiyaviy ta‘sir ko‘rsatish mahoratiga ega bo‘lish ; - tarbiyaviy ish va tadbirlar uchun zarur bo‘lgan metodlarni tanlab, ko‘zlangan maqsadga erishish chora-tadbirlarini ko‘ra bilish ; - ilg‘or tajribalarni tahlil qilish va uni o‘z faoliyatida ijodiy foydalanish ; - tarbiyaviy ishlarning o‘quvchilar ruhiyatiga qanchalik ijobiy ta‘sir etganini kuzatib, uni yanada rivojlantirish va takomillashtirish ; - tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o‘z bilimini doimiy rivojlantirib borishi lozim.Darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish bilan birga DTS lariga mosligiga e‘tibor qaratish zarur bo‘ladi. 1. Tarbiyaviy ishlar jarayonida barkamol avlodni tarbiyalash muhim o‘rin tutadi. Aniq maqsadga qaratilgan tarbiya ishida jamoaga va ba‘zi bir talablarga ta‘sir qilishini tashkil etish tarbiyaviy ishlarning asosini belgilaydi. 2. Tarbiyaviy ishlarning asosiy jihati barkamol avlodni har tomonlama kamol topishini hisobga olgan holda ularning tarbiyaviy jihatiga e‘tiborni qaratish 19 tejamli sarflash malakalari hosil bo‘la boshlaydi. Mana shular boshlang‘ich maktab o‘qituvchisidan alohida e‘tiborni, mehnat tarbiyasining xildma-xil omillaridan samarali foydalanishni taqozo etadi. Dars o‘quvchilar mehnatining asosiy turlaridan biridir. Bu mehnat turi o‘quvchidan qat‘iyatni, qunt va aqliy zo‘r berishni talab qiladi. Dars jarayonida o‘qituvchi o‘quvchining fikrlash qobiliyatini o‘stirib boradi. Ba‘zi o‘quvchilarga aqliy mehnat qilish mehnatning boshqa turlariga nisbatan og‘irdek tuyuladi. Ular darsda darrov zerikadilar, materiallarni o‘zlashtirishda sustkashlik qiladilar. 32 Mehnat tarbiyasida xalq ogzaki ijodi Mehr-oqibat, komil inson shakllantirishda mehnat tarbiyasining o‘rni juda kattadir. Mehnat inson hayoti uchun, uning faravon turmush kechirishi uchunhamisha asos bo’lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi.Buyuk xalqimiz, otalar va bobolarning o’zaro bir- biriga hurmatini qadrlaydi. Shuning uchun ham xalq og’zaki ijodining barcha asoslarini pedagogik bo’lib, bolalarni kattalarga xususan ota-onalarga hurmatda tarbiyalash, ularda yuksak axloqiy sifatlarni shakllantirish fikri xizmat qiladi 30 I.BOB. MEHNAT TARBIYASI 1.1. Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi, shaxsni shakllantirishning zarur shartlaridan biri bo lgan pedagogik jarayon. Mehnat tarbiyasi kishidan ijtimoiyʻ foydali mehnatga ichki ehtiyoj, institutizom, batartiblik, tashkilotchilik, tashabbuskorlik, ishchanlik, ishning ko zini bilish singari sifatlarni qaror ʻ toptirishga xizmat qiladi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirishning birinchi va asosiy vositasi bo lganligi uchun ham Mehnat tarbiyasi tarbiyaning boshqa hamma ʻ turlaridan oldin paydo bo lgan. ʻ Mehnat tarbiyasi g oyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya bo lib, "mehnat ʻ ʻ ta limi", "kasbga yo naltirish", "politexnik ta lim", "kasb ta limi" singari tu- ʼ ʻ ʼ ʼ shunchalarni o z ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda ham ʻ jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim vositasi bo lib kelgan. Shuning uchun ham barcha ilo-hiy kitoblar va hamma ʻ mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasi ga katta e tibor ʼ berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi)lardan farqli tarzda Mehnat tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir ko nikma va malakalarni ʻ shakllantirish ko zda tutilmagan. Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola o zini ʻ ʻ anglay boshlashi bilanoq amalga oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar go daklik ʻ bosqichiga o tishlari bilanoq, ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi. ʻ Shunday qilinmasa, bola faqat iste molchiga aylanib qoladi va natijada u noshud ʼ va yalqovgina emas, ma naviyati kemtik shaxs ham bo lib shakllanishi mumkin. ʼ ʻ Bolalarga Mehnat tarbiyasi berishda bog cha, maktab singari ijtimoiy ʻ pedagogik muassasalar katta o rin tutadi. Chunki bu muassasalarda Mehnat ʻ tarbiyasi ilmiy asosda tegishli mutaxassislar tomonidan uyushtiriladi. Mehnat tarbiyasini tashkil etishdagi asosiy jihat shundaki, u bolalarning yosh xususiyatlari, ruhiy, akliy va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq bo lishi lozim. Bolaning ʻ imkoniyatlaridan yengil Mehnat tarbiyasi ularni zeriktirgani kabi ularning imkoniyatlaridan og ir topshiriqlar bolalarni bezdirishi mumkin. Mehnat ʻ tarbiyasini amalga oshirishda tizimlilik va institutizom bo lishiga qat iy amal ʻ ʼ 5 metodik asoslari hamda dasturlar bayon etilgan, atamalarning izohli lug’ati berilgan. Shuningdek “Ganchkorlik” qo’llanmasida esa o’zbek xalq dekarativ amaliy san’atining eng qadingi gurux bilan gancho’ymakorligiga bag’ishlanadi. Unda ganchkorlik san’ati tarixi rivojlanishi va o’z kasbini yoshlarga o’rgatish usullari bayon etilgan. Shobaratovning P Kompazisiyasi O’quv qo’llanmasi amliy san’at o’qitishning o’quv jarayonini tashkil qilish, va mashg’ulotlar kompozitsiyalarini maqsad va vazifalari ko’rsatib o’tilgan. O’quv –qo’llanma boshqa mutaxassisli; fanlari bilan uyg’unlashgan holda o’quvchilar olgan bilimlarini keyingisi bilan to’ldirib borishda yordam beradi. Professor Xasanov R “Maktabda tasviriy san’at o’qitish metodikasi” nomli darsligida tasviriy va amaly san’atning o’qitish metodlarida kerak bo’ladigan barcha nazariy va metodik bilimlar berilgan. Xasanov R “Boshlang’ich sinflarda naqsh chizish metodikasi” nomli o’quv qo’llanmasida naqsh chizishning o’ziga xos xususiyatlari ranglar va ularni ishlatish, ranglarining xuxusiyatlari, naqsh kompozitsiyalari haqida etarlicha ma’lumotlar beriladi. Q.Qosimov “Naqqoshlik” nomli asarida naqqoshlik san’atining taraqqiyot yo’li, naqqoshlik tugaragining mazmuni uchun o’qtishning nazariy asoslari naqsh solishga o’rgatish metodikasi bayon etilgan. Yuqorida ko’rsatilib o’tilgan darslik o’quv metodini adabiyotlarini o’rganishimiz asosida mavzumizni nomini xalq hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatishning pedagogik shart sharoitlari deb belgilab oldik. Kasb-hunar va kollejlari va hunarmandchilik sirlarini yangi pedagogik va muammoli ta’lim metodlaridan foydalangan holda olib borilsa dars samaradorligini oshirishga erishiladi. O’quvchilar darslarni ilmiy asosida tushunishlari osonlashadi, dars talablarini boshqarishda ularni malakasi oshadi va fazoviy tasvvurlari 8 XULOSA Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, mehnat, mehnat tarbiyasining ahamiyati bolaning hayotida, uning jisomanan, ma’nan tarbiya topishida, hamda yuksak kamolotga erishishida beqiyosdir. Har qanday tarbiya uchun poydevor eng avval oilada barpo qilinar ekan, mehnat tarbiyasi ham bolada o’z uyida uy yumushlarida oila a’zolariga ko’maklashishidan boshlab rivojlanib boradi. Shu orqali bolada mehnatga nisbatan muhabbat, kelajak uchun esa ko’nikma va malaka hosil bo’ladi. Keyinchalik ta’lim dargohlarida, ya’ni bog’cha, maktab, kasb-hunar kollejlari va oliy o’quv yurtlarida mehnat tarbiyasi bosqichma-bosqich shakllantirib boriladi. Bu esa bolani uning jismoniy, aqliy qobiliyatiga, qiziqish va imkoniyatiga qarab kasb-hunarga to’g’ri yo’naltirishga yordam beradi. Darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotldarda, madaniy hordiq chiqarish paytlarida o‘qimishli kishilar va ularning jamiyatdagi o‘rnilari haqida suhbatlar o‘tkazish, hikmatli so‘zlar va she‘rlar o‘qib berish, yod oddirish va mazmunini tushuntirish o‘rinlidir. O‘qituvchi birinchi sinf o‘quvchilarini dastlabki kundan boshlaboq o‘z ustida ishlashga, o‘z-o‘zini tarbiyalalash malakalarini egallashga o‘rgatadi. Ko‘rib turibmizki, o‘qituvchi Bolalar bilan ishlashda tarbiyaing xilma- xil usul va vositalarini qo‘llaydi, bunda O‘quvchi o‘ziga xos hususiyatlarini ko‘zlab biron-bir qaror o‘quvchi qilishni talab etadigan tarbiyaviy vaziyatni hisobga oladi. Tarbiyaviy usullarni ularning vazifasiga qarab quyidagi asosiy guruhlarga ajratish mumkin: Ijtimoiy axloqni tarkib toptirish va o‘quvchilar faoliyatini yo‘lga qo‘yish usullari: o‘rgatish, ibrat-namuna, ishontirish, o‘yin, musobaqalar. Bolalarni mehnat bilan jazolash yoki pul bilan mukofotlash mutlaqo mumkin emas. Talim jarayonida mehnat tarbiyasi Bolarga mehnatga bo‘lgan qiziqish va ehtiyoj ancha barvaqt paydo bo‘lgan, maktabga kelgan o‘g‘il va qizlarga esa muayyan mehnat ko‘nikmalari tarkib topgan bo‘ladi. Bu ko‘nikmalar maktabdagi talim va tarbiya tasirida yanada mustahkamlanadi. O‘quvchilarda mehnat madaniyati, tayyorlanadigan mahsulot sifati uchun mas‘uliyat hissi, vaqtdan samarali foydalanish, asboblarni ehtiyotkorlik bilan ishlatish va materiallarni 31 tarbiya asosiga yangi jamiyatni qurib bo’lmaydi”. Ta’lim-tarbiya tizimini yangicha mazmuni asosida isloh qilishda o’qituvchining , tarbiyachining , murabbiyning ro’li beqiyosdir. (J.Yo’doshev. “ Ta’limimiz istiqloli yo’lida “.T.:” Sharq”,1996,106-107-b.). Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining o’z sohasidagi savodxonligi etarli darajada bo’lsagina o’quvchi va talabalar bilan yonma-yon o’tirib o’zlari amaliy namuna ko’rsata oladilar. O’shandagina o’quvchilar va talabalar o’z ko’zlari bilan murabbiy rassomning egallagan mahorat sirlarini amaliy ishlarida ko’rib ruhan his qiladi hamda san’atning nozik sirlarini tushunib etishishiga imkoniyatlari kengayadi. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi boshqa o’qituvchilar kabi umuminsoniy fazilatlarga ega. U axloqiy sifatlar shakllangan, ma’naviy ruhan boy, etuk inson bo’lishi bilan birgalikda yuqori darajada shakllangan kasbiy mahoratga ega bo’lgan mutaxasis-pedagog, psixolog bo’lmog’i lozim. “O’qituvchi tasviriy san’atdan maxsus bilim va malakalar bilan qurollanmasdan turib, muallimlik qilishi mumkin emas. Ayniqsa u tasviriy san’atning qalamtasvir, rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik, shuningdek dekorativ-amaliy san’at va memorchilik san’ati tarixi, san’atdagi turli oqimlar maktablar uning rivojidagi tamoyillarini puxta o’zlashtirib olishi, uning ayrim turlari bo’yicha badiiy ijod olib borishi va bu bilan bolalarga namuna bo’lishi kerak”. (R.Hasanov.”Umumta’lim maktablarida tasviriy san’at ta’limi konsepsiyasini ”.T.:O’zPFITI, 9-10-b.). Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi shu turkimdagi maxsus tayyorgarlik texnalogiyasini mukammal bilmog’i, mazkur sohaning tarixini, nazaryasini, metodologiyasini, amaliyotini yaxshi o’zlashtirgan yuqori darajadagi kasbiy mahoratga ega bo’lgan metodist bo’lmog’i ham lozimdir. 1) tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining badiiy va tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda, o’quv tadbirlarini amalga oshirishda va hal etishda lozim bo’lgan vazifalari, muammolari tizimida; 2) tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining hozirgi zamon sharoitida kasbiy mahoratiga, mas’ulyatiga qo’yiladigan talablarni uning faoliyatida aks etishi ; 11 Boshqa buyuk sharq mutafakkirlari mehnat va kasb to’g’risidagi fikrlarini quyidagicha ifodalaydi: A. Navoiy: “Umrni zoya etma mehnat qil mehnatning saodatini kalitini bil.” X. Dehlaviy: “Ba’zi kun yoshlar safida bo’za ammo, ish tadbirini keksadan izla. ” Al-Beruniy: “ Har shirin jon qilsa harakat, harakatga qarab topar barakat.” X. Dehlaviy: “O’ylasang hayotning salohiyatining, harakatga o’ydagi mehnatning ham mohiyatini.” X.Dehlaviy: “Ishni ko’rib ko’plar shimranadi, ko’proq bajarganini eng yaxshi deng. ” Shunga o’xshash misralarni sharq mutafakkirlari asalarida juda ko’plab topishimiz mumkin. Katta avlodlarga o’zlarida kasb-hunar yuzasidan to’plagan bilimlarini o’rgatib borgan taqdirdagina shu jamiyatda rivojlanish bo’lishi mumkin Sharq mutafakkirlarining mehnat tarbiyasi haqidagi qarashlari X аsrdаgi Shаrq ijgimоiy tаrbiyashunоslik bo’yichа fikrlаrning eng yirik vаkili Аbunаsr Аl-Fоrоbiy (870-950) ning fikrlаridа kаsb-hunаr vа ахlоqiy fazilatlar muayyan harakatlarni takrorlash,mashq qilish yo’li bilan paydo bo’lishini uqtiradi.Mutаfаkkir "Ахlоqiy fаzilаtlаr vа rаzilliklаr, ахlоqiy hаrаkаtlаrni, ishlаrning bir nechа mаrtа tаkrоrlanishidа vа uzоq dаvоm etishi jаrаyonidа vujudga kelаdi vа mustаhkаmlаnadi. Аgаr qilinаyotgаn ish хаyrli bo’lsа, undа fаzilаt kelib chiqаdi, аgаr yomоn bulsа, undа rаzillik kegib chiqаdi" -deydi. Ma‘lumki, yosh avlodga tarbiya berish jarayonida maktab juda katta ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarga tarbiya berish, ularga ta‘lim berish bilan birgalikda amalga oshiriladi. Ammo, tarbiyaning o‘z vazifasi, mazmuni, amalga oshirish usul va vositalari mavjud. O‘qish va tarbiya jarayonining uzviyligi ta‘lim muassasalari oldiga qo‘yilgan eng muhim pedagogik vazifalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun sinfdan, maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o‘quv jarayoni bilan bog‘langandir. Har bir fanning predmeti, o‘rganish obyekti, amalga oshirishi lozim vazifalari mavjud bo‘lganidek, tarbiyaviy ishlar metodikasi 16 nafaqat uni kuzatish, balki unda ishtirok etishlari mumkin. Oilada mehnat tarbiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ota-onalar quyidagi tavsiyalarga amal qilishlari mumkin: Bolani imkon qadar erta oilaning mehnat ishlariga jalb qilish; Maktabgacha tarbiyachiga u bajarilishi uchun mas'ul bo'lgan doimiy vazifalarni belgilash; Kattalar tomonidan qabul qilingan talablardan chetga chiqishga yo'l qo'ymang, aks holda bola o'z vazifalarini bajarishdan tortinadi; Oilada mehnat tarbiyasi Bolani mehnat bilan jazolamang: mehnat rozi bo'lishi kerak, qoniqish keltirishi kerak; Bolani mehnatga o'rgatish, unga mehnat faoliyati madaniyatining elementar ko'nikmalarini singdirish: mehnatning oqilona usullari, asboblardan to'g'ri foydalanish, mehnat jarayonini rejalashtirish, mehnatni yakunlash; Bolaga chidab bo'lmas topshiriqlarni bermang, balki etarli yuk bilan ishni ishonib topshiring; Shoshmang, bolani turtmang, u ishni o'zi tugatguncha kutib turing; Bolaga undan alohida harakatlar talab qilgani uchun minnatdorchilik bildirishni unutmang; Bola o'z qo'li bilan qilgan ishini qadrlaydi va himoya qiladi, shuning uchun uni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish kerak. Bu jamoat mulkiga hurmatni rivojlantirishning boshlang'ich nuqtasidir. Axloqshunos olim Majid Havofiy hunarmandchilik to’g’risida bunday degan edi: Kasb va hunarmandlarni ezozla, hunarmandchilikka ruju qo’ygan xalqning hurmat va e’tibori oshadi”. Payg’ambar Dovut alayhissalom temirchilik, al-Farobiy bog’bonlik shoir Sakkokiy pichoqchilik shoir Zavqiy esa mahzido’zli bilan tirikchilik o’tkazgan. Bobomiz Xo’ja Baxoviddin Naqishband ham hunarmandchilik bilan shug’ullanib, Turkistonda birinchilikdan bo’lib odamlarni hunar o’rganishga va hunarmandchilik bilan shug’ullanishga chorlaganlar. 15 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasi Qomusi sahifalarida har bir fuqaroning ilm olish, o'z ijodiy kuch va qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish ta'kidlanadi. Hozirgi zamon maktabi tubdan yangilanmoqda. Mamlakatimizda "Ta'lim to'g'risida"gi Qonunning qaytadan ko'rib chiqilganligi maktabning buguni va kelajagiga umid bilan qarashga undaydi 1 . Yosh avlodga tarbiya berishdek murakkab vazifani hal etishda maktab juda katta ahamiyat kasb etadi. Ayni shu joyda yoshlarirlliz ijtimoiy jamiyat va ilmiy texnika taraqqiyoti talablariga javob bera oladigan mukammal ma'lumotlami oladilar. Maktab yoshlaming dunyoqarashlariga poydevor hamda g'oyaviy e'tiqodlari uchun ncgiz yaratadi, ulaming irodalarini shakllantiradi, xalqimiz baxtsaodati yo'lida sidqidildan mehnat qilishga tayyorlaydi. O‘qituvchi va o‘quvchilarning munosabatlari bolaga ta’sirini kuchaytirish hamda tarbiyalanuvchining shaxsini, xatti-harakatlarini faollashtirish maqsadida qo‘llaniladi. Munosabatlar harakat qilishga ilhomlantiradi va har qaysi bolaning xususiyatiga qarab o‘zgaradi. Munosabatlar jarayonida istiqbolga doir qo‘yilgan talabalar bola faoliyatini faollashtiradi. Bunday talab bolalarda shod–u hurramlik kayfiyatini tug‘diradi. Har xil bolaning ulg‘ayishi o‘qituvchi uchun ham muhimdir. Chunki, o‘qituvchi maktab hayotida o‘z munosabatlari asosida umumiy yuksalishiga yordam beradi. O‘qituvchi har bir bolaning imkoniyatlarini ko‘ra olish va baholash, olg‘a harakat qilish, iroda va fe'l-atvorni tarbiyalashda tarbiyachi yordam beradi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolaga shunday ta’sir ko‘rsatadiki, uning xatti- xarakatiga, xulq-atvori ijobiy rivojlanadi. O‘qituvchi bolaning xulq- atvor ko‘nikmalarini mustahkamlash va salbiy ko‘nikmalariga barham berishda, takomillashuvida, xulq-atvor va xatti-harakat bobida qanday yo‘l tutish kerakligini anglab olishga imkon beradi 2 . O'quvchilarga tarbiya berish ularga ta'lim berish bilan mustahkam va yaxlit birlikda amalga oshiriladi. Ammo, tarbiyaning o'z vazifasi. mazmuni, shakl hamda 1 Ta’lim to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni (Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. 1997 yil T.,“Sharq” nashriyoti) 2 Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996. 3 fanining ham predmeti, o‘rganish obyekti va amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalari bor. Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining predmeti sinfda va maktabda , sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni to‘g‘ri tashkil qilish, har tamonlama rivojlangan barkamol avlodni tarbiyalashning eng zamonaviy va eng qulay yo‘nalishlarini belgilash, vositalarini izlab topishdan iboratdir. Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining predmeti bo‘lajak o‘qituvchitarbiyachilarga kelajak avlodni ma‘naviy yuksak fazilatlar egasi qilib tarbiyalash san'atining qirralari, shakl va yo‘llari hamda bilim, ko‘nikma va malaka hosil qilish haqida bahs yuritadi 5 . Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining o‘rganish obyektini esa ta‘lim muassalaridagi uzluksiz ta‘lim –tarbiya jarayoni tashkil etadi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi ijtimoiy faollikni shakllantirishga xizmat qiladi. Uning maqsadi bo‘lajak o‘qituvchi va tarbiyachilarning tarbiyaviy ish va tadbirlarning mazmunli bo‘lishini ta‘minlashda boy milliy va umuminsoniy qadriyat va urf- odatlardan keng foydalanishga, tarbiyaviy ta‘sirga ega bo‘lgan manbalarni ajrata bilishga qaratilgandir. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning asosiy maqsadi, bugungi kun talabiga javob beradigan barkamol shaxsni shakllantirishga qaratilgan ekan, ayni paytda bu o‘qituvchilarga katta mas‘uliyatni yuklaydi. Shu jihatdan ham o‘qituvchining pedagogik faoliyat yuritishi davr talabiga javob bermog‘i lozim. O‘zbekiston Respublikasining ―a‘lim to‘g‘risida gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy‖ dasturining bosh masalalaridan biri ham yosh avlodni barkamol etib tarbiyalashdan iborat etib belgilangan. Shu jihatdan ham yosh avlodni barkamol qilib voyaga yetkazish uchun Respublikamizda ijtimoiy – tashkiliy, tarbiyaviy ishlar amalga oshirilmoqda. Barkamol avlodni tarbiyalash, ma‘naviy, ma‘rifiy, tashkiliy uslubiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari bilan murakkab tarbiyaviy ishlar tizimi kundan-kunga takomillashib bormoqda. 5 Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 1996. 17 Pedagog-shoir H.H.Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli qilib tarbiyalashi va hunarga o‘rgatishi kerak, - deb ta’kidlagan ekan, yoshlar ma’naviy fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. SHe’rlarida bolalarni ota-onalarining mehnati qadriga etishga undaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy yoshlikda ilm olishning ahamiyati haqida gapirar ekan, «O‘qi», «Kitob», «Qalam» kabi she’rlarida ilmni mehnatsiz egallab bo‘lmasligi to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari suradi. U yoshlarga kelajakda o‘z orzulariga etishish, ilm-fanni egallash uchun yoshlikdan mehnat qilish zarurligini ta’kidlaydi. YUqoridagi fikrlar o‘quvchi-yoshlarning mehnat tarbiyasida muhim vosita sanaladi. 27 MAVZU: KOMIL INSON SHAKLLANTIRISHDA MEHNAT TARBIYASINING O’RNI MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………..…….….3 I.BOB. INSON SHAKLLANISHIDA MEHNAT VA TARBIYANING RO’LI 1.1. Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi …………………………….…..….5 1.2. Mehnat tarbiyasi berishda alohida ahamiyati ………………………………...14 1.3. Komil inson shakllantirishda mehnat tarbiyasining o‘rni ………………...…20 II.BOB. SHARQ MUTAFAKKIRLARINING MEHNAT TARBIYASI HAQIDAGI QARASHLARI…………………………………………….….......22 2.1. Sharq mutafakkirlarining mehnat tarbiyasi haqida ………………………..….22 2.2. Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari …...……..…………..….27 XULOSA…………………………………………………………………….…...30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..32 - to‘garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi lozim, ya’ni, o‘quvchilar tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo‘lishi zarur; - texnik ijodkorlik o‘quv muassasasidagi o‘quv-mehnat jarayoni bilan uzviy alohada bo‘lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta’lim va boshqalar); - ijtimoiy-foydali, unumli mehnat jarayonida o‘quvchining texnik ijodkorligini tashkil etishda faoliyatni ijtimoiy buyurtmadan ijodkorlikka aylantirish kerak bo‘ladi. To‘garak faoliyati jarayonida o‘quvchilar o‘z kollejlari uchun o‘quv- ko‘rsatmali qurollar: jadvallar, rasmlar, diagrammalar, kolleksiyalar, oddiy modellar, yuqori sinflarda – stendlar, harakatdagi modellarni yaratish mumkin. Tabiatshunoslik, botanika, zoologiyadan amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar o‘quv-tajriba uchastkalarida ishlaydilar, jonli burchaklar tashkil etadilar, o‘quv maskanini ko‘kalamzorlashtiradilar. Mehnat tarbiyasi oilada tabaqalashtirilgan holda olib boriladi: bolalar o‘z- o‘ziga xizmat qiladilar, uy hayvonlarini parvarishlaydilar, ro‘zg‘or texnikalarini ta’mirlash bilan shug‘ullanadilar. Oila byudjeti va uni yuritish bilan bog‘liq topshiriqlarni bajaradilar, Oilada bolalar va kattalar mehnatini hamkorlikda tashkil etishning imkoniyatlari cheksiz. 22 Daryo suvini bahor toshirar, Inson qadrini mehnat oshirar. Oltin o‘tda bilinar, Odam mehnatda. Mehnatda do‘st ortar, G‘iybatdan dushman. kabi maqollar shular jumlasidandir. YUsuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarida esa shahar va qishloq xalqini ijtimoiy tabaqalarga ajratib, dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar, olimlar, tabiblar va boshqalar haqida so‘zlab, ularning jamiyat hayotidagi o‘rniga alohida to‘xtalib o‘tadi. Turli kasblar, ayniqsa, dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilikka oid fikrlarini bayon etadi. U dehqon, hunarmand va chorvadorlarni jamiyatning moddiy boyliklarini yaratuvchi sifatida ta’riflaydi. Masalan, alloma dehqonlar haqida: ... Qalug‘ tebranurka bulardan aso‘g‘, Tuzuk tegir ye ichimdan tato‘g‘. (Hamma qimirlagan jonga bulardan manfaat (bo‘ladi), Hammasiga eyim (va) ichimdan halovat etadi). Deb dehqonlar mehnatini ulug‘lash bilan birga, hunarmandlar haqida ham «juda zarur kishilardir ... temirchi, tikuvchi, etikdo‘z, suvchi, egarchi, toshchi, o‘qchi, kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib ko‘zim uzayib ketdi. ... Bu dunyoga ular yaxshilik keltiradilar, Ular juda ko‘p ajoyib narsalarni ishlaydilar», - deb o‘zining xayrixohligini bayon etadi va hukmron doiralarga mehnatkashlar bilan munosabatda bo‘lish shartlari xususida o‘z tavsiyalarini bayon qiladi. Dehqonlarga nisbatan: Bularga qatilg‘il, qarilg‘il o‘zun Tilin yo‘qshi sozla, achuq tut yuzun. (O‘zing bular bilan aralashgin, qo‘shilgin, Tilda yaxshi so‘zla, yuzingni ochiq tut). 24 Komil inson tushunchasi ma’naviy barkamol inson tushunchasi bilan hamohangdir.Ma’naviy barkamollikka erishmay komil inson darajasiga yetish mumkin emas. Demak, ma’naviy barkamollikka intilish – bu komil inson darajasiga erishish uchun intilishdir.Komillikka inson butun umri davomida erishib boradi. Uchta tushuncha: sog‘lom avlod, ma’naviy barkamol, komil inson – darajama-daraja chuqur ma’no kasb etadi. Shundan kelib chiqadigan bо‘lsak, komil inson bо‘lishning aniq cheki va chegarasi yо‘q. Shu bilan birga ma’naviy- ahloqiy komillik darajasini har kim о‘zicha belgilay olmaydi. Kimki “Men ma’naviy-ahloqiy komillik chо‘qqisiga yetdim desa, о‘ziga о‘zi yuksak baho bersa, u hali komil inson emas. Inson hech qachon о‘zining ma’naviy kamolot darajasiga baho bera olmaydi. Komillik har bir shaxsning boshqalar bilan bо‘lgan munosabatda kо‘zga tashlanadi. Komil insonni ota-ona, jamoatchilik, ular bilan munosabat shakllantiradi. Komillikning yо‘li odalardan faqat yaxshi fazilatlarni о‘rganish, ibrat olish, doimo yaxshilikka, ezgulikka intilishdir. Komil inson biz uchun idealdir. U barcha dunyoviy va ilohiy bilimlarni egallagan, ruhi mutlaq ruhga tutash, fayzu karomati serob, qalbi ezgu tuyg‘ularga limmo-lim t о ‘la pokiza zot. Komil inson odamzod orzu qilgan jamiki ezgu xislat va fazilatlarni о ‘zida mujassam etgan insondir. Komil inson haqida tasavvuf adabiyotida k о ‘p asarlar bitilgan.Ana shunday asarlardan biri Aziziddin Nasafiyning “Insoni komil” nomli risolasi b о ‘lib, unda komil insonga shunday ta’rif berilgan: “Bilgilki, komil inson deb shariat va tariqat va haqiqatda yetuk b о ‘lgan odamga aytadilar va agar bu iborani tushunmasang, boshqa ibora bilan aytayin: bilgilki, komil inson shunday insondirkim, unda quyidagi t о ‘rt narsa kamolga yetgan b о ‘lsin: yaxshi s о ‘z, yaxshi fe’l, yaxshi ahloq va maorif”. Bu sifatlar bilan ziynatlangan odam yolg‘on, riyo va badkirdorlikdan chekinadi, hamma vaqt ezgu niyat bilan yashab, ezgu ishlarga tayyor turadi. Yaxshi ahloqiy sifatlarni egallab borgan odam komil inson martabasiga kо‘tarila oladi. Komil inson – insonlarning eng mukammali, eng oqili, donosi. Komil insonlar odamlar jamiyati ichidan yetishib chiqadigan mо‘tabar zotdir. Insonlar komillikka ahloqiy-ma’naviy poklanish jarayonida erishadilar. 29 kengayadi. Mavzu kafedramiz magistrlik dissertatsiyasi umumiy yo’nalishiga mos keladi. Ilmiy tadqiqot ishimizning maqsadi: Xalq hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatishning pedagogik shart –sharoitlarini aniqlash va o’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash usullarini takomillashtirish. Ilmiy tadqiqot ishimizning vazifasi: - dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakillantirish. - kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslari samaradorligini oshirishga bo’lgan asosiy talablarni aniqlash, - kollej o’quvchilarini kasb-hunarga yo’naltirishda sharq olimlari pedagogic qarashlaridan foydalanish yo’llarini toppish - kasb-hunar kollejlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanib hunarmandchilikni o’rgatish usullarini takomillashtirish. - turli tadbirlar vositasida hunarmandchilikni o’quvchilar qalbiga singdirish. - turli rasmlar va didaktik materiallardan foyfalanishni rivojlantirish. - hunarmandchilikni o’quvchilar ommasi orasida keng targ’ib qilish va ishimizni tajriba qilib sinovdan o’tkazish. Bitiruv ishimizning predmeti: Kasb-hunar kollejlari va umumiy ta’lim maktablari o’quvchilariga hunarmandchilik o’rgatish jarayoni. Ilmiy faraz yoki gipotiza: - tasviriy va amaliy san’at darsliklarida yangi pedagogik texnalogiyalaridan foydalanishni o’quvchilarga qo’yiladigan talablari aniqlansa; - xunarmandchilikka o’rgatish jarayonida o’quvchilar bilimi oshirib borilsa; - o’quvchilarda hunarmandchilikka oid amaliy san’at va kasbga qiziqish uyg’otilsa; - hunarmandchilikka oid darslarni olib borishda tugarak mashg’ulotlarining imkoniyatlaridan ham samarali foydalanilsa yaxshi natijalarga erishish mumkin. . 9 uslublari bor. O'quv-tarbiyaviy jarayonning uzviyligi maktab oldiga qo'yilgan eng muhim pedagogik qoidalardan biri hisoblanadi, shuning uchun ham sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o'quv jarayoni bilan bog'langandir. Darsdan tashqari mashg'ulotlar o'quvchilarda asosiy vazifalari bo'lmish ihm olishga ishtiyoq uyg'otish, qobiliyatni va iste'dodlarini ro'yobga chiqarishga imkoniyat yaratishdan, maktabni muvaffaqiyatli tugatish, kasb-korga intilish hissini tarbiyalashdan iboratdir. Yoshlaming kundalik ehtiyojlari, intilishlar, talab va qiziqishlarini faqat dars jarayoni bilan qondirib bo'lmaydi. Sinfdan va maktabdan tashqari mashg'ulotlar o'quvchilar faoliyatining barcha qirralarini qamrab olmog'i lozim. Har bir o'quvchi bilan yakkama-yakka ishlash, uni ijtimoiy- ruhiy jihatdan o'rganish sinffaoliyatiga yangicha mazmun olib kiradi. Yoshlaming g'oyaviy-siyosiy ongini shakllantirish, ularda atrof-muhitga, jamiyatga ongIi munosabatda bo'Iish, jonajon Vatanini cheksiz sadoqat bilan sevish, xalqimizning milliy qadriyatlarini e'zozlash hissini tarkib toptirish - vatanparvarlik tarbiyasining mag zi bo lmog i lozim. ʻ ʻ ʻ Kurs ishining maqsadi: Mehnat tarbiyasining mazmun-mohiyati va shaxs tarbiyasidagi ahamiyatini o rganish. ʻ Kurs ishining vazifasi:  Shaxsni tarbiyalashda mehnat tarbiyaviy ishlarning zaraurligini ko rsatib ʻ berish. Kurs ishining obyekti: Mehnat tarbiyasi mohiyati va shaxs tarbiyasidagi rolini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: Mehnat tarbiyasi mazmun- mohiyati, shakl va metodlari. Kurs ishining tuzliishi: Ish kirish , 2 bob,4 qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan tashkil topgan. ʻ 4 1.3. Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari Mehnat tarbiyasini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar. Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi. Mehnat ta’limi sinf xonalari, o‘quv-tajriba maydoni, mashina-traktor saroyi, o‘quv- tarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ishlab chiqarish korxonalari va xo‘jaliklarning dalalarda olib boriladi. Natijada ma’lum qiymatga ega bo‘lgan ijtimoiy-foydali mahsulotlar yaratiladi hamda ilg‘or kasb sohiblariga xos bo‘lgan shaxslik fazilatlari shakllanadi. SHu jihatdan olib qaraganda, bugungi kunda mehnat ta’limining mazmuni, maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta’lim ustuvorlik kasb etdi, o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish tizimi yangilandi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi darsini ham o‘quvchi ta’lim jarayonida oladi. Mehnat tarbiyasi bilan mehnat ta’limi bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan. Mehnat faoliyati ma’lum bilimga ega bo‘lishni talab etadi. Zero, bilim va ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga tayyorlaydi. Ta’lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko‘radilar, Umumiy mehnat jarayonida o‘quvchilarning kombinatlar, jamoa hamda fermer xo‘jaliklari, korxona, zavod va fabrikalarda texnik va texnologik bilimlari mustahkamlanadi, shuningdek, ular tashkilotchilik malakalariga ham ega bo‘ladilar. Sinfdan tashqari ishlar jarayonida mehnat tarbiyasi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning turli shakllari o‘quvchining texnik ijodkorligini rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga bo‘lgan qiziqishini shakllantiradi. To‘garaklarda o‘quvchining qiziqish va qobiliyatlari namoyon bo‘ladi 6 . O‘quvchilarning to‘garklardagi faoliyati ma’lum pedagogik talablarga rioya qilganda samarali bo‘ladi. CHunonchi: 6 Mavlonova R.A, Sanakulov X.R, Xodiyeva D.P “Mehnat va uni qitish metodikasi” O‘quv qo‘llanma. 2007yil TDPU. 21 zarur bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi va tarbiyachilar yoshlar bilan tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda metodikaga tayanish maqsadga muvofiqdir. 20 SHunda chol kulib: «Ey, oyog‘iga hirs band solgan, g‘ayrat vodiysiga qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi. Hotam Toyi cholning bu so‘zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun kechirishi uning himmatidan baland ekanligini anglaydi. Alisher Navoiy mehnatning insonni go‘zallashtirishi, faqat mehnat tufayligina insonning kamol topishi mumkinligini ta’kidlaydi. SHu maqsadda u qator mehnatsevar badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan, «Farhod va SHirin» dostonining asosiy qahramoni Farhod ana shunday qahramonlar jumlasidandir. Farhod Armaniston o‘lkasiga qadam qo‘yganda, o‘z yurtida Qorandan o‘rgangan tosh yo‘nish hunarini ishlatib, og‘ir mehnatdan ezilgan xalqqa yordam beradi. O‘z hunari, mehnati tufayli bir tomondan xalqning og‘ir mehnatini engillashtirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan sevgilisi SHirinning hurmatiga sazovor bo‘ladi. Farhodning mehnatsevar va ijodkorligidan ilhomlangan Alisher Navoiy o‘z dostonining ikkinchi nomini «Mehmonnoma» deb ataydi. Mehnatga muhabbat, ijodkorlik dostonning markaziy masalalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Navoiy «Mahbub-ul qulub» asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning hayotidagi o‘rnini belgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko‘rsatadi. Dehqonlar to‘g‘risida fikr yuritar ekan, «Dehqonki dona sochar, erni yormoq bila rizq yo‘lin ochar. ... Olam ma’murlig‘i alardin va olam ahli masrurlig‘i alardin. Har qayonki, qilsalar harakot, elga ham qut etkurur, ham barakot», - deb dehqonlarni, ya’ni, mehnatkash insonni ulug‘laydi. SHu bilan birga shoir bu asarida tekinxo‘rlarni, nojo‘ya ish tutuvchi kishilarni, ochko‘z va ta’magirlarni, mehnat qilmay hayot kechiruvchi shaxslarni tanqid qiladi. Ma’rifatparvar shoir Furqat ham o‘zining ma’rifiy she’rlarida ilm, hunar haqida fikr yuritar ekan, har bir sog‘lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da’vat etadi, hunarga mehr qo‘ygan, uni o‘rganishni da’vat etgan kishining jahonda qadri baland bo‘lajagini uqtiradi. 26 3) o’qituvchining o’z oldida turgan vazifalarini va muammolarini hal etishdagi va kasbiy siymosida tasnif etilgan faoliyat turlarida ; 4) ta’limiiy-tarbiyaviy muammolarni hal etishda tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi foydalanadigan vositalar, uslublar va faoliyatni amalga oshirish yo’llari hamda ta’lim mazmunini tanlashda ; Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining ma’lum darajada bu sohada yaratilgan bilimlarni, ko’nikma va malakalarni bir davrdan ikkinchi davrga o’tkazuvchilik mas’uliyatini tavsiflaydigan quydagi yaqqol seziladigan ko’rsatgichlar ham mavjud: -tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining zaruriy bilimlari hajmi ; -o’qiyuvchining o’quv-tarbiyaviy mashg’ulotlarni, turli tadbirlarni amalga oshira olish ko’nikma va malakalari ko’lami ; -tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining shaxsiy kasbiy fazilatlari. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining vazifalari: 1) o’quvchilarni badiiy nafosat va ijodiy sifatlarini shakillantiruvchi ijtimoiy-iqtsodiy vazifalar; 2) aqliy, ijodiy, jamoatchilik muamolari ; 3) nazariy ta’limni amaliy, hayotiy , tabiiy faoliyat ,ijod bilan bog’lay olish ; 4) kasbiy faoliyatda ,badiiy ijodda o’quv va ijodiy mashg’lotlar birligini, uyg’unligini saqlay olish; 5) o’quvchilarni badiiy, axloqiy, nafosat tarbiyasida majmuaviy va tizimli yondashishni ta’minlash. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining kasbiy, pedagogik faoliyatini quyidagi qisimlardan tuzilgan deb faraz qilish mumkin : a) tashkilotchilik - sinfda o’quv jarayonini, o’z madaniyatini, turli tadbirlarni yo’lga qo’ya olishi; b) tuzuvchilik – kompozitsiyalar, loyihalar, qurilmalar, naqsh, badiiy tasvirlar , obrazlar va boshqalarni ko’rib, yasay olishi ; v) axborot bera olish - ranglar, ularning xususiyatlari, tasviriy va amaliy san’at tarixi, taraqqiyoti, jarayonlar va boshqalar to’g’risida; 12 1.2. Mehnat tarbiyasi berishda alohida ahamiyati Mehnat tarbiyasi – tarbiyaning muhim turi Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi, shaxsni shakllantirishning zarur shartlaridan biri bo lgan pedagogik jarayon. Mehnat tarbiyasi kishidan ijtimoiyʻ foydali mehnatga ichki ehtiyoj, institutizom, batartiblik, tashkilotchilik, tashabbuskorlik, ishchanlik, ishning ko zini bilish singari sifatlarni qaror ʻ toptirishga xizmat qiladi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirishning birinchi va asosiy vositasi bo lganligi uchun ham Mehnat tarbiyasi tarbiyaning boshqa hamma ʻ turlaridan oldin paydo bo lgan. ʻ Mehnat tarbiyasi g oyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya bo lib, "mehnat ʻ ʻ ta limi", "kasbga yo naltirish", "politexnik ta lim", "kasb ta limi" singari tu- ʼ ʻ ʼ ʼ shunchalarni o z ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda ham ʻ jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim vositasi bo lib kelgan. Shuning uchun ham barcha ilo-hiy kitoblar va hamma ʻ mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasi ga katta e tibor ʼ berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi)lardan farqli tarzda Mehnat tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir ko nikma va malakalarni ʻ shakllantirish ko zda tutilmagan ʻ Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola o zini anglay boshlashi bilanoq amalga ʻ oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar go daklik bosqichiga o tishlari bilanoq, ʻ ʻ ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi. Shunday qilinmasa, bola faqat iste molchiga aylanib qoladi va natijada u noshud va yalqovgina emas, ma naviyati ʼ ʼ kemtik shaxs ham bo lib shakllanishi mumkin. ʻ Oilada mehnat tarbiyasi Bolalarni mehnat tarbiyasi oilaviy tarbiyadan ajralgan holda amalga oshirilmasligi kerak. Oilada bolalarda mehnatsevarlikni shakllantirish uchun qulay sharoitlar mavjud. Ota-onalar bilan birgalikda ishlash bolaga quvonch keltiradi. Xo'jalik ishlarida ishtirok etish bolaga haqiqatan ham oila g'amxo'rligiga o'z daxldorligini his qilish, oila jamoasining a'zosi sifatida his qilish imkonini beradi. Ota-onalar tomonidan bolalar mehnatini shunday tashkil etish muhimki, bolalar 14 g) rivojlantiruvchi-bolalarning dastlabki tanishtirish bosqichidan boshlab, mohir rassom, haykaltarosh, me’mor va boshqalar bo’lib etishishigacha bo’lgan bilim, malaka, ko’nikmalarni takomillashib borishiga erishish; d) kasbga yo’nalganlik; e) kasbiy safarbarlik; j) tadqiqodchilik-ijodkorlik; z) maxsus kasbiy, o’ziga xos muammolar. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining yuksak mahoratli mutaxasis sifatida faoliyat ko’rsatishida quyidagi bilimlar zarur: g’oyaviy, mafkuraviy, axloqiy, psixologik, pedagogik, metodik, tabiiy-ilmiy, matematik, texnik-texnalogik (maxsus), iqtisodiy, demografik, ekologik, huquqiy, nafosat, umummadaniy, axborotlar bilan munosabatda bo’la olish. Ko’rinib turibdiki, kelajagimiz poydevori bo’lgan yosh avlodni kamol toptirishda, ayniqsa tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining serqirra faoliyati alohida ahamiyat kasb etadi 13 qilinishi joiz. Aks holda, har qanday qobiliyatli bola ham yetarlicha Mehnat tarbiyasi ololmasligi mumkin. Mehnat tarbiyasi uchun maktab davri eng qulay fursatdir. Birinchi navbatda, o qish jarayonining o zi og ir akdiyjismoniyʻ ʻ ʻ mehnatdir. Maktabga o z vaqtida kelib-ketish, o qish-yozishni o rganish, berilgan ʻ ʻ ʻ bilimlarni egallash uchun o quvchilarga Mehnat tarbiyasi berilgan bo lishi kerak. ʻ ʻ Chunki o quv topshiriqlarini bajarish, dars o zlashtirish, o tilganlarni takrorlash, ʻ ʻ ʻ yozma ishlar bajarish, kerakli matnlarni yodlash, ko chirmalar olish, lu-g atlar ʻ ʻ bilan ishlay olishi uchun o quvchi muayyan institutizomga rioya etishi, ʻ tashkilotchilik qobiliyati va ishchanlik xususiyatiga ega bo lishi, ishning ko zini ʻ ʻ bilishi kerak. Mehnat tarbiyasida, avval aytilganidek, mehnat ta limi va kasbga ʼ yo naltirish jarayonlarining ham o rni katta. Chunki bu jarayonlarda o quvchilar ʻ ʻ ʻ bevosita tegishli mehnat ko nikmalarini egallash va ularni mustaqil ravishda ʻ qo llash bosqichini o taydilar. Shuningdek, ular bu asnoda qaysi bir mehnat ʻ ʻ yo nalishi o ziga muvofiqroq ekanligini bilib oladilar. Shuning uchun ham mehnat ʻ ʻ ta limi imkon qadar xilma-xil bo lishi hamda o quvchilarning aqliy, jismoniy ʼ ʻ ʻ imkoniyatlari va jinsiy xususiyatlariga muvofiq kelishi zarur. O zbekiston Respublikasining "Ta lim to g risida"gi qonuni va Kadrlar ʻ ʼ ʻ ʻ tayyorlash milliy dasturi (1997-yil 29 avg .)ga muvofiq, o rta maxsus ta lim ʻ ʼ bosqichining majburiy bo lganligi o zbek o quvchilariga Mehnat tarbiyasi berishda ʻ ʻ ʻ alo-hida ahamiyat kasb etadi. Chunki, bu bosqich to liq kasbga yo naltirilgan ʻ ʻ bo lib, kasbhunar kollejlari o quvchilari bevosita o zlari tanlagan kasblarga doir ʻ ʻ ʻ ko nikma va malakalar shakllantirsalar, akademik litsey o quvchilari kelajakda ʻ ʻ egallaydigan kasblarning nazariy asoslarini o zlashtiradilar. Oliy ta limning ʻ ʼ bakalavriat va magistratura bosqichlarida Mehnat tarbiyasi bevosita kasb ta limi ʼ bilan qo shib amalga oshiriladi. Mehnat tarbiyasi berishda o quvchilarning bo sh ʻ ʻ ʻ vaqtidan to g ri foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Bolalarning o quv ʻ ʻ ʻ rejasida ko zda tutilgan, mehnat amaliyotini o tashlarini to g ri tashkil etish, ularni ʻ ʻ ʻ ʻ bolalar, o smirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari qoshidagi ʻ to garaklarga ko proq jalb qilish yosh avlodning komil shaxslar sifatida ʻ ʻ shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. 6

Komil inson shakllantrshda mehnat tarbiyasining o’rni

Купить