Loyihaviy faoliyat texnologiyasining pedagogikadagi o‘rni - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	224.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

241 Sotish

Loyihaviy faoliyat texnologiyasining pedagogikadagi o‘rni

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI

________________________________________ fakulteti
___________________________________ kafedrasi
“__________________________________” yo‘nalishi _-kurs
___________-guruh talabasi _____________________ ning
“MAKTABGACHA TA’LIMDA PEDAGOGIK JARAYONLARNI
LOYIHALASHTIRISH” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
Mavzu: Loyihaviy faoliyat texnologiyasining pedagogikadagi o‘rni

Topshirdi: __________________
Qabul qildi: __________________
Urganch-2024
1

Mundarija
KIRISH …………………………………………………………………….3-bet
I.BOB. LOYIHALASHTIRISH TEXNOLOGIYASI ASOSIDA
HAMKORLIKNI TA’MINLASHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
I.1. Loyihalashtirish texnologiyasi hamkorlikni ta’minlashning noyob vositasi
sifatida ..………………………………………………………………………………… 6-bet
1.2. Loyihalashtirish faoliyati vositasida maktabgacha katta yoshdagi bolalarning
kognitiv qiziqishlarini rivojlantirish ……………………………….…….. 12-bet
II.BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA
LOYIHALASHTIRISH FAOLIYATINING TEXNOLOGIYALARI
2.1. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda pedagogik faoliyatga yondashuvni amalga
oshirish usuli………………………………………………………………. 19-bet
2.2. Bolalarni pedagoglar va ota-onalar bilan hamkorlikda ijod qilishi shakllari
…………………………………………………………………..………... 27-bet
2.3. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida innovatsion pedagogik texnologiyalar
asosida loyihalash usullari.…………………………………………..……34-bet
XULOSA ……………………………………………………………....….43-bet
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………...44-bet
ILOVALAR ................................................................................................45-bet

2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim tizimiga katta
e’tibor bilan qaralmoqda. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari ta’lim va tarbiya
jarayonlarida bolalami maktab ta’limiga sifatli tayyorlash va ta’limni tashkil
etishning muhim shartlridan biri zamonaviy texnologiyalami joriy etish,
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’limiy jarayonlami qiziqarli pedagogik
texnologiyalar asosida tashkil etishdir. Bu jarayonlami loyihalashtirishda
maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbari va tarbiyachi pedagoglariga katta mas’uliyat
yuklaydi. Shuning uchun ham pedagogik kadrlami tayyorlash masalasiga
mamlakatimiz rahbari tomonidan katta e’tibor qaratilmoqda.
Respublikamizda 2019-yil 8-maydagi PQ-4312-son “O‘zbekiston
Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi”ni ishlab chiqildi. Konsepsiya O‘zbekiston Respublikasida
maktabgacha ta’limni rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari, ustuvor yo‘nalishlari,
o‘rta va uzoq muddatli istiqboldagi bosqichlarini belgilaydi hamda maktabgacha
ta’lim sohasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan dasturlar va kompleks chora-
tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi 1
.
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirishda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
yosh avlodning aqliy-intellektual, estetik, jismoniy, m a’naviy salohiyatini
oshirishga qaratilgan chora-tadbirlami takomillashtirish alohida dolzarblik
masaladir. Bu borada pedagog rahbar-jamiyatning yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga
qo‘ygan ijtimoiy buyurtmasining asosiy ijrochisiga aylanishi muqarrar.
Davlatimiz rahbari joylarga tashrifi chog‘ida yosh avlod tarbiyasining birlamchi
va mubim bo‘g‘ini sifatida maktabgacha ta’lim tizimini yuksaltirish, bog‘chalarning
moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ulami mohir pedagoglar bilan ta’minlash,
bolalami maktabga sifatli tayyorlash masalasiga alohida e’tibor qaratmoqda 2
.
Shuningdek, kelajak avlodimizning ma’naviyati, bilimli, iqtidorli va qobiliyatli
1 O‘zbekislon Respublikasi Prezidcnrining qaron, 08.05.2019 yildagi PQ-4312-son
2 "Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishini takomillashtish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi PQ 30.09.2017
3

bo‘lishi, ulam ing sog‘ligi biz uchun eng muhim masala ekanligini ham ta’kidlab
o‘tganini bilamiz.
Hozirgi globallashuv jarayonida jahonda texnologiyalar va axborotlashtirish
jarayonlarining rivojlanishi davrida maktabgacha ta ‘limni isloh qilish, komil
insonni tarbiyalash, ularga zamonaviy ta’lim berish masalalari birinchi navbatda hal
qilinishi kerak bo‘lgan muammo hisoblanadi. Shu sababli, maktabgacha ta’limni
isloh qilishda bolaning maktabga tayyorgarligi bilan belgilanuvchi ta ‘lim sifatmi
oshirish muhim va zarurdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim sifatini ta’minlashda zamonaviy
yondashuvlar, boshqaruv, innovatsiya va axborot texnologiyalarini ta’lim-tarbiya
jarayoniga joriy etishda pedagogik jarayonlarga rahbarlik layoqatini oshirish
muhimdir. Ushbu vazifani amalga oshirishda maktabgacha ta ‘lim tashkilotlari
rahbar xodimlarining har biridan yuksak kasbiy salohiyat va insoniy sifatlarga ega
bo‘lish talab etilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ham bu haqida shunday
ta’kidlab o‘tgan: «Avvalam bor, uning vatanparvar va yurtparvarlik fazilatlariga ega
bo‘lishi, ona yurtini chin qalbidan sevishi va ardoqlashi, el-yurti uchun o‘zini
ayamasligi, kerak bo‘lsa, bu yo‘lda jonini ham fido qilishiga tayyor bo‘lishini, o‘z
kasb-korining ustasi, shu ishning chinakam bilimdoni. bu borada boshqalarga
o‘rmak bo‘lishini kutadi. Jamoatchilik, xalq rahbar shaxsning mustaqil
dunyoqarashi, keng fikrlashi, uzoqni ko‘ra bilish qobiliyati bilan boshqalardan
ajralib turishini, iymon e’tiqodi mustahkam, irodasi baquvvat, or-nomusli, harom-
xarish ishlardan hazar qiladigan, izlanuvchan, tashabbuskor, tadbirkorlik fazilatiga
ega bo‘lishini, tashkilotchi, talabchan va qat’iyatli bo‘lishini istaydi 3
».
Mustaqil O‘zbekistonda pedagog-tarbiyachi kasbiga hurmat e’tibor va uni
sharaflash, shu bilan birga ustozlar oldiga m as’uliyat juda beqiyosdir.
O‘zining fidokorona mehnati bilan yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash sifatini
osbirishga katta hissa qo‘shayotgan ijodkor pedagoglar, olimlar, tadqiqotchilar soni
3 ShMirziyoyev. "Buyuk kelajakni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz" Toshkent:
O‘zbekistion 2017
4

yil sayin ortib bormoqda. Bunday holatlaming barchasi mustaqil O‘zbekistonda
pedagog-tarbiyachi shaxsiga bo‘lgan e’zoz, e’tibordan dalolatdir.
Shunday qilib, ta’lim-tarbiya sifatini oshirish hamda maktabgacha ta’limning
pedagogik jarayonida yangi mazmun va mohiyatga ega bo‘lgan insonparvarlik
tamoyillariga asoslangan, yaratuvchanlik, ijodkorlikka intilish hissi bilan to‘ldirilgan
ta’lim jarayoni komil inson shaxsini yetuklikka yo‘naltiradi. O‘zbekistonda
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib borilayotgan islohotlar, yangi loyihalar,
pedagogik texnologiyalar ta’lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo‘nalishga olib
chiqdi. Ta’lim tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, natijada pedagogik
jaiayonga mos holda mazmunning ham, pedagogik jarayonning ham yangilanishi
tabiiydir. Bu mamlakatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli shaxs
manfaatlarini, kelajagini qurishni ta’minlashga juda katta xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi – Loyihalashtirish texnologiyasi hamkorlikni
ta’minlashning noyob vositasi mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish dan
iboratdir.
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim yoshidagi barcha guruh
tarbiyalanuvchilari: kichik, o‘rta, katta va maktabga tayyorlov guruh
Kurs ishining predmeti. Loyihalashtirish texnologiyasi hamkorlikni
ta’minlash dan foydalanish ning mazmuni, shakl, metod va vositalari tashkil etadi.
Kurs ishining vazifalari.
Loyihalashtirish texnologiyasi hamkorlikni ta’minlashning ilmiy-nazariy
asoslari doir tushunchalar mazmuni yoritish
Loyihalashtirish texnologiyasi hamkorlikni ta’minlash usullari va
Maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘yin faoliyatining psixologik turlarini qo‘llash
usullaridan foydalanishga o‘rgatish
Kurs ishining tuzilishi. Mundarija, kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I.BOB. LOYIHALASHTIRISH TEXNOLOGIYASI ASOSIDA
HAMKORLIKNI TA’MINLASHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
I.1. Loyihalashtirish texnologiyasi hamkorlikni ta’minlashning noyob vositasi
sifatida
Tug‘ilgandan boshlab, bola uni o‘rab turgan dunyoni kashf etuvchi,
tadqiqotchisidir. Uning uchun hamma narsa birinchi: quyosh va yomg‘ir, qo‘rquv
va quvonch. Besh yoshli bolalar ―nima uchun deb atalishini hamma yaxshi‖
biladi. Bola o‘zi barcha savollariga javob topa olmaydi - tarbiyachilar unga yordam
berishadi. Bugungi kunda fan va amaliyotda bolaning o‘zini o‘zi rivojlantiruvchi
tizim sifatida qarashi jadal himoya qilinmoqda, kattalarning sa’y-harakatlari esa
bolalarning o‘zini o‘zi rivojlantirishi uchun sharoit yaratishga qaratilgan bo‘lishi
kerak.
Loyihalash texnologiyasi - bu bolalar va kattalarning hamkorlikni,
birgalikda yaratishni ta’minlashning o‘ziga xos vositasi, ta’limga o‘quvchiga
yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirish usuli. 4

Loyiha nima?
Loyiha – bu:
 ko‘zlangan maqsadlarga erishish uchun bosqichma-bosqich va oldindan
rejalashtirilgan amaliy faoliyat jarayonida bolaning atrof-muhitni pedagogik
jihatdan tashkillashtirilgan rivojlantirish usuli.
 ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan mustaqil va jamoaviy ijodiy tugallangan ish.
 tarbiyachi tomonidan maxsus tashkil etilgan va tarbiyalanuvchilar tomonidan
mustaqil ravishda bajariladigan, muammoli vaziyatni hal qilishga qaratilgan va
ijodiy mahsulot yaratish bilan yakunlangan harakatlar majmui.
Loyiha usuli nima? U juda ko‘p turli xil ta’riflarga ega, ammo umuman
olganda bu pedagogik texnologiya bo‘lib, uning o‘zagi bolalarning mustaqil
faoliyati - tadqiqot, kognitiv, samarali bo‘lib, bu jarayonda bola atrofdagi dunyoni
4 Djurayeva R, Tojiboyeva H.M, Nazirova G.M “Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya
berishning zamonaviy tendensiyalari” Toshkent 2015 yil.
6

o‘rganadi va yangi bilimlarni haqiqiyga o‘zlashtiradi. mahsulotlar. Zamonaviy
pedagogik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, maktabgacha ta’limning asosiy
muammosi - idrok jarayonining hayotiyligini, jozibadorligini yo‘qotishdir.
Maktabga borishni istamaydigan maktabgacha yoshdagi bolalar soni ortib
bormoqda; sinflar uchun ijobiy motivatsiya kamaydi, bolalarning ko‘rsatkichlari
pasaydi.
Jahon tajribasiga moslashgan yo‘naltirilgan yangi ta’lim tizimining
shakllanishi maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagogik nazariyasi va
amaliyotida jiddiy o‘zgarishlarni, pedagogik texnologiyalarni takomillashtirishni
taqozo etadi. Pedagogik faoliyatning vazifalari jamiyatga integratsiyalashgan, unda
ijobiy xulq-atvorga ega bo‘lgan, mustaqil fikrlaydigan, bilimlarni egallaydigan va
amalda qo‘llaydigan (nafaqat uni yodlab, qayta ishlab chiqara oladigan), qabul
qilingan qarorlarni diqqat bilan ko‘rib chiqa oladigan, o‘z harakatlarini aniq
rejalashtira oladigan shaxsni tarbiyalashdan iborat.
Bu vazifalarni amalga oshirish bola bilan natija uchun ishlashga qodir, uni
kommunikativ ko‘nikma va ko‘nikmalarga o‘rgatish, o‘quv jarayonini tashkil
etishda avtoritarizmdan voz kechish, o‘z-o‘zini tarbiyalashga qodir bo‘lgan
tarbiyachini shakllantirish bilan bog‘liq mustaqil aqliy faoliyatga intilish. Bugungi
kunda har qanday maktabgacha ta’lim tashkilotsi o‘zgaruvchanlik tamoyiliga
muvofiq, o‘z ta’lim modelini tanlash va pedagogik jarayonni tegishli g‘oyalar va
texnologiyalar asosida loyihalash huquqiga ega. 5
An’anaviy ta’lim ijodiy
qobiliyatlarni rivojlantirishga, maktabgacha yoshdagi bolalarning qiziqishi va faol
ijodiy faoliyatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishga qaratilgan samarali ta’lim bilan
almashtiriladi.
Ushbu muammolarni hal etishning samarali vositalaridan biri bo‘lgan
maktabgacha ta’lim tashkilotsi pedagogik jamoasi pedagogik loyihalash usulini
tarbiyachilarning kompetentsiyasini shakllantirishga, ularning tadqiqotchilik
qobiliyatini rivojlantirishga ta’sir qiluvchi ishni rejalashtirish va tashkil etish
5 Abdullayeva M.A “O‘yin mashg‘ulotlarini boshqarish orqali maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim
yoshidagi bolalar faolligini oshirish” “Fan va texnologiya” 2016 yil

7

shakllaridan biri, deb hisoblaydi. ijodkorlikni rivojlantirish, prognozlash,
innovatsion vositalarni izlash va shu bilan o‘quv jarayoni sifatini oshirish.
Texnologiyani amaliyotga joriy etish - loyiha usuli bolalar bilan ishlash
uslubini o‘zgartirishga imkon berdi: bolalarning mustaqilligini, faolligini,
qiziquvchanligini oshirish, bolalarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish,
qiyin vaziyatdan chiqish yo‘lini topish qobiliyatini rivojlantirish, o‘z qobiliyatiga
ishonch hosil qilish, ota-onalar va boshqa oila a’zolarini maktabgacha ta’lim
jarayoniga jalb qilish. Shu sababli, maktabgacha ta’lim tashkilotlarining ta’lim
jarayonida loyiha faoliyati bolalar va tarbiyachilar, shuningdek, ota-onalar va
boshqa oila a’zolari ishtirok etadigan hamkorlik xarakteriga ega.
Loyiha usuli barcha yosh guruhlariga moslashtirilishi mumkin, faqat
bolalarning psixologik va fiziologik xususiyatlarini hisobga olish, ushbu bosqichda
maktabgacha yoshdagi bolalarning manfaatlarini tushunish kerak. Shunday qilib,
boshlang‘ich maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda tarbiyachi maslahatlar,
etakchi savollardan foydalanishi mumkinmi? Kattaroq maktabgacha yoshdagi
bolalarga esa ko‘proq mustaqillik berilishi kerak. Loyihalar turli mezonlarga ko‘ra
tasniflanadi. Eng muhimi dominant faoliyatdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari amaliyotida quyidagi turdagi loyihalar
qo‘llaniladi: Tadqiqot: tadqiqot olib boriladi, uning natijalari ijodiy mahsulot
(gazetalar, dramatizatsiyalar, eksperimentlar fayli kabinetlari) shaklida tuziladi.
bolalar dizayni, oshxona kitobi va boshqalar). Masalan, bilish (kuzatish, tajriba)
usuli yordamida ma’lum bir taxminni (gipotezani) tekshirishni faraz qiling. "Nima
uchun bolalar kasal bo‘lishadi?", "Biz suv haqida nima bilamiz", "No‘xat qanday
o‘sadi?"; Rol o‘ynash: bu ijodiy o‘yinlar elementlariga ega bo‘lgan loyiha, bolalar
ertak qahramonlari qiyofasiga kirib, muammolarni o‘zlari hal qilganda. Ushbu
loyihalar rolli o‘yinga asoslangan va bolalar ularda faol ishtirok etadilar. Masalan,
"Mening sevimli o‘yinchog‘im", "Ertakni ziyorat qilish";
Loyiha bo‘yicha ish bosqichlari:
Loyihani ishlab chiqishning birinchi bosqichi - maqsadni belgilash: tarbiyachi
muammoni bolalar muhokamasiga qo‘yadi.
8

Loyihaning ikkinchi bosqichi - maqsadga erishish uchun birgalikdagi harakatlar
rejasini ishlab chiqish. Birinchidan, bolalar ma’lum bir mavzu yoki hodisa haqida
allaqachon bilganlarini bilib olishlari uchun umumiy muhokama o‘tkaziladi.
Tarbiyachi javoblarni guruh ko‘rishi uchun katta qog‘ozga yozib qo‘yadi.
Javoblarni tuzatish uchun bolalarga tanish va tushunarli shartli sxematik
belgilardan foydalanish yaxshiroqdir. Keyin tarbiyachi ikkinchi savolni so‘raydi:
"Biz nimani bilmoqchimiz?" Javoblar ahmoqona yoki mantiqsiz bo‘lib
ko‘rinishidan qat’i nazar, yana yozib olinadi. Bu erda tarbiyachi sabr-toqat, har bir
bolaning nuqtai nazarini hurmat qilish, bolalarning bema’ni gaplariga nisbatan
xushmuomalalik ko‘rsatishi muhimdir. Barcha bolalar gapirib bo‘lgach, tarbiyachi
so‘raydi: "Savollarga qanday javob topishimiz mumkin?" Bu savolga javob berib,
bolalar shaxsiy tajribalariga tayanadilar.
Turli tadbirlar qo‘yilgan savolga yechim bo‘lib xizmat qilishi mumkin:
kitoblar, ensiklopediyalarni o‘qish, ota-onalar, mutaxassislar bilan bog‘lanish,
eksperimentlar o‘tkazish, tematik ekskursiyalar. Qo‘shma harakatlar rejasini
tuzgandan so‘ng ,
loyiha bo‘yicha ishning uchinchi bosqichi - uning amaliy qismi boshlanadi.
Bolalar kashf qiladi, tajriba qiladi, izlaydi, yaratadi. Bolalarning fikrlashini
faollashtirish uchun tarbiyachi muammoli vaziyatlarni, jumboqlarni hal qilishni
taklif qiladi, shu bilan ongning izlanuvchanligini rivojlantiradi. Tarbiyachi shunday
vaziyatni yarata olishi kerakki, bola o‘z-o‘zidan nimanidir o‘rganishi, taxmin
qilishi, sinab ko‘rishi, o‘ylab topishi kerak. Bolaning atrofidagi muhit, xuddi
tugallanmagan, tugallanmagan bo‘lishi kerak. Bu holatda kognitiv va amaliy
faoliyatning burchaklari alohida rol o‘ynaydi.
Loyiha bo‘yicha ishning yakuniy, IV bosqichi - loyiha taqdimoti. Taqdimot
bolalarning yoshiga va loyiha mavzusiga qarab turli shakllarda o‘tkazilishi
mumkin: yakuniy o‘yin-darslar, viktorina o‘yinlari, tematik o‘yin-kulgilar,
albomlar dizayni, foto ko‘rgazmalar, mini-muzeylar, ijodiy gazetalar.
Hozirgi kunda mamlakatimizda bo layotgan ijtimoiy, ma muriy o zgarishlarʻ ʼ ʻ
bilan bir qatorda, ta lim sohasidagi islohotlar ushbu jabhadagi yangiliklarning
ʼ
9

doimo qo llab-quvvatlanayotganidan darak beradi. Xususan, pedagogikʻ
jarayonlarni tashkil etish va amalga oshirishda zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish, hamda ta lim beruvchi bilim, ko nikma va malakalarini
ʼ ʻ
uyg unlashtirilgan holda dars jarayonini tashkil etish bugungi kunning eng dolzarb
ʻ
mavzularidan biriga aylangan.
Pedagogik jarayonni loyihalashda pedagogning faoliyati, pedagogik
vositalarni qo‘llash mazmuni va imkoniyatigina hisobga olinmasligi kerak. U
asosan alohida o‘quvchi va o‘quvchilar guruhi tomonidan tashkil etiluvchi
faoliyat mazmunini yoritishi zarur. Loyihalash ta’limning ijtimoiy, pedagogik
maqsadlarga tayangan holda, pedagogik jarayonni aks ettiruvchi umumiy
strategiya hisoblanadi. Loyihalashda o‘quv rejasi, dasturlari, darslik, metodik
tavsiyalar va boshqa o‘quv qo‘llanmalar muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
Pedagogik maqsad pedagogik jarayonni tashkil etishga tayyorlanish
bosqichida pedagogik vazifa sifatida qabul qilinadi. Pedagogik faoliyatning
muvaffaqiyati turli vazifalar mohiyatining bir yo‘la yoki birin-ketin anglanishiga
bog‘liq. Pedagogik faoliyat uchun umumiy bo‘lgan vazifalarni belgilab olish
muhimdir. So‘ngra pedagogik jarayonning ma’lum bosqichi mohiyatini aniq
ifodalaydigan bosqichli vazifalar (alohida olingan bosqich vazifalari)ni,
nihoyat xususiy (vaziyatli) pedagogik vazifalarni aniq belgilab olish maqsadga
muvofiq.
Agar pedagogik vaziyatyetarli darajada to‘g‘ri anglanmasa, u holda
pedagogik vazifalarning hal etish yo‘llari ham to‘g‘ri belgilanmaydi. Endigina
kasbiy faoliyatni boshlagan tarbiyachi tajribasizligidan pedagogik vaziyatnini
to‘g‘ri anglash, vazifalarni to‘g‘ri belgilash malakasiga ega bo‘lmaydi. Shu
sababli ular o‘zlaricha yo‘l tutadilar va pedagogik vazifani darhol hal etmoqchi
bo‘ladilar, natijada jiddiy xatoga yo‘l qo‘yiladi. Ammo, ayrim holatlarda
tajribali pedagoglar ham pedagogik vaziyatni to‘g‘ri anglashga e’tiborsiz
qaraydilar. Natijada pedagogik faoliyatda nomutanosibligi vujudga keladi:
pedagog o‘z faoliyatining pedagogik maqsadlarni hal etilishini ta’minlay olish-
10

olmasligini o‘ylab o‘tirmay, o‘quvchilarni faollashtiradi, ko‘rgazmali qurollardan
foydalanadi, bilimlarni nazorat qiladi.
Pedagogik faoliyatning yana bir nomutanosiblik tomoni shundaki,
ko‘pchilik pedagoglar pedagogik vazifalarni ikkinchi darajali, funkstional,
o‘tkinchi vazifalarga almashtiradilar va faqat ulargagina o‘z diqqatlarini
qaratadilar. Pedagogik vazifani anglash mavjud ma’lumotlarni tahlil qilish va
tashxis qo‘yish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.1Shu o rinda amerikalik olimʻ
Benjamin Blum tomonidan ilgari surilgan nazariy g oyalardan birini ta kidlash
ʻ ʼ
o tish joiz. Ushbu taksonomiya o quv maqsadlarini aniqlashtiribgina qolmay,
ʻ ʻ
balki ularni tartibga ham soladi. O quv maqsadlarini aniq toifalash pedagogga o z
ʻ ʻ
xatti-harakatlarini bosh maqsadga yo naltirishga va o quv materialini aniq
ʻ ʻ
tushunishga imkon yaratadi.
Ushbu taksonomiyaning nazariy asosi sifatida 6ta o quv maqsadining
ʻ
toifalari olingan: bilish tushunish, qo llash, analiz (tahlil), sintez va baholash. Bu
ʻ
taksonomiyaning sharofati o laroq taraqqiyotning turli jabhalarida, xususan fan,
ʻ
texnika, texnologiya sohasida bugungi kunga qadar ulkan ilmiy izlanishlar va
loyihalar amalga oshirildi.Umuman, ta’limni texnologiyalashtirish g‘oyasi yangilik
emas. Bundan 400 yil avval chex pedagogi Yan Amos Komenskiy ta’limni
texnologiyalashtirish g‘oyasini ilgari surgan. U ta’limni “texnikaviy”
qilishgaundagan, ya’ni hamma narsa, nimaga o‘qitilsa, muvaffaqiyatga ega
bo‘lsin. Natijaga olib keluvchi, o‘quv jarayonini, u “didaktik mashina” deb
atagan.
Bunday didaktik mashina uchun: aniq qo‘yilgan maqsadlar; bu maqsadlarga
erishish uchun, aniq moslashtirilgan vositalar; bu vositalar bilan qanday
foydalanish uchun, aniq qoidalarni topish muhimligini yozgan. Ta’lim nazariyasi
va amaliyotida o quv jarayoniga texnologik xususiyatni berish uchun 50-yillarda
ʻ
birinchi urinishlar qilib ko rilgan. Ular o‘z ifodasini an anaviy o qitish uchun
ʻ ʼ ʻ
majmuali texnik vositalarni yaratishda topgan.
Pedagogik loyihalashda pedagogik vazifaningyaxlit holda mazmunan,
tashkiliy-metodik, moddiy-texnik hamda ijtimoiy-psixologik (hissiy,
11

kommunikativ va h.z.) jihatdan hal etilishini ta’minlash talab etiladi O‘quv dasturi
yoki o‘quvchi shaxsi ta’lim mazmunini loyihalashning asosi bo‘lib, bu vaziyatda
tarbiyachi pedagogik faoliyat, maqsad va sharoitlarga muvofiq holda
o‘quvchilarganimani taqdim etish xususida mustaqil qaror qabul qiladi.
Qaror qabul qilish jarayonida quyidagilarni hisobga olish maqsadga
muvofiqdir:
1) o‘quvchilar tavsiya etilayotgan ma’lumotdan nimani va qanday
hajmda o‘zlashtirishlari zarurligi;
2) o‘quvchilarning dastlabki tayyorgarlik darajasi, ularning o‘quv
ma’lumotlariniqabul qilish imkoniyatlari;
3) tarbiyachining shaxsiy, shuningdek, ta’lim tashkilotsining moddiy-
texnik bazasi.
Bu o‘rinda o‘quv ma’lumotlarini loyihalash texnologiyasi muhim o‘rin
tutadi. Texnologik munosabatda o‘quv materiali va uning tuzilishi muammosi
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu muammoni hal etishda «didaktik material» va
«o‘quv materiali» tushunchalari mohiyatini farqlay olish zarur. G.A.Ball nuqtai
nazariga ko‘ra, didaktik material shunday obyektlar tizimidan (ya’ni, didaktik
material obyektlar tizimi) iboratki, ularning har biri ijtimoiy bilim va tajribadan
kelib chiqib, moddiy yokimoddiylashgan model tarzida qo‘llaniladi.
I.2. Loyihalashtirish faoliyati vositasida maktabgacha katta yoshdagi
bolalarning kongnitiv qiziqishlarini rivojlantirish
Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-texnik
bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish,
malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash
darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari
va texnologiyalarni tatbiq etish, bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy,
estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish maqsadida “2017-
2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish choratadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli qarori “Nodavlat ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish
12

faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3276-sonli
qarori “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-3261-sonli qarori, “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha
ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3305-sonli qarori,
“Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” PF-5198-sonli Farmoni qabul qilindi.
«Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat
talablari» va «Ilk qadam» o‘quv dasturining ishlab chiqilishi uzluksiz ta’lim
tizimida maktabgacha ta’limni samarali amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar
yaratdi. Albatta maktabgacha ta’limni ham shaklan, ham mazmunan yangilashga
qaratilgan bu kabi innovatsiyalar ota-onalardan tortib barcha pedagoglar bola
tarbiyasi, uning ta’lim olishga tayyorgarligiga zamon talablaridan kelib chiqqan
holda yondashuvini talab etadi.
Bugungi kunda yosh avlodni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish va
jahondagi o‘z tengdoshlari bilan raqobatlasha oladigan kuchli bilimlar egasi etib
tarbiyalash bugungi kunning dolzarb masalasiga aylangandir.Yaratilayotgan ulkan
imkoniyatlar yosh avlodni ta’lim-tarbiya olishida o‘zining munosib hissasini
qo‘shmoqda. O‘sib kelayotgan yosh avlodga har qaysi ta’lim yoshida o‘ziga xos
e’tibor qaratilishi yoshlar tarbiyasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganidan darak
beradi. Millatimizga xos bo‘lgan ilm olishga qiziqish, intilish, jo‘shqinlik,
qat’iyatlilik, shijoatkorlik, yuksak salohiyat avlodlar davomiyligini ta’minlovchi
sifatlar hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risidagi Farmonining Ijtimoiy
sohani rivojlantirish deb nomlangan to‘rtinchi yo‘nalishida ko‘rsatib berilgan
bo‘lib, unda Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining qulayligini ta’minlash, umumiy
o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus va oliy ta’lim sifatini yaxshilash hamda ularni
rivojlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirish zarurligi takidlangan.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari, birinchidan, maktab yoshiga qadar bo‘lgan
bolalarning umumiy savodini chiqarish, bolalarda Vatanni sevish, u bilan
13

g‘ururlanish hissini uyg‘otish, Konstitutsiyani o‘rgatish, dunyoqarashini
kengaytirish imkonini berayotgan bo‘lsa, ikkinchidan, yosh bolali onalarning
mehnat qilishga oid konstitutsiyaviy huquqini ro‘yobga chiqarishga ham xizmat
qiladi. 2019-yil 8-mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
«O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi» tasdiqlandi.
Konsepsiyada: «Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy,
estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish,ta’lim-tarbiya
jarayonini takomillashtirish, bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning
boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy,
nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi
lozim»ligi alohida takidlangan. Ayniqsa, ta’lim tizimining yetakchi bo‘g‘inlaridan
biri hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimida o‘qitilishining sifati va
samaradorligiga katta ahamiyat berish davr talabiga aylandi.
Maktabgachcha yoshdagi bolalarning bilishga bo‘lgan ehtiyojlarini
qondirish, qiziqishlarini shakllantirish tarbiyachilarning eng asosiy vazifalaridan
hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning bilishga bo‘lgan qiziqishlarini
shakllantirish juda ko‘plab omillarga bog‘liqdir. Asosiy omillardan biri bu
tarbiyachining mashg‘ulotlarni bolalar uchun qiziqarli qilib tashkil eta olishi, o‘yin
faoliyati orqali aniq yetkaza bera olishidir.
Xorijda maktabgacha talim tashkilotlarida loyihalashtirish faoliyati
mavzusida ish olib borgan olimlar; A.V.Borovlevva, N.AVinogradova,
E.P.Pankova, A.A.Kudryvateva, I.V.Kuznetsova, N.Yu.Matseva, I.A.Paxomova,
O.G.Chexovskiy, T.A.Danilina, S.I.Sapranova.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim tarbiyasi va bilishga qiziqishlari
rivojlantirishda; F.R.Qodirova, Sh.Q.Toshpo‘latova, N.M.Qayumova,
M.N.A’zamova, Sh.Sodikova, D.R.Babayeva, N.N.Jamilova, O.Hasanbayeva,
O.A.Maxmudova, S.A.Maxmudovalar ish olib borishgan;
Bilishga bo‘lgan qiziqlarini rivojlantirish masalasining fiziologik asoslari
(I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, S.L.Rubinshteyn, Yu.A.Samarinlar); Psixologik
14

asoslari; (A.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, P.YA.Galperin,
D.B.Elkonin lar); pedagogik jarayonda shaxsni ko‘zda tutishga asoslangan
pedagogik texnologiya (Sh.A.Amonashvili texnologiyasi); o‘quv materialini
sxemalar va modellar ishorasi asosida o‘qitishni jadallashtirish texnologiyasi
(V.F.Shatalov texnologiyasi); o‘quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil etish
asosiga qurilgan texnologiya (S.N.Lisenkova texnologiyasi, N.P.Guzikning o‘qitish
tizimini rejalashtirish texnologiyasi); o‘qitishni dasturlash texnologiyasi
(B.P.Bespalko)lar tomonidan ilmiy asoslab berilgan.
Bu tadqiqotlarning barchasi bolalarning bilish faoliyatlarini takomillashtirish
maqsadini ko‘zlagandir. Yuqoridagi tadqiqotlarning barchasi turli davrlar ehtiyoji
va talablari nuqtai nazaridan o‘rganilgan bo‘lib, o‘ziga xos ahamiyatga ega. Biroq,
aynan maktabgacha yoshdagi bolalarining bilishga bo‘lgan qiziqishlarini
shakllantirish masalasi bugungi davr talablari asosida qayta o‘rganib chiqishni
taqozo etamoqda.
Maktabgacha ta’lim tashkilotsi bitiruvchisi uchun jamiyatning zamonaviy
ijtimoiy buyurtmasi, birinchi navbatda, aniq bilimlarga qo‘yiladigan talablarga
emas, balki yangi universal qobiliyatlarga, shakllangan doimiy kognitiv motivlarga
taalluqlidir, ularning asosiysi kognitiv qiziqishdir. Qiziqish holati natijasida
odam(bola, kattalar) har doim ozmi-ko‘pmi faol, muvaffaqiyatli bo‘ladi.Kognitiv
qiziqish, uning namoyon bo‘lishi faoliyatning maxsus shakllarining ustunligi va
tashqi taassurotlarga bo‘lgan ehtiyojdan kelib chiqadigan ijobiy affektiv holat,
tashqi dunyo bilan o‘zaro munosabat va unga tanlangan e’tibor bilan bog‘liq.
Maktabgacha yoshdagi psixologik xususiyatlar (hissiyotlilik, kuzatish, taqlid
qilish, o‘z taassurotlarini o‘yin va samarali faoliyatda ifoda etish istagi) tufayli,
kattalar faoliyati mahsuli va uning insoniy tafakkurining yaratilishi sifatida
ob’ektiv dunyo haqidagi tarixiy ma’lumotlar alohida e’tiborga loyiqdir.
Maktabgacha yoshdagi bolaning yuqori hissiyligi shaxsni yanada rivojlantirish
uchun olingan ma’lumotlarning ahamiyatini belgilaydi. Maktabgacha bolalik
davrida kongnitiv qiziqish rivojlantirish natijasida bilim chegaralari kengayadi,
dunyoning rivojlanishi, harakati, o‘zgarishi haqidagi birinchi g‘oyalar shakllanadi,
15

har bir predmetning o‘tmishi, buguni va kelajagi borligini anglash (atrofdagi
ob’ektlarni dialektik ko‘rib chiqish va tahlil qilishning dastlabki shakllari, uslubiy
bilimlar deb ataladi). Shuni takidlash kerakki, zamonaviy ta’lim amaliyoti bolaning
mustaqil kognitiv faoliyatining ahamiyatini past baholaydi, kognitiv qiziqishning
rivojlanishi nafaqat ob’ektning sifat xususiyatlariga, balki bolaning o‘z ijodiy
izlanishlariga qanchalik jalb qilinishiga ham bog‘liq.
Loyiha faoliyati esa quyidagi tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olgan ma’lum bir
tuzilishga ega va uning natijasida vaziyatni baholash, bashorat qilish (gipotezalarni
qurish); harakatlarni modellashtirish; taxmin qilingan harakatlarni amalga oshirish,
tadqiqot xatti-harakatlarini tuzatish; olingan natijalarni tahlil qilish mumkin.
Maktabgacha ta’lim tashkilotsi sharoitida maktabgacha yoshdagi bolalarning
loyiha faoliyatini amalga oshirishda tarbiyachining roli juda muhimdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida loyiha usulidan foydalanishga
qo‘yiladigan asosiy talablar mavjud bo‘lib bular,quyidagilar: har qanday
loyihaning asosi muammoni hal qilish uchun tadqiqot izlashni talab qiladi;
loyihaning majburiy tarkibiy qismlari: bolalar mustaqilligi(tarbiyachi ko‘magida),
bolalar va kattalarning birgalikdagi ijodi;bolalarning kommunikativ qobiliyatlarini,
kognitiv va ijodiy ko‘nikmalarini rivojlantirishdan iboratdir. Maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida loyiha usulining asosiy maqsadi bolalarning rivojlanish vazifalari va
tadqiqot faoliyati vazifalari bilan belgilanadigan bolaning erkin ijodiy shaxsini
rivojlantirishdir.
Loyiha usuli maktabgacha yoshdagi bolalarning kognitiv faoliyatini
tarbiyachining, bolalarning ma’lum bir amaliy muammo (mavzu) bo‘yicha
birgalikdagi ishi jarayonida erishiladigan natijaga yo‘naltirish g‘oyasiga
asoslanadi. Muammoni hal qilish yoki loyihada ishlash bu holda zarur bilim va
ko‘nikmalarni qo‘llash va aniq natijaga erishish demakdir. Maktabgacha ta’lim
tizimidagi loyiha faoliyatining o‘ziga xos xususiyati shundaki, bola hali atrofdagi
qarama-qarshiliklarni mustaqil ravishda topa olmaydi, muammoni shakllantira
olmaydi va maqsadni (rejani) aniqlay olmaydi,shuning uchun maktabgacha ta’lim
tashkilotidagi loyihalar, qoida tariqasida,tarbiyachi yordamida tushuntirilib
16

faoliyatlar olib boriladi.Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘zlarining psixofiziologik
rivojlanishida hali boshidan oxirigacha mustaqil ravishda o‘z loyihalarini
yaratishga qodir emaslar, shuning uchun zarur ko‘nikma va malakalarni o‘rgatish
tarbiyachilarning asosiy vazifasidir.
Kognitiv qiziqishning murakkab shaxsiy ta’lim sifatida rivojlanishi asta-
sekin bolaga muammoli vaziyatga kirishga imkon beradigan amaliy yo‘nalishga
ega bo‘lgan faoliyatda sodir bo‘ladi. Mavzu bo‘yicha ma’lumotlarni olish, sintez
qilish, birlashtirish, faol foydalanish imkoniyatini ta’minlaydigan bunday faoliyat
loyiha faoliyati hisoblanadi.Uzoq vaqt davomida pedagogika fanida maktabgacha
yoshdagi bolalarning bilim qiziqishlarini rivojlantirishga alohida e’tibor
berilmagan.
Birinchilardan biri kognitiv qiziqish B.G.Ananyeva,L.N.Bojovich,
L.S.Vygotskiy,L.A.Venger,A.G.Zaporojets kabi olimlar bolalarni bilim olishga,
o‘rganishga undaydigan yetakchi motivlardan biri sifatida ko‘rib chiqila boshlandi.
[4] Ularning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki,kognitiv qiziqish faol kognitiv faoliyat
bilan yanada muvaffaqiyatli shakllanadi.
Bolaning kognitiv qiziqishi yangi narsalarni o‘rganish,ob’ektlarning
fazilatlari, xususiyatlari, voqelik hodisalari haqida tushunarsiz narsalarni aniqlash,
ularning mohiyatini tushunish,ular orasidagi mavjud munosabatlar va aloqalarni
topish istagida namoyon bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda kognitiv qiziqish tushunchasini aniqlashda turli xil
yondashuvlar shakllandi. U quyidagicha ko‘rib chiqiladi:
- insonning tanlangan yo‘nalishi (N.F.Dobrinin, T.Ribot);
- aqliy va hissiy faoliyatning namoyon bo‘lishi (S.L.Rushinshteyn);
- turli xil his-tuyg‘ularning faollashtiruvchisi (D.Freyer);
- shaxsning hayotiy ahamiyati va hissiy jozibadorligi ongidan kelib chiqqan
ob’ektga o‘ziga xos munosabati (A.K.Kovalev);
- insonning dunyoga faol kognitiv munosabati (V.N.Myasishchev);
shaxsning atrofdagi dunyo ob’ektlari va hodisalariga tanlangan yo‘nalishi‒
(T. A. Kulikova, N. G. Morozova, G. I. Shukina).
17

Zamonaviy tadqiqotlar kognitiv qiziqishni shakllantirish muammosining
turli jihatlarini taqdim etadi.G.I.Shchukina kognitiv qiziqishning tarkibiy
qismlarini ko‘rib chiqadi: intellektual, hissiy, tartibga soluvchi va ijodiy jarayonlar.
A.Vallon kognitiv qiziqishni bilish predmetiga hissiy munosabat prizmasi orqali
tahlil qiladi. Uning fikriga ko‘ra, kichkina bolani bilishning birinchi ob’ektlaridan
biri bu ob’ektiv dunyo bo‘lib, ob’ektiv dunyoga kognitiv munosabatni
shakllantirish uning bola tomonidan rivojlanishining muvaffaqiyatini belgilaydi va
ko‘p jihatdan uning sotsializatsiya jarayonini belgilaydi.
Loyiha usuli ob’ektiv dunyo tarixiga kognitiv qiziqishni rivojlantirish
vositasi sifatida yaxlit xususiyatga ega.Bir qator mualliflar loyiha faoliyatini
maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitishning integratsiyalashgan usulining
varianti, tarbiyachi va o‘quvchining o‘zaro ta’siriga asoslangan pedagogik
jarayonni tashkil etish usuli, maqsadga erishish uchun bosqichma-bosqich amaliy
faoliyat (L.S.Kiseleva, T.A.Danilina, M.B.Zuykova). Boshqalar loyiha
faoliyatining mohiyatini, uning muammoli xususiyatini, o‘quv jarayonidagi o‘rnini
tahlil qiladilar. (T.A.Danilina, B.V.Ignatiev, U.Kilpatrik, M.V.Krupenina,
N.G.Cherniglov) Shu bilan birga, ko‘pgina tadqiqotlar loyiha faoliyatining barcha
potentsial imkoniyatlarini,uning ob’ektiv dunyo tarixiga kognitiv qiziqishni
rivojlantirishdagi rolini yetarlicha o‘rganmagan.
I bob yuzasidan xulosa
Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘zlarining psixofiziologik rivojlanishida hali
boshidan oxirigacha mustaqil ravishda o‘z loyihalarini yaratishga qodir emaslar,
shuning uchun zarur ko‘nikma va malakalarni o‘rgatish tarbiyachilarning asosiy
vazifasidir.
Shunday qilib, nazariya va amaliyotning oqilona va maqsadga muvofiq
kombinatsiyasi tufayli loyiha faoliyati bolalarning muammolarini mustaqil topish
va hal qilish uchun g‘oyalari, ko‘nikmalari va malakalarini yangilashga yordam
beradi, qiziqishlarni, ijodiy faoliyatga bo‘lgan ehtiyojni rag‘batlantiradi, kattalar va
tengdoshlar bilan hamkorlik qilish uchun sharoit yaratadi
18

II.BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA
LOYIHALASHTIRISH FAOLIYATINING TEXNOLOGIYALARI
II.1. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda pedagogik faoliyatga yondashuvni
amalga oshirish usuli.
“Loyiha” tushunchasining mazmuni, mohiyati, loyihaviy ta’limning o‘ziga
xosliklari, o ‘quv loyihasi tushunchasi va “loyiha” texnologiyasini ishlab chiqish
qoidasidir. Loyiha - aniq reja, maqsad asosida uning natijalanishini kafolatlagan
holda pedagogik faoliyat mazmunini ishlab chiqishga qaratilgan harakat mahsuli.
Loyiha dastur, model, texnologik xarita va boshqa ko‘rinishda namoyon bo‘ladi.
Loyihaning asosini ilmiy yoki ijodiy xarakterga ega bo‘lgan g‘oya tashkil etadi.
Pedagogik loyihalash texnologiyasi - pedagogning ijodiy yondashuvidan
foydalanish, uning rivojlanish darajasini va mahoratini oshirishga asoslangan
ta’lim jarayonini tashkil etish usuli. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik
loyihalash texnologiyasining maqsadi pedagogik loyihalash texnologiyasi o‘z
barakatlarini tanlash erkinligiga ega bo‘lgan, ijodiy yo‘nalishga ega bo‘lgan
bolaning har tomonlama rivojlangan shaxsini shakllantirishga qaratilgan.
Pedagogik loyihalash texnologiyasining mo‘ljallangan maqsadiga asoslanib,
uni maktabgacha ta’lim tashkilotlarida qo‘llash bo‘yicha bir qator vazifalami
ajratib ko‘rsatish mumkin:
> maktabgacha ta’lim tashkilotlarida rivojlanayotgan muhitni yaratish;
> muayyan o‘quv vazifalarini hal qilishni aks ettimvchi turli loyihalami
amalga oshirish uchun sharoit yaratish;
> bolalarni bilimga va faol ijodkorlikka rag‘batlantirish;
> axborot resurslari bilan ishlash usullarini egallash;
> maktabgacha yoshdagi bolalarda yetarli darajada o‘zini o‘zi qadrlashni
shakllantirish;
19

> maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolaning qulay hissiy va psixologik
kayfiyatini saqlashga imkon beradigan qulay mikroiqlimni yaratish;
> bolalarga ulami ozod qilishda yordam berish, har qanday murakkablikdagi
materialni o‘zlashtirish, murakkab muammolami hal qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirish;
> turli ijtimoiy rollami amalga oshirishga tayyorgarlik;
> ongli aqliy faoliyat ko‘nikmalarini shakllantirish;
> maktabgacha yoshdagi bolaning faol hayotiy pozitsiyasini shakllantirish.
Loyihalash boshlang‘ich ma’lumotlarga asoslanib, kutiladigan natijani
taxmin qilish, bashoratlash, rejalashtirish orqali faoliyat yoki jarayon mazmunini
ishlab chiqishga qaratilgan amaliy harakat hisoblanadi.
Loyihalash “g‘oya - maqsad - kutiladigan natija - taxmin qilish -
bashoratlash - rejalashtirish” tizimiga asoslanadigan. Loyihalash turli vositalar,
ya’ni moddiy buyum, qurollar, masalan: kompyuter texnologiyasi, vatman yoki
oddiy ish qog‘ozi, chizg‘ich, qalam, marker, nusxa ko‘chirish apparati (printer) va
boshqalar yordamida amalga oshiriladi.
Loyihani yaratish uchun pedagog-tarbiyachi:
 loyihani yaratish;
 jarayonni bosqichma-bosqich yoritish;
 maqsadni aniq belgilash;
 maqsadga mos vazifalarai aniqlash;
 o‘quv materiali mazmunini shakllantirish;
 savol va topshiriqlar tizimini ishlab chiqish;
 jarayon yoki tadbiming metodik tuzilishini asoslash;
 ^ bola bilim darajasini tashxislash va uning tarbiyalanganlik darajasini
baholash kabi ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi zarur.
Loyiha — mavjud muammoni hal qilish uchun uni tashkil etishning yangi
yondashuvlari va usullaridan foydalanishga asoslangan murakkab Loyiha faoliyati
bolani o‘qitish va tarbiyalash jarayonini uning haqiqiy hayotining asosiy jihatlari
bilan bog‘lash imkonini beradi, bu esa maktabgacha yoshdagi bolani o‘rganishga
20

undaydi. Loyiha texnologiyasidan foydalanish zamonaviy pedagogik jarayonda bir
qator sabablarga ko‘ra dolzarbdir:
 Loyiha faoliyati - bu tarbiyachi va bolalar o‘rtasidagi hamkorlik
munosabatlarini, o‘zaro munosabatlami o‘m atish usuli.
 Loyiha faoliyati ta’limda o‘quvchiga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga
oshirishga yordam beradi.
 Loyihalar bolaga idrokda mustaqillikni ko‘rsatishga imkon beradi.
 Loyihalarni tuzish tajriba o‘tkazish uchun imkoniyatlami ochib beradi, bu
esa bolaning o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi.
 Birgalikdagi loyiha faoliyati bolalarni birlashtiradi, jamoani birlashtiradi,
bolalarni kommunikativ aloqalar va munosabatlarni o‘r atishga o‘rgatadi, bu
oxir-oqibatda bolaning ijtimoiy moslashuviga ijobiy ta ‘sir qiladi.
 Loyiha faoliyati - bu ta’limni rivojlantirish texnologiyasi, y a’ni u bolaning
shaxsiyatini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan.
 Loyihalami yaratish bolani axborot muhiti bilan tanishtiradi, axborot
resurslaridan foydalanishni va axborot makonida yo‘naltirishni o‘rgatadi.
 Loyiha faoliyati o‘quv jarayoni sifatini oshiradi.
 Loyihalar bolaning tanqidiy va ijodiy fikrlashni rivojlantirishga yordam
beradi.
 Loyiha faoliyati texnologiyasidan foydalanish tarbiyachini rivojlantiradi,
uning kasbiy mahoratini oshirishga yordam beradi.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo‘lgan R.Slavinning
ta’kidlashicha, bolalarga topshiriqlami hamkorlikda bajarish uchun ko‘rsatma
berilishi yetarli emas. Bolalar tom ma’nodagi hamkorlik, har bir pedagogning
qo‘lga kiritgan muvafaqqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish
hissi, qulay ijtimoiy-psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada
bolalaming bilimlami o‘zlashtirish sifatini aniqlashda ulami bir-biri bilan emas,
balki har bir bolaning kundalik natijasi avval qo‘lga kiritilgan natija bilan
taqqoslanadi. Shundagina bolalar o‘zining mashg‘ulot davomida erishgan natijasi
guruhga foyda keltirishini anglagan holda mas’uliyatni his qilib, ko‘proq
21

izlanishga, bilim, ko‘nikma va malakalami o‘zlashtirishga intiladi. Hamkorlik
pedagogikasida esa bola o‘z o‘quv faoliyatining subyekti sifatida qaraladi. Bunda
tarbiyachi va bola pedagogik jarayonning subyektlari sifatida tenglashib,
hamkorlik pedagogikasi jarayoni hosil bo‘ladi. Ular o‘zaro hamkor, hamdo‘st,
hamijodkor, hamishtirokchi, hamdard, hamboshqaruvchi bo‘ladilar. Hamkorlik
munosabatlari tarbiyachilar orasida, m a’muriyat bilan bolalar va tarbiyachilar
bilan, rahbarlar, ota-onalar, jamoatchilik orasida ham o‘matiladi.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalari hamkorlik pedagogikasi asosida
shakllangan bo‘lib, u an’anaviy pedagogikadan quyidagicha farqlanadi: An’anaviy
ta’limda tarbiyachi pedagogik jarayonning subyekti, bola esa obyekti deb qaraladi.
Hamkorlikda o‘qitish bolaning ta’lim-tarbiya olish motivlarini rivojlantirib borish
orqali hamda o‘quv-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish tamoyillarini amalga
tatbiq qilgan holda yuqori natijalarga erishishni ta’minlab beradi.
Hamkorlikda o‘qitish quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi:
 bolaning o‘rganish jarayonini boyitadi;
 bolalarga ular o‘rtasida taqsim qilinib, o‘zlashtirilgan kognitiv
axborotlar to‘plam ini beradi;
 bolalarda materialni o‘rganishga ishtiyoq uyg‘otadi;
 bolalaming o‘z shaxsiy bilim va dunyoqarashlarini shakllantirish
imkoniyatlarini kengaytiradi;
 ^ axborotlami ikki tomonlama almashish samaradorligini oshiradi;
 bolalarga mustaqil hayotga tayyorlanishlari uchun zarur bilimlami
beradi;
 turli xil madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar o‘rtasida ijobiy
o‘zaro munosabatlami oldinga suradi.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasiga asoslangan m ashg‘ulotlami o‘ziga
xos turlarga ajratish va ulami amalda qo‘llash tizimi mavjud bo‘lib, quyida shu m
ahg‘ulotlardan ayrim namunalami ko‘rsatib o‘tamiz:
 uch pog‘onali intervyu; davra suhbati;
 ro‘yxat tuzish;
22

 muammolar yechishni tashkil qilish;
 bir daqiqalik ishlar;
 juftlik izohlari;
 muammoni jo‘natish;
 baholash chizig‘i;
 kam uchraydigan birlik jamoa kuzatuvi;
 ikki qismlli kundalik o‘zaro savol yo‘llash.
Bu mashg‘ulot turlarining ko‘pida bolalarni kichik guruhlarga bo‘lish, ularga
rollar va vazifalar taqsim qilish ko‘zda tutiladi. Bunda qo‘yidagilar hisobga
olinadi. Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalari pedagogik jarayonini
takomillashtirish va uni bola shaxsiga yo‘naltirishga asoslangan. Bu texnologiyalar
ijodkor shaxsni shakllantirishga yo‘naltirilgan ijodiy muhitni yaratish, ilm sifati va
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Hamkorlikda o‘qitish mashg‘ulotlarining asosiy jarayonlari: hamkorlikda
fikr almashish, suhbat, tahlil, munozara, muzokara, amaliy vazifalar bajarish, biror
narsani ko‘rish, yasash, masalalar yechish va boshqalami o‘z ichiga oladi.
Hamkorlikda o‘qitish mahg‘ulotlarini tashkil qilishda: tarbiyachiguruh, tarbiyachi
kichik guruh. Tarbiyachi-katta guruh, tarbiyachi-bola, bola-bola (jufllikda ishlash),
kichik-guruh, guruh-jamoa va boshqa tashkiliy shakllar qo‘llaniladi. Hamkorlikda
o‘qitish-bu tarbiyachining ta’lim-tarbiya jarayonida bolalar guruhi, yakka bola
hamda butun guruh bilan o‘zaro samarali hamkorlikni tashkil qilishi bilan
birgalikda, bolalaming ham o‘zaro qo‘llab-quwatlovchi hamkorligini amalga
oshirishdagi interfaol jarayonlami ifodalovchi ommalashgan iboradir. Bolalar
hamkorlikda akademik topshiriqlar ustida, kichik guruhlarda ishlashadi va
o‘zlariga hamda o‘z guruhlaridagi o‘rtoqlariga birgalikda yordam berishadi.
Umuman, hamkorlikda o‘qitish metodlari quyidagi beshta xususiyatga ega:
1. Bolalar birgalikda, umumiy topshiriq yoki o‘qitilayotgan faoliyat ustida
ishlashadi, bu guruhiy ish orqali yaxshi o‘zlashtiriladi.
2. Bolalar 2 - 5 a’zodan iborat tarkibda kichik guruhlarda birgalikda
ishlashadi.
23

3. Bolalar umumiy vazifalaming yechimini topishga erishish yoki o‘rganish
faoliyatini amalga oshirish uchun guruh tomonidan ishlab chiqilgan hamda
ijtimoiy qabul qilingan xulq-atvor mezonlariga rioya qilishadi.
4. Bolalar ijobiy va mustaqil bo‘lishadi. Umumiy vazifalaming yechimini
topishga erishish yoki o‘rganish faoliyati bo‘yicha ishlami tashkil etish, bolalaming
bir-birlariga ko‘maklashishlari talab etilishini qisobga olgan holla tuzilgan bo‘ladi.
5. Bolalar o‘z ishlari iatijasiga yoki boshqacha aytganda, o‘qishga, ta’lim
olishga, shaxsan mas’uliyatli va javobgardirdar.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalari amalga oshiradigan ayrim noana’naviy
mashg‘ulot shakllari:
> “Matbuot konferensiyasi” mashg‘uloti - mashg‘ulot mavzusini savol
javoblar orqali o‘zlashtirish mashqi.
> “Quvnoqlar va zukkolar klubi” mashg‘uloti - qiziqarli savol - ularga
javoblar topish orqali mustaqil fikrlashni o‘rgatish mashqi.
> Guruhlarda ishlash mashg‘uloti - bolalaming bir nechta guruhlarga
bo‘linib vazifalar bajarishini tashkil etish orqali bilimlami mustahkamlash mashqi.
> O ‘zaro o‘qitish m ashg‘uloti - bolalam ing mashg‘ulot mazmuni bo‘yicha
matnning ayrim abzaslari yoki shunga o‘xshash kichiq bo‘laklarini bir-birlariga
tushuntirishlarini tashkil etish orqali mavzuni o‘zlashtirish m ashg‘uloti.
> Bolalar olib boradigan m ashg‘ulot - mashg‘ulot mavzusini bolalar
tomonidan tushuntirib berilishini tashkil etish orqali bolalar faolligini oshirish
mashqi.
> Tanlov m ashg‘uloti - guruhdagi bolalaming bir yoki bir nechta mavzu
bo‘yicha oldindan tayyorgarlik ko‘rgan holdagi tanlovini tashkil etish, g‘oliblami
aniqlash m ashg‘uloti.
> Juftlikda ishlash (binar) mashg‘uloti - bolalaming juft bo‘lib, m ashg‘ulot
mavzusini birgalikda o‘zlashtirishi yoki bir-birining bilimlarini mustahkamlash m
ashg‘uloti. Bunda zarur bo‘lganda juftliklar m ashg‘ulot davomida turlicha
o‘zgartirilishi mumkin.
24

> Dialog mashg‘uloti - bolalarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish va o ‘z
fikrlarini bayon etish ko‘nikmalarini rivojlantirish maqsadida dars mavzusini
bolalar bilan dialoglar tashkil etish orqali tushuntirish va mustahkamlash
mashqlaridan iborat.
> Aylana bo‘ylab mashq m ashg‘uloti - bolalaming navbatma-navbat
ishtiroki asosida yangi mavzuni o‘zlashtirish yoki o‘tilgan m ashg‘ulotni takrorlab,
mustahkamlash mashqlaridan iborat.
> Innovatsiyalar m ashg‘uloti - o‘tiladigan m ashg‘ulot mavzusi bo‘yicha
yoki MTT hayotiga tegishli yangiliklami joriy qilish, shuningdek bolalaming ijodiy
faoliyatlari natijalarini amalda qo‘llash bo‘yicha taklif va loyihalar bilan tanishirish
mashg‘uloti bo‘lib, bolalaming bilimlarini oshirish, ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Hamkorlikda o‘qitishning asosiy g‘oyasi: o‘quv topshiriqlarini nafaqat
birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o‘qish o‘rganishdir. Hamkorlikda o‘qitish
bolada quyidagilami shakllantirishni ko‘zda tutadi:
■ Har bir bolani kundalik qizg‘in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr
yuritishga o‘rgatish;
■ shaxs sifatida onglilik, mustaqillikni tarbiyalash;
■ har bir bolada shaxsiy qadr-qimmat tuyg‘usini vujudga keltirish;
■ o‘z kuchi va qobiliyatiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash;
■ Bilim olishda mas’uliyat hissini shakllantirish.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi har bir bolaning bilim olishdagi
muvaffaqiyati guruh muvaffaqiyatiga olib kelishini anglagan holda muntazam va
sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o‘quv topshiriqlarini to‘liq va sifatli bajarishga,
o‘quv materialini puxta o‘zlashtirishga, o‘rtoqlariga hamkor bo‘lib, o‘zaro yordam
uyushtirishga zamin tayyorlaydi. Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasida bolalami
hamkorlikda o‘qitishni tashkil etishning bir necha metodlari mavjud:
1. Komandada o‘qitish (R.Slavin).
2. Kichik guruhlarda hamkorlikda o‘qitish (R.Slavin, 1986).
25

3. Hamkorlikda o‘qitishning “Zig-zag” yoki “Arra" metodi (E.Aronson,
1978).
4. Hamkorlikda o‘qitishning “Birgalikda o‘qiym iz” metodi (Minnesot
universiteti professorlari R.Jonson. D.Jonson, 1987).
5. Kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodi (Isroildagi Tel-
Aviv universiteti professori Sh.Sharan 1988 tomonidan ishlab chiqilgan).
Komandada o‘qitish (R.Slavin) Komandada o‘qitishda bolalar teng sonli ikki
komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda
a’zolari o‘quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir bola mavzuda ko‘zda
tutilgan bilim, ko‘nikma va malakalami o‘zlashtirishiga e‘tibor qaratadi.
R.Slavinning ta’kidlashicha, bolalarga topshiriqlami
hamkorlikda bajarish uchun ko‘rsatma berilishi yetarli emas. Bolalar o‘rtasida tom
m a’nodagi hamkorlik, har bir bolaning qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatidan quvonish,
bir-biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiy-psixologik muhit vujudga
kelishi zarur.
Mazkur texnologiyada bolalaming bilimlami o‘zlashtirish sifatini aniqlashda
ularni bir-biri bilan emas, balki har bir bolaning kundalik natijasi avval qo‘lga
kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. Shundagina bolalar o‘zining m ashg‘ulot
davomida erishgan natijasi guruhga foyda keltirishini anglagan holda m as’uliyatni
his qilib, ko‘proq izlanishga, bilim, ko‘nikma va malakalami puxta o‘zlashtirishga
intiladi. Kichik guruhlarda hamkorlikda o‘qitish Ru metodda kichik guruhlar 4
nafar boladan iborat qilib tuziladi. Tarbiyachi avval mavzuni tushuntiradi, so‘ngra
o‘quvchilam ing mustaqil ishlarini tashkil etadi. O‘quv topshiriqlari to‘rt qismga
ajratilib, har bir bola topshiriqning m a’lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida
har bir bola o‘zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o‘rtoqlarini o‘qitadi, so‘ngra
guruh a’zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi.
Tarbiyachi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida
bilimlami nazorat qilib baholaydi.
26

Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalaridan samarali foydalanishning o‘ziga
xos pedagogik, psixologik va uslubiy asoslari ishlab chiqilgan bo‘lib, ular
quyidagilar:
> tashkiliy-pedagogik asoslari - o‘quv reja, dastur, mashg‘ulot mavzusi, DS
talablari va ularga muvofiq darajada o‘zlashtirilishi talab qilinadigan yangi bilim
hajmi asosida o‘quv m ashg‘uloti ishtirokchilarining hamkorlikda ishlashlari uchun
shart-sharoit, imkoniyatlami belgilash va amalga oshirish; > psixologik asoslari -
bolalaming psixologik va yosh xususiyatlarini hisobga olish, m ashg‘ulotda har bir
bola uchun qulay psixologik muhit yaratish, erkin muloqotni sifatli uyushtirishda
m ashg‘ulot mavzusi, mazmuni, qo‘llanilayotgan tushunchalar, atamalar, ta’riflar,
formulalar va boshqa shartlaming bolalar uchun tushunarli bo‘lishini ta’minlash; >
uslubiy asoslari - m ashg‘ulot uchun zarur vositalami oldindan ishga tayyorlash,
ulaming talablar darajasida sifatli bo‘lishini ta’minlash.
Muloqot usullari hamda zamonaviy axborot texnologiyalaridan samarali
foydalanishni tashkil qilish va boshqalar. Hamkorlikda o‘qitish samaradorligini
ta’minlovchi omillar: bolalaming mashg‘ulot mazmuniga ijodiy yondashuvi,
mashg‘ulot jarayonidagi axborotlarni tahlil va tanqid qilish, o‘z xulosalarini
asoslash, bilimlami yangi vaziyatlarda ijodiy qo‘llash, amaliy topshiriqlar bajarish
uchun vaqtni ko‘proq ajratish, hamkorlikda bilim olayotgan bolalaming bir-biriga
muvaffaqiyatga erishishlari uchun ko‘maklashuvi va boshqalar.
II.2. Bolalarni pedagoglar va ota-onalar bilan hamkorlikda ijod qilishi
shakllari
Barkamol inson tarbiyasi, bola tarbiyasida ota-ona mas’uliyatini oshirish,
ulami pedagogik-psixologik bilimlar bilan qurollantirish bugunning eng dolzarb
masalasi hisoblanadi. O‘zbek milliy qadriyatlari, milliy madaniyati, bola tarbiyasi
va rivojlanishi haqidagi pedagogik bilimlami takomillashtirish bo‘yicha yaxlit
tarbiya tizimi ham oila, ham maktabgacha ta’lim tashkilotlari tomonidan amalga
oshiriladi. Bola tarbiyasida bu ikki yo‘nalish biri ikkinchisining o‘rnini bosa
olmaydi, balki biri ikkinchisini to‘ldiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tashkil
etilgan sog‘lom muhitda sog‘lom bola o‘sib ulg‘ayadi. Sog‘lom muhitni yaratish
27

oilada oila a’zolarining maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik
xodimlaming nechog‘lik bilimdonligiga, zukkoligiga bog‘liqdir. Ko‘p hollarda bir
xil yoshdagi bolalaming taraqqiyotida notekislikni ko‘rish mumkin. Masalan: bir
yoshli bolalaming ba’zilari 10 taga yaqin so‘zni ayta oladi. Mustaqil yura oladi.
Ayni shu yoshdagi ayrim bolalarning esa mustaqil yura olmasligining, zo‘rg‘a 1 - 2
ta so‘zni ayta olishining guvohi bo‘lamiz. Shuningdek, maktabga bomvchi bolalar
jismonan baquw at, sog‘lom , fikri teran, tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar to‘g
‘risida oddiy mushohada qiladigan. “Yaxshi” bilan “Yomon”ni, “Gunoh” bilan
“Savob”ni ajrata oladigan bo‘ladi. Aynan shu yoshdagi ba’zi bolalarda esa bunga
teskari bo‘lgan xususiyatlami uchratish mumkin. Bunday notekislikka asosiy sabab
kattalaming e’tiborsizligi yoki bola tarbiyasi bo‘yicha yetarli bilimga ega
bo‘lmasligidir, Bolani jismonan, ma’nan, ruhan yetuk inson qilib tarbiyalashda oila
va bog‘chaning hamkorligi muhim ahamiyati kasb etadi. Shuning uchun har bir
oiladagi pedagogik madaniyatni takomillashtirish zarur.
MTT murabbiylari tarbiya borasida ota-onalarga ham ta’sir o‘tkaza olishlari,
oila pedagogikasining nozik jihatlarini chuqur bilishlari kerak. Har bir guruh
xonalarida ota-onalar sizlar uchun burchak tashkil qilinib, doimiy ravishda har bir
oyda guruh bolalari taraqqiyotidagi o‘zgarishlar aniq tahlil qilib ko‘rsatilishi va shu
asosda ota-onalar uchun tegishli maslahatlar, tavsiyalar berish maqsadga
muvofiqdir. Ayrim bolalaming ota-onalari bilan alohida suhbatlar o‘tkazib, tegishli
yo‘l-y’oriqlar beriladi. Masalan: nutqida, jismoniy o‘sishida, xulqida kamchiligi
bo‘lgan bolalarni faqat tarbiyachining harakati bilan bartaraf qilish qiyin. Bolaning
oiladagi faoliyati ham, MTTdagi faoliyati ham yagona maqsadga bo‘ysundirilgan
bo‘lishi kerak.
Har qaysi bolaning kamchiligi hisobga olinib, ota-onaga alohida bartaraf
qilish yo‘l-yo‘riqlari beriladi. Ilk matematik tushunchalar, ruhiy rivojlanishi, tabiat
haqidagi tushunhatlar, qo‘llanmalar, adabiota-onalar burchagi tashkil etiladi va ular
uchun maslachalar, tasvirlash faoliyati bo‘yicha ilk ko‘nikma va malakalar, badiiy
adabiyot, hulq-atvori boyicha ko‘rsatkichlari ham xuddi shu tartibda tahlil qilinib
tegishli maslahat beriladi.
28

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni maktab ta’limiga sifatli
tayyorlashning eng asosiy shartlaridan biri hamkorlikda ishlashdir. Bu hamkorlik
bolalaming ota-onalari, tarbiyachilar, musiqa rahbari, jismoniy tarbiya yo‘riqchisi,
psixolog, logoped, defektolog, hamshira o‘rtasida bo‘lishi maqsadga muvofiq
bo‘ladi. MTTda o‘tkaziladigan ota-onalar yig‘ilishlarini eski tartibda faqat m
a’ruzalar o ‘qish usulidan voz kechgan xolda chaynvord yechish, jumboqli
masalalar yechish, anketa savollarga javob olish. ishchanlik o‘yinlari o‘tkazish
kabi noan’naviy uslublardan foydalanish ota-onalaming bevosita bola tarbiyachi
bo‘yicha pedagogik bilimlarga ega bo‘lish istak xohishini paydo qiladi. Ota-onalar
yig‘ilishida anketa savollarga javob olish ham ota-onalami bola tarbiyasi bilan
shug‘ullanishga undaydi. Har bir guruh xonasining ota-onalar burchagida
maslahatlaming ko‘rsatilishi ham ular uchun katta yordan bo‘ladi. Shu tariqa
maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlari va ota-onalar hamkorlikda uzluksiz
ta’limning bosh bo‘g‘ini hisoblangan maktabgacha ta’lim tizimining vazifalarini
amalga oshiradi.
Bugungi kunda MTTga jalb qilinmagan bolalami maktabga tayyorlash
kechiktirib bo‘lmaydigan masaladir. Buning uchun maktabgacha ta’lim
tashkilotlari qoshida “onalar o‘quvi”ni tashkil qilish maqsadga muofiqdir. Buning
uchun alohida xona jihozlanadi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunning 8-moddasida
Maktabgacha ta’lim va tarbiya bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga, ulam i
intellektual, m a’naviyaxloqiy, etik, estetik va jism oniy jihatdan rivojlantirishga,
shuningdek bolalarni umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashga qaratilgan ta’lim turidir",
deb aytib o‘tilgan. Maktabgacha ta’limning Davlat standartini amalga oshirishda m
aktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat ta’lim dasturini, maktabgacha yoshdagi
bolalarga maktabgacha ta’lim va tarbiya berish sohasidagi o‘quv metodik
qo‘llanmalarni, metodik tavsiyalami ishlab chiqish, shuningdek, maktabgacha
ta’lim tashkilotlarini loyihalashtirish, qurish, jihozlash va ulam ing faoliyatini
tashkil etishning o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olinadi.
Uslubiy adabiyotlar, o‘yinchoqlar, didaktik materiallar bilan to‘ldiriladi.
Mashg‘ulotlar, ma’ruzalar MTT hodimlari tomonidan o‘tiladi, muddati ota-onalar
29

bilan kelishilgan holda belgilanadi. Har bir mavzu yetarlicha ota-onalar tushuna
oladigan qilib, amaliy jarayonlar bilan bog1 lab, video tasmalarda bolalar
hayotidan lavhalar ko‘rsatish, ota-onalaming o‘zlari bilan ish o‘yinlari tashkil
qilish orqali yuritiladi. Uzundan-uzun zeriktiradigan ko‘rik m a’ruza o‘qishning
hech qanday samarasi bo‘lm aydi. Maktabgacha ta’lim sohasi bo‘yicha yetuk
bilimga, katta tajribaga ega bo‘lgan maxsus xodimlarga bu vazifani ishonib
topshirish orqali katta natijaga erishish mumkin. Ota-onalar farzand tarbiyasi
to‘g‘risidagi uslubiy adabiyotlami o‘qish, teleko‘rsatuvlam i ko‘rish, radio
eshittiruvlami eshitish, ro‘znom a va oynomalardagi tegishli maqolalami
o‘qish,o‘rganish orqali borasidagi pedagik-psixolik bilimlarga ega bo‘ladi. Shaxsga
yo‘naltirilgan ta’limda pedagogik faoliyatga yondashuvni amalga oshirish usuli.
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim deganda, biz ko‘proq ta’lim oluvchilaming
shaxsiy manfaatlari, ehtiyolarini nazarda tutamiz. Bunda ta’limning mazmuni bola
shaxsining qiziqishlariga mos ravishda yo‘naltirilishi, uning qiziqishlari va
layoqatini qo‘llab-quw atlash bosh maqsad qilib olinadi. Bolaning o‘z-o‘zini
bilishi, shaxsining o‘ziga xosligi, uning rivojlanish darajasi, kelgusidagi orzu-
maqsadlariga erishish uchun qilayotgan xatti-harakatlari zamirida puxta bilim
olish, ta’limning keyingi bosqichiga tayyorlanish mujassam. Uning qiziqishlari,
fantaziyasi aniq maqsad sari yo‘naltirilgan bo‘lib, o‘z manfaatlarini Davlat
standartlari talablari asosida nafaqat minimal darajadagi balki, maksimal
darajadagi bilimlami egallash bilan himoya qilishga qodir bo‘lishi mumkin.
Buning uchun esa, tarbiyachilar tomonidan ulaming intilish va qiziqishlarini
rag‘batlantirib borish katta ahamiyat kasb etadi. Bunday yondashuv orqali ta’lim
jarayonini amalga oshirishda bolaning bilim olish jarayonini o‘z ichiga olgan,
tarbiyachi - bola - tarbiyachi munosabati hamkorligi va erkin tanlash printsipi uni
tanlagan sohasi bilan shug‘ullanishdan zeriktirmaydi, bilimlarini takomillashtirish
sari undaydi.
Pedagog olimlar tomonidan ta’lim jarayonida shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuvning asoslangan pedagogik texnologiyalari ishlab chiqilgan bo‘lib, u
quyidagilardan iborat:
30

 shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim;
 hamkorlik pedagogikasi;
 adaptiv muloqot pedagogik texnologiyasi;
 o ‘yin texnologiyasi; > rivojlangan o‘qitish texnologiyasi;
 muammoli o‘qitish texnologiyasi;
 differensial o‘qitish; individual o‘qitish texnologiyasi.
Ushbu yo‘nalishlaming har birida ta’lim bola shaxsining qiziqishi,
qobiliyati, imkoniyati va shart-sharoitlari e’tiborga olinib tashkil etiladi. Ayniqsa,
shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda bolada mustaqil fikrlash orqali muammoli
vaziyatlardan chiqishga intilish malakasini shakllantirishga alohida urg‘u beriladi.
Mustaqil o‘qib-o‘rganish, o‘quv jarayonidagi qiyin vaziyatlarda tarbiyachining
yordamisiz muammolami hal qilishga urinish, shundan keyingina o‘zining
xulosalari to‘g‘riligiga ishonch hosil qilish uchun tarbiyachining yordamiga
tayanish zarurligini anglatish muhimdir.
O‘quv jarayoniga faol yondashish yuzaki qaraganda oddiy bo‘lib ko‘rinishi
mumkin. Tarbiyachi biror hodisani uzoq vaqt tushuntirish o‘m iga bolaga
darslikdagi m a’lum mavzuni mustaqil o‘qib-o‘rganishga, mavzu yuzasidan
berilgan amaliy tajribalam i mustaqil bajarish, o‘quv natijalarini tekshirish uchun
test savollariga mustaqil javob tayyorlashni topshirishi ijobiy natija beradi. Agar
bola o‘z faoliyatining mohiyatini ko‘ra olmasa, u o‘quv maqsadini tan olmaydi,
tarbiyachi qo‘ygan vazifalam i tushunm aydi va qabul qilmaydi. Shuning uchun
o‘quv materiali mazmuni avval tarbiyachi tomonidan ijobiy o‘zlashtirilib, qayta
ishlanib, undan bolani qiziqtiradigan, shaxsiy tajribasiga mos kelib, fikrini
qo‘zg‘aydigan, hayajonga soladigan xos jihatlar belgilab yetkazilgandagina natijasi
samarali bo‘lishi isbotlangan. Ana shundagina bola o‘zini ushbu hodisalaming
bevosita ishtirokchisi va ijodkori deb hisoblaydi.
Tarbiyachi bolani sust tinglovchidan mashg‘ulot jarayonining faol
ishtirokchisiga aylantirishi katta ahamiyatga ega. Bunga bolaning o ‘z bilimi va
qobiliyatiga ishonch hissini oshirishi o ‘ta ta’sirchan omildir. Ushbu vazifani
amalga oshirishning har bir bosqichida bolaning jismoniy, aqliy va ruhiy jihatdan
31

rivojlanish darajalari tahlil qilinib, zaruriy tavsiyalami berib, pedagogik qo‘llab-
quw atlash, uning faoliyatiga zarur o‘rinlarda tuzatish va qo‘shim chalar kiritib
borish muhim. Bolaning shaxsiy mustaqil bilish faoliyati ulam ing ichki
motivatsiyasi yuqon darajada bo‘lganda faol va samarali bo‘ladi. Bilish va ijodiy
faoliyatga nisbatan motivatsiya darajasini oshirishning samarali vositasi -
muammoli o‘qitish usuli hisoblanadi. Bolalaming qiziqishlariga qarab majburiy
bo‘lm agan m ashg‘ulotlar haqida gap ketganda, muammoli o‘qitish usuli
maqsadga muvofiq ekanligi e’tirozga o‘rin qoldirmaydi. Oddiy mashg‘ulotlarda
tarbiyachi beradigan vazifa ko‘pincha samarasiz, majbur etuvchi motivatsiya
hisoblanadi. Bolalaming mashg‘ulotlarda zerikishi bu - ulaming dangasaligidan
emas, balki tarbiyachining ulami o‘tilayotgan mavzuga qiziqtira olmaganligidan
kelib chiqishini unutmaslik lozim.
Ko‘p darslar odatda “so‘rov tushuntirish - olingan bilimlarni mustahkamlash
- uyga vazifa” sxemasi asosida o‘tiladi. Oqibatda, ayrim bolalaming ongi va qo‘li
bo‘sh qoladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ta’lim-tarbiya asosida shaxsning
intensiv rivojlanishi, moddiy-ma’naviy qadriyatlami o‘zlashtirishi faqat uning
shaxsiy faoliyati natijasida amalga oshadi. Bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limda
quyidagi tavsiyalar muhim hisoblanadi:
1. MTTlar faoliyatini takomillashtirish, uning samaradorligini oshirishga
imkon beruvchi ijtimoiy, moddiy-texnik, pedagogik hamda psixologik
imkoniyatlardan samarali foydalanish chora-tadbirlarini belgilash.
2. Rivojlangan xorijiy mamlakatlar, shuningdek, respublika MTTlarida
bolalar iqtidorini aniqlash va rivojlantirish borasida to‘plangan tajribalami
o‘rganish, milliy-mintaqaviy xususiyatlami inobatga olgan holda ulami uzluksiz
ta’lim tizimiga tatbiq etish.
3. Ilg‘or yondashuvlar asosida iqtidorli bolalami o‘qitishga ixtisoslashgan
ta’lim tashkilotlari faoliyatining samaradorligini ta’miniovchi boshqaruv va
pedagogik jarayon mazmuni hamda amaliy asoslarini ishlab chiqish.
O‘tgan davrlardagi ta’lim tizimi avtoritar ta’lim metodlariga asoslangan
bo‘lib, u bolani itoatkor, o‘zgalar fikriga bo‘ysinuvchan shaxs sifatida
32

tarbiyalashga yo‘naltirilgan edi. Hozirgi paytda respublikamizda amalga
oshirilayotgan keng miqyosdagi ta’lim islohotlari barkamol avlodni tarbiyalashga
qaratilgan demokratik ta’lim metodlariga asosidagi milliy modelning joriy etilishi
bilan ahamiyatlidir. Demokratik ta ‘lim metodlari o‘qitish jarayonida bola fikrining
hurmat qilinishi, uning har bir tushunchani o‘zlashtirishda faol mushohada etishi,
tarbiyachi fikrini tahlil qilishi va o‘zi asosli deb topgan fikrlarnigina qabul qilish
mumkinligiga asoslanadi. Bu g‘oyalami amalga oshirishdagi muammo
respublikamizda haligacha avtoritar metodlardan demokratik ta’lim metodlari
o‘tish mexanizmi ishlab chiqilmaganligi bilan izohlanadi. To‘g‘ri, bu borada joriy
etilayotgan bolalar bilimini baholashning reyting tizimi, test nazoratlarining keng
joriy etilishi, bolalami kasb tanlashga yo‘llashdagi erkinliklarni Davlat standartlari
va “Ilk qadam” davlat o‘quv amalga oshirishning yutuqlari sifatida qayd etish
mumkin. Biroq, ta’lim metodlarini yangilash borasida ilmiy izlanuvchilar, metodist
va amaliyotchi tarbiyachi-pedagoglar hali ko‘plab muammolami hal etishlari
lozim. Faol ta ‘lim metodlari ilg‘or xorijiy davlatlar tajribasini o‘rganish va m am
lakatim iz ta’lim xususiyatlari bilan omuxtalashtirish natijasida keng
ommalashayotgan demokratik ta ‘lim metodlari turkumiga kiradi. U ta’lim
jarayonining tarbiyachi-pedagog va bola filcrining o‘zaro hurmat qilinishi, bolalam
ing o‘zaro munosabatlarida yuqori darajadagi muloqot ko‘nikm alarining
shakllantirilishi bilan ahamiyatlidir. Faol ta’lim metodlarini qo‘llash jarayonining
xarakterli xususiyati shaxsning axborotlami o‘zlashtirishdagi barcha imkoniyat va
malakalar um umiy majmua sifatida qaralishidir. Ushbu o‘rin axborotlami
o‘zlashtirish imkoniyatlariga eshitish va ko‘rish, tahlil qilish, mantiqiy fikrlash,
ijodiy mushohada qilish, so‘zlab berish, jism oniy harakatlar bajarish kabilar,
malakalar sifatida esa loyihalash, harakatlanish, tasaw ur qilish, nutq, sezgi
organlari faoliyati nazarda tutiladi.
Muammoni hal etishning birinchi yo‘nalishi quyidagicha mazmunga ega:
mustaqil-ijodiy fikrlash sifatlarini faollashtirishda boshlang‘ich ta’lim muhim o
‘rin tutadi, chunki xuddi shu davrda shaxs, uning qiziqishlari, moyilliklari
shakllanishi uchun poydevor yaratila boshlaydi. Jamiyat uchun mustaqil, tanqidiy
33

fikrlaydigan, harakat qila oladigan ijodkor shaxslar juda asqotayotgan hozirgi
kunda bolalar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish pedagogikaning dolzarb
muammosi bo‘lib turibdi. Bolalaming ijodiy faoliyati tajribalarini o‘zlashtirishlari
uchun ta’lim jarayonida faol aqliy izlanishni talab qiladigan muammoli
vaziyatlami vujudga keltirish zarur. Ijodiy faoliyat tajribalarini tarbiyachini tayyor
axboroti orqali hosil qilish mumkin emas, chunki tarbiyachi muammolami o‘zi hal
qilsa, bolalardagi qiziqish, muammolami hal qilishga bo‘lgan intilish so‘nadi, o‘z
bilimlarini yangi kutilmagan vaziyatlarda qo‘llash imkoniyatidan mahium bo‘ladi.
Noan’anaviy ta’lim bolalarni faqat bilim, ko‘nikma, malakalar bilan
qurollantirishni ko‘zda tutmasdan, balki darsda vujudga keltiradigan muammoli
vaziyatlami bola aw al o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma, malakalami kutilmagan
vaziyatlarda ijodiy qo‘llashlari orqali ijodiy faoliyat tajribalari, bolalaming
mustaqilligi, o‘quv-bilish motivlarini, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, mustaqil
izlanish yo‘lini o‘zlashtirishga imkon beradigan murakkab jarayondir. Bolalar
mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishi noan’anaviy ta’lim jarayonida
muvaffaqiyat bilan qo‘llanib kelayotgan ta’lim printsiplari: ilmiylik, tushunarlilik,
sistemalilik, bolalaming ongligi va faolligi, ko‘rgazmalilik, bolalami puxta bilim,
ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish, uzviylik, ketma-ketlik, bolalaming
ijodiy mustaqil ishlari prinsipi, bolalarga individual va tabaqalashtirilgan
yondoshuv, o‘quv ishlarini insonparvarlashtirish prinsiplaridan foydalanishni
taqozo etadi.
2.3. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida innovatsion pedagogik
texnologiyalar asosida loyihalash usullari.
Innovatsiya (inglizcha innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir. Arkadiy
Il’ich Prigojin innovatsiya deganda muayyan ijtimoiy birlikka — tashkilot, aholi,
jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turg‘un unsurlami kiritib boruvchi maqsadga
muvofiq o‘zgarishlarni tushunadi. Bu innovator faoliyatidir. Innovatsion
texnologiyalar pedagogik jarayon hamda tarbiyachi va talaba faoliyatiga yangilik,
o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol metodlardan
34

to‘liq foydalaniladi. Interfaol metodlar - bu jamoa bo‘lib fikrlash deb yuritiladi,
ya’ni pedagogik ta’sir etish usullari bo‘lib ta’lim mazmunining tarkibiy qismi
hisoblanadi.
Bu metodlaming o‘ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog talabalaming
birgalikda faoliyat ko‘rsatishi orqali amalga oshiriladi. Bunday pedagogik
hamkorlik jarayoni o‘ziga xos xususiyatiarga ega bo lib, ularga quyidagilar kiradi:
^ bolaning mashg‘ulot davomida befarqi bo‘lmasligiga, mustaqil fikrlash,
ijod etish va izlanishga majbur etish;
^ bolalarni ta lim jarayonida bilimga bo‘lgan qiziqishlarini doimiy ravishda
bo‘lishini ta’minlash; tarbiyachi bolaning bilimga bo‘lgan qiziqishini mustaqil
ravishda har bir masalaga ijodiy yondashgan xolda kuchaytirishi; > tarbiyachi-
pedagog va bolaning hamisha hamkorlikdagi faoliyatini tashkil etilishi.
Tadqiqotchilar (A.L.Prigojin, B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy, A.G.Kruglikov,
A.S.Axiezer, N.P.Stepanov va boshqalar) innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini
o‘rganishning ikki yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va
alohida-alohida kiritilgan yangiliklami o‘zaro ta’siri mikrosathi. Birinchi
yondashuvda hayotga joriy etilgan qandaydir yangi g‘oya yoritiladi. Ikkinchi
yondashuvda alohidaalohida kiritilgan yangilaming o‘zaro ta’siri, ulaming birligi,
raqobati va oqibat natijada birining o‘m ini ikkinchisi egallashidir.
Olimlar innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda hayotning
davriyligi konsepsiyasini farqlaydilar. Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan
o‘lchanadigan jarayon ekanligidan kelib chiqadi. V.A.Slastenin yangilik kiritishni
maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan yangilik yaratish, keng yoyish va foydalanish
jarayoni majmui, uning maqsadi esa insonlaming ehtiyoji va intilishlarini yangi
vositalar bilan qondirish deb biladi.
Yangilik kiritishning tizimli konsepsiyasi mualliflari (A.I.Prigojin,
B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy) innovatsion jarayonlaming ikki muhim shaklini
farqlaydilar. Birinchi shaklga yangilik kiritish oddiy ishlab chiqish sifatida
kiritiladi. Bu ilk bor mahsulot o‘zlashtirgan tashkilotlarga taaluqlidir. Ikkinchi
shaklga yangilikni keng ko‘lam da ishlab chiqish taaluqlidir. Yangilik kiritish ham
35

ichki mantiq, ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga
o‘zaro ta’sirini ifodalaydigan dinamik tizimdir.
Pedagogik innovatsiyada «yangi» tushunchasi markaziy o‘rin tutadi.
Shuningdek, pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va subyektiv yangilikka
qiziqish uyg‘otadi. Xususiy yangilik V.A.Slasteninning aniqlashicha, joriy zam
onaviylashtirishda m uayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni
ko‘zda tutadi. Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi ma’lum
unsurlarning у ig‘indisi shartli yangilik hisoblanadi. Mahalliy yangilik
konkret obyektda yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi. Subyektiv yangilik
ma’lum obyekt uchun obyektning o‘zi yangi bo‘lishi bilan belgilanadi. Ilmiy
yo‘nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu
vositadir: yangi metod, metodika, texnologiya va boshqalar. V.I.Zagvyazinskiy
yangi tushunchasiga ta’rif berib, pedagogikadagi yangi bu faqatgina g‘oya emas,
balki hali foydalanilmagan yondashuvlar, metodlar, texnologiyalardir. Lekin bu
pedagogik jarayonning unsurlari majmua yoki alohida olingan unsurlari bo‘lib,
o‘zgarib turuvchi sharoitda va vaziyatda ta’lim va tarbiya vazifalarini samarali hal
etishning ilg‘or boshlanmalarini o‘zida aks ettiradi.
R.N.Yusufbekova pedagogik yangjlikka, o‘qitish va tarbiya berishda aw a l
m a’lum bo‘lm agan va aw al qayd qilinmagan holat, natija, rivojlanib boruvchi
nazariya va amaliyotga eltuvchi pedagogik voqelikning o‘zgarib turishi mumkin
bo‘lgan mazmuni sifatida qaraydi. Pedagogik innovatsiyada R.N.Yusufbekova
innovatsion jarayon tuzulmasining uch blokini farqlaydi: Birinchi blok -
pedagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga pedagogikadagi yangi, pedagogik
yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart-sharoiti, yangilikning me’yorlari,
yangining uni o‘zlashtirish va foydalanishga tayyorligi, an’ana va novatorlik,
pedagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi.
Ikkinchi blok - yangini idrok qilish, o‘zlashtirish va baholash bloki:
pedagogik hamjamiyatlar, yangini baholash va uni o‘zlashtirish jarayonlarining
rang-barangligi, pedagogikadagi konservatorlik va novatorlik, innovatsiya muhiti,
pedagogik jamiyatlaming yangini idrok etish va baholashga tayyorligi. Uchinchi
36

blok - yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya’ni yangini tadbiq etish,
foydalanish va keng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir.
M.M.Potashnikning innovatsiya jarayonlari talqinlari kishi e’tiborini o‘ziga
tortadi. U innovatsiya jarayonining quyidagi tuzilmasini beradi:
> faoliyat tuzilmasi - motiv - maqsad - vazifa - mazmun - shakl - m etodlar-
metodika komponentlari yig‘indisi;
> subyektiv tuzilma-innovatsion faoliyat subyektlarining xalqaro,
mintaqaviy, tuman, shahar va boshqa sathlari;
> sathiy tuzilma-innovatsion faoliyat subyektlarining xalqaro, mintaqaviy,
tuman, shahar va boshqa sathlari;
> mazmun tuzilmasi - o‘quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruv (va b.)da
angilikning paydo bo‘lishi, ishlab chiqilishi va o‘zlashtirilishi;
> bosqichlilikka asoslangan hayot davriylik tuzilmasi - yangilikning paydo
bo‘lishi - ildam o‘sish - yetuklik - o‘zlashtirisb — diffuziya (singib ketish,
tarqalish) - boyish (to‘yinish) - qoloqlik - inqiroz – irradiatsiya (aldanish) -
zamonaviylashtirish;
^ boshqaruv tuzilmasi - boshqaruv harakatlarining 4 ta turining o‘zaro
aloqasi: rejalantirish - tashkil etish - rahbarlik qilish - nazorat qilish; > tashkiliy
tuzilma - diagnostik, oldindan ega bilish, sof tashkiliy, amaliy, umumlashtiruvchi,
tatbiq etuvchi. Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlami qamrab
olgan tizimdan iboratdir. Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni
kechishining 4 ta asosiy qonuniyati farqlanadi:
> pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni;
> qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni;
> pedagogik innovatsiyaning davriy takroTlanishi va qaytishi qonuni.
> ayovsiz bemaromlik qonunida pedagogik jarayon va hodisalar
to‘g‘risidagi yaxlit tasavvurlar buziladi, pedagogik ong bo‘linadi, pedagogik
yangilik baholanadi va u yangilikning ahamiyati va himmatini keng yoyadi.
Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni shundan iboratki, unda pedagogik
innovatsiya fikrlashni bir qolipgatushirish va amaliy harakatga o‘tish
37

tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunday holatda pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka,
boshqa yangiliklaming amalga oshish yo‘liga to‘siq bo‘lishga majbur bo‘ladi.
Pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining
mohiyati shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi. Pedagogik
innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqilaydilar: >
Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o‘tadi, ya’ni innovatsion jarayonda unga
bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart-sharoitlari
tizimi, usullari va yo‘llariga ongli munosabat bo‘lmaydi. > Innovatsiyaning
ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsulidir. Oliy
maktabdagi innovatsion jarayonlar V.A.Slastenin, M.M.Levina, M.Ya.Vilenskiy va
boshqalar tomonidan tadqiq qilingan. Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida
quyidagi yondashuvlami belgilash mumkin:
> madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi)
yondashuv;
> shaxsiy faoliyat jihatidan (ta’limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv;
> ko‘p subyektli (dialogik) yondashuv, ya’ni kasbiy tayyorgarlikni
insonparvarlashtirish;
> individual - ijodiy (tarbiyachi va talabalaming o‘zaro munosabatlari
asosida) yondashuv.
Oliy maktabda innovatsion faoliyatning subyekti tarbiyachi va uning shaxsiy
imkoniyati hisoblanadi. Bunda pedagog shaxsining ijtimoiymadaniy, intellektual
va axloqiy imkoniyatlari yuksak ahamiyatga molik bo‘ladi. Bugungi zamonaviy
ta’lim tizimining asosiy unsurlaridan biri bu, shubhasiz, yangicha, ya’ni
innovatsion pedagogik texnologiyalardir. Ushbu pedagogik texnologiyalar orqali
dars jarayonlarining olib borilishi yoki tashkil etilishi talabalaming ham erkin, ham
yangicha fikrlashlariga katta yo‘l ochib berish uchun xizmat qiladi. llm-fan,
texnika, texnologiya hamda ishlab chiqarishning bugungi yuksak taraqqiyoti o‘z-
o‘zidan yangi ijtimoiy talablami kun tartibiga qo‘ymoqda.
Mazkur ijtimoiy talablar sirasida jamiyat, qolaversa, uning negizida sohalar
rivojini harakatga keltiruvchi kuch - malakali kadrlami tayyorlash, ana shu
38

maqsadga yo‘naltirilgan tizimni takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Malakali
kadrlami tayyorlashga bo‘lgan ehtiyoj ishlab chiqarish korxonalari paydo bo‘lgan,
sanoat sohasi rivojining ilk bosqicblarida yuzaga kelgan bo‘lsada, hanuzgacha o ‘z
dolzarbligini yo‘qotmay kelmoqda.
Buning asosiy sabablari jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotiga bog‘liq ravishda yangidan-yangi yo‘nalishlar, ixtisosliklaming paydo
bo‘lishi, ular bo‘yicha kadrlar tayyorlash zaruriyatining vujudga kelishi,
o‘zgaruvchan, tezkor davrda mutaxassislaming kasbiy bilim, malaka va
mahoratlarini izchil ravishda oshirib borishga bo‘lgan ehtiyojning shakllanishi,
shuningdek, mutaxassis sifatida mehnat bozoridagi kuchli raqobatga bardosh bera
olishga bo‘lgan talabning ortishi sanaladi. Hozirgi davr ta’lim taraqqiyoti yangi
yo‘nalish - innovatsion pedagogikani maydonga olib chiqdi. “Innovatsion
pedagogika” termini va unga xos bo‘lgan tadqiqotlar G‘arbiy Yevropa va AQShda
60-yillarda paydo bo‘ldi. Yangilik kiritishning sotsial-psixologik aspekti
amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish
jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka bo‘lgan
munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi. Texnologiya grekcha so‘z
bo‘lib , “texnos” – san’at, mahorat, “logos” – ta’limot degan ma’nolarni bildiradi.
Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida
turli qarashlar mavjud bo‘lgan : u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb, hamda
o‘qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va m untazam tashkil etish deb
talqin qilingan. Hozir pedagogik texnologiyalam ing bir qancha ta’riflari mavjud.
Pedagogik texnologiya – ta’lim va tarbiya jarayonida zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni qo‘llash, texnologik yondashuv asosida ta’lim va tarbiya
jarayonining samaradorligini oshirish muammolarini o‘rganadi.
Pedagogik texnologiya ta’lim -tarbiya jarayonini yuksak m ahorat san’at
bilan boshqarishdi. Pedagogik texnologiya texnologiyaga nisbatan tor tushuncha
bo‘lib, unda faqat ta’lim -tarbiyaning nazariy va amaliy asoslarini mahorat, san’at
bilan o‘rganish. Pedagogik texnologiyalar pedagogik jarayonning ijtimoiy
maqsadga yo‘naltirilgan usul, shakl va uyushmalar yigindisiga asoslangan
39

loyihadir. Shuningdek, pedagogik texnologiyalar-pedagogik jarayonni yangicha
qurish boshqarish tashkil etishning mexanizmidir.
Texnologiya so‘zining lug‘aviy m a’nosiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak ,
ushbu so‘z yunonchadan olingan bo‘lib, ‘‘tehnos” - m ahorat, san’at “ logos” —
ta’limot, fan ma’nolarini anglatadi. Bundan kelib chiqadiki, texnologiya so‘zi
boshqa terminlarga qo‘shilib, ana shu sohani rivojlantirish, mahoratini
oshirish vazifalarini bajaradi. Umumiy qilib aytganda, texnologiya sifat jihatdan
yangi masalalarni yechish uchun ta’lim evolyutsiyasi bosqichini tayyorlagan
obyektiv jarayondir. I novatsion pedagogik texnologiyalarning
bosqichlari. Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayoni sxemasi beriladi.
U quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
1. Yangi g ‘oya tug‘ilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish bosqichi.
U kashfiyot bosqichi deb ham yuritiladi.
2. Ixtiro qilish, y a’ni yangilik yaratish bosqichi.
3. Yaratilgan yangilikni amalda qo‘llay bilish bosqichi.
4. Y angilikni yoyish, uni keng tadbiq etish bosqichi.
5. M uayyan sohada yangilikning hukm ronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda
yangilik o‘zining yangiligini yo‘qotadi, uning samara beradigan m uqobili paydo
bo‘ladi. 6
. Yangi m uqcbillik asosida, alm ashtirish orqali yangilikning qo‘llanish
doirasini qisqartirish bosqichi. Ta’lim texnologiyasining rivojlanish bosqichlari
quyidagilar:
1-bosqich: (X X -asm ing 30-yillari) T T -o‘quv m ashg‘ulotlarini aniq v a
sam arali tashkil etishga ko‘m aklashuvchi usul va vositalar yig‘indisi (pedagogik
texnika).
2-bosqich: (X X -asm ing 50-yillari) T a’lim jarayonida texnik vositalarni
qo‘llash. Ularning imkoniyatlarini takomillashtirish, axborot sig‘imini
kengaytirish, axborotlarn uzatish sifatini sifatli tashkil etish, o‘qituvchi faoliyatini
individuallashtirish.
40

3-bosqich: (X X -asm ing 60-yillari) Ta’lim m aqsadlarining aniqlanishi,
ta’lim jarayonini umumiy loyihalash ham da uning sam aradorligini oshirish,
ta’lim maqsadining natijalanganligini o‘rganish, faoliyat natijalarini tahlil etish.
Pedagogik texnologiyaning quyidagi asosiy tushunchalari mavjud:
1. Texnologiya - biror ishda mahoratda, jarayonda qo‘laniladigan yo‘llar,
usullar majmuasi.
2. Pedagogik texnologiya - pedagogik va texnologik yondashuvlar
integratsiyasidir.
3. Pedagogik loyihalash - yaratilgan modelni dastlabki va yakuniy
ko‘rinnishda ishlab chiqish va uni amaliy qo‘llash darajasiga yetkazishdan iborat.
4. Pedagogik tizim - bir biribilan o‘zaro bog‘langan muayyan m unosabatda
bo‘lgan elem entlar bilan tasvirlangan yahlit ta’lim tizimidir.
5. Pedagogik innovatsiya - pedagogik jarayonga yangilik kiritish.
6. Pedagogik jarayon - ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi orasidagi ta’limiy
va tarbiyaviy munosabatlar tizimi. Yangi texnologiyalar katta ta ‘lim
imkoniyatlarini ochdi. Ro‘ у berayotgan sifat o‘zgarishlar shuni ko‘rsatadiki, odat
bo‘lgan tushuntirishda “o‘rgatish” jarayolari o‘qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari
chegarasidan tashqari chiqib keta boshladi. Vujudga kelgan yangi texnik, axborot,
bosma, eshitish va ko‘rgazma vositalari o‘ziga xos tarzda yangi metodikalar bilan
ta’lim jarayoniga ko‘pgina yangiliklar kiritib, uning ajratilmas qismi bo‘lib
qolmoqda. Biroq, pedagogik texnologik jarayonning o‘ziga xosligi, uning an
‘anaviy shakllaridan ustuvorligi va hozirgi zamon ta’limi muammolari real yechish
usullari hali to‘la o‘rganilmagan. u haqda chet ellik va o‘zbek avtorlari ko‘p
yozmoqdalar.
Lekin barchalari pedagogik texnologiyalar kelajakda ustuvor o‘ring a ega
bo‘lishiga ishonadilar. Hozirda ta’lim texnologiyasi yordamchi vosita bo‘lib
qolmay balki. o‘quv jarayonining rivojlanishida katta rol o‘ynab, uning tashkiliy
shakllari, metodlari, mazmunini o‘zgartiradigan yangi sistema deb tushunilmoqda.
41

MTTlarda mashg‘ulotlar davomida eng keng qo‘llaniladigan usullardan biri
mantiqiy fikrlashga undovchi o‘yinlardir. Mashg‘ulotlarda bunday o‘yinlardan
foydalanish:
I. Har bir bolaga individual qobiliyatini namoyon etishga sharoit yaratadi.
2. Mantiqiy o‘yinlar aniqligi, izchilligiga ko‘ra, bola rivojlanishining eng
ta’sirchan davriga to‘g‘ri keladi.
3. Mantiqiy o‘yinlar orqali bola atrof-muhit haqidagi tasaw urlarini
anglashga urinadi.
4. Bunday o‘yinlar bolani ham ruhiy, ham jismoniy jihatdan rivojlantira
oladi.
5. Mantiqiy o‘yinlar orqali bolalar o‘z oldiga maqsad qo‘yib, unga erishish
yo‘llarini izlab topadi.
6. Mazkur o‘yinlar bolalarni qiyin vaziyatdan qutulish choralarini izlab
topishga, fikrlarini bayon etishda bir xillikdan qochishga o‘rgatadi. Misol
keltiramiz:
1. G uruhga 2 ta qutichada - у • , so v g ‘a olib kelinadi. Birida mevali va m
anzarali daraxtlar rasmi. ■* Ikkinchisida esa shu daraxtlar bargi. Bolalar har bir
daraxtga tegishli barglarini topishlari kerak.
2. G uruhga kasbga oid rasm va predm etlar solingan 2 ta xatjild beriladi.
B olalar qaysi kasb egasiga qanday ish quroli zarurligini aniqlashlari hamda
kasblar-ning hayotdagi o‘rni haqida so‘zlab berishlari lozim. Bu usul bolalarni
mashg‘ulotga ruhiy tayyorlashda katta ahamiyat kasb etadi.
Tarbiyachi bolalarga hazil savollar berishi, she’rlardan parcha aytishi,
qiziqarli o‘yinlar tashkil etishi mumkin. Masalan: Ko‘tarib kelib to‘rva, echki
pishirdi sho‘rva. Suzib ikki tovoqqa, berdi ikki uloqqa. U loqlar to‘yishmadi,
onasin qo‘yishmadi, Taqillatib tovoqni, teshay dedi quloqni. Maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida tashkil etilayotgan mashg‘ulotlarda qo‘llanilayotgan interfaol
usullar ta’lim samaradorligi hamda muhitini yaxshilaydi. Tarbiyachilarning kasbiy
mahorati oshadi, bolalar ijtimoiy muhitda, jamoasida o‘z o‘rnini his qila boshlaydi.
II bob yuzasidan xulosa
42

Tarbiyachi-pedagog avval bolalarni individual (yakka tartibdagi), so‘ngra
guruhli o‘yinlarga tayyorlashi va uni o‘tkazishi, o‘yin muvaffaqiyatli chiqqandan
so‘ng esa, ularni ommaviy o‘yinlarga tayyorlashi lozim. Chunki bolalar didaktik
o‘yinli mashg‘ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko‘nikma va
malakalarga ega bo‘lishlari, bundan tashqari, guruh jamoasi o‘rtasida hamkorlik,
o‘zaro yordam vujudga kelishi lozim.
2. Ta’lim jarayonida o‘yinli texnologiyalar didaktik o‘yinli mashg‘ulot
shaklida qo‘llanilishi maqsadga muvofiqdir.
3. Mashg‘ulotlarda ta’lim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo‘r berishni
talab etadi, ya’ni u bolani aktiv faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib bola ma’lum natijaga
erishish uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi.
XULOSA
Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘zlarining psixofiziologik rivojlanishida hali
boshidan oxirigacha mustaqil ravishda o‘z loyihalarini yaratishga qodir emaslar,
shuning uchun zarur ko‘nikma va malakalarni o‘rgatish tarbiyachilarning asosiy
vazifasidir. Shunday qilib, nazariya va amaliyotning oqilona va maqsadga muvofiq
kombinatsiyasi tufayli loyiha faoliyati bolalarning muammolarini mustaqil topish
va hal qilish uchun g‘oyalari, ko‘nikmalari va malakalarini yangilashga yordam
beradi, qiziqishlarni, ijodiy faoliyatga bo‘lgan ehtiyojni rag‘batlantiradi, kattalar va
tengdoshlar bilan hamkorlik qilish uchun sharoit yaratadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari kognitiv, hissiy,
xulq-atvor sohalarini qamrab oladi va barqaror bilimga qiziqishini rivojlantirish
imkonini beradi. Biroq, hamma narsa bolaga qiziqish uyg‘otmaydi, buning uchun
kognitiv qiziqishni rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratish muhimdir. Shart-
sharoitlardan biri eng samarali o‘qitish usullarini qo‘llashdir, bu mening fikrimcha,
loyiha faoliyati usulini o‘z ichiga oladi.
O‘quv jarayonida loyiha usulidan foydalanish jamoada ishlashni
o‘rganishga, bolalarni bilishga bo‘lgan qiziqishlarini yanada oshirishga yordam
beradi, maqsadga erishish uchun o‘z harakatlari algoritmini ishlab chiqarishga
o‘rgatadi. Tarbiyachi, bolalarning bilim va ko‘nikmalarni mustaqil o‘zlashtirish
43

bo‘yicha yordamchisi, maslahatchisidir,shunga ko‘ra, hamma narsani sinab ko‘rish
emas bitta loyihada hamma narsani to‘liq ochib berishga erishish kerak.
Har bir narsani bosqichma-bosqich (bosqichlarda) bajarish kerak ;
bolalarning individual, yoshi va fiziologik imkoniyatlaridan kelib chiqib, ulardan
nimani talab qilish kerakligini aniq tushunish kerak. Tarbiyachi bolalar bilan
suhbatda individual ravishda loyiha mualliflarining ortiqcha yoki kam baholangan
o‘z-o‘zini baholashlari to‘g‘risida xulosalar chiqaradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 sentyabrdagi PF5198-son
“Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
ro‘g‘risida”gi Farmoni.
2.O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari-2018 yil. Registr.№ 3032 03.07.201
3.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 22-dekabrdagi
“Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
802-son Qarori
4.“Ilk qadam” davlat o‘quv-dasturi 2018 yil.
5.Abdullayeva M.A “O‘yin mashg‘ulotlarini boshqarish orqali maktabgacha va
boshlang‘ich ta’lim yoshidagi bolalar faolligini oshirish” “Fan va texnologiya”
2016 yil
6.Djurayeva R, Tojiboyeva H.M, Nazirova G.M “Maktabgacha ta’lim yoshdagi
bolalarga ta’lim-tarbiya berishning zamonaviy tendensiyalari” Toshkent 2015 yil.
7.Ochilov M. -Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi, “Nasaf” 2000.
8.PardayevM.Q.Iqtisodiyotga oid fanlarni yangi pedagogic texnologiya
metodlarini qo‘llab o‘qitish (uslubiy ko‘rsatma). Samarqand, 2007.
44

9.Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. T.: “Fan”, 2006.
10.Pirmuhamedova M. -Pedagogik mahorat asoslari. T.: 2001.
11.Tolipov O‘. Q., Usmonboyeva M. -Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy
asoslari. T.: “Fan”, 2006.
12.Sayidahmedov N. -Yangi pedagogik texnologiyalar. T.: “Moliya”, 2003.
13..Ziyomuhammadov B. -Pedagogik mahorat asoslari. T.: “Turon-Iqbol”,
2006.8.http://azkurs.org/mavzu-pedagogik-jarayonni-loyihalashtexnologoyasining-
tasnifi.html9.https://fayllar.org/mavzu-pedagogik-jarayonni-loyihalash
texnologiyasi.html10.https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/pedagogic
psixologiya/pedagogik-jarayonni-loyihalash
ILOVALAR
45

Sotib olish