Leksik valentlik va sintaktik aloqa munosabatlar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	78.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Leksik valentlik va sintaktik aloqa munosabatlar

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ __________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Leksik valentlik va sintaktik aloqa munosabatlar” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________ -2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
1. Leksik valentlik tushunchasi………………………………………………….. 6
2. Sintaktik aloqa
munosabatlari…………………………………………………. 11
3. Leksik valentlik va sintaktik aloqa o‘zaro
bog‘liqligi …………………………. 15
4. Amaliy tahlil…………………………………………………………………... 24
XULOSA……………………………………………………………………….. 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 28
2

KIRISH
Tilshunoslikda so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qobiliyati va ular orasidagi
sintaktik munosabatlarni o‘rganish muhim masalalardan biri hisoblanadi.
So‘zlarning bir-biri bilan qanday tartibda va qanday shartlar asosida bog‘lanishi
ularning leksik valentligi orqali belgilanadi. Leksik valentlik so‘zning boshqa
so‘zlar bilan grammatik va semantik jihatdan mos kelish imkoniyatini ifodalaydi.
Bu hodisa, ayniqsa, gap tuzilishida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, tildagi
birikmalar va gaplarning to‘g‘ri shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Sintaktik aloqa esa gap tarkibidagi so‘zlar orasidagi grammatik bog‘lanishni
belgilaydi. Gapdagi so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanish usullari va ularning tildagi
roli sintaktik munosabatlarning turli shakllari orqali namoyon bo‘ladi. Leksik
valentlik va sintaktik aloqa o‘rtasidagi bog‘liqlik tahlil qilinmasa, so‘zlarning
to‘g‘ri ishlatilishi, grammatik va semantik bog‘liqliklar tushunarsiz bo‘lib qolishi
mumkin. Shu sababli, ushbu tadqiqot mavzusi leksik valentlik va sintaktik
munosabatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash hamda ularning tildagi ahamiyatini
ochib berishga qaratilgan. Mazkur ishda leksik valentlik va sintaktik aloqa
munosabatlarining nazariy va amaliy jihatlari tahlil qilinadi. Shuningdek, bu
hodisalar til tizimidagi o‘rni, ular o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik hamda ularning tahlil
usullari yoritiladi.
Kurs ishining maqsadi. Leksik valentlik va sintaktik aloqa munosabatlarini
o‘rganish, ularning til tizimidagi o‘rnini aniqlash hamda so‘zlarning bir-biri bilan
bog‘lanish qonuniyatlarini tahlil qilishdan iborat. Tadqiqot davomida leksik
valentlikning mohiyati va uning sintaktik aloqa bilan bog‘liqligi o‘rganiladi.
Shuningdek, so‘zlarning bir-biri bilan grammatik va semantik jihatdan mos kelish
imkoniyatlari hamda gap tuzilishiga ta’siri tahlil qilinadi. Amaliy misollar asosida
ushbu hodisalarning til tizimidagi ahamiyati yoritilib, olingan natijalar asosida
umumiy xulosalar chiqariladi.
3

Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Leksik valentlik va sintaktik aloqa
munosabatlari bo‘yicha turli tadqiqotchilar tomonidan ilmiy izlanishlar olib
borilgan. 1965 va 1974-yillarda Y.D. Apresyan leksik-semantik munosabatlarni
chuqur o‘rganib, so‘zlarning sintaktik belgilar bo‘yicha boshqaruv turlarini tahlil
qilgan. 1981-yilda Yu.S. Stepanov tilshunoslikda isimlar, predikatlar va gaplar
o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganib, sintaktik bog‘liqliklarni tushuntirishga
harakat qilgan. Shu yili V.S. Kubryakova semantik tahlil orqali turli so‘z
turlarining valentligi va ularning gap ichidagi rolini o‘rganib chiqqan.
20-asrda L. Blumfild umumiy tilshunoslik doirasida valentlik tushunchasini
shakllantirishga hissa qo‘shib, nutq strukturasi bo‘yicha muhim tadqiqotlar olib
borgan. O‘zbek tilshunosligida so‘nggi yillarda olib borilgan tadqiqotlar ham bu
mavzuga katta e’tibor qaratgan. 2020-yilda Shavkat Mirziyoyevning
"Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini
takomillashtirish" farmonida sintaktik tizimni rivojlantirish bo‘yicha muhim
vazifalar belgilab berilgan. 2023-yilda A. Alaudinova tomonidan sintaktik va
stilistik bog‘liqliklar tahlili bo‘yicha izlanishlar olib borilgan. "Valentlik
nazariyasi" va "Sintaksis valentlik" bo‘yicha zamonaviy tadqiqotlar CyberLeninka
bazasida mavjud bo‘lib, ular so‘zlar orasidagi semantik bog‘liqliklarni o‘rganishga
qaratilgan.
Ushbu tadqiqotlar leksik valentlik va sintaktik aloqa munosabatlari bo‘yicha
ilmiy yondashuvlarni chuqur o‘rganishga imkon beradi.
Kurs ishining obyekti. Leksik valentlik va sintaktik aloqa munosabatlari
bilan bog‘liq til birliklari va ularning nutqdagi ishlatilish xususiyatlaridir. Ushbu
mavzu doirasida so‘zlarning semantik va sintaktik imkoniyatlari, ularning gap
tarkibidagi o‘zaro bog‘lanishi va sintaktik strukturalardagi roli o‘rganiladi. Obyekt
sifatida o‘zbek tili grammatikasi, sintaksis va semantika sohalari, shuningdek, turli
matnlar va adabiy namunalardagi leksik va sintaktik birliklarning tahlili asosiy
e’tiborga olinadi.
4

Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Leksik valentlik va sintaktik aloqa
munosabatlari bo‘yicha ilmiy-nazariy asoslarni chuqur tahlil qiladi va bu borada
olib borilgan tadqiqotlarni umumlashtiradi. Ushbu mavzu tilshunoslikdagi muhim
yo‘nalishlardan biri bo‘lib, so‘zlarning semantik va sintaktik bog‘liqliklarini
o‘rganish orqali nutq tuzilishining mantiqiy va grammatik asoslarini chuqurroq
tushunishga imkon beradi. Tadqiqot natijalari lingvistika, ayniqsa, grammatik
semantika va sintaksis sohalarida yangi yondashuvlarni ishlab chiqishda foydali
bo‘lishi mumkin. Leksik valentlik tamoyillari tahlili natijasida til birliklarining
sintaktik strukturalardagi o‘zaro ta’siri aniqlanadi, bu esa tarjima jarayonida,
avtomatlashtirilgan matn tahlili tizimlarida va lingvistik modellashtirishda
qo‘llanilishi mumkin. O‘zbek tili sintaksisining o‘ziga xos xususiyatlarini
o‘rganish orqali ularning boshqa tillardagi tizimlar bilan qiyosiy tahlili olib
borilishi mumkin. Bu esa kelajakda kompyuter lingvistikasi, mashinaviy tarjima va
sun’iy intellekt texnologiyalarini rivojlantirish uchun asos yaratadi.
5

1. Leksik valentlik tushunchasi
Leksik valentlik – bu so‘zlarning o‘zaro semantik va grammatik jihatdan
bog‘lanish qobiliyatini ifodalaydigan tilshunoslik tushunchasi. U til birliklarining
bir-biri bilan qanday aloqada bo‘lishi va qanday kombinatsiyalar hosil qilishi
mumkinligini belgilaydi. Leksik valentlik so‘z birikmalarining shakllanish
jarayonida muhim o‘rin tutadi va so‘zlarning ma’nosi, sintaktik imkoniyatlari,
grammatik mosligi hamda nutqiy qo‘llanilishiga bog‘liq bo‘ladi. Leksik valentlik
tabiatan chegaralangan hodisa bo‘lib, har qanday so‘z o‘z ma’nosi va sintaktik
talablariga qarab faqat ma’lum birliklar bilan bog‘lanishi mumkin. Bu cheklovlar
semantik, sintaktik va pragmatik jihatlarga asoslanadi. Leksik valentlikning
mohiyati uning semantik va sintaktik jihatlariga asoslanadi. Semantik jihatdan
so‘zlar o‘z ma’nolariga mos keladigan boshqa so‘zlar bilan bog‘lanadi. Masalan,
"shirin" sifati faqat ta’m yoki his-tuyg‘ular bilan bog‘lanishi mumkin ("shirin
meva", "shirin so‘z"), lekin "shirin tosh" yoki "shirin ovoz" kabi birikmalar nutqiy
me’yorlarga to‘g‘ri kelmaydi. Sintaktik jihatdan esa so‘zlarning grammatik shakli
va ularning boshqa so‘zlar bilan bog‘lanish qoidalari e’tiborga olinadi. Leksik
valentlik tilda an’anaviy bo‘lib qolgan stereotipik bog‘lanishlarni ham o‘z ichiga
oladi. Ba’zi so‘zlar faqat ma’lum birliklar bilan birikishi mumkin. Masalan, "qattiq
jazo", "chuqur fikr", "katta imkoniyat" kabi iboralar o‘zining doimiy qo‘llanilishi
bilan ajralib turadi. Bunday bog‘lanishlar tabiiy nutq me’yorlariga asoslangan
bo‘lib, til rivojlanish jarayonida shakllanadi 1
.
Leksik valentlikda semantik cheklovlar muhim o‘rin tutadi. Har bir so‘z o‘z
ma’nosi doirasida faqat mos keluvchi so‘zlar bilan bog‘lana oladi. Masalan,
"yaxshi odam" iborasi to‘g‘ri bo‘lsa, "yaxshi tosh" iborasi noto‘g‘ri sanaladi,
chunki "yaxshi" sifati insoniy xususiyatlar bilan bog‘liq. Bundan tashqari, leksik
1
Abdullaeva, T. (2011). O‘zbek tilining sintaksisi. Tashkent: Fan.
6

valentlik grammatik cheklovlarga ham ega. Masalan, fe’l bilan bog‘lanadigan
to‘ldiruvchi yoki aniqlovchi so‘zlarning grammatik kelishuvi qat’iy qoidalarga
bo‘ysunadi. "Yozuvchi kitobi" iborasi grammatik jihatdan noto‘g‘ri bo‘lib,
"yozuvchining kitobi" shaklida to‘g‘ri ishlatiladi.
Leksik valentlikni o‘rganish nutq tahlili, lingvistik tadqiqotlar, tarjima
amaliyoti, kompyuter lingvistikasi va avtomatlashtirilgan matn tahlili kabi sohalar
uchun muhim ahamiyatga ega. Ushbu tushuncha orqali tilshunoslar so‘z
birikmalarining hosil bo‘lish qoidalarini o‘rganib, til me’yorlarini shakllantirishga
yordam beradi. Leksik valentlik tahlili nutq madaniyatini rivojlantirish, xorijiy
tillarni o‘rgatish, sun’iy intellekt uchun matn yaratish va avtomatik tarjima
tizimlarini ishlab chiqishda ham qo‘llaniladi. Bu so‘zlarning bir-biri bilan
bog‘lanish imkoniyatlarini to‘g‘ri tushunish orqali yanada tabiiy va izchil matnlar
yaratishga imkon beradi.
So‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanish qobiliyati tilshunoslikda leksik valentlik
bilan bog‘liq bo‘lib, so‘zlarning qanday kombinatsiyalar hosil qila olishini
belgilaydi. Har bir so‘z o‘zining lug‘aviy ma’nosi, grammatik xususiyatlari va
nutqiy qo‘llanilishiga qarab faqat muayyan so‘zlar bilan bog‘lanish imkoniyatiga
ega bo‘ladi. Bunda bir qator omillar asosiy rol o‘ynaydi.
Birinchidan, so‘zning lug‘aviy ma’nosi uning qanday birliklar bilan
bog‘lanishi mumkinligini belgilaydi. Masalan, "shirin" sifat so‘zi odatda ta’m yoki
his-tuyg‘ular bilan bog‘lanadi: "shirin choy", "shirin orzu". Ammo "shirin tosh"
yoki "shirin stol" kabi birikmalar leksik jihatdan noto‘g‘ri hisoblanadi, chunki
"shirin" sifati bunday ma’nodagi otlar bilan bog‘lanmaydi.
Ikkinchidan, an’anaviy qo‘llanilish tamoyili leksik valentlikni cheklaydi.
Tilda ayrim so‘z birikmalari tarixan shakllanib, an’anaviy holga kelgan. Masalan,
"qattiq jazo" iborasi odatiy bo‘lsa, "qattiq yordam" iborasi odatiy hisoblanmaydi.
Bu yerda "qattiq" sifati faqat "jazo" kabi so‘zlar bilan bog‘lanish xususiyatiga ega.
Uchinchidan, kontekstga bog‘liqlik leksik valentlik shakllanishida muhim
rol o‘ynaydi. Ba’zi so‘zlar faqat muayyan kontekstda bir-biri bilan bog‘lanishi
7

mumkin. Masalan, "o‘tkir fikr" deganda fikrning keskinligi nazarda tutiladi, "o‘tkir
pichoq" esa jismonan o‘tkirlikni ifodalaydi. "O‘tkir devor" iborasi esa kontekstga
mos kelmagani uchun ishlatilmaydi.
Bundan tashqari, leksik valentlik so‘zlarning grammatik tuzilishiga ham
bog‘liq. Masalan, fe’l bilan bog‘lanadigan to‘ldiruvchi so‘zlar belgilangan tartibda
kelishi kerak. "Yozuvchi kitobi" iborasi noto‘g‘ri, "yozuvchining kitobi" shakli esa
to‘g‘ri hisoblanadi. Ayrim so‘zlarning bog‘lanish qobiliyati tildagi variantlik va
stilistik xususiyatlarga ham bog‘liq. Masalan, "katta imkoniyat" va "yaxshi
imkoniyat" bir xil mazmunga ega bo‘lsa-da, ular turli stilistik ranglarga ega
bo‘lishi mumkin 2
.
Misollar orqali tushuntirilsa, quyidagi holatlar to‘g‘ri va noto‘g‘ri
birikmalarga misol bo‘ladi:
"Ochiq gapirish" (to‘g‘ri) – "ochiq" sifati erkinlik, samimiylik ma’nosini
ifodalab, "gapirish" fe’li bilan tabiiy bog‘lanadi.
"Ochiq o‘qish" (noto‘g‘ri) – "ochiq" sifati "gapirish" fe’li bilan mos kelsa
ham, "o‘qish" fe’li bilan mos kelmaydi, chunki o‘qish jarayoni ochiq yoki yopiq
bo‘lish bilan bog‘liq emas.
"Chuqur fikrlash" (to‘g‘ri) – "chuqur" sifati abstrakt jarayonni ifodalab,
"fikrlash" fe’li bilan tabiiy bog‘lanadi.
"Chuqur stol" (noto‘g‘ri) – "chuqur" sifati fizik jihatdan chuqurlikni
ifodalaydi, ammo "stol" kabi jismlar bilan bog‘lanmaydi.
Leksik valentlik til birliklarining tabiiy va mantiqiy bog‘lanishini tartibga
soluvchi asosiy tamoyillardan biri bo‘lib, u tildagi ma’no aloqalarini aniq
belgilaydi. So‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanish imkoniyatlarini bilish, til
normalariga rioya qilish va mantiqan to‘g‘ri gaplar tuzishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Bu prinsip tarjima, lingvistik tahlil, nutq madaniyati, ta’lim va sun’iy
intellekt tahlillarida ham keng qo‘llaniladi.
Leksik valentlik cheklovlari so‘zlarning erkin tarzda birikishiga to‘sqinlik
qiladigan til qonuniyatlarini ifodalaydi. Har bir so‘z o‘zining semantik, grammatik
2
Akhmedov, A. (2010). Fe'l va uning sintaktik aloqalari. Tashkent: O‘qituvchi.
8

va pragmatik xususiyatlariga ko‘ra muayyan birliklar bilan bog‘lana oladi, ammo
bu bog‘lanish doirasi cheklangan. Ushbu cheklovlar quyidagi asosiy omillar bilan
belgilanadi:
Birinchidan, semantik moslik cheklovi so‘zlarning ma’no jihatdan mos
kelishiga asoslanadi. So‘zlarning lug‘aviy ma’nosi ularning qanday birliklar bilan
birikishini belgilaydi. Agar so‘zlar semantik jihatdan bir-biriga mos kelmasa,
ularning kombinatsiyasi tabiiy eshitilmaydi yoki noaniq ma’no hosil qiladi.
Misollar:
Achchiq choy – semantik jihatdan to‘g‘ri, chunki "achchiq" sifati ta’m
xususiyatini ifodalaydi va "choy" kabi predmetlar bilan bog‘lanishi mumkin
Achchiq muhabbat – kam qo‘llaniladi, chunki "achchiq" sifati odatda ta’m
yoki hissiy holat bilan bog‘liq bo‘lib, "muhabbat" bilan tabiiy bog‘lanmaydi.
Ikkinchidan, kollokatsion cheklov leksik birliklarning tilda odatiy birikish
shakllari bilan bog‘liq. Ba’zi so‘zlar o‘zaro an’anaviy va mustahkam bog‘langan
bo‘lsa, boshqalari bir-biri bilan kam uchraydi yoki umuman bog‘lanmaydi.
Misollar:
Chuqur fikr – odatiy va to‘g‘ri, chunki "chuqur" sifati fikrlash jarayonining
keng qamrovli va puxta ekanligini bildiradi
Chuqur kayfiyat – bunday birikma odatiy hisoblanmaydi, chunki "kayfiyat"
holatni ifodalaydi, "chuqur" esa fizik yoki ma’naviy chuqurlikni bildiradi.
Uchinchidan, grammatik cheklov so‘zlarning sintaktik tuzilishga mos
kelish yoki kelmasligini belgilaydi. So‘zlar ma’no jihatidan bir-biri bilan bog‘lana
olgan taqdirda ham, ular grammatik jihatdan noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin.
Misollar:
Uning borligi go‘zallik – grammatik jihatdan noto‘g‘ri, chunki "borlik" ot
shaklida kelib, "go‘zallik" bilan grammatik jihatdan bog‘lanolmaydi.
Uning borligi go‘zal – grammatik jihatdan to‘g‘ri, chunki "borligi" ot
shaklida kelib, "go‘zal" sifat bilan mos keladi.
9

To‘rtinchidan, konnotativ cheklov so‘zlarning hissiy va uslubiy ma’nosi
bilan bog‘liq. Ba’zi so‘zlar ijobiy yoki salbiy hissiy tusga ega bo‘lib, ular bilan
bog‘lanadigan so‘zlar ham shu ohangga mos bo‘lishi kerak.
Misollar
Shirin orzu – ijobiy konnotatsiyaga ega, chunki "shirin" sifati yoqimli va
quvonchli his-tuyg‘ular bilan bog‘lanadi.
Shirin jazo – mantiqiy nomuvofiq, chunki "shirin" sifati yoqimli narsalarni
bildiradi, "jazo" esa odatda salbiy hodisa hisoblanadi.
Leksik valentlik cheklovlari kontekstga ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ba’zi
so‘zlar o‘ziga xos sharoitda yoki ma’lum uslubiy kontekstda qo‘llanilishi mumkin,
biroq umumiy qoida sifatida noto‘g‘ri hisoblanadi. Masalan, badiiy uslubda ba’zi
cheklovlar buzilishi mumkin, lekin rasmiy nutqda qat’iy normalarga rioya
qilinadi 3
.
Xulosa qilib aytganda, leksik valentlik cheklovlari tilda so‘zlarning qanday
birikmalar hosil qilishi mumkinligini tartibga soladi. Semantik, kollokatsion,
grammatik va konnotativ cheklovlar so‘zlarning tartibsiz qo‘llanilishiga yo‘l
qo‘ymaydi, shu bilan birga, tilning mantiqiy va tabiiy rivojlanishini ta’minlaydi.
Bu cheklovlarni bilish, tilni to‘g‘ri ishlatish va ifoda uslublarini aniqlashda muhim
ahamiyatga ega.
3
Alimov, B. (2015). Tilshunoslikka kirish. Tashkent: Sharq.
10

2. Sintaktik aloqa munosabatlari
Sintaktik aloqa so‘zlar va gap bo‘laklari o‘rtasidagi grammatik
bog‘lanishdir. Bu bog‘lanish so‘zlarning o‘zaro ma’lum qoidalarga ko‘ra
tartiblanishi orqali amalga oshadi. Har bir so‘z gap tarkibida o‘z o‘rniga ega bo‘lib,
boshqa so‘zlar bilan bog‘lanadi. So‘zlarning bunday bog‘lanishi gapning
ma’nosini to‘liq ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, "O‘quvchilar kitob
o‘qimoqda" gapida "o‘quvchilar" ega, "kitob" to‘ldiruvchi, "o‘qimoqda" esa kesim
bo‘lib, ular bir-biri bilan sintaktik bog‘langan. Sintaktik aloqa bog‘lanish va
boshqarish shakllarida namoyon bo‘ladi. Bog‘lanish usulida so‘zlar teng huquqli
bo‘lib birikadi. Bu bog‘lanish bog‘lovchisiz, bog‘lovchilar yordamida yoki
intonatsiya orqali amalga oshirilishi mumkin. Masalan, "Daraxtlar yashnadi va
gullar ochildi" gapida "va" bog‘lovchisi so‘zlarni bog‘lab turibdi. "Quyosh chiqdi,
qushlar sayrayapti" gapida esa bog‘lanish bog‘lovchisiz amalga oshgan.
Boshqarish shaklida bir so‘z ikkinchi so‘zga grammatik jihatdan bo‘ysunadi.
Bu yerda boshqaruvchi so‘zning grammatik talabi bo‘ysunuvchi so‘zning shaklini
belgilaydi. Masalan, "Kitob o‘qimoq" birikmasida "o‘qimoq" fe’li "kitob" so‘zini
boshqarib, uni aniqlaydi. Bilvosita boshqarishda esa ko‘makchilar yordamida
bog‘lanish yuzaga keladi, masalan, "Ota-onasi bilan gaplashdi" gapida "bilan"
ko‘makchisi bog‘lovchi vazifasini bajaradi. Gap bo‘laklari o‘rtasidagi
munosabatlar sintaktik aloqa asosida shakllanadi. Ega va kesim o‘zaro bog‘lanib,
gapning asosiy tuzilishini tashkil qiladi. Masalan, "Bahor keldi" gapida "bahor"
ega, "keldi" esa kesim bo‘lib, ular o‘zaro mos keladi. To‘ldiruvchi kesim bilan
bog‘lanib, harakatning obyektini bildiradi. Masalan, "Men kitob o‘qiyapman"
gapida "kitob" so‘zi fe’l bilan bog‘lanib, to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi.
Aniqlovchi va aniqlanmish munosabatida aniqlovchi ot bilan birikib, uning
belgisini ifodalaydi, masalan, "Qizil gul ochildi" gapida "qizil" so‘zi "gul" otini
aniqlaydi. Hol va kesim munosabatida esa harakatning qanday, qayerda yoki
qachon sodir bo‘layotgani ifodalanadi. Masalan, "Tez yurdi" gapida "tez" so‘zi fe’l
bilan bog‘lanib, harakatning tarzini bildiradi.
11

Sintaktik aloqa til tizimining ajralmas qismi bo‘lib, gapning to‘g‘ri qurilishi,
mantiqiy bog‘liqligi va tushunarliligini ta’minlaydi. Tilning grammatik qurilishi
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi orqali shakllanadi va bu bog‘lanish tildagi nutqiy
birliklarning aniq tartibda kelishini belgilaydi 4
.
Sintaksis tilshunoslikning bo'limi bo'lib, uning mavzusi tilning sintaktik
tuzilishi hisoblanadi, hamda uning sintaktik birliklari va ular o'rtasidagi
munosabatlar turlicha shakllanadi. Sintaksis birliklari - bu so'z birikmalari,
sintaktik jumlalar sanaladi. Sintaktik munosabatlarni jumlada ifodalash vositalari,
jumlaga nisbatan ancha cheklangan:
1) so'z shakllari;
2) old qo’shimchalar;
3) barqaror so'z tartibi.
Biz jumlaga nisbatan sintaktik munosabatlarni uzatish vositasi sifatida
intonatsiya haqida juda oz gapirishimiz mumkin: faqat asosiy so'zni va bog'liqlikni
aniqlash vositasi sifatida. Sintaktik munosabatlarni jumlada ifodalash vositalari
quyidagilardan iborat:
1) so'z shakllari;
2) xizmat so'zlari (predloglar, birikmalar);
3) so'z tartibi;
4) intonatsiya - jumlalar - bu sintaktik tizim yuqori darajasining minimal
birligi hisoblanadi.
Kommunikativ ahamiyatga ega so’zlar nutq jarayonida doimo ishlatiladigan
so’zlar sanaladi. Quyi darajadagi birliklar - faqat gapning bir qismi sifatida
kommunikativ yuk ko'taradigan yoki jumlalarga aylanadigan iboralar - jumladan
ajralib turadi. Zaif sintaktik aloqaga asoslangan iboralar, o'z navbatida, undan ham
past darajadagi sintaktik birliklarni - so'zlarning sintaktik shakllarini ajratib olishga
qodir. Ikkinchisi, shuningdek, tegishli sharoitlarda mustaqil kommunikativ
ahamiyatga ega bo'lishi yoki uning tarkibiy elementi sifatida taklifga kiritilishi
mumkin. Shunday qilib, jumlalar to'liq yoki o'zgartirilgan iboralardan va individual
4
Askarov, R. (2009). Leksik valentlik: nazariya va amaliyot. Tashkent: Ma’naviyat.
12

so'z shakllaridan iborat bo'lishi mumkin1 . Shunday qilib, bir jumlada men qiziq
kitob sotib oldim, ikkita jumlaga ajratish mumkin. Birinchisi men kitob sotib
oldim, ikkinchidan esa qiziq kitob sotib oldim. Sintaktik birlik sifatida iboralarning
gaplarda ifodalanishi turlicha bo’ladi. Jumlaning shakli va ma'nosi ham o’zgaradi.
bir ibora - bu ikki yoki bir nechta ahamiyatli so'zlar yoki so'z shakllarining
semantik va grammatik birikmasi, ularning bo'ysunadigan xususiyatlarini
ko'rsatishi mumkin. Misol uchun, madaniyatli jamiyat, raketada uchish, ishlash
istagi, samolyotda uchish, sportni sevish, shaharga borish, kvartirada qolish, yerda
yotish, ovoz chiqarib o'qish, kuchli fe'l-atvorli, jangga tayyor, yomon fikrlardan
xoli, iqtisodiy maqsadga muvofiq. Jumlalar nomlash vositasi bo'lib xizmat qiladi
va ma'lum bir modelga asoslanadi: ot va kelishilgan sifatlar, fe'l va boshqariladigan
so'z shakli va boshqalar. Jumlalarning tarkibiy qismlari:
1) asosiy so'z yoki yadro
2) bog'liq so'z.
Asosiy so'z grammatik jihatdan mustaqil so'zdir har xil boladi. Bog'langan
so'z - bu asosiy so'zdan kelib chiqadigan talablarga rasmiy ravishda bo'ysunadigan
so'zlar bo’lishi mumkin. Gaplarni tuzadigan so'z shakllari ma'lum sintaktik
munosabatlarda bo'lib, ular ushbu so'zlarning leksik ma'nolari va grammatik
shakllarining o'zaro ta'siriga asoslangan. Ushbu munosabatlarning barcha
xilmaxilligi asosan asosiy narsalarga qisqartiriladi: atributiv, ob'ektiv, subyektiv,
shartli va murakkab gaplar sanaladi 5
.
Attributiv munosabatlar otlarning semantik-grammatik o'zaro ta'sirida
yuzaga keladi:
1) sifatlar bilan: chiroyli qiz, davr, ayiq uyasi, foydali ish, faol ishtirok etish;
2) izchil olmoshlar bilan: mening kitobim, bizning farzandimiz, ba'zi
mavzular, har bir kishi;
3) tartib raqamlari bilan: birinchi sayohat, oltinchi uy, o'ttizinchi tur;
4) to'liq qatnashish shakllari bilan: mehribon ayol, yashil maydonlar,
pishirilgan tushlik, hal qilingan muammo, tahrirlangan qo'lyozma. Bunday
5
Baxtiyorov, M. (2007). O‘zbek tilidagi fe’llarning sintaktik va semantik aloqalari. Tashkent: O‘zbekiston.
13

iboralarning o'ziga xos xususiyati, avvalambor, otning umumiy leksik ma'nosiga -
uning subyektivligiga ob'ektni belgilab beradigan atributlarga ega bo'lishi tabiiydir
va u bilan birlashtirilgan nutq qismlarini belgilarni ko'rsatishga qodir bo'lgan
umumiy leksik ma'nosiga bog'liq. Ushbu asosda qurilgan va jumlalar tarkibiy
qismlarining rasmiy izchilligi bilan bog’liq. Biroq, otli so'zlar nutqning boshqa
ba'zi qismlari bilan birlashganda atributiv munosabatlar yuzaga keladi; Ob'ekt
munosabatlari fe'llarning semantik-grammatik o'zaro ta'sirida, shu jumladan, a'zo
va ishtirokchi bilan, ot va kamroq infinitativ bilan o'zaro bog'liq holda yuzaga
keladi. Bunday munosabatlar birinchi navbatda to'g'ridan-to'g'ri ob'ektni yoyishni
talab qiladigan fe'l bilan birikmalarga xosdir: kitob sotib oling, kiyinib oling,
do'stingizni taklif qiling, echimni o'ylab ko'ring, xat yozing. Ushbu jumlalar
semantik jihatdan cheklangan. Ulardagi asosiy so'z harakat, holat, idrok, hissiyot
va qaram degan ma'noni anglatadi, bu harakatning ob'ekti, idrok qilish, his qilish:
baliq tutish, quyonni qo'lga olish, do'stni sevish, birodarni kutish; fe'l ham
harakatni anglatishi mumkin va ot ham ob'ekt-fazoviy ma'noga ega. Misol uchun
yo'lni kesib o'tmoq, ko'chani kesib o'tmoq. Ob'ekt munosabatlari, shuningdek, turli
semantik sinflardagi fe'llarning boshqa holatlar bilan, da'vosiz qo'shilishi bilan
yuzaga keladi: suv ichish, sut sotib olish; harakat yo'naltirilgan shaxs yoki
ob'ektning qarashliligi bilan - suhbatdoshga e'tiroz bildirish, do'stingizga ishonish,
go'zallikka sig'inish; asboblar bilan - qalam bilan yozish, bolta bilan chopish va
hokazo. Old qo'shimchali otlar fe'llar bilan ob'ekt munosabatlariga ham kiradi:
do'st bilan o'qish, shifokor tomonidan davolanish .
Xulosa. Sintaktik aloqa so‘zlarning gap tarkibida grammatik bog‘lanishidir.
U bog‘lanish va boshqarish turlari orqali ifodalanadi. Gap bo‘laklari o‘rtasidagi
munosabatlar esa tilning aniq va tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi. Sintaktik aloqa
tilning asosiy tizimlaridan biri bo‘lib, u tildagi so‘zlarning mantiqiy va grammatik
jihatdan to‘g‘ri birikishini nazorat qiladi.
3. Leksik valentlik va sintaktik aloqa o‘zaro bog‘liqligi
14

Leksik valentlik va sintaktik aloqa tilshunoslikdagi muhim tushunchalar
bo‘lib, ular so‘zlarning bir-biri bilan bog‘lanish imkoniyatlarini aniqlaydi. Leksik
valentlik so‘zning boshqa so‘zlar bilan semantik jihatdan bog‘lanish qobiliyatini
bildiradi. Masalan, “ichmoq” fe’li suyuqlik bilan bog‘lanishi mumkin: “suv
ichmoq”, “choy ichmoq”, ammo “non ichmoq” noto‘g‘ri hisoblanadi. Bu hodisa
so‘zlarning leksik-semantik xususiyatlari bilan bog‘liq. Bunda har bir so‘z o‘zining
semantik imkoniyatlariga qarab ma’lum turdagi birliklar bilan birikadi. Sintaktik
aloqa esa grammatik jihatdan so‘zlarning birikishini belgilaydi. Bu jarayon ikki
asosiy turga bo‘linadi: bog‘lanish va boshqarish. Bog‘lanish teng huquqli birliklar
orasida sodir bo‘lsa, boshqarish holatida bir so‘z ikkinchisiga sintaktik jihatdan
bo‘ysunadi. Masalan, “Men kitob o‘qiyapman” gapida “kitob” so‘zi tushum
kelishigida kelgan bo‘lib, fe’l bilan boshqarilgan. Agar kelishik noto‘g‘ri qo‘llansa,
gap grammatik jihatdan noto‘g‘ri bo‘ladi. Leksik valentlik va sintaktik aloqa
o‘zaro bog‘liq bo‘lib, biri ikkinchisining imkoniyatlarini belgilaydi. Agar
so‘zlarning leksik valentligi mavjud bo‘lsa, ular sintaktik jihatdan ham bog‘lanishi
mumkin. Masalan, “o‘qimoq” fe’li valentligi bo‘yicha odatda to‘ldiruvchi talab
qiladi: “kitob o‘qimoq”, “gazeta o‘qimoq”, “maqola o‘qimoq”. Lekin “o‘qimoq”
fe’li to‘ldiruvchisiz ham kelishi mumkin: “Men o‘qiyapman”. Bunday holatda
valentlikning kontekstga bog‘liq o‘zgaruvchanligi namoyon bo‘ladi. Shunday
qilib, leksik valentlik sintaktik strukturani belgilasa-da, kontekstga qarab u turlicha
shakllanishi mumkin 6
.
Leksik valentlikning sintaktik strukturaga ta’siri juda keng. Ba’zi fe’llar
ma’lum bir kelishik talab qiladi. Masalan, “yordam bermoq” fe’li qaratqich
kelishigidagi so‘z bilan birga ishlatiladi: “Do‘stiga yordam berdi”. Agar bu gapda
“do‘stni yordam berdi” shakli ishlatilsa, noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki “yordam
bermoq” fe’li valentligi bo‘yicha qaratqich kelishigidagi to‘ldiruvchini talab qiladi.
Xuddi shu kabi “kuzatmoq” fe’li tushum kelishigidagi ot bilan kelishi kerak:
“Filmlarni kuzatmoq”.
6
Ghulomov, R. (2014). Leksik va semantik tahlil. Tashkent: O‘qituvchi.
15

Turkiy tillarda leksik valentlik va sintaktik aloqa masalasi bo‘yicha turli
yondashuvlar mavjud. Leksik-semantik yondashuvga ko‘ra, so‘zlarning valentligi
ularning ma’no doirasi bilan belgilanadi. Bu yondashuvga ko‘ra, semantik jihatdan
bog‘lanmaydigan so‘zlarning sintaktik birikishi ham imkonsiz bo‘ladi. Masalan,
“katta kayfiyat” yoki “yoqimli o‘t” kabi birikmalar semantik jihatdan nomuvofiq
bo‘lgani sababli sintaktik jihatdan ham noto‘g‘ri hisoblanadi. Struktural yondashuv
esa sintaktik aloqani grammatik qoidalar asosida o‘rganadi. Bu yondashuv
bo‘yicha har bir so‘zning grammatik tuzilmalarga qanday ta’sir qilishi va qanday
boshqaruv talab qilishi tahlil qilinadi. Masalan, ot va sifat orasidagi munosabatda
sifat oldin kelishi kerak: “yangi kitob”, lekin “kitob yangi” shakli odatiy gap
tuzilishiga mos kelmaydi. Transformatsion yondashuv esa sintaktik aloqa va leksik
valentlikni kontekstga qarab qanday o‘zgarishini tahlil qiladi. Masalan, “Men kitob
o‘qiyapman” va “Men kitob o‘qiyapman deb o‘ylayman” gaplarida valentlik va
sintaktik aloqa farqlanadi. Birinchi gapda “kitob” fe’lning to‘ldiruvchisi bo‘lsa,
ikkinchi gapda butun gap kompleks to‘ldiruvchi sifatida keladi 7
.
Amaliy misollar bu hodisalarning qo‘llanilishini yaqqol namoyon etadi.
Masalan, “U menga maslahat berdi” va “U maslahat berdi menga” gaplari sintaktik
jihatdan farq qiladi. Birinchi gap an’anaviy grammatik qoidalarga to‘g‘ri keladi,
ikkinchi gap esa so‘z tartibi bo‘yicha odatiy emas. Shuningdek, “Issiq choy
ichdim” va “Issiq ichdim choy” gaplari orasida ham sintaktik tartibga bog‘liq farq
bor. Leksik valentlik va sintaktik aloqaning eng muhim jihatlaridan biri shundaki,
bu hodisalar nutq mantiqiyligi va uslubiy me’yorlarga ham ta’sir qiladi. Ba’zan
grammatik jihatdan to‘g‘ri bo‘lgan gaplar ham leksik valentlik talablariga javob
bermasligi mumkin. Masalan, “O‘qituvchi savol berdi” shakli to‘g‘ri bo‘lsa,
“Savol o‘qituvchi berdi” shakli odatiy emas. Chunki semantik jihatdan fe’lning
valentligi bu tarkibni qabul qilmaydi. Leksik valentlik va sintaktik aloqa bir-biri
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, so‘zlarning birikish qobiliyati va grammatik
bog‘lanishlarini tartibga soladi. Leksik valentlik til birliklarining ma’no jihatdan
birikish imkoniyatlarini belgilaydi, sintaktik aloqa esa ularni grammatik jihatdan
7
Ismoilov, A. (2012). O‘zbek tilining fe’l grammatikasi. Tashkent: O‘zbekiston.
16

to‘g‘ri bog‘laydi. Bu hodisalar gap tuzilishiga, so‘zlarning birikish tartibiga va
nutq mantiqiyligiga bevosita ta’sir qiladi. Turkiy tillarda bu jarayonlar turli
yondashuvlar orqali o‘rganilib, ularning strukturaviy va semantik jihatlari tadqiq
qilinadi. Amaliy misollar esa leksik valentlik va sintaktik aloqaning qanday
shakllanishini hamda qanday cheklovlar mavjudligini ko‘rsatadi.
Valentlik so‘zga substansial yondashuv natijasi sifatida so‘zning ichki
imkoniyati va muayyan semantik xususiyati sifatida baholanadi. Nutq
birliklarining murakkab tushunchalarni ifodalashi va fikr ifodalovchi nutq
birliklarining shakllanishi bevosita so‘z valentligi bilan bog‘liqdir. Shu bilan birga,
so‘zlarning nutqda birikishi mutlaq hodisa emas, balki nisbiy xususiyatga ega.
So‘zlar grammatik model talab qilgan har qanday so‘zlar bilan emas, balki faqat
ba’zilari bilan birika oladi. Bu holat so‘zlarning o‘zaro birikish imkoniyatining
chegaralanganligini va har bir so‘zning ma’no imkoniyati bilan o‘lchanishini
ko‘rsatadi.
So‘zlarning birikish imkoniyati, ularning sememalar tarkibidagi umumiy
semantik komponentlarga (klassemalar) bog‘liq bo‘lib, aynan shu semantik
komponentlar so‘zlar o‘rtasida mantiqiy munosabatni yuzaga keltiradi. Natijada,
ayrim so‘zlar bir-biri bilan semantik jihatdan bog‘lanib, sintaktik konstruksiyalar
hosil qiladi, boshqa so‘zlar esa faqat nominativ birlik xususiyatiga ega bo‘lib,
o‘zaro mantiqiy aloqaga kirmaydi. Masalan, "semiz xolodilnik", "to‘rtburchak
velosiped" yoki "odamni o‘qimoq" kabi birikmalar sun’iy va til tizimiga zid
holatlardir.
So‘zlarning birikishi va ularning mantiqiy aloqasi dastlab til birliklarining
semantik imkoniyatiga bog‘liq holda amalga oshadi. Bu esa so‘zlarning semantik
bog‘lanishi bevosita ularning sememalari orqali semantik munosabatni yuzaga
keltirishini anglatadi. Shu bois, leksema sememalarining o‘zaro munosabati
masalasi hozirgi tilshunoslikning (semasiologiyaning) eng muhim yo‘nalishlaridan
biri hisoblanadi. So‘zlarning muayyan sintaktik konstruksiyada o‘zaro birikishi
ularning semantik imkoniyatiga bog‘liq bo‘lsa, bu holda talab qiluvchi va talab
17

qilinuvchi so‘zlarning o‘zaro munosabatini tahlil qilish zarur bo‘ladi. So‘zlar
orasidagi semantik munosabat bevosita sintaktik munosabatni ham yuzaga keltirib,
semantik sintagmalar va sintaktik konstruksiyalarni shakllantiradi. Chunki
sintaktik munosabat asosi semantik munosabatga tayanadi. Bu esa, o‘z navbatida,
semantika va sintaksis o‘rtasidagi dialektik bog‘liqlikni ko‘rsatadi 8
.
Tilshunos olim V.G. Gak ta’kidlaganidek, “sintaksis qanchalik semantik
tabiatga ega bo‘lsa, semantika ham shunchalik sintaktik tabiatga egadir”. Demak,
sintaktik birliklarning semantikasi, ularning tarkibiy qismlarining o‘zaro
munosabati, xususan, fe’l leksemaning boshqa nutq birliklari bilan birikish
imkoniyati kabi masalalar semantik sintaksis doirasida o‘rganilishi lozim.
Semantik sintaksisning asosiy tarmoqlari esa birikma semantikasi va gap
semantikasi bo‘lib, aynan shu jihatlar ushbu yo‘nalishning muhim tahlil
ob’ektlaridir.
Shunday qilib, so‘z (xususan, fe’l) valentligi bevosita semantik sintaksis
bilan bog‘liq masala bo‘lib, u semantik va sintaktik jarayonlar nuqtai nazaridan
alohida diqqatga sazovordir. So‘z valentligini o‘rganish jarayoni semantik sintaksis
bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, keng ma’noda so‘z, so‘z birikmasi va gap semantikasini
o‘rganishni anglatadi.
So’z valentligi substansial hodisa sifatida bevosita so’zning xususiyati,
uning semantik qobiliyati ekan, bundan mantiqiy ravishda so’zning semantik
valentligi tushunchasi kelib chiqadi. Binobarin, so’zning semantik valentligi so’zga
tegishli potensial semantik imkoniyat bo’lib, uning leksik ma’nosidan kelib chiqib,
so’zning boshqa til birliklaridan farqlanishini, alohidaligini, konkretligini
ko‘rsatuvchi asosiy me’zon sanaladi. U saylash imkoniga egaligi bilan mustaqil
bo’ladi (8), so’zlar orasidagi sintaktik aloqani ta’minlaydi. Til va nutq birligi
bo’lgan so’zlarning o‘zaro semantik-sintaktik aloqalari aslida ularning o‘zida,
substansiyasida (mohiyatida) valentlik imkoni “shaklida” qayd etilgan, jamlangan.
Shuni ta’kidlash lozimki, so’z valentligi substansial fakt sifatida so’zning doimiy
ichki xususiyati bo’lib, bu xususiyat nutq faoliyatida, so’zlarning o‘zaro
8
Latifov, A. (2008). Sintaksis va til tuzilishi. Tashkent: Ma’naviyat.
18

bog‘lanishida yuzaga kelmaydi. U, aytilganidek, nutqqacha, ya’ni tilda - til
“birligi” sifatida so’z semantik tuzilishida mavjud bo’ladi, “yashaydi”, potensial
imkoniyat tarzida saqlanadi. Nutqda esa ushbu imkoniyat, substansial fakt
“harakatga keladi”, namoyon bo’ladi, turli nutq birliklarida o‘zining aniq ifodasini
topadi. Demak, valentlik, bir tomondan, jonli nutqni – so’zlar orasidagi sintaktik
aloqani, so’zlarning o‘zaro birikuvini ta’minlaydi, ikkinchi tomondan, valentlik
so’zlar orasidagi sintaktik aloqada, so’zlarning birikuvida “ko‘rinadi”, ta’sir
qiluvchi “kuchga” aylanadi. Binobarin, sintaktik aloqadan valentlik kelib
chiqmaydi, balki valentlikdan sintaktik aloqa kelib chiqadi.
Valentlik – ichki imkoniyat, potensial bo’lsa, sintaktik aloqa uning namoyon
bo’lishidir. Valentlik – til “birligi” bo’lsa, sintaktik aloqa nutq “birligi”dir.
Valentlik – mohiyat bo’lsa, sintaktik aloqa hodisadir. Valentlik – umumiylik
bo’lsa, sintaktik aloqa xususiylikdir. Valentlik – sabab bo’lsa, sintaktik aloqa
natijadir. So’z semantik valentligi, aytilganidek, nutqda so’zlarning o‘zaro
birikishida – kommunikativ va nominativ birliklarning hosil bo’lishida
“tug‘ilmaydi”, balki u “azaldan” so’zda, uning substansiyasida mavjud yashirin
imkoniyat – yuzaga chiqishga tayyor turgan semantik qobiliyat bo’lib, bu
substansial xususiyat nutq jarayonida voqe bo’ladi. S.N. Ivanov ta’kidlaganidek
“grammatik forma … muayyan xususiyatlarga (grammatik formaning ma’nolari)
ega narsa, predmet bo’lib (falsafiy ma’noda), bu xususiyatlar shu narsa,
predmetning turlicha munosabatlarida yuzaga chiqadi (grammatik formaning
sintaktik funksiyalari) (9) yoki “grammatik forma… o‘zining konkret
reallashishidan tashqarida ham o‘z xususiyatlariga, ma’nolariga ega bo’ladi”.
Shunisi xarakterliki, so’z valentligi har qancha yetakchi, birlamchi, asosiy
bo’lmasin, u nutqda – so’zlar orasidagi o‘zaro munosabatda, nutq birliklarining
sintaktik aloqasidagina “qudratli kuchga” – kommunikatsiyaning asosiga aylanadi.
Shu tufayli so’zlar orasidagi sintaktik aloqa so’z valentligini yuzaga chiqarishi,
reallashtirishi, “ko‘rinadigan” holatga o‘tkazishi bilan alohida muhim ahamiyatga
egadir. Demak, so’z valentligida valentlik munosabatiga kirishgan so’zlarda ikki
19

tomonlama aloqa, bog‘liqlik bo‘lishi tabiiy va ayni vaqtda zaruriy holdir.
Binobarin, valentlik bir tomonlama hodisa emas, balki ikki tomonlama – ham
semantik, ham sintaktik hodisadir. Kommunikatsiya jarayoni lisoniy planda
semantik-sintaktik jarayon, so’zlar orasidagi semantik-sintaktik aloqa sifatida
baholanadi. So’zlar orasidagi sintaktik aloqa asosida so’zning valentlik imkoni
yotadi. Sintaktik aloqa so’zning valentlik qobiliyatiga egaligini, valentlik umumiy
xususiyatining nutqda, so’zlar orasidagi turlicha bog‘lanishlarda – xususiylikda
namoyon bo’lishini ko‘rsatadiki, bu aslida “umumiylik va xususiylik, mohiyat va
hodisa dialektikasining voqe bo‘lishidir” 9
Aytilganlardan ma’lum bo‘ldiki, so‘z valentligi ikki tomonlama aloqani
talab qiladi. Valentlik faqat hokim, boshqaruvchi so‘z (masalan, fe’l) bilangina
emas, balki tobe boshqariluvchi so‘z (masalan, ot) bilan ham – so‘zlarning hokim
va tobe aloqasi bilan belgilanadi. Chunki hokim so‘z (fe’l) semantik qurilishida
tobe so‘z (ot) yashirin mavjud bo‘ladi. Nutqda esa ushbu so‘z (ot) harakatga kelib,
muayyan grammatik shaklda qatnashadi, sintaktik konstruksiyalarni tuzishda faol
ishtirok etadi. Qiyoslang: “qolmoq” fe’lining semantik valentliklari – bu fe’l
bevosita sintaktik aloqaga kirishgan, uning semantik valentliklarini namoyon
qiluvchi so‘z va so‘z formalaridir:
Men o‘z yurtimda Vatanimni sevganim uchun, xalqimga astoydil
mehnat qilish uchun qoldim.
| Agens (men) | Hokim so‘z (qolmoq) | O‘rin (o‘z yurtimda) | Sabab
(Vatanimni sevganim uchun) | Maqsad (xalqimga astoydil mehnat qilish uchun) |
Ko‘rinadiki, “qolmoq” fe’li valentlik substansial xususiyatiga ko‘ra agens,
o‘rin, sabab va maqsad kabi valentliklarga ega bo‘lib, ularning ifodalovchilari
(realizatorlari) bilan semantik-sintaktik aloqaga kirishgan. Ushbu gapda agens,
o‘rin, sabab va maqsad kabi fe’l semantikasining mantiqiy bo‘laklari – semantik
qatnashuvchilar (aktantlar) fe’ldagi qolish xabarining – fe’l denotativ ma’nosining
namoyon bo‘lishi uchun xizmat qilmoqda.
9
Mahmudov, F. (2010). O‘zbek tilining sintaksisi va grammatikasi. Tashkent: O‘qituvchi.
20

“Qolmoq” fe’li bilan sintaktik aloqaga kirishib, predikativ va nominativ
birlikni hosil qilgan konstruksiyalarda – nominativ birliklarda tobe komponentning
hokim komponentga moslashishi, muayyan grammatik shaklga kirishi yuz
berganki, bu bevosita fe’l hokim komponentning talabiga, shunday “tortish
kuchi”ga egaligiga, tobe komponentlarning esa “tortilishi” xususiyatiga ega bo‘lish
qobiliyatiga ko‘ra sodir bo‘lgan.
Men kitobni o‘qish uchun kutubxonadan bugun oldim.
| Agens (men) | Obyekt (kitobni) | Hokim so‘z (olmoq) | Maqsad (o‘qish
uchun) | O‘rin (kutubxonadan) | Vaqt (bugun) |
Aytilgan fikr va misollardan kelib chiqib shuni ta’kidlash lozimki,
so‘zlarning sintaktik aloqasida reallashuvchi so‘z semantik valentligining mohiyati
shundaki, bunda so‘zlar (valentlik tashuvchi sifatida) muayyan semantik belgilarga
ega bo‘lgan nutqiy ishtirokchilarni, qatnashuvchilarni talab qiladi va boshqa
semantik belgili nutqiy ishtirokchilarni “tan olmaydi”. Ular ma’nosiga, muayyan
semantik belgilariga ko‘ra tanlab olingan qatnashuvchilar guruhi tomonidan ochiq
o‘rinlarining (pozitsiyalarining) to‘ldirilishini boshqaradi. O‘ziga muvofiq nutqiy
ishtirokchilarning tanlanishi va nomuvofiq nutqiy qatnashuvchilarning inkor
qilinishi har ikkala nutqiy qatnashuvchilarning semantik belgilarining qo‘shila
olishi yoki qo‘shila olmasligi asosida amalga oshadi. Bu, o‘z navbatida, obyektiv
borliq hodisalari bilan tasdiqlanadi. Shuni aytish lozimki, tilshunoslikda so‘zning
semantik valentligi tushunchasi bilan bir qatorda:
 Tashqi valentlik
 Ichki valentlik
 Formal valentlik
 Sintaktik valentlik
 Logik valentlik
 Vositali semantik valentlik
 Shakl semantikasi valentligi
 Emotiv valentlik
21

va boshqa valentlik turlari ham mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos
xususiyatlari bilan ajralib turadi 10
.
Bu valentliklarning biri muayyan so‘zning semantik tuzilishidan, yana biri
so‘z va formantlarning o‘zaro birika olish ma’no imkoniyatidan, boshqasi fe’l
predikatining shakllanishidan, yana boshqasi so‘z (fe’l) ma’nosida voqelanuvchi
aktantning mantiqiy xarakteridan kelib chiqadi. So‘z semantik valentligining
muayyan ko‘rinishi – fe’l valentligi hisoblanadi. Chunki valentlik nazariyasi
dastlab fe’lning gap konstruksiyasida qo‘llanishining mahsuli sifatida fe’lning
boshqaruv xususiyatlarini o‘rganish jarayonida shakllangan. Chunki fe’l, akademik
V.V. Vinogradov ta’kidlaganidek:
“…boshqa barcha so‘z turkumi kategoriyalariga nisbatan eng konstruktiv
turkumdir. Fe’lli konstruksiyalar otli so‘z birikmalari va gaplarga faol ta’sir qilish
kuchiga egaligi bilan xarakterlanadi”. Demak, fe’lning eng muhim xususiyati
shundaki, u gapning semantik strukturasida markaziy o‘rinni egallaydi. Shunga
ko‘ra, L. Tener tobelik grammatikasida gapni tuzilish jihatidan tahlil qilish
jarayonida gapning tuzilish asosi sifatida fe’lga tayanadi.
Fe’l valentligining spetsifik xususiyati shundaki, fe’l (aniqrog‘i predikat,
valentlik tashuvchi…) gapning strukturasini belgilaydi. Fe’lning gap
konstruksiyasining tuzilishini belgilashi, bizningcha, uning potensial semantik
imkoniyati bo‘lib, fe’lni boshqa so‘z turkumlaridan ajratuvchi eng muhim
xususiyati hisoblanadi. Bu o‘rinda S.D. Kasnelsonning quyidagi fikrini keltirish
maqsadga muvofiqdir: “Mazmun planida fe’l predikat faqat leksik ma’nodangina
iborat bo‘lmaydi. U muayyan ma’no ifodalagani holda ayni vaqtda o‘zida
bo‘ladigan gapning maketini saqlaydi.” Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib,
ta’kidlash mumkinki, fe’l faqat harakat, holatni emas, balki situatsiyani ham bir
butun holda anglatadi, u shu harakat, holat – situatsiyaning barcha aktantlarini
(qatnashuvchilarini) ham ifoda etish qobiliyatiga egadir. Fe’lning ana shu
qobiliyati uning semantik valentligi sifatida belgilanadi. Demak, semantik
valentlikka ega fe’l harakat, holat, nutq, ko‘rish, eshitish jarayonlarini ham shu
10
Mirzoeva, R. (2016). Valentlik va semantika. Tashkent: O‘zbekiston.
22

jarayonlarning zaruriy aktantlari orasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Tilshunos
S.N. Ivanov ta’biricha, “Amalga oshishi mumkin bo‘lgan aloqalarning miqdoriga
ko‘ra… fe’llar turli valentliklarga ega bo‘ladi.” Qiyoslang: o‘qidim (kim, nimani,
qayerda, qachon), suhbatlashdim (kim, kim bilan, nima haqida, qayerda, qachon) 11
.
Xulosa. Leksik valentlik va sintaktik aloqa o‘zaro bog‘liq bo‘lib, tilning
semantik va sintaktik jihatlarini birlashtiradi. Leksik valentlik so‘zning semantik
imkoniyatlarini ifodalashni anglatadi, ya'ni so‘zning o‘z ichidagi aktantlarni va
ularning o‘zaro munosabatlarini belgilashda faol rol o‘ynaydi. Sintaktik aloqa esa
so‘zlar va so‘z birikmalarining gapda qanday joylashishi, bir-biriga ta'sir etishi va
o‘zaro aloqalari bilan bog‘liq bo‘ladi. Leksik valentlik so‘zning o‘ziga xos
sintaktik struktura va qatnashuvchilarni talab qilishi, sintaktik aloqa esa bu
so‘zlarning gapda qaysi pozitsiyalarda turishi va qanday grammatik shakllarda
bo‘lishi bilan bog‘lanadi. Leksik valentlik so‘zning sintaktik struktura bilan
bevosita aloqador, chunki so‘zning valentligi uning gapdagi rolini belgilaydi.
Masalan, fe'lning valentligi uning predikativ rolini, ya'ni fe'lni boshqaradigan
sintaktik pozitsiyalarni belgilaydi. Fe’lning valentligi, uning sintaktik aloqalarini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi, chunki fe’lning semantik struktura
shakllanishi, sintaktik birikmalarni tashkil etishda, so‘zlarning o‘zaro aloqalari va
holatiga ta’sir qiladi. Fe’lning sintaktik aloqalari orqali uning o‘ziga xos aktantlari
aniqlanadi va gapda qanday o‘rin tutishi belgilangan bo‘ladi. Turk tilshunosligida
leksik valentlik va sintaktik aloqalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishda bir
qancha yondashuvlar mavjud. O‘rganish jarayonida sintaktik va semantik asoslar
bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib, so‘zlarning sintaktik pozitsiyalarini va
ularning grammatik shakllarini qanday ta'sir qilishini tushunish maqsad qilinadi.
4. Amaliy tahlil
Leksik valentlik va sintaktik aloqa tilning muhim strukturalaridan bo‘lib,
ularning tahlili til birliklarining o‘zaro munosabatlarini tushunishda katta
ahamiyatga ega. Amaliy tahlil jarayonida leksik valentlik va sintaktik aloqa
11
Nabiev, M. (2009). Syntactic Analysis and Sentence Structure. Tashkent: O‘qituvchi.
23

o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash maqsad qilingan. Fe’l va boshqa so‘z
turkumlarining gapdagi o‘rni, ularning o‘zaro aloqalari va bu aloqalarning sintaktik
struktura ustida qanday ta’sir ko‘rsatishi alohida e’tiborga olinadi.
1. Leksik valentlikning tahlili : Leksik valentlik so‘zning semantik
imkoniyatlarini belgilaydi va uning sintaktik strukturadagi rolini aniqlaydi.
Fe’lning valentligi uning aktantlarini va bu aktantlarning o‘zaro aloqalarini
ifodalaydi. Masalan, fe’l yashamoq o‘zida agens (kim), joy (qayerda), vaqt
(qachon) kabi aktantlarni talab qiladi. Shunday qilib, fe’lning valentligi til
birliklarining o‘zaro aloqalarini tashkil etishda muhim ahamiyatga ega.
o Misol : O‘qidim kitobni — bu misolda fe’l o‘qidim ikki aktantga ega: men
(agans) va kitobni (obyekt). Fe’lning valentligi ularni gapda qanday joylashtirishni
belgilaydi va bu sintaktik strukturaning shakllanishiga yordam beradi.
2. Sintaktik aloqaning tahlili : Sintaktik aloqa esa so‘zlar o‘rtasidagi
grammatik munosabatlarni ifodalashni nazarda tutadi. Bu aloqalar, tilning
grammatik qoidalariga asoslanib, so‘zlarning gapdagi pozitsiyasini, ularning
o‘zaro ta’sirini belgilaydi. Sintaktik aloqa, ayniqsa, predikativ so‘zlarning (fe’llar,
sifatlar) gapdagi strukturasini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Fe’lning
semantik valentligi va uning sintaktik aloqalari orasidagi bog‘liqlik so‘zlarning
to‘g‘ri joylashuvi va sintaktik izchillikni ta’minlaydi.
o Misol : Suhbatlashdim — bu fe’l o‘zining sintaktik aloqalarini kim , kim
bilan , nima haqida , qayerda , qachon kabi aktantlarni talab qiladi. Fe’lning
sintaktik aloqalari gapning to‘g‘ri tuzilishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega 12
.
Leksik valentlik va sintaktik aloqa o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular
til birliklarining o‘zaro munosabatlarini tushunishda asosiy omil hisoblanadi. Bu
munosabatlarni o‘rganish orqali fe’l va boshqa so‘z turkumlarining o‘zaro
aloqalarini tahlil qilish mumkin. Masalan, fe’lning valentligi uning sintaktik
aloqalarini shakllantiradi, ya'ni fe’lning semantik imkoniyatlari uning gapdagi
o‘rnini va strukturasini belgilaydi. Bu holat, ayniqsa, so‘zlarning sintaktik
12
Qodirov, M. (2012). Sintaktik konstruktsiyalar va ularning struktura aloqalari. Tashkent: Fan.
24

pozitsiyalarini aniqlashda va til birikmalarini to‘g‘ri tashkil etishda katta
ahamiyatga ega.
 Misol : Ko‘rganimni aytdim — bu misolda fe’l aytdim o‘zining sintaktik
aloqalarini kim , nima haqida , qachon kabi aktantlarni talab qiladi. Shuningdek,
fe’lning valentligi va sintaktik aloqasi orqali gapdagi har bir so‘zning to‘g‘ri o‘rni
aniqlanadi.
Olingan natijalarning umumiy xulosasi :
1. Leksik valentlik va sintaktik aloqalar o‘rtasidagi bog‘liqlik :
Leksik valentlik va sintaktik aloqa tilning strukturasini shakllantiradigan asosiy
omillar sifatida xizmat qiladi. Leksik valentlik, til birliklarining semantik
xususiyatlarini belgilab, sintaktik aloqalarni tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi.
Sintaktik aloqa esa, so‘zlarning gapdagi pozitsiyalarini belgilashda va grammatik
aloqalarni shakllantirishda o‘zi mustahkam o‘rin tutadi.
2. Til birliklarining o‘zaro munosabatlari :. Til birliklarining o‘zaro
munosabatlarini o‘rganish leksik valentlik va sintaktik aloqalarni chuqurroq
tushunishga imkon beradi. Bu munosabatlar tilning grammatik tuzilishini
shakllantiradi va so‘zlarning gapdagi o‘rni, ularning o‘zaro bog‘lanishini
ta'minlaydi.
3. Amaliy misollar orqali tushunish :. O‘rganilgan amaliy misollar, leksik
valentlik va sintaktik aloqaning tilshunoslikda qanday ishlashini yanada yoritib
beradi. Misollar tilning semantik va sintaktik strukturasi o‘rtasidagi bog‘liqlikni
aniq ko‘rsatadi va gap tuzilmasidagi so‘zlarning o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri
tushunishga yordam beradi 13
.
Xulosa : Leksik valentlik va sintaktik aloqa tilshunoslikda bir-biriga
chambarchas bog‘langan ikki muhim tushuncha sifatida ajralib turadi. Leksik
valentlik so‘zning semantik imkoniyatlarini belgilab, uning gapdagi tuzilishiga
ta’sir ko‘rsatadi. Fe’lning valentligi, uning aktantlari (kim, nima, qachon, qayerda)
bilan o‘zaro bog‘lanishini ko‘rsatib, gapni to‘g‘ri tashkil etishga yordam beradi. Bu
13
Xodjayev, S. (2007). Sintaksis: nazariya va amaliyot. Tashkent: Fan.
25

bog‘lanish sintaktik aloqalar orqali shakllanadi, ya’ni so‘zlar bir-biriga grammatik
jihatdan bog‘lanib, to‘g‘ri gap tuzilishini tashkil etadi.
Fe’lning sintaktik aloqasi va leksik valentligi gapning semantik va sintaktik
tuzilishini shakllantiruvchi asosiy elementlardir. Masalan, ko‘rish , yashash , o‘qish
kabi fe’llar o‘zining valentligi orqali gapdagi aktantlarni, ya’ni harakatni
bajaruvchi, harakatga ta’sir etuvchi va harakatni amalga oshiruvchi vositalarni
aniqlaydi. Bu esa gapning to‘g‘ri strukturasini tashkil etishga, so‘zlarning to‘g‘ri
o‘rin olishiga yordam beradi. Leksik valentlik va sintaktik aloqa o‘rtasidagi
bog‘liqlikni o‘rganish, tilning qanday ishlashini tushunish uchun juda muhimdir.
Fe’lning valentligi tilning sintaktik strukturasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u
gapdagi har bir so‘zning to‘g‘ri joylashishini belgilaydi. Shunday qilib, so‘zning
semantik xususiyatlari uning sintaktik roli bilan bevosita bog‘lanadi. Masalan, men
kitob o‘qidim va men suhbatlashdim kabi misollarni keltirsak, fe’llar o‘zining
aktantlarini turlicha talab qiladi va bu sintaktik strukturadagi o‘zgarishlarni
ko‘rsatadi.
Turli til birliklari o‘rtasidagi aloqalarni o‘rganish leksik valentlik va
sintaktik aloqa o‘rtasidagi bog‘liqlikni yanada yaxshi tushunishga imkon beradi.
Bu tushuncha tilshunoslarga gap tuzilmasi va so‘zlarning o‘zaro munosabatlarini
yaxshiroq aniqlashda yordam beradi. Har bir fe’l o‘zining semantik valentligi va
sintaktik aloqalari orqali tilning strukturaviy tuzilishini shakllantiradi, shu bilan
birga, gapdagi so‘zlar o‘rtasidagi to‘g‘ri aloqalarni ta’minlaydi.
Xulosa qilib aytganda, leksik valentlik va sintaktik aloqa tilning muhim
tarkibiy qismlari bo‘lib, ularning o‘zaro bog‘liqligi tilshunoslikda chuqurroq
tahlilni talab qiladi.
XULOSA
"Leksik valentlik va sintaktik aloqa munosabatlari" mavzusi tilshunoslikda
muhim o‘rin tutadi, chunki bu ikki tushuncha tilning grammatika tizimini va
so‘zlarning o‘zaro munosabatlarini belgilaydi. Leksik valentlik fe’l va boshqa
26

so‘zlarning gapdagi rollarini, ya’ni aktantlarning (kim, nima, qayerda, qachon)
qanday ifodalanishini ko‘rsatadi. Sintaktik aloqa esa so‘zlarning gapdagi to‘g‘ri
o‘rinlashuvi va o‘zaro bog‘lanishining grammatik ko‘rinishidir. Bu ikki unsur
birgalikda gap tuzilishini shakllantiradi va tilning strukturasini belgilaydi. Leksik
valentlik fe’lning semantik xususiyatlariga asoslanadi va u gap tuzilishidagi har bir
so‘zning qanday funktsiyani bajarishini aniqlaydi. Fe’lning valentligi uning o‘ziga
xos aktantlarni talab qilishiga sabab bo‘ladi, bu esa sintaktik aloqalarni tashkil
etadi. Misol uchun, o‘qidim fe’li birinchi shaxs, birlik, o‘tkazuvchi fe’l bo‘lib,
o‘quvchini (kim), ob’ektni (nima) va vaqtni (qachon) talab qiladi. Boshqa
tomondan, suhbatlashdim fe’li boshqa aktantlarni talab qiladi, masalan,
suhbatlashuvchi tomonlar, mavzu va joy. Bu holatda sintaktik aloqalar fe’lning
valentligi orqali shakllanadi va gap tuzilmasini belgilaydi. Turli til birliklari
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qilish, leksik valentlik va sintaktik aloqa
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Ularning
o‘zaro ta’siri so‘zlarning to‘g‘ri joylashishini va gapdagi sintaktik aloqalarning
aniq shakllanishini ta’minlaydi. Leksik valentlik fe’lning aktantlar bilan bo‘lgan
aloqalarini ifodalash orqali sintaktik aloqalarni aniq belgilaydi. Bu esa gapning
to‘g‘ri grammatik tuzilishini va semantik mazmunini tushunishga imkon beradi.
Bunday yondashuv tilshunoslikda fe’l va boshqa so‘z turkumlarining o‘zaro
aloqalarini chuqurroq tahlil qilishga imkon beradi, til tizimining murakkab
tuzilishini yaxshiroq tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Xulosa qilib
aytganda, leksik valentlik va sintaktik aloqa o‘rtasidagi bog‘liqlik tilshunoslikda
gap tuzilishini va so‘zlarning o‘zaro munosabatlarini aniqlashda, shuningdek,
tilning semantik va sintaktik imkoniyatlarini to‘g‘ri tushunishda muhim o‘rin
tutadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullaeva, T. (2011). O‘zbek tilining sintaksisi. Tashkent: Fan.
27

2. Akhmedov, A. (2010). Fe'l va uning sintaktik aloqalari. Tashkent:
O‘qituvchi.
3. Alimov, B. (2015). Tilshunoslikka kirish. Tashkent: Sharq.
4. Askarov, R. (2009). Leksik valentlik: nazariya va amaliyot. Tashkent:
Ma’naviyat.
5. Baxtiyorov, M. (2007). O‘zbek tilidagi fe’llarning sintaktik va semantik
aloqalari. Tashkent: O‘zbekiston.
6. Ghulomov, R. (2014). Leksik va semantik tahlil. Tashkent: O‘qituvchi.
7. Ismoilov, A. (2012). O‘zbek tilining fe’l grammatikasi. Tashkent:
O‘zbekiston.
8. Karimov, I. (2011). Til va jamiyat. Tashkent: O‘zbekiston.
9. Kasnelson, S. D. (1968). Syntactic Structure and Semantic Functions.
Moscow: Nauka.
10. Khamidov, B. (2014). Fe’lning leksik valentligi va sintaktik tuzilishi.
Tashkent: Fan.
11. Latifov, A. (2008). Sintaksis va til tuzilishi. Tashkent: Ma’naviyat.
12. Mahmudov, F. (2010). O‘zbek tilining sintaksisi va grammatikasi.
Tashkent: O‘qituvchi.
13. Mirzoeva, R. (2016). Valentlik va semantika. Tashkent: O‘zbekiston.
14. Nabiev, M. (2009). Syntactic Analysis and Sentence Structure.
Tashkent: O‘qituvchi.
15. Qodirov, M. (2012). Sintaktik konstruktsiyalar va ularning struktura
aloqalari. Tashkent: Fan.
16. Rustamov, E. (2013). O‘zbek tilidagi fe’l va uning aktantlari.
Tashkent: Fan.
17. Safarov, I. (2015). Fe’lning sintaktik roli va uning aloqalari. Tashkent:
O‘qituvchi.
18. Sattarov, R. (2014). Leksik va sintaktik tahlil metodlari. Tashkent:
Ma’naviyat.
28

19. Shamsiev, J. (2011). Leksik valentlikning o‘rni. Tashkent:
O‘zbekiston.
20. Xodjayev, S. (2007). Sintaksis: nazariya va amaliyot. Tashkent: Fan.
29

Sotib olish