Lingvistik bilimni kontekst orqali berish metodikasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	147.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Lingvistik bilimni kontekst orqali berish metodikasi

Sotib olish

MAVZU: “ Lingvistik bilimni kontekst orqali berish metodikasi ”
KURS ISHI
1

MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................4
I BOB. LINGVISTIK BILIM VA TUSHUNCHALARNI O‘ZLASHTIRISH
1.1.Lingvistik bilim va lingvistik tushuncha............................................................6
1.2.Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish jarayonidagi obyektiv va subyektiv
qiyinchiliklar...........................................................................................................10
II BOB. LINGVISTIK BILIMLARNI KONTEKST ORQALI BERISH
NAZARIYASI
2.1.Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish bosqichlari..................................................19
2.2.Lingvistik mashqlar, ularning tarkibi................................................................24
XULOSA …………………………………………………………………....……34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………......36
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi. Til o‘rganishda so‘z va iboralarni izolyatsiyadan
chiqarib, ularni vaziyat va kontekst ichida tushuntirish asosiy maqsad hisoblanadi.
Kontekst o‘quvchilarga so‘zlarning semantik jihatlarini anglashga, shuningdek,
ularning real hayotda ishlatilishini o‘rganishga imkon beradi. Lingvistik bilimni
kontekst orqali berish metodikasi – bu tilni o‘rgatishda ma'no va vaziyatni
tushunishga asoslangan yondashuvdir. Ushbu metodika o‘quvchilarga so‘zlar va
iboralarni izolyatsiyadan (ya’ni, alohida o‘rgatishdan) chiqib, ularning real
kontekstdagi ma’nolarini tushunishga yordam beradi. Bu yondashuv til o‘rganish
jarayonini tabiiyroq va samaraliroq qiladi. Vaziyatga mos o‘rgatish: So‘zlar va
iboralar alohida o‘rgatilmaydi; ular vaziyat (kontekst) ichida tushuntiriladi.
Masalan, "kechirasiz" so‘zi rasmiy va norasmiy vaziyatlarda qanday ishlatilishi
ko‘rsatiladi. Tushunishga asoslangan o‘rgatish: O‘quvchilar avvalo so‘z yoki
iboraning ma’nosini kontekstdan chiqara olishni o‘rganadi. Bu ularga tilning
ishlatilishini mustaqil tushunishga yordam beradi. Amaliy qo‘llash: O‘quvchilar
o‘rgangan bilimlarini real hayotda qo‘llashga harakat qilishadi. Bu esa tilni
mustahkamlashni tezlashtiradi. Qiziqish uyg‘otish: Kontekst orqali bilim berish
o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘lib, ularning til o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini
oshiradi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi Lingvistik bilimni kontekst orqali
o‘rgatish metodikasi til o‘rganuvchilarga tilni real hayotiy vaziyatlar va muhitlarda
qo‘llashni o‘rgatishga qaratilgan yondashuvdir. Bu metodika til o‘rganuvchilarni
nafaqat grammatik qoidalar va so‘z yodlashga, balki kontekstual ma’noni
tushunishga ham yo‘naltiradi. Nutq tovushlari, ularning farqlari ustida mashq
qilish natijasida bolalarda, birinchidan, lingvistik tushuncha shakllansa, ikkinchi
tomondan, fonematik eshitish (nutq tovushini so‘z tarkibida to‘g‘ri anglash,
fahmlash, eshitish) taraqqiy etadi. Lingvistik tushunchalarni egallash, fonematik
eshitishni o‘stirish bolalarda til sezgirligini tarbiyalaydi. Shunday qilib, fonetikaga
oid nazariy bilimlarni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda orfoepik, grafik,
orfografik kabi qator nutq malakalari hosil bo‘ladi.
3

Mavzuning maqsad va vazifalari
- ona tilidan ma’lumot va ta’lim mazmuni hamda ularni moddiylashtirish
masalalari;
- ona tili mashg‘ulotlarida lingvistik tushunchalari ustida ishlash
muammolari;
- ona tilidan ta’lim metodlari; - lingvistik mashqlar, ularning qurilishi, tiplari;
- ona tilidan dars tipologiyasi, tiplari hamda ularni tashkil etish texnologiyasi;
- ona tilidan nutq o‘stirish tizimi.
Kurs ishida foydalaniladigan metodlar
- Vaziyatga mos o‘rgatish yondashuvlari
- O‘qitish jarayonida dialog va matnlardan foydalanish
- Vizual va audiovizual materiallardan foydalanish`
- Interfaol usullardan foydalanish: rol o‘yinlari va guruh ishlari
Kurs ishining tuzilishi mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
4

I BOB. LINGVISTIK BILIM VA TUSHUNCHALARNI
O‘ZLASHTIRISH
1.1.Lingvistik bilim va lingvistik tushuncha
Lingvistik bilim va tushunchalarni o‘zlashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari.
Ona tili predmetini o‘rganish natijasida o‘quvchilar lingvistik hodisalarning o‘ziga
xos xususiyatlarini o‘zlashtirib olishadi. O‘rganilgan bilimlar, kategoriyalar
fikrlash jarayonlarini faollashtiradi. Fikrlash jarayoni qancha faollashtirilsa,
o‘quvchi fikrdagi bog‘lanishlar -sabab, oqibat, maqsad, shart, istak kabilarni ongli
his etadi. Fikrlash jarayonidagi bog‘lanishlarni anglash o‘quvchiga nutq maqsadiga
muvofiq so‘z tanlash, tanlangan so‘zlar ishtirokida fikr maqsadiga mos keladigan
turli qurilma (konstruksiya)larni tuzish uchun asos bo‘ladi. Shunday qilib, til
ta’limida ikkinchisi birinchisining hosilasi, birinchisi ikkinchisining asosi sifatida
ishtirok etadigan ikki narsa: lingvistik bilim va lingvistik tushuncha doimo amal
qiladi. Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish natijasida o‘quvchilarda lingvistik
tushuncha hosil bo‘ladi. 1
Hosil qilingan lingvistik tushuncha bundan keyin
o‘rganiladigan bilimlarni o‘zlashtirish uchun, o‘zlashtirilgan lingvistik bilim yangi
tushunchalar hosil qilish uchun baza bo‘ladi. Lingvistik tushuncha – harakatdagi
bilim, o‘zlashtirilgan bilim –lingvistik tushuncha. Barcha o‘quv predmetlariga doir
nazariy bilimlar asosida tushuncha hosil qilish ma’lum mushtarak qonunlar asosida
boshqariladi. Ammo lingvistik tushunchalarni o‘zlashtirish tushunchaning boshqa
turlarini o‘zlashtirishga nisbatan murakkab jarayon sanaladi. Masalan, tabiatda
suvning aylanib yurishi bilan shu hodisani ifodalaydigan “Suv tabiatda aylanib
yuradi” gapini o‘zaro taqqoslaylik. Suv tabiatda uch holatda uchraydi: suyuq,
bug‘langan, muz. Uning bu holatlarini sun’iy yo‘l bilan yaratishimiz ham mumkin.
Suvning bu holatlarini sezgi a’zolar yordamida his qilinadi. Sezish yuqoridagi
holatni-hodisani bilishning dastlabki bosqichi, ya’ni hissiy bilishdir. Sezgi, idrok,
tasavvurlarimizga ko‘ra suvning yuqoridagi holatlari ongimizda aks etadi. Ongda
1
Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi.–T.: Noshir,
2009. – 163 b.
5

aks etgan tasavvurlarga ko‘ra “Suv tabiatda aylanib yuradi” degan hukmga
kelinadi. Bu bilishning ikkinchi bosqichi, ya’ni ratsional bilishdir. Ana shularga
ko‘ra suvning fizik xossasi - tabiatda aylanib yurish to‘g‘risida tushuncha hosil
bo‘ladi. Tabiiy fan nuqtai nazaridan “Suv tabiatda aylanib yuradi” degan hukm
bilimdir. Chunki unda tabiatda amal qiladigan real qonuniyat aks etgan. Lingvistik
tushunchalarni o‘zlashtirish jarayonida til hodisalarining umumiy, farqli tomonlari
his etiladi, tasavvur qilinadi. Bu hodisalar farqli va umumiy tomonlariga tayanib
mavhumlashtiriladi, umumlashtiriladi. Lingvistik bilimlarni o‘rganish paytida
hissiy (aytish, eshitish, yozish orqali til hodisalarini sezamiz) va mantiqiy bilish
bosqichlari bosib o‘tiladi. Lingvistik nuqtai nazardan “Suv tabiatda aylanib yuradi”
degan yozuv bilim emas, balki gapdir”; aksincha, “Gap tugallangan fikrni
bildiradi” degan hukm lingvistik bilimdir. Chunki bu hukmda gapning asosiy
belgilaridan biri ifodalangan. Bu yerda nima uchun bir xil narsaga ikki xil yorliq
yopishtirildi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Yuqoridagi abzatsda qo‘shtirnoq ichida
berilgan ikkala yozuv: “Suv tabiatda aylanib yuradi”, “Gap tugallangan fikrni
bildiradi” - shakl va mazmun jihatdan o‘xshash gaplardir. Ikkala gapda ham xabar
mazmuni ifodalangan, bu gaplarning tarkibida to‘rttadan so‘z bor. Birinchi gapda
uchta gap bo‘lagi, ikkinchi gapda to‘rtta gap bo‘lagi mavjud. Sanalganlar shu
gaplarning ikkalasi uchun umumiy tomonlardir. Ammo bu gaplarning o‘ziga xos
xususiyatlari ham bor. Birinchi hukm tabiatdagi real hodisa to‘g‘risida aytilgan
bo‘lib, u faqat shu hodisaga muvofiq bo‘ladi. Ikkinchi gap tilning o‘ziga xos
xususiyatlardan biri haqida aytilgan bo‘lib, uni ham o‘ziga, ham birinchi gapga
nisbatan qo‘llash mumkin. Chunki unda ifodalangan mazmun uning o‘ziga va
ikkinchi gapga o‘xshagan sanoqsiz gaplarga daxldordir.
Aytilganlar asosida grammatik bilimlarning ikkita belgisi ajratiladi:
a) lingvistik bilim gap shaklida ifodalangan bo‘lib, uni o‘ziga, shu tipdagi til
dalillarning barchasiga tatbiq etiladi;
b) grammatik bilim ma’lum til hodisasiga oid dalillarning umumiy tomonini
ifodalaydi.
6

Yuqoridagi gaplarning birinchisi bo‘yicha fikrlashni davom ettiramiz. Bu
gapda tabiatdagi bir qonuniyatning amal qilishi aks etgan. Fikr – suv xususida.
Fikrning yuzaga chiqishi uchun so‘zlar grammatik qonuniyatlar (suv aylanib
yuradi-moslashuv, tabiatda aylanib yuradi-boshqaruv) asosida aloqaga kirishgan.
Bu gapni grammatika nuqtai nazaridan tekshirganda, obyektiv reallikdan
uzoqlashamiz. Demak, lingvistik bilimning yana bir belgisi real narsalardan,
hodisalardan uzoqlashib, ularning tildagi ifodasi (so‘z, gap) to‘g‘risida ma’lumot
berishidadir. Lingvistik bilim obyektiv reallik to‘g‘risida emas, balki ongimizda
aks etgan reallikning yuzaga chiqish usullari, fikrning o‘zgalarga tushunarli
bo‘lishini ta’minlaydigan vositalar xususida bahs etadi. So‘z, gap inson ongida
in’ikos etgan narsa–hodisalar hamda ular o‘rtasidagi turli bog‘lanishlarning tildagi
ifodasi, abstraksiyalash va umumlashtirishning mahsuli sanaladi. Agar tildagi so‘z
va gaplar hissiy tasavvur etilgan narsa–hodisalarning abstraksiyasi, umumlashmasi
bo‘lsa, tilning grammatik kategoriyalari (so‘z, so‘z turkumi, kelishik, egalik;
shaxs-son) hamda ularga muvofiq tushunchalar so‘z va gapning umumlashgan
ma’nolari ustiga quriladigan abstraksiyaning yana ham murakkab ko‘rinishi, o‘ziga
xos ikkinchi qavatidir. Real voqealar to‘g‘risida til yordamida gapirishga
qaraganda, til haqida til vositasida gapirish qancha qiyin bo‘lganidek,
tushunchaning boshqa turlarini (tematik, biologik va shu kabilar) o‘zlashtirishga
nisbatan lingvistik tushunchani o‘rganish shuncha qiyin bo‘ladi.
Lingvistik bilimlar darslikda umumlashgan ta’rif va qoida shaklida beriladi.
Ta’rif va qoidalar til hodisalariga oid dalillarning umumlashgan nazariy
xarakteristikasidir. Har bir ta’rif, qoida tarkibida bir yoki bir necha termin
ishlatiladi. Masalan, “Fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi tuslanish
deb ataladi” degan ta’rifda fe’l, shaxs-son, tuslanish terminlari ishlatilgan. Tilda
mavjud bo‘lgan qonuniyatlarni lingvistik bilim sifatida shakllantirishda
istilohlarning roli nihoyatda katta. Lingvistik istiloh lingvistik tushuncha
belgilarining tildagi atamasi bo‘lib, u grammatik tushuncha chegarasini ko‘rsatadi.
Masalan, sifat, sifat darajalari kabi istilohlar tilimizdagi narsa belgisini bildirgan
7

so‘zlarga nisbatan ishlatilgan. Shu terminlardan: sifat-tilning lug‘at fondidagi rang-
tusni (qora, oq), sifat–xususiyatini, (yaxshi, aqlli), shakl–hajm va fazoviy o‘rinni
(katta, kichik, dumaloq; uzoq, olis, uzun, baland, past) va holat-xarakterni (qari,
yosh, kamtar, sho‘x) vaqt va o‘ringa munosabatni (tonggi, kechki, devoriy)
bildiradigan barcha so‘zlarni, ularning grammatik xususiyatlarini boshqa
so‘zlardan ajratish uchun ishlatilgan bo‘lsa, oddiy nisbat, orttirma nisbat,
chog‘ishtirma nisbat kabi istilohlar shu morfologik turkumga doir so‘zlarning belgi
bildirish darajasini chegaralash uchun ishlatilgan. 2

Lingvistik istilohlar vositasida o‘quvchilar so‘z turkumlari, gap bo‘laklari,
turli grammatik kategoriyalarni o‘zaro farq qilishni o‘rganadi. Ma’lum mavzu
yuzasidan o‘rganilgan bilimlarni qayta bayon qilish jarayonida lingvistik istilohlar
ishlatiladi. Chunki har bir istiloh ostida lingvistik tushunchaning o‘ziga xos
xususiyatlari qayd etiladi. Lingvistik bilim, tushuncha va istilohlarini o‘zaro
chog‘ishtirish uchun quyidagi jadvalni keltiramiz.
1-jadval
Lingvistik bilim Lingvistik istiloh Lingvistik tushuncha
1. Til hodisalarining
yozma nutq vositasida
shakllangan ifodasi. 1 .Lingvistik bilim
chegarasini ko‘rsatish
vositasi 1. Til hodisalarining
ongimizdagi in’ikosi
2. Ongimizda aks etgan
real-narsa hodisalarning
o‘zgalarga tushunarli
bo‘lishini ta’minlaydigan
vositalar (so‘z, gap) ustida
abstraksiyalash,
umumlashtirishning hukm
shaklidagi natijasi. 2. Tildagi umumiy
so‘zlarning bir qismi. 2.Tushunchani ng bir
ko‘rinishi bo‘lib, fikrlash
shakli hisoblanadi.
3. Gap shaklida 3. Lingvistik bilimlar 3. Lingvistik bilimlarning
2
X.Ne`matov, O.Bozorov. Til va nutq. Toshkent. “ O`qituvchi” 1993 yil.
8

ifodalangan bo‘lib, o‘ziga
muvofiq til dalillarining
hammasiga tatbiq etiladi. tarkibida ishlatiladi, tilda
zuhur etadi. hosilasi sifatida inson
ongida shakllanadi.
4. Til hodisalari barqaror
belgilarining nutq
vositasida ifodalangan
analogiyasi (modeli). 4. Til hodisalari barqaror
belgilarining nutq
vositasida ifodalangan
analogiyasi (modeli). 4. Til qonuniyatlariga oid
dalillar ustida
abstraksiyalash,
umumlashtirish mahsuli
5. Tarkiban so‘z, so‘z
birikmasi, istiloh,
bog‘lovchi vositalardan
tuziladi. 5. Tarkiban so‘z, so‘z
birikmasidan tuziladi. 5. Til hodisalari asosida
belgilarning inson
ongidagi majmui.
6. Ma’lum til hodisasiga
oid dalillarning hammasi
uchun umumiy bo‘lib,
tushunchani shakllantiradi 6. Lingvistik istiloh
nutqni, binobarin,
tafakkurni o‘stiradi. 6. Lingvistik fikrlashni
taraqqiy ettiradi.
7. Til hodisalarining nutq
orqali konkretlashtirilgan
modeli bo‘lib, uni
o‘qiymiz, yozamiz,
eshitamiz. 7.Lingvistik
tushunchaning atamasi
bo‘lib, uni aytamiz,
eshitamiz, yozamiz 7. Lingvistik tushunchani
anglaymiz.
1.2.Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish jarayonidagi obyektiv va subyektiv
qiyinchiliklar
So‘z, nutq umumlashtiradi. Grammatik qoidalar ham umumlashtiriladi.
Narsaning rangi (oq), shakli (dumaloq), hajmi (katta), fazoviy o‘rni (olis) va
boshqa xususiyatlarini belgi so‘zi bilan ifodalaymiz. Belgi tushunchasi zaminida
“narsaning belgisini anglatgan so‘zlarga sifat deyiladi” degan qoidani chiqaramiz.
Shu qoida sifat so‘z turkumiga mansub so‘zlarning barchasi uchun mushtarak
hisoblanadi. Demak, grammatik qonun-qoidalar umumlashmaning
umumlashmasidir. Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish jarayonidagi qiyinchiliklar,
9

bir tomondan, tilning o‘z tabiatidan, uni o‘rganishning murakkabligidan kelib
chiqsa, ikkinchidan, grammatik bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini noto‘g‘ri tashkil
etishdan, lingvistik tushunchalarni o‘zlashtirishning psixologik va didaktik
xususiyatlarini hisobga olmaslikdan tug‘iladi. Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish
jarayonidagi obyektiv qiyinchiliklar. Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish
jarayonidagi obyektiv qiyinchiliklar tilning o‘z tabiatiga bog‘liq. Til ikki yo‘l bilan
o‘rganiladi: tevarak-atrofdagi kishilar bilan fikrlashish, ijtimoiy hayotda faol
qatnashish yo‘li bilan o‘rganish; tilni lingvistik o‘rganish. Tilni lingvistik o‘rganish
uni tushuncha va tushunchaga oid terminlar vositasida o‘zlashtirish demakdir. Tilni
grammatik o‘rganish, deb ta’kidlaydi S.F.Juykov, amaliy o‘rganishga qaraganda
o‘quvchidan yuqori darajada abstraksiyalash va umumlashtirishni talab etadi.
Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirishdagi dastlabki qiyinchiliklar tilga mansub o‘quv
materiallarining nihoyatda murakkabligi, o‘ta abstraktligidan kelib chiqadi.
Lingvistik bilimlarni bir qadar konkretlashtirish uchun o‘rganilayotgan mavzuga
doir til dalillari tanlanadi. Faktik materiallar lingvistik abstraksiyalash va
konkretlashtirishni ta’minlaydi. Lingvistik tushuncha til dalillari ustida
abstraksiyalash, konkretlashtirish va umumlashtirish natijasi sifatida shakllanadi.
Tilimizdagi shakldosh grammatik shakllar (omoformalar)ning mavjudligi ham
ta’lim jarayonida ancha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Ona tili omoformalariga
boydir. Omoformalar ikki turli bo‘ladi: so‘z omoformalar – omonimlar,
qo‘shimcha omomorfemalar. Namuna uchun quyidagi omomorfemalarni
keltiramiz. “–chi” affiksi: otlarga qo‘shilib kasb (traktorchi), oqim–yo‘nalishi
(birinchi, o‘qituvchi) ma’nolarni bildiradigan turdosh otlar yasaydi; harakat
nomlariga qo‘shilib shaxs otlari yasaydi (o‘quvchi, yozuvchi) fe’llariga qo‘shilib ot
yasaydi (tomchi, suyunchi). - ma affiksi: fe’l negizlariga qo‘shilib bo‘lishsiz fe’l
hosil qiladi (o‘qimadi, kelmadi); fe’l negizlarga qo‘shilib ot yasaydi (ko‘rsatma,
bosma, yozma). Otlardagi egalik (-im, -ing, -i,- m,-ng) va fe’llardagi shaxs –son (-
m, -im) qo‘shimchalari hamda ot yasovchi –m, -im, qo‘shimchalari shaklan
o‘xshash bo‘ladi. Qisqacha ekskursdan ko‘rinadiki, o‘zbek tilida omomorfermalar
10

ancha ko‘p. Bular ta’lim jarayonida lingvistik tushunchalarni ajratishni
qiyinlashtiradi. Chunki bu qo‘shimchalar shaklan o‘xshasa–da, turlicha ma’nolarni
anglatadi. Grammatika mashg‘ulotlarida ularni o‘zaro chog‘ishtirish orqali
bolalarning ularni differensiatsiya qila olishlariga erishish mumkin. O‘zbek tilida
ko‘p ma’noli qo‘shimchalar mavjud. Masalan, jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi –ga
zamon (qishga qoldirildi), makon (uyga ketdi), atalganlik (ukamga oldim)
ma’nolarini bildiradi; chiqish kelishigini qo‘shimchasidan harakat boshlangan
joyni (tog‘dan), harakat boshlangan paytini (o‘n yildan oldin), natijani (ko‘p
o‘qigandan) ifodalash uchun ham ishlatiladi; -lar affiksi ko‘plikni (kitoblar), tanqid
yoki masxaralashni (keldilarmi), hurmat (dadamlar), tur-nav (suvlar, yog‘lar)
ma’nolarni anglatadi. Bu xil qo‘shimchalarning ma’nosini matn orqali ochgan
ma’qul.
Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish jarayonidagi subyektiv qiyinchiliklar.
Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish jarayonidagi subyektiv qiyinchiliklar
o‘qituvchilarning ish uslubiga, ularning nazariy va usuliy tayyorgarligiga bog‘liq. 3
Grammatik bilimlarni o‘zlashtirishni mushkullashtiradigan subyektiv omillar
nihoyatda ko‘p. Bu yerda ularning ba’zilarini sanab o‘tish bilan kifoyalanamiz.
1. O‘rganilayotgan qoida, o‘zlashtiriladigan tushunchaning mohiyatiga mos
ish metodini, ta’lim vositasini tanlay olmaslik, ko‘p hollarda bir xil ta’lim
metodidan foydalanish lingvistik bilimlarni o‘zlashtirishga salbiy ta’sir etadi.
O‘qituvchi o‘qitish metodlaridan qay birini yaxshi bilsa, u ta’lim jarayonida shu
metoddan ko‘p foydalanadi. Bu ta’limda bir xillikka olib keladi, bolalarni
zeriktiradi.
2. O‘rganiladigan grammatik bilimlar mazmuniga mos faktik material
tanlamaslik, grammatik qoidalarga oid dalillarni yetarli to‘plab, ularni atroflicha
tahlil qilmaslik natijasida bolalar til hodisalarini yuzaki o‘rganib olishadi.
3
A’zimova I., Mavlonova K., Quronov S., Sh.Tursun. “Ona tili va o‘qish savodxonligi” , 1-sinflar uchun darslik , -
Toshkent , Respublika ta’lim markazi, 2021.
11

3. Grammatik bilimlarning asosiy belgilarini hisobga olmaslik, o‘quvchilar
faoliyatini turlantirishga doir variativ topshiriqlardan foydalanmaslik ham ona tili
ta’limiga salbiy ta’sir etadi. Metodik va nazariy adabiyotlarni puxta o‘zlashtirish
orqali o‘qituvchi yuqoridagi kamchiliklarni tugata boradi.
O‘zlashtirish yangi o‘quv mavzularini birinchi marta o‘rganishdan
boshlanadigan va uni o‘quvchining “o‘z” mulkiga aylantirish bilan Lingvistik
bilimlarni o‘zlashtirishning psixologik va didaktik xususiyatlari O‘zlashtirish yangi
o‘quv mavzularini birinchi marta o‘rganishdan boshlanadigan va uni o‘quvchining
“o‘z” mulkiga aylantirish bilan Bola maktabga kelguncha kattalarning ostensiv
tushuntirishi (“uyga kiramiz”-jumlasini aytganda, kiriladigan binoni ko‘rsatish,
“bu-qalam”-gapini aytganda qalamni ko‘rsatish ostensiv tushuntirishdir), tevarak-
atrofdagi kishilarga taqlid etish yo‘li bilan tilni o‘zlashtiradi. Maktab ta’limining
vazifasi maktabgacha tildan o‘zlashtirilgan “bilimlarni” bolalarning izchil
anglashlarini ta’minlashdan iboratdir. Jo‘nalish kelishigining yuqoridagi ma’nolari
ta’lim jarayonida ochiladi. Bu ma’nolarni ochishda grammatik shakl “-ga” asosiy
o‘lchov vazifasini o‘taydi. Chunki o‘quvchi uni turli so‘zlar tarkibida ko‘radi,
eshitadi, aytadi, yozadi va ma’nolarini tahlil qiladi. Shunday qilib, maktabda til
o‘qitishning asosiy vazifalaridan biri grammatik shakllar bilan ular anglatgan
ma’nolarning o‘zaro munosabatini o‘quvchilarga muttasil o‘rgatishdir. Ammo
grammatik shakllarning hammasi ham grammatik tushuncha hosil qilish uchun
o‘lchov vazifasini bajaravermaydi. Masalan, fe’lning o‘zlik va majhul nisbatlari
to‘g‘risida tushuncha hosil qilish jarayonini olib ko‘raylik. Fe’lning bu ikkala
nisbati –n, -in, va -il qo‘shimchalari vositasida hosil bo‘ladi. Matndan “ishqaldi,
berildi” fe’llarini ajratib, ular o‘zlik yoki majhul nisbatdagi fe’l deb aytish xatoga
olib keladi. Chunki bu so‘zlar matnda o‘zlik nisbat vazifasida ham, majhul nisbat
vazifasida ham kelaveradi. Masalan, Odil o‘qishga berildi (o‘zlik nisbat). A’lochi
o‘quvchi Odilga mukofot berildi (majhul nisbat). Fe’lning o‘zlik va majhul
nisbatlari to‘g‘risida tushuncha hosil qilish, shu so‘zlar ifodalagan harakat, harakat
obyekti, harakat subyekti o‘rtasidagi munosabatlarni anglash orqali hosil bo‘ladi.
12

Buning uchun yuqoridagiga o‘xshagan so‘zlar gap tarkibida tahlil qilinadi.
Grammatik shakllar va ularning ma’nolarini bolalarga tushuntirishning asosiy
prinsipi o‘rganilayotgan til hodisasini nutq tarkibida tahlil qilishdir. Maktablar
tajribasiga singib ketgan bir holat: otlarni egalik va kelishik qo‘shimchalari bilan
turlash, fe’llarni shaxs-son va zamon qo‘shimchalari bilan tuslash uncha foyda
keltirmaydi. Bunday mashqlarda shakl anglatgan ma’nolar atroflicha ochilmaydi.
Til hodisalarini nutq tarkibida tahlil qilish yo‘li bilan o‘quvchilar shakl va mazmun
o‘rtasidagi turli bog‘lanishlarni ongli his qilishadi. Lingvistik tushuncha shakl va
mazmun o‘rtasidagi mavjud aloqadorlikni anglash orqali o‘zlashtiradi. Lingvistik
bilimlarni o‘quvchilarga o‘rgatish, shu bilimlar asosida tushuncha hosil qilish
nihoyatda murakkab ish sanaladi.
Lingvistik tushunchalarni shakllantirishda ularning asosiy belgilariga
tayaniladi. Masalan, fe’l tushunchasini olaylik: narsaning ish-harakati va holatini
anglatish, o‘timli va o‘timsizlik, bo‘lishli va bo‘lishsizlik, zamon, nisbat, mayl,
tuslanish kabi kategoriyalarning mavjudligi fe’lni boshqa so‘z turkumlaridan
ajratadi. Binobarin, shular fe’lning o‘ziga xos belgilari hisoblanadi. Masalan,
harakat nomlari1 fe’lning vazifadosh shakllaridan biri bo‘lib, ular harakat va
holatni sof ma’nosida ifodalaydi. Ular fe’l negiziga –sh, -ish, -uv, -moq
qo‘shimchalarini qo‘shish vositasida yasaladi. Maktabda bu mavzuni o‘tishdagi
qiyinchiliklar sifat so‘z turkumiga oid forma yasovchi –ish qo‘shimchasi (ko‘kish,
sarg‘ish, oqish), otlardagi abstrakt ma’noli ot yasovchi –lashtirish
qo‘shimchasining (avtomatlashtirish), fe’llardagi birgalik nisbat qo‘shimchasi –sh
(ishlash), harakat nomiga xos xususiyatlarini butunlay yo‘qotib ot turkumiga
o‘tgan so‘zlarning (tarmoq, qarmoq) mavjudligi bilan izohlanadi. Harakat
nomlarining o‘ziga xos xususiyatlarini atroflicha o‘zlashtirib olmagan o‘quvchi
sarg‘ish, ko‘kish sifatlarini, qarmoq, barmoq otlarini ham harakat nomi deb tasnif
etaveradi. Maktabda bu mavzuning o‘tilishi kuzatilganda o‘qituvchi shunday ish
qildi: oldin ko‘chma doskaga yozilgan gaplar tahlil qilindi, harakat nomlari
ko‘rsatildi (Maqsadimiz tinch yashash, o‘qish, ishlash va qurish. Bolalar,
13

Prezidentimizday yashamoqni, o‘qimoqni, ishlamoqni o‘rganing. Ishla ishlov vaqti
keldi, yotma g‘ofil bandalar). Gaplar tahlil qilinayotganda harakat nomlarining
zamon, shaxs-sonni ko‘rsatmasligi, ularning yasalish yo‘llari, yozilishi izohlandi,
so‘ngra harakat nomlarining ta’rifi aytildi. Harakat nomlarining ta’rifi izohlangach,
ularning fe’llik va otlik xususiyatlari o‘rgatildi. Darsda yuqoridagi ishlar
bajarilgach, darslikdagi mashqlarni ishlash, mustaqil misollar topish, harakat
nomlari ishtirokida gaplar tuzish va ularning sintaktik vazifasini aniqlash kabi
qator ishlar qilindi. Mavzu o‘tilgandan keyin bir hafta o‘tgach, bolalarning bilimi
shu mavzu doirasida tekshirildi. Bolalarning bilimini tekshirishga oid so‘zlar
kartonga quyidagi tartibda yozib qo‘yilgan edi: kechuv, bormoq, barmoq, o‘qish,
asov, tarmoq, kelmoq, to‘qmoq, beto‘xtov, o‘quv, qarmoq, qaramoq, birov,
qochmoq, garov, o‘ynamoq. Vazifaga ko‘ra ot, sifat, olmosh, harakat nomiga doir
so‘zlar alohida-alohida guruhlarga ajratib yozilishi zarur edi. Tekshiruvda ishtirok
etgan o‘quvchilarning aksariyati vazifani bajara olmadi. O‘quvchilarning ko‘plari
berilgan so‘zlarni harakat nomi deb tasnif etgan. Bu ta’lim sharoitida harakat
nomlarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olmaslik natijasi, degan xulosaga
kelindi.
Harakat nomlari:
a) fe’lga o‘xshab obyektni ifodalagan so‘zlarni boshqaradi-Kitob o‘qimoq
foydalidir;
b) fe’llardek daraja ko‘rsatish xususiyatiga ega-ishlamoq (aniq nisbat),
ishlashmoq-(birgalik nisbat), ishlatmoq (orttirma nisbat) va shu kabilar;
d) fe’llar kabi zamon, shaxs-sonni ko‘rsatmaydi;
e) otlar kabi egalik, kelishik qo‘shimchalari bilan turlanadi;
f) gap tarkibida ot bajargan vazifalarni bajara oladi;
g) ikkinchi shaxs birlik shaklidagi fe’l harakat nomlarining o‘zagi sanaladi.
Harakat nomlarining yuqoridagi belgilaridan qay biri asosiy xususiyat sanaladi?
Harakat nomlarining yuqorida sanalgan oltita xususiyati ham asosiy belgi
vazifasini bajara olmaydi. Dalillar keltiramiz: birinchidan, o‘quvchilar
14

sintaksisning to‘liq kursini hali o‘rganmagan, ular ergash bog‘lanish turlarini
bilishmaydi. Demak, harakat nomlarining fe’llarga o‘xshab gapda obyektni
ifodalagan so‘zni boshqarish xususiyati o‘z-o‘zidan tushib qoladi: ikkinchidan,
zamon, shaxs – son ma’nosi matnda o‘ziga xos qo‘shimchalar orqali ko‘rsatiladi,
harakat nomlarida esa bunday qo‘shimchalar mavjud emas; uchinchidan, gap
tarkibida otlar (egov, to‘qmoq), sifatlar (asov ot, beo‘xshov gavda), harakat
nomlari (ilmoq) hech qanday qo‘shimchasiz qatnashib, formal jihatdan o‘xshash
bo‘ladi; to‘rtinchidan, harakat nomlari otlardek kelishik, egalik qo‘shimchalari
bilan turlanadi, ular gapda ot bajargan vazifalarda kela oladi. Ko‘rinadiki, harakat
nomlarining yuqorida ta’kidlangan belgilarining birontasi ham asosiy xususiyat
bo‘la olmaydi.
Asosiy belgi — o‘rganilayotgan mavzuning o‘zigagina xos bo‘lgan belgidir.
Harakat nomlari bilan shaklan o‘xshash so‘zlarni ajrata olishni bolalarga o‘rgatish,
mavzu yuzasidan puxta bilim berish maqsadida ularning asosiy o‘lchovi-indikatori
sifatida so‘roqlari tanlanadi. Darslarda harakat nomlarining so‘roqlari to‘g‘risida
hech nima deyilmagan. Qo‘shimcha belgi sifatida harakat nomlarining daraja
ko‘rsatish xususiyati tanlanadi. Asosiy va qo‘shimcha indikatorlar vositasida
tajriba darsi o‘tkaziladi. Quyida eksperimentator bilan o‘quvchilar o‘rtasida olib
borilgan suhbatning qisqacha tafsiloti keltirildi:
-Gaplarni o‘qing, shakldosh so‘zlarni toping, ularning qaysi so‘z turkumiga
oidligini izohlab bering (Chaqmoq chaqnab, qattiq tovush eshitildi. Gaz chiqqan
uyda gugurt chaqmoq xavflidir).
-Birinchi gapda chaqmoq so‘zi nima? so‘rog‘ini oladi-ot, ikkinchi gapda
chaqmoq so‘zi nima qilmoq? so‘rog‘ini oladi- harakat nomi.
-Daryolar irmoqlardan, irmoqlar tarmoqlardan paydo bo‘ladi. Tarmoqlanmoq
- mayda shaxobchalarga bo‘linmoq. Shu gaplarni yuqoridagiday tahlil qiling.
-Birinchi gapda irmoqlardan so‘zi nimalardan? so‘rog‘ini oladi, irmoqlar va
tarmoqlar so‘zlari ham nimalar? so‘rog‘ini oladi. Bu so‘zlar –ot.
15

Ikkinchi gapda tarmoqlanmoq, bo‘linmoq so‘zlari nima qilmoq? so‘rog‘ini
oladi. Bular-harakat nomi. -Harakat nomlarining nisbatini aniqlang: bo‘linmoq,
tarmoqlanmoq. -Bo‘linmoq-daryolarning o‘zi bo‘linadi, tarmoqlanmoq-
daryolarning o‘zi tarmoqlanadi. Bu so‘zlar o‘zlik nisbatidagi harakat nomlaridir. -
Ilmoq, qarmoq, barmoq so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga mansubligini tushuntirib
bering. -Ilmoq-harakat nomi, nima qilmoq? so‘rog‘ini oladi. Qarmoq-nima? ot.
Barmoq-qo‘lning barmog‘i. Ot-nima? so‘rog‘ini oladi. -Ilmoq so‘zi narsaning
nomini ham bildiradimi? -Ilmoq, ilmog‘i, qarmoqning ilmog‘i. Nima? so‘rog‘ini
oladi. Bu so‘z nima? so‘rog‘ini olganda narsaning nomini bildiradi. Suhbatdan
ko‘rinadiki, o‘quv materialining o‘ziga xos xususiyati asosiy o‘lchov sifatida qabul
qilinsa, mashg‘ulot shu belgi atrofida o‘tkazilsa, bolalar mavzuni atroflicha
o‘rganib oladi. Til o‘qituvchisi har bir mavzuning o‘ziga xos asosiy xususiyatlarini
topishi, shu belgiga ko‘ra o‘rganilayotgan til hodisasiga oid dalillarni
boshqalaridan ajrata olishni o‘quvchilarga o‘rgatmog‘i zarur. Lingvistik bilimlar
tildagi ma’lum hodisaga oid dalillarning barchasi uchun mushtarak bo‘lib, ular
abstraktsiyalash, konkretlashtirish va umumlashtirish natijasidir. Shunday
bo‘lgach, u yoki bu grammatik hodisalarni o‘zlashtirish ham abstraksiyalash,
aniqlashtirish va umumlashtirish natijasida shakllanadi. 4
Aqliy faoliyat usullari
aniq material asosida yuz beradi. Ona tili mashg‘ulotlarida ana shunday aniq
material funksiyasini o‘rganilayotgan mavzuga doir tanlangan so‘z, so‘zning
tarkibiy elementlari (o‘zak, negiz, qo‘shimchalari), turli sintaktik qurilmalar
bajaradi. Til mashg‘ulotlari uchun tanlangan dalillar o‘ziga xos qo‘zg‘atgich
bo‘lib, bolalar shularga ko‘ra abstraksiyalaydi, aniqlashtiradi, umumlashtiradi.
Fiziologik nuqtai–nazardan qo‘zg‘atgich-aniq til materiallari bo‘lsa, qo‘zg‘atish
vositasi — o‘quv materialiga muvofiq tanlangan ta’lim metodidir. Buni “Ega”
mavzusi misolida ko‘raylik. Ega tushunchasining asosiy uchta belgisi bor:
morfologik belgi -bosh kelishikda turadi; sintaktik belgi - ega, gap tarkibidagi
4
A’zimova I., Mavlonova K., Quronov S., Sh.Tursun. “Ona tili va o‘qish savodxonligi” , 2-sinflar uchun darslik, -
Toshkent, Respublika ta’lim markazi, 2021.
16

barcha bo‘laklarga nisbatan hokim sanaladi; logik belgi - hukm ega haqida aytiladi.
Ega va kesimning shaxs-sonda moslashuvi, eganing turli so‘z turkumlardan
ifodalanishi uning ikkinchi asosiy bo‘lmagan belgisi hisoblanadi. Ega mavzusini
o‘rgatish jarayonida qilinadigan ishlarning barchasi shu belgilar atrofida tashkil
etiladi. Ega mavzusi bo‘yicha tushuncha hosil qilish uning ta’rifi-grammatik bilim
asos bo‘ladi. Eganing ta’rifini bolalarga yetkazish uchun taxminan quyidagicha
gaplar o‘quvchilar ishtirokida tahlil qilinadi.
1. Bunda bulbul kitob o‘qiydi. Bunda qurtlar ipak to‘qiydi. Toshkent-
O‘zbekistonning poytaxti. Salima she’rni yodladi.
2. Kechqurunlari ikkovimiz cho‘lga qarab ketardik. To‘rt- beshdan kichik.
3. Biz sharafli kurash yo‘lini bosib o‘tdik. Siz sahrolarga jon kirgizdingiz.
4. Birlashgan daryo bo‘lar, tarqalgan irmoq bo‘lar.
5. O‘qimoq -o‘rganmoq. Tahlil uchun tanlangan yuqoridagi gaplar ega
mavzusini o‘rganish jarayonida qo‘zg‘atgich rolini bajaradi.
Misollar tarkibidagi egalar topiladi, so‘roqlari aniqlanadi, kelishiklari aytiladi,
egalarning qaysi so‘z turkumidan ifodalanganligi uqtiriladi. Gaplarni tahlil qilish
orqali o‘quvchilar egani ongli o‘zlashtirishga tayyorlanadi, bolalarda ega
to‘g‘risidagi bilimlarni egallash ishtiyoqi tug‘iladi. Bular ta’lim jarayonida
o‘quvchilar faolligini oshiradi. Shunday qilib, shakl bilan mazmun o‘rtasidagi
aloqadorlikni hisobga olish, turli formalarning ma’nosini matnda ochish, o‘quv
materiallarining asosiy belgilariga rioya qilish, lingvistik bilimlarga oid faktik
materiallarni muttasil tahlil qilish natijasida bolalar o‘zbek tiliga mansub
bilimlarini va ularga oid tushunchalarni puxta o‘zlashtirishadi.
17

II BOB. LINGVISTIK BILIMLARNI KONTEKST ORQALI BERISH
NAZARIYASI
2.1.Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish bosqichlari
Lingvistik bilimlarni o‘zlashlashtirishda abstraksiyalash va konkretlashtirish.
Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirishda o‘quvchilarning aqliy faoliyati bir-birining
zidi bo‘lgan ikki yo‘ldan boradi:
a) til dalillaridan lingvistik kategoriyaga,
b) lingvistik kategoriyadan til dalillariga, dalillardan kategoriyaga qarab
borish abstraksiyalashga olib keladi.
Lingvistik bilimlarini o‘zlashtirish jarayonida abstraksiyalash va
konkretlashtirish o‘zaro ziddiyatli tomonlar sifatida, sabab va natija kategoriyalari
shaklida amal qiladi. Nutqda (masalan, o‘rganilgan mavzuni aytib berish paytida)
istilohlarni to‘g‘ri atash, ularni ajrata bilish, umumlashtirish bilan uzviy
bog‘langan. O‘quvchi o‘rganilgan bilimni aniq his qilsa, lingvistik tushunchalarni
o‘ziga muvofiq terminlar bilan atay olsa, u ma’lum mavzu yuzasidan chuqur bilim
olgan hisoblanadi. Zotan, tegishli tushunchalarni anglash va ajrata bilish — bu
tilning aniqligi va ifodaliligini puxta egallash demakdir.
Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish bosqichlari.
Umumlashtirish — abstraksiyalash va konkretlashtirishning natijasi,
o‘zlashtirishning oxirgi bosqichidir. Masalan, o‘quvchi biror mavzu o‘rganilgach,
qoidani yoddan aytib bersa-da, dalil keltirishda, aksincha dalil keltira olsa-da,
qoidani ongli aytib berishda qiynaladi, bolalar ba’zan istilohlarni almashtirishadi.
Mavzu yuzasidan yetarli mashq o‘tkazilgach, o‘quvchi bilimidagi nuqsonlar
yo‘qoladi. Umumlashtirish ongda tushuncha, nutqda hukm sifatida shakllanadi.
Yuqoridagi abzatsdagi “umumlashtirish-o‘zlashtirishning oxirgi bosqichi” degan
jumla biroz aniqlikni talab etadi. Zero, o‘quv materialini birinchi marta
o‘rganganda, umumlashtirish ishtirok etmaydimi, degan savol tug‘iladi. Bu
savolga ruhshunos olima N.A.Menchinskaya shunday javob beradi: “Biz o‘z
tadqiqotlarimizda “umumlashtirish” istilohi bilan ataladigan ikki xil hodisani qat’iy
18

chegaralash fikriga keldik. To‘liq tahlilga asoslanmagan, ajratilmagan, o‘zaro
tutash tushunchalarga nisbatan “umumlashtirish” istilohini emas, balki
“geniralizatsiya”1 istilohini ishlatgan ma’qul. Umumlashtirish istilohini to‘liq
tahlil natijasi sifatida shakllangan tushunchalarga nisbatan ishlatiladi”. Ko‘rinadiki,
grammatik bilimlarni o‘zlashtirishning har bir bosqichida umumlashtirish ishtirok
etadi. Ammo lingvistik bilimlarni o‘rganish boshlangan paytdagi umumlashtirish
oxirgi umumlashtirishga nisbatan to‘liqsiz bo‘ladi. Psixologik jihatdan bilimlarni
o‘zlashtirishning dastlabki darajasini geniralizatsiya, yuqori darajasini
umumlashtirish istilohi bilan atash shunday metodik xulosa chiqarishga imkoniyat
beradi: lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni o‘zaro mantiqan bog‘langan
bosqichlardan iborat; o‘quvchi ta’lim jarayonida ajratilmagan, tutash
tushunchalardan ajratilgan, asosiy va ikkilamchi belgilar atroflicha tahlil qilingan
tushunchalarga qarab boradi. Ta’lim jarayonida lingvistik bilimlarni o‘zlashtirishda
ushbu bosqichlarga rioya qilinadi: grammatik hodisaning umumiy xususiyatlari
bilan tanishish; grammatik bilimning asosiy belgilarini o‘rganish; o‘rganilayotgan
hodisaning nutqdagi rolini egallash; o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha umumiy
xulosa chiqarish. Bu bosqichlarning qanday tashkil etilishini yuqori sinflarda “fe’l
zamonlari” misolida tahlil qilamiz. O‘quvchilar fe’l zamonlari bo‘yicha
boshlang‘ich elementlar bilim olishgan. Ular fe’llarda uchta zamon borligini
(hozirgi zamon, o‘tgan zamon, kelasi zamon), fe’l zamonlarining so‘roqlarini
(nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi?) o‘rganishgan. 5
Mashg‘ulot
o‘rganilgan bilimlar asosida tashkil etiladi. Fe’ldan anglashilgan harakat-holat
ma’nolarining nutq momentiga munosabati zamon kategoriyasi orqali qayd etiladi.
Binobarin, fe’ldan anglashilgan harakat-holat ma’nosining nutq momentiga
munosabatini bilish fe’l zamonlari tushunchasining mazmunini egallash demakdir.
Bunda quyidagi holatlar hisobga olinadi: fe’l anglatgan harakat–holat ma’nosining
nutq momentiga duch kelishi-hozirgi zamon; fe’ldan anglashilgan harakat–holat
5
N. Mahmudov, A. Sobirov, Sh. Sattorov,Sh. Toshmirzayeva, D. Mannopova. Ona tili.5- sinf uchun darslik.T:
G’.G’ulom nashriyoti. 2020
19

ma’nosining nutq momentidan oldin yuz berganligi-o‘tgan zamon; fe’ldan
anglashilgan harakat–holat ma’nosining nutq momentidan keyin yuz berishi-kelasi
zamon. Shu uch xil ma’no “fe’l zamonlari” tushunchasining umumiy xususiyatlari
hisoblanadi. Zamon kategoriyasi ega va kesimning munosabatini (moslashuv)
yuzaga chiqarish vositalaridan biri sanaladi. Shu sababli fe’l zamonlariga oid
ma’nolar gap tarkibida ochilgani ma’qul. Fe’l zamonlari tushunchasining umumiy
xususiyatlarini o‘quvchilarga yetkazish uchun oldin “zamon” istilohinining
ma’nolari ochiladi: Bu istiloh vaqt, payt, davr, moment so‘zlariga chog‘ishtiriladi
va grammatik istiloh sifatida “zamon” so‘zi olinganligi aytiladi. Mavzuni
tushuntirish uchun oldin gaplar tahlil qilinadi: Anvar xat yozdi. Shu misol
vositasida fe’llardan anglashilgan harakat ma’nosining nutq momentiga
munosabati izohlanadi. So‘ngra gaplar tarkibiga fe’l zamonini aniqlashtiradigan
so‘zlar kiritiladi: Anvar kecha xat yozdi. Anvar hozir xat yozyapti. Anvar ertaga
xat yozadi. Birinchi gapda “yozmoq” harakatining nutq momentidan oldin-kecha
yuz berganligi, ikkinchi gapda “yozmoq” harakatining nutq momenti bilan duch
kelganligi, uchinchi gapda yozish harakatining nutq momentidan keyin-ertaga ro‘y
berishi aytiladi. “Yozmoq” fe’lini gap tarkibida leksik-sematik tahlil qilish
natijasida o‘quvchilar fe’l zamonlari tushunchasining umumiy xususiyatlari bilan
tanishishadi. 6
Zamon kategoriyasining umumiy xususiyatlari bo‘yicha o‘rganilgan
bilimlarni aniqlashtirish uchun quyidagicha topshiriq tashkil etiladi:
1-topshiriq. Nutq momentidan oldin yuz beradigan harakatni ifodalaydigan
fe’llarni birinchi qatorga, nutq momentiga duch keladigan harakatni anglatadigan
fe’llarni ikkinchi qatorga, nutq momentidan keyin yuz beradigan harakatni
anglatadigan fe’llarni uchinchi qatorga yozing.
1-qator 2-qator 3-qator
o‘qidi Ishlayapti ishlaydi
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
X.Ne`matov, A.G`ulomov. Maktabda til sathlarini o`zaro bog`lab o`rganish. Toshkent. 1992 yil.
20

So‘zlar: o‘qidi, ishlayapti, ishlaydi, kulyapti, boshlaydi, kishnadi, o‘tirdi,
tutadi, qochadi, tishladi, o‘ynayapti, uxlayapti, chopti, qichqirdi, kelyapti.
O‘quvchilar berilgan so‘zlarni leksik-semantik tomondan tahlil qilib, ularni
guruhlarga ajratib yozishadi. Bajarilgan ish asosida fe’llarda uch xil zamon mavjud
ekanligi tushuntiriladi. Zamon kategoriyasiga oid bilimlar o‘rganilgach, uning
asosiy belgilarini tahlil qilishga o‘tiladi. Fe’l zamonlarining quyidagi belgilari
izohlanadi. Har bir zamon o‘ziga xos so‘roqqa ega: nima qildi?, nima qilgan edi?-
o‘tgan zamon; nima qilyapti?, nima qilayotir?-hozirgi zamon; nima qiladi?, nima
qilmoqchi?-kelasi zamon. Har bir zamon o‘ziga xos morfologik ko‘rsatkichga ega:
o‘tgan zamon-o‘qidi, o‘qigan edi(-di, -gan edi); hozirgi zamon-o‘qiyapti, o‘qiyotir
(-yapti, -yotir); kelasi zamon-o‘qiydi, o‘qimoqchi ( -ydi, -moqchi). Maktab
o‘quvchilari ko‘pincha grammatik shakllarga tayanib, fe’l zamonlarini
chalkashtiradi. Masalan, Men ertaga Toshkentga ketayotirman. Bu gapda hozirgi
zamon shaklidagi “ketayotirman” fe’li kelasi zamon ma’nosini anglatmoqda.
Bunday holatlarda o‘quvchilar diqqati gap tarkibidagi ayrim so‘zlarga (yuqoridagi
gapda ertaga so‘ziga) tortiladi. Ayrim fe’llar matnda chegarasiz ma’noni anglatadi.
Masalan, Ko‘z ko‘radi, quloq eshitadi. Oy yoritadi, Quyosh isitadi. Yer o‘z o‘qi
atrofida aylanadi. Bu gaplarda ko‘radi, eshitadi, yoritadi, aylanadi fe’llari har
uchala zamonga taalluqlidir. Bunday holatlarda fe’l zamonlarining ma’nosini
tabiiy holatga asoslanib tushuntirgan ma’qul (Oyning abadiy yog‘du sochishi,
Quyoshning abadiy isitish, Yerning doimo o‘z o‘qi atrofida aylanishi). Yuqoridagi
ishlar natijasida o‘quvchilar fe’l zamonlarining asosiy belgilarini, ma’nosini,
so‘roqlarini, qo‘shimchalarini bilib olishadi. Endi mavzu yuzasidan leksik-
grammatik topshiriqlar tashkil etadi. Bunday topshiriqlarni bajarishda o‘quvchilar
o‘rganilayotgan lingvistik tushunchaning asosiy belgilariga tayanib faoliyat
ko‘rsatishadi. O‘quvchilarning aqliy faoliyati grammatik kategoriyadan so‘zga
qarab boradi.
2-topshiriq. O‘qimoq, ishlamoq fe’llaridan oldin hozirgi zamon, keyin o‘tgan
zamon, oxirida kelasi zamon fe’llarini hosil qiling.
21

3-topshiriq. Hozirgi zamon fe’li o‘qiyapti so‘zini oldin o‘tgan zamonga, keyin
kelasi zamonga aylantirib yozing. “Fe’l zamonlari” tushunchasining asosiy
belgilari o‘rganilib, ular ustida mustahkamlashga oid topshiriqlar bajarilgach,
ularning nutqdagi rolini egallashga o‘tiladi. Buning uchun oldin darslikdagi
mashqlar bajariladi, so‘ngra leksik-semantik, leksik-grammatik xarakterdagi
quyidagi topshiriqlar ishlanadi.
4-topshiriq. Nutq momentiga duch kelgan, nutq momentidan oldin bo‘lgan,
nutq momentidan keyin bo‘ladigan harakat-holatni ifodalaydigan fe’llarga
oltitadan so‘z o‘ylab yozing. O‘zingiz yozgan so‘zlarning zamonini ko‘rsating.
2-jadval
Fe’l zamonining ma’nosi Misollar Fe’lning zamoni
Nutq momentiga duch
kelgan harakat
Nutq momentidan oldin
yuz bergan harakat
Nutq momentidan keyin
yuz beradigan harakat
5-topshiriq. Gaplarni o‘qib, fe’llarni o‘zi bog‘langan so‘zlar bilan ajratib
yozing. Fe’llarning tagini chizib, zamonini ustiga qisqartirib yozing.
1. Bahor keldi, anhorlar to‘lib suvlar oqa boshladi. Bog‘larda mevali daraxtlar
gulladi.
2. Ra’no 5-sinfda o‘qiyapti. U bu yil barcha fanlardan “5” baho olyapti.
3. Ma’mura yozgi ta’tilda qishloqqa bormoqchi. Saida esa shahar bolalar
oromgohida dam olmoqchi.
To‘rtinchi va beshinchi topshiriqlarda ikki xil ish ko‘zda tutilgan: birinchi ish
leksik-semantik tipdagi vazifa bo‘lib, uni bajarishda o‘quvchilar faoliyati fe’lga oid
so‘zning leksik-semantik ma’nosidan grammatik kategoriyaga–fe’l zamonlariga
qarab boradi. Bolalar faoliyat jarayonida nutq momentiga duch kelgan, nutq
momentidan oldin bo‘lgan, nutq momentidan keyin bo‘ladigan harakatni
22

ifodalaydigan fe’llar izlashadi. Navbatdagi ish leksik-grammatik tipdagi vazifa
bo‘lib, uni bajarishda o‘quvchilar faoliyati grammatik kategoriyalardan fe’l
turkumiga oid so‘zlarga qarab boradi. Topshiriq “hozirgi zamon”, “o‘tgan zamon”
terminlariga rioya qilingan holda bajariladi. So‘zdan grammatik kategoriyalarga,
grammatik kategoriyalardan so‘zga qarab borish quyidagi xulosalarni chiqarish
imkoniyatini beradi: -nutq momentidan oldin bo‘lgan harakatni anglatadigan
fe’llarga o‘tgan zamon fe’li deyiladi; -nutq momentiga duch kelgan harakatni
anglatadigan fe’llarga hozirgi zamon fe’li deyiladi; -nutq momentidan keyin
bo‘ladigan harakatni ifodalaydigan fe’llarga kelasi zamon fe’li deyiladi. Shunday
qilib, grammatik bilimlarni bosqichlar bo‘yicha o‘rgatish o‘qituvchini har bir
bosqich mazmuniga mos keladigan topshiriq tanlashga yetaklaydi. O‘quvchilar
o‘quv materialining qurilishi va mazmunini o‘zlashtiradi. Lingvistik bilim to‘liq
tahlil natijasi sifatida shakllanadi.
2.2.Lingvistik mashqlar, ularning tarkibi
Ona tili ta’limida lingvistik mashqlarning o‘rni. Til ta’limini lingvistik
mashqlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ulardan ona tili o‘qitishning hamma
bo‘g‘inlarida, o‘quv-tarbiya jarayonining barcha bosqichlarida foydalaniladi.
Garchand, lingvistik mashqlarning qo‘llanish doirasi qancha keng bo‘lsa-da,
haligacha ularning hamma e’tirof etgan ta’rifi, tarkibiy qismlari, tiplari va tizimi
xususida aniq tasavvurlar mavjud emas. Lingvistik mashqlar o‘quvchilarda irodani
tarbiyalashning asosiy omillaridan biridir. Iroda, ruhshunoslarning ta’biri bilan
aytganda, ko‘zlangan maqsadga erishish uchun o‘z faoliyatini ongli tashkil etish,
faoliyat jarayonida uchragan qiyinchiliklarni bartaraf etish vositalarini, usullarini
izlashni taqozo etadi. O‘z mehnatining maqsadini tushunish, unga erishish uchun
harakat qilish, intilish bola faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib, ular mashq
qilish natijasida tarkib topadi. 7
Bunga mashqlarni yetarli darajadagi qiyinchilik va
murakkablikda o‘tkazish yo‘li bilan erishiladi. Ammo ona tili metodikasi fanida
mashqlarning qiyinligi va murakkabligi masalasi haligacha o‘rganilgan emas.
7
Bobomurodova A. Ona tili ta‘limi jarayonida o’yin-topishmoqlardan foydalanish. T. : Musiqa. 2009.
23

Lingvistik mashqlardan til bilimlarini o‘rganish, mustahkamlash, takrorlash,
tekshirish, umumlashtirish maqsadlarida foydalaniladi. Shuningdek, ular bolalarda
orfoepik, orfografik, uslubiy, punktuatsion va shu kabi malakalar hosil qilishning
yetakchi omili sanaladi. Binobarin, lingvistik mashqlarning mohiyatini to‘liq
anglagan, ularning qurilishi xususida bilimlarga ega bo‘lgan, tiplarini ajrata
biladigan, ularni tizimga keltirish texnologiyasini egallagan o‘qituvchigina ulardan
unumli foydalanadi. Maktabda tilning fonetika, leksika hamda grammatikaga oid
bilimlar va ular asosida turli-tuman nutq ko‘nikmalari ustida ish qilinadiki, bularni
grammatik mashqlar deyish an’anaviydir. Biroq ular tilning birgina grammatika
sohasiga tegishli bo‘lganligi bois cheklangandir. Binobarin, uning istilohi o‘rnida
“lingvistik mashq” istilohini ishlatish ma’quldir. 1-fasl. Lingvistik mashqlar ta’rifi
Mashq eng qadimiy o‘qish usuli. U inson faoliyatining barcha sohalarida
qo‘llaniladi. Y.A.Kamenskiy “Pansofiya maktabi” nomli asarida mashqning
ahamiyatini uqtirib, shunday deb yozgan edi: “Mashq insonni mohir, epchil,
barcha narsadan xabardor, hamma sohaga qiziquvchan, bilarmon, har qanday ishga
yaroqli kishi qilib yetishtiradi. O‘quvchilarning barcha sinflarda o‘qish va yozish,
takrorlash va fikrlashuv, to‘g‘ri (ona tilidan chet tiliga) va teskari (chet tilidan ona
tiliga) tarjima, deklamatsiya (badiiy asarni ta’sirchan o‘qish) va disput (ilmiy
mubohasa, o‘z qarashlarini himoya qilish) amaliyotida mashq qilishni talab
qilamiz” Duradgor teshasiyu, arrani ishlatishni, jarroh kesishu tikishni, sportchi
suzishu sakrashni, tikuvchi bichishu qirqishni amaliyotda bajarib mashq
qilganidek, o‘quvchi ham mashq qilish yo‘li bilan ijtimoiy hayotda faol ishtirok
etish malakalalarini egallab oladi. Ana shularga ko‘ra mashqni umuminsoniy
madaniyatning ajralmas qismi deb bilamiz. Zero, yoshlar mashq qilish yo‘li bilan
ijtimoiy tajribani bekamu - ko‘st o‘rganishadi, o‘z faoliyatlarida ota–bobolar
faoliyatini jonlantirishadi, tevarak atrofdagi narsalar, kishilar bilan muomala qilish
madaniyatini o‘zlashtirishadi. Lingvistik mashq yoshlarni hayotga tayyorlash
jarayonining tarkibiy qismi, til ta’limini amalga oshirishning yetakchi yo‘li
hisoblanadi. Mashq ma’lum makonda (sinfda o‘qituvchi rahbarligida) va zamonda
24

(darsda) o‘tkaziladi. U ongli hayotning alohida soniyalari, hayotning o‘zi
demakdir. Lingvistik mashq va o‘quv topshirig‘i. Lingvistik mashqlarning
mohiyatini aniqlash maqsadida ularni yana bir tushuncha o‘quv topshirig‘i bilan
muqoyasa qilamiz. Zero, narsa-hodisalar o‘zaro solishtirilganda, ularning mohiyati
aniqlanadi. 1-topshiriq. O‘n ikkita so‘z berilgan (in, oz, es, iz, ov, il, esh, og‘, ig‘,
ek, et). Ularni qanday qilib uch guruhga ajratib yozish mumkin.
2-topshiriq. Sinonimlar qatoridagi so‘zlarga zid ma’no anglatadigan
antonimlarni topib yozing.
Katta-
Ulkan–
Buyuk –
Ulug‘ –
3-topshiriq. Matnni o‘qib, sifatlarni ajratib yozing. (Katta konsert har bir
yurakda sevinchli iz qoldirdi...) Yuqoridagi keltirilgan namunalarda o‘quv
topshirig‘i nima? O‘quv topshirig‘i bo‘yicha o‘tkaziladigan mashqni qanday
ajratmoq kerak? O‘quv topshirig‘i mashqmi? Yoki mashq o‘quv topshirig‘imi?
Shu xildagi savollarga javob qaytara olsak, lingvistik mashqlarning mohiyatini
ham ocha bilamiz, ularga instrumental (ishchi) ta’rif ham bera olamiz. Fikrlashni
“o‘quv topshirig‘i” tushunchasidan boshlaymiz. Yuqoridagi topshiriqlarda
fonetika, leksika, grammatikadan o‘rganilgan shakliga olib kelingan. O‘quv
materialini qayta qurishda ta’lim ehtiyojlari (o‘qitish va o‘qish ehtiyojlaridan)
kelib chiqib u, ya’ni o‘quv materiali, yangi, boshqacha shaklga keltiriladi. O‘quv
materialini bir (berilgan) shakldan ikkinchi (istalgan) shaklga olib kelish jarayonini
ta’lim mazmuniga “pedagogik ishlov berish” iborasi bilan qayd etamiz. Pedagogik
ishlov berish yo‘li bilan turli didaktik loyihalar-dars konspekti, o‘zaro bog‘langan
savollar, o‘quv muammolari, mashqlar tizimi shakllantiriladi. Shuningdek,
pedagogik ishlov berish jarayonida o‘quv materialini oldingi (darslikda berilgan)
shakldan ikkinchi (yangi) shaklga, o‘quv topshiriqlari tizimi shakliga olib kelinadi.
Zero, tuzilgan topshiriq yoki ularning tizimi o‘quv materialining yangi
25

ko‘rinishidir. Demak, o‘quv topshirig‘i o‘qitish va o‘qish ehtiyojiga ko‘ra o‘quv
materialining o‘zgartirilgan shaklidir. 8
O‘quv topshirig‘i vositasida bolalarning
yakka, tabaqalashgan, umumsinf ishlari tashkil etiladi. Masalan, 3-topshiriqni
alohida o‘quvchiga tarqatma material shaklida taklif etsak, yakka ish shaklini
oladi. 2-topshiriqni bolalarning o‘ziga mustaqil ish sifatida taklif etish mumkin.
O‘qituvchining (darslik muallifining ham) bevosita ishtirokisiz, ammo uning
ko‘rsatmalariga ko‘ra bajarilgan aqliy-amaliy yumushlar mustaqil ish demakdir. 1-
topshiriq asosida bolalarning differensial (tabaqalashgan) ishlarini tashkil etish
mumkin. Bunda o‘quv topshirig‘i bir qancha variantlarda taklif etiladi. I variant:
Topshiriq a’lo baholarga o‘qiydigan bolalarga o‘z shaklda (1-topshiriqqa qarang)
bajarish uchun beriladi. II variant: 1-topshiriq yaxshi baholarga o‘qiydigan bolalar
uchun yangi shaklga olib kelinadi ( O‘n ikkita so‘z berilgan. Oldin “i” unlisi bilan,
keyin “o” unlisi bilan, eng oxirida “e” unlisi bilan boshlanadigan bir bo‘g‘inli
so‘zlarni yozing). III variant: Bu yerda uch xil topshiriq uch xil ko‘rinishda,
binobarin, uch xil shaklda o‘rta baholarga o‘qiydigan bolalarga berilishi mumkin:
a) “i” unlisi bilan boshlanib, jarangli undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli so‘zlarni
yozing; b) “o” unlisi bilan boshlangan bir bo‘g‘inli so‘zlarni yozing; d) “e” unlisi
bilan boshlangan bir bo‘g‘inli so‘zlarni yozing. O‘quvchilarning umumsinf, yakka,
differensial ishlari o‘quv topshiriqlari asosida tashkil etiladi. Bunday holatlarda
o‘quv topshirig‘i o‘qituvchi uchun vosita, bolalar uchun o‘quv materialining
o‘zgargan shakli, binobarin, ta’lim manbai funksiyasini bajaradi. Endi yuqoridagi
holatlarni mashq jihatdan tahlil etaylik. A. Agar o‘quvchi - “i” unlisining boshqa
unlilardan farqini anglasa, jarangli undoshlarni jarangsiz undoshlardan ajrata bilsa,
topshiriqni bajara oladi. Bu yerda o‘rganilgan bilim (“i” unlisi va jarangli
undoshlar to‘g‘risidagi tasavvur) berilgan o‘quv holatiga (12 ta so‘z orasidan “i”
unlisi bilan boshlanib, jarangli undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli so‘zlarni ajratish
jarayoniga) tatbiq qilinadi. Topshiriq matnida shunday so‘zlar to‘rtta, uni bajarish
yo‘li bitta: “i” unlisi, jarangli undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli so‘zlarni ajratib
8
Rafiyev A. , G‘ulomova N. Ona tili . T. , ―Sharq, 2013.
26

yozish. Mashq yo‘li bilan o‘rganilgan bilim berilgan o‘quv holatiga tatbiq etiladi.
B. Ikkinchi o‘quv holatida o‘rganilgan bilim (“o” unlisi va jarangli undoshlar
to‘g‘risidagi tasavvurlar) berilgan so‘zlarga tatbiq qilinib, yangi formula “o” unlisi,
jarangli undosh” qolipida ishlanadi. Shu yo‘l bilan topshiriq bajarilib, mashq
qilinadi. D. Navbatdagi holatda mashq qilish “e” unlisi, jarangli undosh” qolipiga
to‘g‘ri keladi. Berilganlar orasidan shu qolipdagi so‘zlarni izlash, ajratish yo‘li
bilan  mashq qilinadi. Keltirilgan o‘quv holatlarining uchalasi uchun umumiy
belgilar tubandagicha: ongda qayd etilgan o‘quv holati (1); o‘rganilgan bilim va
malakalar (2); bilimlarni tatbiq etish yo‘li (3); mashq qilishning o‘quvchigagina
daxldorligi (4); mashq natijasining subyektiv xarakteri (5). O‘quv holati psixologik
hodisa bo‘lib, uning mazmuni berilgan o‘quv topshirig‘iga bog‘liq. Berilgan o‘quv
topshirig‘i to‘g‘risida o‘ylash zaruriy bilimlarni izlash ongda o‘quv holatini hosil
qiladi. Bu o‘quvchilarning ta’limda faol ishtirokini ta’minlaydi. Bilim,
ko‘nikmalarni (faoliyat usullarini) qo‘llab mashq qilish jarayonida bilimlar yanada
takomillashadi, ko‘nikmalar malaka darajasiga ko‘tarilib, avtomatlashadi. Bilim,
ko‘nikmalarni esga tushirish, ularni tatbiq etish yo‘lini belgilash va amal qilish
bola faoliyatini takomillashtiradi. Bilim, ko‘nikmalarni topshiriq holatiga tatbiq
etish o‘quvchi faoliyati tempining oshishiga olib keladi. Mashq qilish uchun
topshiriqni o‘qituvchi (darslik muallifi ham) tanlab bola ongida mashq holatini
hosil qilsa-da, mashqni o‘quvchining o‘zi qiladi. Berilgan o‘quv topshirig‘i, uning
vositasida hosil qilingan o‘quv holati barcha o‘quvchilar uchun umumiy, mashq
qilish esa individualdir. Ana shu individuallikka ko‘ra bolalarning ko‘nikma-
malakalarida tafovutlar uchrab turadi. Mashq — mashq qilayotgan subyektning
ishi. Binobarin, mashq qilish subyektiv hodisadir. Uning natijasi mashq qilayotgan
subyektda – o‘quvchida mujassamlashadi. Yuqorida tavsiflangan belgilarning
uchtasi (1-3) obyektiv, ikkitasi (4-5) subyektiv hodisalardir. Mashq qilishning
obyektiv belgilarini hisobga olib, lingvistik mashqlarga quyidagicha ta’rif beramiz.
Lingvistik mashq — o‘rganilgan bilim va faoliyat usullarini o‘quv holatlariga
tatbiq etish yo‘lidir.
27

Lingvistik mashqlar boshqa tizimlarga o‘xshab kompleks elementlardan
iborat. Har qanday tizimning elementlari mohiyati jihatidan ikki turli bo‘ladi:
doimiy -asosiy, o‘zgaruvchan-ikkinchi darajali. Tizimni, ayni holatda lingvistik
mashqlarni barcha elementlariga ko‘ra tahlil etish amri-maholdir. Shu sababli,
lingvistik mashqlarning asosiy elementlarini uning tarkibiy qismlari sifatida tahlil
qilamiz. Lingvistik mashqlar, avvalo, ochiq tizimdir. Zero, hozir o‘tkaziladigan
mashq oldingi mashqlarning davomi, bundan keyin o‘tkaziladigan mashqlar uchun
tayyorgarlik bosqichi sanaladi. Mashq qilish jarayonida bolalarning o‘qish faoliyati
o‘tmishdan hozirga, undan kelajakka tomon harakat qiladi. O‘rganilgan
bilimlardan (o‘tmishdan) ularning amaliyotga tatbiq etilishiga (hozirga) qarab
borish kelajakdagi istiqbolli faoliyat uchun zamin tayyorlaydi. 9

Mashq qilish jarayonining mohiyatini anglash maqsadida mashqning turg‘un-
asosiy tarkibiy qismlarini, uning variantlari sifatida ajratamiz. Invariant - tizimda
qancha o‘zgarish yuz bersa-da, o‘zgarmasdan qoladigan turg‘un elementlardir.
Lingvistik mashqlar tarkibida shunday turg‘un elementlar to‘rtta: mazmun,
maqsad, funksiya - o‘quvchi faoliyatida bajaradigan ish, mashq qilish usuli.
Lingvistik mashqlarning mazmuni. Mashq jarayonida ma’lum xatti - harakat
takrorlanadi. Xatti - harakatni takrorlash o‘rganilgan bilimlarni esga tushirish
vositasida boshqariladi. Mashq qilish jarayonida bilimlarni esga tushirish va ular
asosida faoliyatni boshqarish ko‘nikmalarning malakaga aylanishi -
avtomatlashuviga sabab bo‘ladi. Berilgan topshiriq yoki topshiriqlar tizimi
bo‘yicha mashq qilish jarayonida esga tushiriladigan, takrorlanadigan bilim
lingvistik mashqning mazmuninvarianti sanaladi. Oldin qayd qilinganidek, mashq
o‘quv topshirig‘i asosida o‘tkaziladi. O‘quv topshirig‘i shartiga kiritilgan turli
istilohlarga rioya qilib, mashq uchun zaruriy bilimlar tanlanadi. Mashq qilish
uchun zaruriy bilimlarni esga tushirish, tanlash murakkab psixik hodisa bo‘lib, u
bolalarda xotira, tasavvur, fikrlashni tarbiyalaydi.
Masalan: 1-topshiriq. Matnni o‘qib (. . .) otlarni ajratib yozing.
9
G'ulomov. Ona tili o'qitish prinsiplari va metodlari. - Т .: „O'qituvchi", 1992.
28

2-topshiriq. Matnni o‘qib (. . .) sifatlarni ajratib yozing.
3-topshiriq. Matnni o‘qib (. . .) fe’llarni ajratib yozing.
4-topshiriq. Matnni o‘qib, otlarni birinchi, sifatlarni ikkinchi, fe’llarni
uchinchi ustunga ajratib yozing. Yuqoridagi o‘quv topshiriqlari asosida mashq
qilish jarayonida ishtirok etgan o‘quvchi “Ot” istilohi va “Ot” to‘g‘risidagi o‘z
tasavvuri (1-topshiriq), “Sifat” istilohi va “sifat” to‘g‘risidagi o‘z tasavvuri (2-
topshiriq), “Fe’l” istilohi va “Fe’l” haqidagi o‘z tasavvurlari (3-topshiriq)ga rioya
qilib mashq qiladi. O‘quv topshiriqlari shartida berilgan istilohlar va ularga oid
tasavvurlar (hosil qilingan bilimlar) mashq qilish jarayonida faoliyat
ko‘rsatkichlari vazifasini bajaradi. Agar o‘quvchi lingvistik terminlar va ular ostida
to‘plangan o‘z tasavvurlari–bilimlarni qancha aniq fahmlab, turli tushunchalarni
farqlay olsa, shuncha samarali mashq qilinadi.
Lingvistik mashqlarning mazmun - invarianti bilan ularning soddaligi yoki
murakkabligi belgilanadi. Mashqlarning soddaligi va murakkabligi obyektiv
hodisa. Soddalik va murakkablik topshiriqning mazmuniga (bir mavzu doirasida
yoki ikkidan ortiq mavzu bo‘yicha tuzilganmi), uning shartida ishlatilgan istilohlar
miqdoriga (topshiriq shartida bir yoki undan ortiq istiloh ishlatilganmi) berilgan
faktik materiallar - misollar, matnlarga mutlaqo bog‘liq. Binobarin, bir o‘quv
materiali doirasida tuzilgan o‘quv topshirig‘i asosida o‘tkazilgan mashq sodda, ikki
yoki undan ortiq o‘quv materiallari doirasida tuzilgan o‘quv topshirig‘i asosida
o‘tkaziladigan mashq murakkabdir.
Lingvistik mashqlar quyidagi holatlarda murakkab sanaladi.
1. Mashq uchun tuzilgan topshiriqning shartida terminlar qancha ko‘p
ishlatilgan bo‘lsa, u shuncha murakkabdir. 4-topshiriq shartida “ot”, “sifat”, “fe’l”
istilohlari qo‘llangan. Binobarin, 4-topshiriq asosida o‘tkaziladigan mashq
murakkabdir.
2. Agar berilgan o‘quv topshirig‘ini yanada maydaroq o‘quv topshiriqlariga
ajratib, mashqni tashkil etish imkoniyati bo‘lsa, bunday mashq (4-topshiriq
bo‘yicha o‘tkaziladigan mashq) murakkab hisoblanadi. 4-topshiriqni bir-biriga
29

teng uchta topshiriqqa ajratish mumkin: matnni o‘qib, otlarni ajratib yozing (1);
matnni o‘qib, sifatlarni ajratib yozing (2); matnni o‘qib, fe’llarni ajratib yozing (3).
Mashq qilish uchun tuzilgan o‘quv topshirig‘i o‘ta murakkab bo‘lganda, oldin
ularni ixcham topshiriqlarga ajratib, mashq qilish mumkin. Ixcham topshiriqlar
bo‘yicha mashq o‘tkazish va ulardan murakkab mashqqa qarab borish bolalarning
til hodisalarini yanada puxtaroq o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi. 10
Zotan, mashq
qilish jarayonida foydalaniladigan axborot hajm jihatdan qancha kichik bo‘lsa,
ko‘nikmaning malakaga aylanishi shuncha jadallashuvi fanda allaqachon
isbotlangan.
3. Mashq qilish jarayonida aqliy faoliyat usullari qancha ko‘p ishtirok etsa,
ularning turlaridan ko‘plari (tahlil, sintez, taqqoslash, qarama-qarshi qo‘yish,
abstraksiyalash, induksiya va deduksiya guruhlarga ajratish, tasnif va shu kabilar)
qatnashsa, mashq shuncha murakkablik kasb etadi. 4-topshiriqni bajarish yo‘li
bilan mashq qilishda ot, sifat, fe’l bo‘yicha bilimlar, ularning so‘roqlari, istilohlar
o‘zaro taqqoslanadi, dalillar guruhlarga ajratiladi, tahlil qilinadi. Aqliy faoliyat
usullari ishtirokiga ko‘ra bu mashq murakkabdir.
4. O‘quv topshirig‘i asosida mashq qilish jarayonida oldin o‘rganilgan
bilimlar qancha ko‘p ishtirok etsa, o‘tkazilgan mashq shuncha murakkab
hisoblanadi. 4-topshiriqni bajarish jarayonida ot, sifat, fe’lga oid bilimlar ularning
so‘roqlari, gapdagi vazifalari to‘g‘risidagi tasavvurlar qatnashadi. Demak, 4-
topshiriq bo‘yicha murakkab mashq qilinadi.
5. Agar mashq bajarilgandan so‘ng xulosalar chiqarish imkoniyati qancha
ko‘p bo‘lsa, u shuncha murakkab hisoblanadi. Lingvistik mashqlarning “mazmun-
invarianti” tushunchasini asoslash ularning mazmun tomoniga diqqat qilishimizni
taqozo etadi. Shu tufayli uni mashqning mazmuniy nuqtai nazari deb qarash
maqbuldir.
Lingvistik mashqning maqsadi. Lingvistik mashqlar o‘z mohiyatiga ko‘ra
ko‘p maqsadlidir. Ularning quyidagi ko‘rinishlari farqlanadi:
10
Zunnunov va boshq. Adabiyot o'qitish metodikasi. — Т .: „O'qituvchi”, 1992.
30

1. To‘g‘ri va qo‘shimcha maqsad. Mashq qilish yo‘li bilan erishiladigan natija
uning to‘g‘ri maqsadidir. 1-topshiriqni bajarish yo‘li bilan o‘tkaziladigan mashqda
to‘g‘ri maqsad-bu “ot” to‘g‘risidagi tasavvurlarni kengaytirish, malakalarni
rivojlantirishdir. Mashq qilish jarayonida to‘g‘ri maqsad bilan birga qo‘shimcha
maqsadlarga ham erishiladi. Masalan, berilgan matnni o‘qish, bolalarda yaxshi
o‘qish malakasi sifatlari rivojlantirilsa, matnni tahlil etib, otlarni ajratib yozish
analitik-sintetik faoliyatini o‘stiradi. Yaxshi o‘qish malakasi sifatlarini
rivojlantirish, analitik–sintetik faoliyatni yanada o‘stirish qo‘shimcha
maqsadlaridir. To‘g‘ri va qo‘shimcha maqsadlar bolalarning “o‘qish faoliyati”
nuqtai nazaridan ajratiladi.
2. Yaqin va uzoq maqsad. U yoki bu o‘quv topshirig‘i asosida mashq
o‘tkazishni ko‘zlab ajratilgan maqsad yaqin maqsaddir. 2-topshiriqning yaqin
maqsadi-bolalarning sifat mavzusi bo‘yicha o‘rgangan bilimlarini mustahkamlash,
ko‘nikmalarini rivojlantirib malakaga aylantirishdir. Yaqin maqsadlarni amalga
oshirish yo‘li bilan bolalar hayotga tayyorlanadi. Kelajakka yo‘nalgan istiqbolli
maqsad uzoq maqsaddir. Yaqin va uzoq maqsad o‘qituvchining “o‘qitish faoliyati”
nuqtai nazaridan ajratiladi.
3. Xususiy va umumiy maqsad. Lingvistik mashqlarni o‘tkazishdan
ko‘zlangan xususiy va umumiy maqsadlarni ona tilidan didaktik loyihalar,
masalan, ona tili dasturi tayyorlaguvchilar, darslik mualliflari, o‘quv materiallariga
didaktik ishlov beruvchi shaxslar oldindan belgilaydi.
Lingvistik mashq o‘tkazish uchun tuzilgan o‘quv topshiriqlari shartida
qo‘llangan nutq vositalari (darak, so‘roq, buyruq gaplar) topshiriq matnida
keltirilgan til dalillari, ularni berish tartibi, mashq qilishda o‘quvchilar
faoliyatining ishtiroki, o‘rganilayotgan mavzu, u yoki bu mashqdan darsning qaysi
bosqichida foydalanish mumkinligini e’tiborga olib bir mashqni ikkinchisidan
farqlanadi. Binobarin, mashqning nutq jihatdan shakllanganligi, o‘quvchilar
faoliyatining ishtiroki, mashqning mazmuni, dars bosqichlariga bog‘liqligi
lingvistik mashqlarni tasnif etishning o‘lchovlari sanaladi. Nutq shakllariga ko‘ra
31

lingvistik mashq tiplari. Mashq o‘tkazish uchun tuzilgan o‘quv topshiriqlari
shartida darak, so‘roq, buyruq gaplardan foydalaniladi. Ular vositasida o‘quv
materiali (ta’rif, qoida, aniqlik) bir shakldan ikkinchi shaklga (o‘quv topshirig‘i
ko‘rinishiga) olib kelinadi. Topshiriq shartida qo‘llangan nutq vositalari o‘ziga xos
qo‘zg‘atgich bo‘lib, o‘quvchilarni faoliyatga undaydi.
XULOSA
Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirish natijasida o‘quvchilarda lingvistik
tushuncha hosil bo‘ladi. Hosil qilingan lingvistik tushuncha bundan keyin
o‘rganiladigan bilimlarni o‘zlashtirish uchun, o‘zlashtirilgan lingvistik bilim yangi
32

tushunchalar hosil qilish uchun baza bo‘ladi. Lingvistik tushuncha – harakatdagi
bilim, o‘zlashtirilgan bilim –lingvistik tushuncha. Barcha o‘quv predmetlariga doir
nazariy bilimlar asosida tushuncha hosil qilish ma’lum mushtarak qonunlar asosida
boshqariladi.
Lingvistik bilimlarni o‘zlashtirishdagi dastlabki qiyinchiliklar tilga mansub
o‘quv materiallarining nihoyatda murakkabligi, o‘ta abstraktligidan kelib chiqadi.
Lingvistik bilimlarni bir qadar konkretlashtirish uchun o‘rganilayotgan mavzuga
doir til dalillari tanlanadi. Faktik materiallar lingvistik abstraksiyalash va
konkretlashtirishni ta’minlaydi. Lingvistik tushuncha til dalillari ustida
abstraksiyalash, konkretlashtirish va umumlashtirish natijasi sifatida shakllanadi.
Tilimizdagi shakldosh grammatik shakllar (omoformalar)ning mavjudligi ham
ta’lim jarayonida ancha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi.
Lingvistik mashqlardan til bilimlarini o‘rganish, mustahkamlash, takrorlash,
tekshirish, umumlashtirish maqsadlarida foydalaniladi. Shuningdek, ular bolalarda
orfoepik, orfografik, uslubiy, punktuatsion va shu kabi malakalar hosil qilishning
yetakchi omili sanaladi. Binobarin, lingvistik mashqlarning mohiyatini to‘liq
anglagan, ularning qurilishi xususida bilimlarga ega bo‘lgan, tiplarini ajrata
biladigan, ularni tizimga keltirish texnologiyasini egallagan o‘qituvchigina ulardan
unumli foydalanadi.
Lingvistik mashqlar boshqa tizimlarga o‘xshab kompleks elementlardan
iborat. Har qanday tizimning elementlari mohiyati jihatidan ikki turli bo‘ladi:
doimiy -asosiy, o‘zgaruvchan-ikkinchi darajali. Tizimni, ayni holatda lingvistik
mashqlarni barcha elementlariga ko‘ra tahlil etish amri-maholdir. Shu sababli,
lingvistik mashqlarning asosiy elementlarini uning tarkibiy qismlari sifatida tahlil
qilamiz. Lingvistik mashqlar, avvalo, ochiq tizimdir. Zero, hozir o‘tkaziladigan
mashq oldingi mashqlarning davomi, bundan keyin o‘tkaziladigan mashqlar uchun
tayyorgarlik bosqichi sanaladi. Mashq qilish jarayonida bolalarning o‘qish faoliyati
o‘tmishdan hozirga, undan kelajakka tomon harakat qiladi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh.
Ona tili o‘qitish metodikasi.–T.: Noshir, 2009. – 163 b.
34

2. A’zimova I., Mavlonova K., Quronov S., Sh.Tursun. “Ona tili va o‘qish
savodxonligi” , 1-sinflar uchun darslik , -Toshkent , Respublika ta’lim
markazi, 2021.
3. A’zimova I., Mavlonova K., Quronov S., Sh.Tursun. “Ona tili va o‘qish
savodxonligi” , 2-sinflar uchun darslik, -Toshkent, Respublika ta’lim
markazi, 2021.
4. X.Ne`matov, O.Bozorov. Til va nutq. Toshkent. “ O`qituvchi” 1993 yil.
5. X.Ne`matov, A.G`ulomov. Maktabda til sathlarini o`zaro bog`lab o`rganish.
Toshkent. 1992 yil.
6. Bobomurodova A. Ona tili ta‘limi jarayonida o‘yin-topishmoqlardan
foydalanish. T. : Musiqa. 2009.
7. G‘ulomov. Ona tili o‘qitish prinsiplari va metodlari. - Т .: „O‘qituvchi",
1992.
8. Zunnunov va boshq. Adabiyot o‘qitish metodikasi. — Т .: „O‘qituvchi”,
1992.
9. Rafiyev A. , G‘ulomova N. Ona tili . T. , ―Sharq , 2013.
10. Golish L. V. , Fayzullayeva D. M. Pedagogik texnologiyalarni
loyihalashtirish va rejalashtirish. T. , ―Iqtisodiyot, 2012.
11. N. Mahmudov, A. Sobirov, Sh. Sattorov,Sh. Toshmirzayeva, D.
Mannopova. Ona tili.5-sinf uchun darslik.T: G‘.G‘ulom nashriyoti. 2020
12. G‘ulomov A. Nutq o‘stirish mashg‘ulotlari (O‘qituvchilar uchun
metodik qo‘llanma). Toshkent, «O‘qituvchi», 1995.
INTERNET MANBALARI:
1. www.arxiv.uz
2. www.jdpu.uz
3. www.ziyonet.uz
35

Sotib olish