Maktab kursida o’rta tuzlar mavzusiga oid tajribalar o’tkazish metodikasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	24000UZS
Hajmi	119.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Maktab kursida o’rta tuzlar mavzusiga oid tajribalar o’tkazish metodikasi

Sotib olish

KIRISH.
Bugungi kunda axborot asrida zamon bilan hamnafas ravishda rivojlanish
asosiy maqsad bo lib qolmoqda. Chunki texnika va texnologiya juda tez rivojʻ
topayotgan vaqtda, yosh avlodni talab darajasida tarbiyalash dolzarb sanaladi.
Sanoatlashuv jarayoni, chiqindisiz texnologiyalar, zamonaviy asbob va
uskunalarning yaratilishi, ta’lim sohasida ham islohatlarni doimiy ravishda
rivojlantirib borishga turtki bo ladi. Rivojlangan davlatlar bilan sanoat, texnika,
ʻ
iqtisodiy, ta’lim, madaniy va ma’naviy sohalarda hamkorlik olib borar ekanmiz,
kelajak avlodning ongu-tafakkurini, bilimini va tarbiyasini yanada
mukammalashtirish chora tadbirlarini izlash asosiy maqsad hisoblanadi. Turli
sohalarda yo lga qo yilayotgan xalqaro hamkorlik garchi o z samarasini
ʻ ʻ ʻ
berayotgan bo lsada, biroq, milliy mustaqillikni har jihatdan mustahkamlash,
ʻ
erishilgan yutuqlarni boyitish, mavjud kamchiliklarni tezkor bartaraf etish jamiyat

a’zolaridan alohida fidokorlik, jonbozlik, shijoat va qat’iyat ko rsatishni talabʻ
etmoqda.
Hozirgi ilm-fan, texnika, sanoat jadal rivojlanayotgan bir vaqtda, ta’lim
jarayonida ta’lim mazmuning yangi loyihasi ilg’or pedagogik texnologiyalarni
qo llash zarurati vujudga keldi. Ta’lim jarayoniga o qitishning yangi texnika
ʻ ʻ
vositalari, eng so nggi kompyuterlar, axborot-kommunikatsion
ʻ
texnologiyaularning kirib kelishi nafaqat ta’lim oluvchilar, balki ta’lim
beruvchilarning ham o z ustida muntazam ishlashi, pedagogik bilim saviyasi,
ʻ
malaka va ko nikmalarini doimiy ravishda oshirib borishi zarurligini
ʻ
ko rsatmoqda.
ʻ
Har bir dars talabalarning bilimga qiziqishlarini va mustaqil ravishda ishlash
ko nikmalarini rivojlantirishga yordam berishi uchun innovatsion ta’lim
ʻ
texnologiyalaridan foydalangan holda o qitish samaradorligini va talabalarни
ʻ
mustaqilishlashfunksiyalarini to xtovsiz oshirish hozirgi kunning dolzarb
ʻ
vazifalaridan biri hisoblanadi.
Ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va kimyo fani bo yicha
ʻ
mashg’ulotlarda innovatsion ta’lim texnologiyalarni qo llash dolzarb ilmiy
ʻ
muammo sifatida maxsus tadqiqotlar olib borishni ko zda tutadi.
ʻ
Quyidagi kurs ishi Tuzlar mavzusiga bag’ishlanadi .Ushbu kurs ishida
tuzlarning sinflari shuningdek ularning ahamiyati to’g’risida so’z boradi.Tuzlar
tabiatda keng tarqalgan binar birikmalar bo’lib, ulardan turli sohalarda
foydalaniladi. Murakkab moddalar ichida eng ko’p tarqalgan va xalq xo’jaligidagi
eng ko’p ishlatiladigan anorganik moddalar tuzlar hisoblanadi. Ushbu kurs ishida
quyidagilar haqida batavsil ma’lumotlar beriladi:

I- BOB. TUZLAR HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT O’rta (normal) tuzlar
nomenklaturasi va olinishi.
Nordon tuzlar nomeklaturasi
va olinishi.
Asosli tuzlar nomeklaturasi
va olinishi.Tuzlar haqida qisqacha
ma’lumot.
Qo’sh tuzlar nomeklaturasi
va olinishi.
Kompleks tuzlar. Tuzlarning
umumiy xossalari.

1.1 Tuzlar haqida qisqacha ma’lumot.
TUZLAR – metal latomlari va kislota qoldig’idan iborat murakkab
moddalar (kislota molekulasidagi vodorod atomlarining metallar bilan
almashinishidan hosil bo’ladigan murakkab modda lar ). Umuman, tuzlar
gidroksidlar va kislotalarning o’zaro ta’siri mahsuloti bo’lib, ular turli tarkibli
bo’ladilar. Tuzlarning umumiy formulasi M
n K
m tarzida ifodalanadi: bu yerda M-
metall atomi (yoki ammoniy NH
4 +
); K-kislota qoldig’i; n-kislota qoldig’ining
valentligi; m-metall atomi valentligi. Masalan: NaCl, Rb
2 SO
3 , Be(NO
3 )
2 , NaHCO
3 ,
KNaSO
4 , Ca(H
2 P O
4 )
2 , CaOCl
2 , K
4 [Fe(CN)
6 ], AlOHSO
4 , (CuOH)
2 CO
3 ,
K
2 ZnO
2 vah.k.
Demak tuzlarnikislota va asoslarning neytrallanish reaksiyasi mahsuloti deb
qarab, agar kislota asos o’zaro ekvivalent miqdorda olingan bo’lsa o’rta tuzlar;
Agar kislota ortiqcha asos kam olingan bo’lsa,nordon tuzlar hosil bo’ladi.
Agar asos ortiqcha kislota kam olingan bo’lsa, asosli tuzlar hosil bo’ladi.
Kalsiy,temir, kaliy, natriy va boshqa ko’plab metallar tutgan tuzlar
tibbiyotda turli kasalliklarga qarshi dori vositalari sifatida qo’llaniladi.
Azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, kalsiy, natriy va mikroelementlar deb
nomlanuvchi metal guruhini tutgan tuzlar qishloq xo’jaligida o’g’itlar, ba’zi
zararkunandalarga qarshi kurash vositalari, unuvchanlik va hosildorlikni
oshiruvchi, o’stiruvchi vositalar sifatida keng qo’llaniladi.
Shuningdek inson organizmi tuz muvozanatini doimo saqlab turishga
muhtojdir va organizm umumiy massasiga nisbatan 5.5% turli xildagi tuzlar va shu
vazifani bajarib turadi. Masalan, organizmda kalsiy tuzlari kamayib ketsa,
muvozanatni tiklash uchun kalsiy tutgan mahsulotlarni iste’mol qilish xohishi

paydo bo’ladi. Yoki turli sabablarga ko’ra organizm tez suyuqlik yo’qotadigan
bo’lib qolganda, tez suyuqlik bilan chiqib ketib qoladi, shuning uchun bunday
hollarda turli fiziolagik tuz eritmalari beriladi.
Barcha tuzlar qattiq moddalar bo’lib, turli rangda bo’ladilar. Ular suvda
eruvchanligi bo’yicha yaxshi eriydigan (NaCl, KCl, NH
4 NO
3 , KNO
3 , CaCl va
hokazo), kam eruvchan (CaSO
4 , PbCl, Ag
2 SO
4 va hokazo) va juda kam eruvchan
(CaCO
3 , BaSO
4 , CaSiO
3 va hokazo) larga bo’linadi.
Tuzlarning sinflanishi (klassifikatsiyasi )ga ko’ra besh guruhga
bo’linadi va har bir guruh bir –biridan tubdan farq qiladi.
Qo’sh tuzlar.Asosli tuzlar.Nordon tuzlar. O’rta tuzlar. Tuzlarning sinflanishi
(klassifikatsiyasi )

1. 2.O’rta (normal) tuzlar nomenklaturasi va olinishi.
O’rta ( n ormal) tuzlar – Metall atomi va kislota qoldig’idan iborat
murakkab moddalar. Masalan: NaCl, CaSO
4 , Cu(NO
3 )
2 , Al
2 (CO
3 )
3 , Fe
3 (‘O
4 )
2 ,
MnCl
3 , TiCl
4 vah.k. O’rta tuzlarni nomlash: metall nomi (metall o’zgaruvchan
valentli bo’lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa,rim raqamda qavs ichida valentlik
ko’rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo’yiladi hamda)ga kislota qoldig’i nomi
qo’shib aytiladi. Masalan: NaCl – natriyxlorid, CaSO
4 – kaltsiysulfat, Cu(NO
3 )
2 –
mis (II) nitrat, Al
2 (CO
3 )
3 – alyuminiykarbonat, Fe
3 ( P O
4 )
2 – temir (II) fosfat, MnCl
3
– marganets (III) xlorid, TiCl
4 – titan (IV) xloridvah okazo .
Agar bir metall bitta kislota bilan ikki yoki bir necha tuz xosil q ilsa, bunday
tuzlarni nomlashda avval metall nomi aytilib, qavs ichidari raqami bilan metallning
valentligi ko’rsatiladi, so’ngra kislota nomi aytiladi. Masalan, FeS0
4 — temir (II)-
sulfat, Fe(N0
3 )
2 —temir (II)-nitrat, Fe(N0
3 )
3 — temir (III) nitratvaxokazo. Normal
tuzlar texnik nomlar bilan ham atalishi mumkin. Masalan, NaCl-osh tuzi, Na
2 CO
3 –
soda, K
2 CO
3 – potash, K
2 SO
4* Al
2 (SO
4 )
3 -achchiqtosh CuSO
4* 5H
2 O – mis kuporosi,
KNO
3 – kaliyli selitra va hokazo.
O’rta tuzlar quyidagi usullar bilan olinadi:
1) Metallarning metallmaslar bilan ta’sirida.
Mg+Cl
2 =MgCl
2Kompleks tuzlar.

Fe+S=Fes
2Al+3I
2 =2AlI
3
2) Nordon tuzlar ishqorlar va kislotalar bilan reaksiyaga kirishib yangi
o’rta tuz va suv (kislota yoki oksidni) hosil qiladi.
NaHCO3+NaOH=Na
2 CO
3 +H
2 O
NaHCO
3 +HCl=NaCl+ H
2 O+CO
2
3) Metallarning kislotalar bilan ta’sirida.
Fe+2HCl=FeCl
2 +H
2
Zn+H
2 SO
4 =ZnSO
4 +H
2
4) Metallarning tuzlar bilan ta’sirida.
Fe+Hg(NO
3 )
2 = Fe(NO
3 )
2 +Hg
Cu+2AgNO
3 == Cu(NO
3 )
2 +2Ag
5) Gidroksidlar va kislotalarning o’zaro ta’sirida.
Ca(OH)
2 +2HNO
3 =Ca(NO
3 )
2 +2H
2 O
Fe(OH)
2 + H
2 SO
4 =FeSO
4 +2H
2 O
6) Galogenlarning ishqorlarda erishidan.
Cl
2 +2KOH=KCl+KClO+H
2 O
I
2 +2KOH=KI+KIO+H
2 O

7) Ammiakning kislotalar bilan birikishi tufayli o’rta tuz hosil bo’lishi.
2NH
3 + H
2 SO
4 =(NH
4 )
2 SO
4
NH
3 +HNO
3 =NH
4 NO
3
Xossalari:
Fizik xossalari: deyarli barcha tuzlar qattiq turli rangdagi kristall moddalar
bo’lib, suvda har xil erish qobiliyatiga ega.Tuzlar tarkibiga kristallizatsion suv
tutishi mumkin. Masalan mis kuparosi CuSO
4 *5H
2 O.
Kimyoviy xossalari. Tuzlar kimtoviy jihatdan faol moddalar bo’lib, ko’plab
o’zgarishlarga uchraydi. Quyida misollarda o’rta tuzlarning kimyoviy xossalari
bilan tanishib chiqamiz.
1.O’rta tuzlar ishqorlar va kislotalar ta’sirida quyidagilarni hosil qiladi.
FeCl
3 +3NaOH=Fe(OH)
3 +3NaCl (asos va yangi tuz) yoki,
2FeCl
3 +3H
2 SO
4 =Fe
2 (SO
4 )
3 +6HCl (yangi tuz va yangi kislota)
FeCl
2 +2KOH=Fe(OH)
2 +2KCl
2.O’rta tuzlarning kislotalarga ta’siri natijasida yangi tuz va yangi kislota
hosil bo’ladi.
KNO
3 + H
2 SO
4 =KHSO
4 +HNO
3
NaCl+ H
2 SO
4 =NaHSO
4 +HCl
3.O’rta tuzlar kislotali oksidlar bilan ta’sirlashib,yangi tuz va yangi kislotali
oksid hosil qiladi.
Na
2 CO
3 +SO
2 =Na
2 SO
3 +CO
2

CaCO
3 +SiO
2 =CaSiO
3 +CO
2
4.O’rta tuzlarning metallarga ta’siri natijasida yangi tuzhosil bo’lib, yangi
metall ajralib chiqadi.
Fe+Hg(NO
3 )
2 = Fe(NO
3 )
2 +Hg
Cu+2AgNO
3 = Cu(NO
3 )
2 +2Ag
5.Temperatura natijasida parchalanadi.
Na
2 CO
3 =Na
2 O+CO
2
K
2 SO
4 =K
2 O+SO
3
1.3.Nordon tuzlar nomeklaturasi va olinishi.
Nordontuzlar – kislota molekulasidagi vodorod atomlari metall bilan
qisman almashinganda hosil bo’lib, metall atomi, vodorod va kislota q oldig’idan
iborat bo’ladi. Masalan: Ca(HCO
3 )
2 , NaHCO
3 , Cu(HSO
4 )
2 ,KHS,Ba(HSO
3 )
2 ,
NaHSO
4, LiHSO
4, Mg(HCO
3 )
2 vahokazo. Nordon tuzlarni nomlash: metall nomi
(metall o’zgaruvchan valentli bo’lsa rim raqamda qavs ichida valentlik
ko’rsatiladi)ga molekulada bitta vodorod bo’lsa “gidro” so’zi, ikkita vodorodbo’lsa
“digidro”so’zi va kislota qoldig’i nomi qo’shib aytiladi. Masalan: Ca(HCO
3 )
2 –
kalg’tsiy gidrokarbonat, NaHCO
3 – natriygidrokarbonat, Cu(HSO
4 )
2 – mis (II)
gidrosulfat, Fe(H
2 PO
4 )
2 – temir (II) digidrofosfat,KHS – kaliygidrosulfid, Li
2 HPO
4
– litiygidrofosfat, Ba(HSO
3 )
2 – bariygidrosulfit, Ca(H
2 PO
4 )
2 –
kaltsiydigidrofosfatvah.k.
Nordon tuzlar suvdagi eritmalarida ikki boskichda (metall xamda
vodorod) kation va bitta (kislota qoldig’i) anion xosil qilish bilan
dissotsilanadi: Nordon tuzlar suvdagi eritmalarida ikki bosqichda
disotsilanadi:

Na Н CO
3 =Na +
+ Н CO3 -
Н CO3 -
= Н +
+ CO
3 2-
Nordon tuzlardagi vodorod metal atomlariga o’rin bera
oladi, natijada, normal tuzlar hosil bo’ladi:
Na Н CO
3 + NaO Н = Na
2 CO
3 + H
2 O
Na Н SO
4 + NaO Н = Na
2 SO
4 + H
2 O
Nordon tuzlar qizdirilganda o’zidan suv ajratib chiqaradi va normal tuzga
o’tadi:
Ca(HCO
2 )
3 =CaCO
3 + H
2 O + CO
2 (qizdirilganda)
Mg(HCO
3 )
2 =MgCO
3 + H
2 O + CO
2 (qizdirilganda)
Olinish usullari :1.Kislotalarga kam miqdorda ishqor qo’shish bilan nordon
tuz hosil qilish mumkin:
H
2 SO
4 + KOH = KHSO
4 +H
2 O
2. Tuzlarga oz miqdorda kislota qo’shib nordon tuz hosil qilish mumkin:
Ca
3 (PO
4 )
2 + H
3 PO
4 = 3CaHPO
4
Ca
3 (PO
4 )
2 + 4H
3 PO
4 = 3Ca(H
2 PO
4 )
2
3.Asoslarga mo’lmiqdorda kislotali oksid ta’sir qilib ham nordon tuz hosil
qilinadi:
NaOH + CO
2 = NaHCO
3
Ba(OH)
2 + 2CO
2 = Ba(HCO
3 )
2
4. Bir valentli metal bilan ikki asosli kislota qoldig’idan hosil bo’lgan
tuzlarni gidrolizga uchratish yo’li bilan ham nordon tuzlar olish mumkin:
K
2 CO
3 + H
2 O=KHCO
3 + KOH

Na
2 S + H
2 O=NaHS + NaO
Xossalari:
1.Nordon tuzlar ishqorlar va kislotalar bilan reaksiyaga kirishib yangi o’rta
tuz va suv (kislota yoki oksidni) hosil qiladilar:
NaHCO
3 +NaOH=Na
2 CO
3 +H
2 O
NaHCO
3 +HCl=NaCl+H
2 O+CO
2
Mg(HCO
3 )
2 + H
2 SO
4 =MgSO
4 +2 H
2 O+2CO
2
2.Nordon tuzga o’rta tuzning ta’siri:
Ca(H
2 PO
4 )
2 +2CaSO
4= Ca
3 (PO
4 )
2 +2H
2 S
Asosli tuzlar nomeklaturasi va olinishi.
Asoslituzlar – tarkibida metall atomi, gidroksid guruhi va kislota qoldig’i
saqlagan murakkab moddalar. Gidrokso-tuzlarni nomlashda avval metall nomi
aytilib, «Gidrokso» so’zi qo’shiladi, so’ngra kislota nomi aytiladi. Masalan:
(CuOH)
2 CO
3 , Mg(OH)NO
3 , Al(OH)
2 Br, Cr(OH)
2 NO
3 , Mn(OH)Cl, [Fe(OH)
2 ]
2 SO
4 ,
Cr(OH)(CH
3 COO)
2 , Al(OH)SO
3 va h.k. Asosli tuzlarni nomlash: metall nomi
(metall o’zgaruvchan valentli bo’lsa rim raqamda qavs ichida valentlik
ko’rsatiladi) gamolekulada bitta gidroksid guruhi bo’lsa “gidrkosi” so’zi, ikkita
gidroksid guruhi bo’lsa “digidroksi” so’zi va kislota qoldig’i nomi qo’shib aytiladi.
Masalan: (CuOH)
2 CO
3 – mis (II) gidroksikarbonat, Mg(OH)NO
3 – magniy
gidroksinitrat, Al(OH)
2 Br alyuminiy digidroksibromid, Cr(OH)
2 NO
3 – xrom (III)
digidroksinitrat,Mn(OH)Cl – marganets (II) gidroksixlorid, [Fe(OH)
2 ]
2 SO
4 –
temir(III) digidroksisulfat, Cr(OH)(CH
3 COO)
2 – xrom (III) gidroksiatsetat,
Al(OH)SO
3 – alyuminiy gidroksisulfit, Fe(OH)
2 Cl-temir digidroksoxlorid,

Ti(OH)
3 Cl- titan trigidroksoxlorid, Ni(OH)NO
3 - nikel gidroksonitrat. Gidrokso–
tuzlar qizdirilganida yoki umuman vaqt o’tishi bilan tarkibida suv molekulalarini
chiqarib, okso-tuzlarga aylanadi: 2Mg(OH)Cl → Mg
2 OCl
2 + H
2 OOkso-tuzlar ham
asoslar xosasini namoyon qiladi. Binobarin, kislota ta’sirida okso- tuzlarni normal
tuzga aylantirish mumkin:
Gidrokso-tuzlar dissotsilanganda metall kationi, kislota qoldig’i va gidroksil
anioniga dissotsilanadi;
masalan:
Cu
2 (OH)
2 SO
4 =2Cu
2 +
+ 2OH -
+ SO
4 -2
Bi(OH)
2 NO
3 =Bi 3+
+ 2OH -
+ NO
3 -
Bi(OH)
2 NO
3 =BiOH 2+
+ OH -
+ NO
3 -
BiOH 2+
=Bi 3+
+HO -
Gidrokso-tuzlarning olinishi:
1.O’rta tuzlarga ishqor ta’sir ettirganda yangi asosli tuz va o’rta tuz hosil
bo’ladi.
FeCl
3 +2NaOH=Fe(OH)
2 Cl+2NaCl
AlCl
3 +2KOH=Al(OH)
2 Cl+2KOH
2.Gidrokso-tuzlar normal tuzlarning gidrolizi natijasida hosil bo’ladi.
CuCl
2 + H
2 O=Cu(OH)Cl+HCl
Al
2 (SO
4 )
3 +H
2 O=Al(OH)
2 SO
4 +H
2 SO
4
3.Asoslarga oz miqdorda kislota ta’sir ettirib gidrokso-tuzlarning olinishi.

Fe(OH)
2 +H
2 SO
4 =Fe(OH)SO
4 +2 H
2 O
Cu(OH)
2 +H
2 SO
4= Cu(OH)SO
4 +2H
2 O
Xossalari:
Fizik xossasi: Gidokso-tuzlar suvda yomon eriydi.
Kimyoviy xossalari:
1.Gidrokso-tuzlarning kislotaga ta’siridan o’rta tuz hosil bo’ladi.
2Fe(OH)SO
4 +H
2 SO
4 = Fe
2 (SO
4 )
3 +2H
2 O
2Al(OH)
2 SO
4 +H
2 SO
4 = Al
2 (SO
4 )
3 +H
2 O
2.Gidrokso-tuzlar qizdirish yoki umuman vaqt o’tishi bilan suv
molekulalarini chiqarib, okso-tuzlarga aylanadi.
2Mg(OH)Cl→Mg
2 OCl
2 +H
2 O
Sb(OH)
2 Cl→SbOCl+H
2 O
Qo’shtuzlar nomeklaturasi va olinishi.
Qo’sh tuzlar – kislota molekulasidagi vodorod atomlari har xil metal bilan
almashinganda hosil bo’lgan murakkab moddalar. Masalan: KAl(SO
4 )
2 ,
KCr(SO
4 )
2 , (NH
4 )
2 Fe(SO
4 )
2 vah.k. Qo’sh tuzlarni nomlash: avval valentligi katta
metall nomi keyin valentligi kichik metall nomi (metall o’zgaruvchan valentli
bo’lsa rim raqamda qavs ichida valentlik ko’rsatiladi)ga kislota qoldig’ nomi
qo’shib aytiladi. Ular achchiqtoshlar ham deyiladi. Masalan: KAl(SO
4 )
2 –
alyuminiykaliysulfat, KCr(SO
4 )
2 – xrom (III) kaliysulfat, (NH
4 )
2 Fe(SO
4 )
2 – temir
(II) ammoniysulfatyoki KAl(SO
4 )
2 *12H
2 O – alyuminiykaliyliachchiqtosh,

KCr(SO
4 )
2 * 6H
2 O – xromkaliyliachchiqtosh, (NH
4 )
2 Fe(SO
4 )
2 *12H
2 O – temir
ammoniyli achchiqtosh va h.k.
Olinishi:
1. Qo’sh tuzlar ayrim tuzlarning o’zaro birikishi hisobiga hosil bo’ladi.
2KJ+HgJ
2 =K [ HgJ
4 ]
3KCl+CrCl
3 =K
3 [ CrCl
6 ]
K
2 SO
4 +Al
2 (SO
4 )
3 =2 KAl(SO
4 )
2
3(NH
4 )
2 SO
4 +Cr
2 (SO
4 )
3 =2 (NH
4 )
3 Cr (SO
4 )
3
2.Agar ko’p asosli kislotaga ikki xil asos ta’sir ettirilganda qo’sh tuzlar hosil
bo’ladi.
H
3 PO
4 +2KOH+NaOH=K
2 NaPO
4 +3H
2 O
2H
2 SO
4 +KOH+Al(OH)
3 =KAl(SO
4 )
2 +4H
2 O
3.Agar ko’p kislotali asosga ikki xil kislota ta’sir ettirilsa qo’sh yoki aralash
tuz hosil bo’ladi.
Ca(OH)
2 +HCl+HClO=CaClOCl yoki CaOCl
2
Cl(xlorid kislota qoldig’i)
Ca
O-Cl(gipoxlorid kislota qoldig’i)
Kompleks tuzlar.

Kompleks tuzlar – tarkibida kompleksion saqlagan murakkab moddalar.
Masalan: K
3 [Fe(CN)
6 ], K
4 [Fe(CN)
6 ], Fe
3 [Fe(CN)
6 ]
2 , Fe
4 [Fe(CN)
6 ]
3 , Na
3 [Co(NO
2 )
6 ],
K
3 [FeF
6 ], K
2 [‘tF
4 ], Na
2 [HgI
4 ], [CrCl
2 (H
2 O)
4 ]Cl, [CrCl
3 (H
2 O)
3 ] va h.k. Kompleks
tuzlarni nomlash: asosan tarixiy nomlar ishlatiladi, masalan: K
3 [Fe(CN)
6 ] – qizil
qon tuzi, K
4 [Fe(CN)
6 ] – sariq qon tuzi, Fe
3 [Fe(CN)
6 ]
2 – berlin zangorisi,
Fe
4 [Fe(CN)
6 ]
3 – turunbul ko’ki va h.k. Bundan tashqari kompleks tuzlar sistematik
quyidagicha nomlanadi: K
3 [Fe(CN)
6 ] – kaliy geksatsianoferrat (III), K
4 [Fe(CN)
6 ] –
kaliy geksatsianoferrat (II), Fe
3 [Fe(CN)
6 ]
2 – temir (II) geksatsianoferrat (III),
Fe
4 [Fe(CN)
6 ]
3 – temir (III) geksatsianoferrat (II), Na
3 [Co(NO
2 )
6 ]
natriygeksanitritokobaltat (III), K
3 [FeF
6 ] kaliygeksaftoroferrat (III), K
2 [‘tF
4 ] –
kaliytetraftoroplatinat (II), [CrCl
2 (H
2 O)
4 ]Cl – dixlorotetraakvaxrom (III) xlorid,
[CrCl
3 (H
2 O)
3 ] – trixlorotriakvaxrom (III) vah.k.Ba’zi murakkab moddalar boshqa
murakkab moddalar bilan reaktsiyaga kirishib yanada murakkabroq moddalar hosil
qiladi. Hosil bo’lgan moddalar XIX asrning oxirlarida kompleks birikmalar deb
ataladigan bo’ldi. Kompleks birikmalar hosil bo’ladigan jarayonning mohiyatini
tushunib olish uchun 1893 yilda Shveytsariya kimyogari A.Verner taklif qilgan va
L.Chugaev, I.Chernyaev, A.Grinberg va boshqalar tomonidan to’ldirilgan
kordinatsion nazariya bilan qisqacha tanishib o’tamiz. Bu nazariyaning asosiy
bandlari quyidagilardan iborat:
1. Kompleks birikmalardagi ion yoki atomlardan biri markaziy ion (yoki
markaziy atom) hisoblanadi va uni kompleks hosil qiluvchi deb ataladi.

2. Kompleks hosil qiluvchi markaziy ion (yoki atom) atrofiga ma’lum
son qarama-qarshi zaryadli ionlar yoki qutblangan molekulalar (ligandlar)
joylashadi (boshqacha aytganda ular koordinatsiyalanadi).
3. Markaziy ion yoki atomning qo’shimcha valentliklari fazoda ma’lum
yo’nalishlarga ega bo’ladi.
4. Markaziy ion yoki atom ligandlar bilan birga kompleksning ichki
sferasini hosilqiladi.
5.Markaziy ion yoki atom bilan bevosita birikkan ligandlar soni 2,4,6,8
ga teng bo’ladi.
6.Markaziy ion yoki atomdan uzoqroq joylashgan ionlar kompleksning
tashqi sferasini tashkil qiladi.
A.Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentliklar
hisobiga hosil bo’ladi. Kompleks birikmalar esa qo’shimcha valentliklar hisobiga
hosil bo’ladi. Masalan: PtCl4 bilan 2KCl birikib, PtCl4∙2KCl ni hosil qilganda Pt
va Cl atomlari o’zlarining asosiy valentligidan tashqari yana qo’shimcha
valentliklar namoyon qiladi:
K- Cl
Cl
PtCl
Cl

K-Cl Cl
bu erda qora chiziqlar asosiy valentlikni, punktir chiziqlar qo’shimcha
valentlikni qo’rsatadi. Hozirgi zamon termini bilan aytganda asosiy valentlik
elementning ayni birikmadagi oksidlanish darajasini, qo’shimcha valentlik esa
uning koordinatsion sonini ko’rsatadi. PtCl
4 ∙2KCl da platinaning asosiy valentligi
4 ga, qo’shimcha valentligi 6 ga tengdir. Kompleks tarkibida markaziy atom bilan
bevosita birikkan ligandlar orasidagi bog’lanishlar soni markaziy atomning
koordinatsion soni deb ataladi. Kompleksda markaziy atom bilan ligandlar
orasidagi barcha bog’lanishlar bir xil kuchga ega bo’ladi. Bir valentli elementning
koordinatsion soni ko’pincha 2 ga teng bo’ladi: [Ag(NH
3 )
2 ]Cl, K[Ag(CN)
2 ]. Ikki
valentlilarning kooordinatsion sonlari ko’pincha to’rtga, ba’zan uchga va oltiga
teng bo’ladi: Na[RbI
3 ], K
4 [Fe(CN)
6 ], [Zn(NH
3 )
4 ]Cl
2 . Uch va to’rt valentli
elementlarning koordinatsion sonlari asosan oltiga teng: K
3 [Fe(CN)
6 ].
Kompleks tuzlarning xossalari:
1.Amfoter metallardan hosil bo’lgan kompleks tuzlarning hammasi
qizdirilganda parchalanadi.
Na
2 [Zn(OH)
4 ] →Na
2 ZnO
2 +2H
2 O
K[Al(OH)
4 ] →KAlO
2 +2H
2 O
2.Kompleks tuzlar elektrolit moddalar singari eritmada bosqichma-bosqich
ionlarga ajraladi. Bunda dastlab tashqi sferadagi ionlarga va ichki sferaga ajraladi.
[Cu(NH
3 )
4 ]SO
4 ↔[Cu(NH
3 )
4 ] 2+
+SO
4 2-

Keyingi bosqichda ichki sfera ham bosqichli ajraladi, yani metal ioniga va
ligantlarga bo’linib ketadi.
[Cu(NH
3 )
4 ] 2+
↔[Cu(NH
3 )
3 ] 2+
+NH
3 I bosqich
[Cu(NH
3 )
3 ] 2+
↔[Cu(NH
3 )
2 ] 2+
+NH
3 II bosqich
va umumiy holda [Cu(NH
3 )
4 ] 2+
↔Cu 2+
+4NH
3
Tuzlar uchun umumiy bo’lgan xossalar.
Tuzlarning olinish usullari
Tuzlar juda ko’p usullar bilan hosil qilinadi. Quyida ularning ayrimlari bilan
tanishib chiqamiz.
1. Metallar bilan metalmaslarning bevosita ta ’ siri:
Mg + Cl
2 = MgCl
2
2Fe + 3Br
2 = 2FeBr
3
Zn + S = ZnS
2Al + 3I
2 = 2AlI
3
2. Metallarni kislotalar bilan ta ’ siri:
2K + H
2 SO
4 = K
2 SO
4 + H
2
Sr + 2HBr = SrBr
2 + H
2
Zn + 2HCl = ZnCl
2 + H
2
Fe + H
2 SO
4 = FeSO
4 + H
2
Cu + 2H
2 SO
4 = CuSO
4 + SO
2 + 2H
2 O

Cu + 4HNO
3 = Cu(NO
3 )
2 + 2NO
2 + 2H
2 O
3. Metallarni ishqorlar bilan ta ’ siri:
2NaOH + Be = Na
2 BeO
2 + H
2
2Al + 6KOH = 2K
3 AlO
3 + 3H
2
4. Metallarni tuzlar bilan ta ’ siri:
Fe + CuSO
4 = FeSO
4 + Cu
Zn + 2AgNO
3 = Zn(NO
3 )
2 + 2Ag
Cr + HgCl
2 = CrCl
2 + Hg
5. Asosli oksidlarni kislotali oksidlar bilan ta ’ siri:
CaO + SO
3 = CaSO
4
Al
2 O
3 + 3N
2 O
3 = 2Al(NO
2 )
3
Rb
2 O + CO
2 = Rb
2 CO
3
6. Asosli oksidlarni kislotalar bilan ta ’ siri:
Fe
2 O
3 + 3H
2 SO
4 = Fe
2 (SO
4 )
3 + 3H
2 O
CuO + 2HCl = CuCl
2 + H
2 O
RuO + 2HNO
3 = Ru(NO
3 )
2 + H
2 O
7. Kislotali oksidlarni asoslar bilan ta ’ siri:
Ca(OH)
2 + P
2 O
5 = Ca
3 ( P O
4 )
2 + 3H
2 O
2NaOH + SO
3 = Na
2 SO
4 + H
2 O
NH
4 OH + CO
2 = NH
4 HCO
3

8. Asoslar va kislotalarning o’zaro ta ’ siri:
KOH + CH
3 COOH = CH
3 COOK + H
2 O
Mo(OH)
2 + 2HNO
3 = Mo(NO
3 )
2 + 2H
2 O
Ba(OH)
2 + H
2 SO
4 = BaSO
4 + 2H
2 O
9. Kislotali oksidlarning tuzlar bilan tasiri:
Na
2 CO
3 + SO
3 = Na
2 SO
4 + CO
2
CaCO
3 + SiO
2 = CaSiO
3 + CO
2
3MgSO
4 + P
2 O
5 = Mg
3 ( P O
4 )
2 + 3SO
3
10. Tuzlarning o’zaro tasiri:
AgNO
3 + KBr = AgBr + KNO
3
BaCl
2 + Na
2 SO
4 = BaSO
4 + 2NaCl
CaI
2 + P b(NO
3 )
2 =P bI
2 + Ca(NO
3 )
2
11. Tuzlarning ishqorlar bilan tasiri:
P b(CH
3 COO)
2 + 2NaOH =P b(OH)
2 + 2CH
3 COONa
Cu(NO
3 )
2 + 2NH
4 OH = Cu(OH)
2 + 2NH
4 NO
3
CdCl
2 + Ba(OH)
2 = Cd(OH)
2 + BaCl
2
12. Tuzlarning kislotalar bilan tasiri:
2NaCl + H
2 SO
4 = Na
2 SO
4 + 2HCl
2MgCl
2 + H
4 P
2 O
7 = Mg
2 P
2 O
7 + 4HCl
2KNO
3 + H
2 SO
4 = K
2 SO
4 + 2HNO
3

13. Metalmaslar bilan ishqorlarning tasiri:
I
2 + 2NaOH = NaI + NaIO + H
2 O
3Cl
2 + 6KOH = 5KCl + KClO
3 + 3H
2 O
3S + 6KOH = 2K
2 S + K
2 SO
3 + 3H
2 O
14. Metalmaslar bilan tuzlarning tasiri:
2NaI + Cl
2 = 2NaCl + I
2
2MnCl
2 + Cl
2 = 2MnCl
3
2Na
2 SO
3 + O
2 = 2Na
2 SO
4
15. Tuzlarning termik parchalanishi:
2KMnO
4 = K
2 MnO
4 + MnO
2 + O
2
2KClO
3 = 2KCl + 3O
2
2RbNO
3 = 2RbNO
2 + O
2
16. Ammiakning kislotalarga birikishi:
NH
3 + HCl = NH
4 Cl
NH
3 + HNO
3 = NH
4 NO
3
2NH
3 + H
3 P O
4 = (NH
4 )
2 H P O
4
17. Tuzlarning o’zaro birikishi:
2KI + HgI
2 = K
2 [HgI
4 ]
3KCl + CrCl
3 = K
3 [CrCl
6 ]
K
2 SO
4 + Al
2 (SO
4 )
3 = 2KAl(SO
4 )
2

3(NH
4 )
2 SO
4 + Cr
2 (SO
4 )
3 = 2(NH
4 )
3 Cr(SO
4 )
3
Barcha tuzlar uchun umumiy bo’lgan fizik xossalar.
Barcha tuzlar oddiy sharoitda qattiq moddalar bo’lib, tabiatda turli rangda
uchraydi. Ular suvda eruvchanligiga qarab, 1) Yaxshi eruvchan (NaCl, Na
2 SO
4 ,
KNO
3 , NH
4 NO
3 , CaCl
2 ), 2) Kameruvchan (CaSO
4 , Ag
2 SO
4 , PbCl
2 ), 3) Deyarli
erimaydigan (BaSO
4 , CaCO
3 , CaSiO
3 , Al
2 (SiO
3 )
3 ) kabi turlarga bo’linadi. Tuzlar
oziq-ovqat sanoatida, qishloq xo’jaligida o’g’it sifatida, tibbiyotda dori sifatida,
laboratoriyalarda sintezda katalizator sifatida, umuman juda ko’p sohalarda
ishlatiladi. Bundan tashqari Tuzlar suvda eriganda teskari qonuniyatlar kuzatiladi.
Ishqoriy metallar karbonatlaridan hosil bo’lgan tuzlar Masalan:Na
2 CO
3 ,
K
2 CO
3 , , Li
2 CO
3 va hokazolar suvda yaxshi eriydi.Ammo ularning
gidrokarbonatlari (NaHCO
3 , KHCO
3 , LiHCO
3 ) suvda yomon eriydi .
Ishqoriy yer metallari karbonatli tuzlarida teskari jarayonni kuzatishimiz
mumkin.Masalan:MgCO
3 , CaCO
3 ,BaCO
3 va hokazolar suvda erimaydi. Ammo
ularning gidrokarbonatlari Mg(HCO
3 ), Ca(HCO
3 ), Ba(HCO
3 ) suvda yaxshi eriydi.
Barcha tuzlar uchun umumiy bo’lgan kimyoviy xossalar bilan tanishib
chiqamiz.
1. Deyarli barcha tuzlar qizdirilganda parchalanadi:
CaCO
3 = CaO + CO
2
2Cu(NO
3 )
2 = 2CuO + 4NO
2 + O
2
Mg(HCO
3 )
2 = MgCO
3 + CO
2 + H
2 O
(NH
4 )
2 Cr
2 O
7 = N
2 + Cr
2 O
3 + 4H
2 O
2. Nordon tuzlar ishqorlar va kislotalar bilan reaktsiyaga kirishadi:
NaHCO
3 + NaOH = Na
2 CO
3 + H
2 O

Ca(HCO
3 )
2 + 2HCl = CaCl
2 + 2H
2 O + 2CO
2
3. Asoslituzlarishqorlar vakislotalar bilanta ’ sirlashadi:
Al(OH)SO
4 + 2NaOH = Al(OH)
3 + Na
2 SO
4
Fe(OH)
2 Cl + 2HCl = FeCl
3 + 2H
2 O
Mg(OH)Cl + KOH = Mg(OH)
2 + KCl
4. Ko’pchiliktuzlarsuvta ’ siridaparchalanadi:
CuS + 2H
2 O = Cu(OH)
2 + H
2 S
Al(CH
3 COO)
3 + 3H
2 O = Al(OH)
3 + 3CH
3 COOH
FeCl
2 + 2H
2 O = Fe(OH)
2 + 2HCl
Zn(NO
3 )
2 + 2H
2 O = Zn(OH)
2 + 2HNO
3
5.Tuzlarning metallmaslarga ta’siri kamroq bo’lib, asosan oksidlanish-
qaytarilish reaksiyalari hisoblanadi.
2NaNO
2 +O
2 =2NaNO
3
Na
2 S+Br
2 =2NaBr+S
2KJ+Br
2 =2KBr+J
2
BaSO
4 +2C=BaS+2CO
2
2.1. Maktab kimyoviy tajribalarni o’tkazishning ilmiy va metodologik
asoslari
Bugungi kunga kelib kelajagi buyuk bo’lgan yosh avlodni tarbiyalash,
nihoyatda katta diqqat e’tiborni talab qiladigan ichki ziddiyatli jarayondir. Shunday
ekan, o’qituvchi o’quvchi yoki talabaning shakllanish jarayonini zo’r havas va
sinchkovlik bilan kuzatishi lozim. U pedagogik jarayonlarni boshqarar ekan,
pedagogik bilim va mahorat egasi bo’lishi lozim. Shundagina o’qituvchi pedagogik

hodisalarning mohiyatini va dialektikasini, pedagogik mehnat metodi, kasb va
texnologiyasini va professional pedagogikani tushunib yetadi. Pedagogik bilim va
mahorat egasi bo’lgan o’qituvchi avvalo, pedagogika fanining metodologik
asoslarini, shaxs rivojlanishining qonuniyatlari va omillarini, kadrlar tayyorlash
milliy dasturining mohiyati, maqsad va vazifalarini bilishi kerak. Ta’lim tizimida
mehnat qilayotgan pedagoglarning ko’pchiligi ta’lim va tarbiya jarayonida
pedagogik mahoratning zaruriyati va ahamiyatini tobora chuqur anglab
bormokdalar. Bugungi kunga kelib,bir qator tadqiqotchilar kimyo fanni bo’yicha,
xususan, anorganik va organik kimyo bo’yicha ham metodologik materiallardan
o’rinli foydalanmaslik oqibatida ilmiy nazariy, ilmiy-amaliy va ilmiy-metodik
tadqiqotlarning saviyasi sayozlashib qolganligini ta’kidlashmoqda Ta’lim tizimi
paydo bo’libdiki, uning mazmunini didaktika tamoyillari bilan belgilab kelingan va
baholangan. Ta’lim jarayonida didaktika tamoyillari muammosi jahon
pedagoglarining hamma davrlarda ham diqqat e’tiborida bo’lib kelgan. Bu borada
mutaxassislar erishgan yutuqlar bilan birga, shuni ham ta’kidlab o’tish joizki,
hozirga qadar ta’lim tamoyillari tizimida metodolgiyaning ilmiy asoslari
mukammal ishlab chiqilmagan. Ta’lim tamoyillari boshqa didaktik kategoriyalar
kabi pedagogika fanining zamonaviy rivojlanish darajasi va yosh avlodni
tarbiyalash sifati talablariga ko’ra, aniqlashtirilishiga muhtojlik sezilmoqda.
Pedagogik adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, ta’lim tamoyillari ijtimoiy
hayotning o’zgarishi, pedagogika fanining rivojlanishi bilan o’zgarib turadi, ya’ni
ayrim didaktik tamoyillar o’rniga yangi didaktik tamoyillar kirib keladi. Tahlillar
shuni ko’rsatadiki, har bir ta’lim tamoyili u yoki bu mutaxassis yoki olim
tomonidan ta’lim tamoyillari qatoriga kiritilgan. Masalan, Ya.A.Komenskiy

tomonidan ta’limda tabiiy moslik, ko’rgazmalilik, ketma-ketliklar, K.V.Elniskiy
tomonidan ta’limda onglilik, I.A.Lashkaryova tomonidan ta’limda predmetlararo
aloqadorlik, S.M.Mixaylov tomonidan ta’limda tarixiylik, M.I.Maxmutov
tomonidan ta’limda muammolilik S.Rajabov tomonidan ta’lim va tarbiya birligi,
I.T.Ogorodnikov tomonidan ilmiylik, M.A.Danilov tomonidan g’oyaviylik,
tarixiylik,Ya.A.Komenskiyning didaktik ta’limotini tahlil qiladigan bo’lsak, u
quyidagi didaktika tamoyillari tizimiga navbatdagi tamoyillarni kiritgan: 1)
ta’limda onglilik va faollik; 2) ta’limda sistemalilik; 3) ta’limda tabiiy moslik; 4)
ta’limda puxta o’qitish; 5) ta’limda ketma-ketlik; 6) o’qitishda ko’rgazmalilik; 7)
o’qitishda nazariya va amaliyot uzviyligi.
Ya.A. Komenskiy birinchilardan bo’lib, o’qitishda ko’rsatmalilikning
zarurligini ta’kidlab, ta’lim jarayonida ko’rsatmalilikni amalga oshirishning ilmiy-
amaliy asoslarini ishlab chiqdi. Nemis olimi A.Disterveg ta’lim tamoyillari – bu
o’qituvchi va o’quvchi hamda ta’lim mazmuniga qo’yilgan talab va qoidalardir,
deb ta’kidlab o’tgan. XIX asr oxiri XX asr boshida ta’lim tamoyillari masalalari
bilan rus olimlaridan K.V. Yelniskiy ta’lim tamoyillari tizimini ta’limda asosiylik
tamoyili, o’qitishda ketma-ketlik, ko’rsatmalilik, nazariyaning amaliyot bilan
birligi, puxta o’zlashtirish, onglilik, mustaqillik, o’rganilayotgan ob’ektni boshqa
ob’ekt bilan aloqasini o’rgatish tamoyillari tashkil etadi, deb ta’kidladi. 1916 yilga
kelib Skvorsova ta’limda ketma-ketlik, ko’rsatmalilik, onglilik, yakka holda
o’qitish, ta’limda faoliyatlilik tamoyillari asosiy didaktika tamoyillari ekanligini
ta’kidlagan.XX asrning 20-yillarida rus pedagog nazariyachilari Sh.I.Ganelin,
A.P.Pinkevichlar o’z asarlarida didaktika tamoyillarining ahamiyati va ularning
turlari, didaktika tamoyillari tizimi borasida o’z fikrlarini bildirganlar.

A.P.Pinkevich yaratgan didaktika tamoyillari tizimida quyidagi tamoyillar o’rin
olgan: 1) ta’limning hayot bilan bog’liqligi; 2) o’quv jarayonining ijodiy tusda
bo’lishi; 3) ta’limda mustaqillik
XX asrning 30-yillarida pedagogika fani nazariyachilari va amaliyotchilari
oldida asosiy vazifa sifatida o’quvchilarning fan asoslaridan bilimlarni puxta
egallashini ta’minlash vazifasi turardi. Shunga asoslanib Ye.M.Medinskiy quyidagi
ta’lim tamoyillari majmuasini ilgari surgan:
1) ta’limda tizimlilik; 2) ta’limda onglilik; 3) ta’limda nazariyaning amaliyot
bilan bog’liqligi; 4) ta’limning tarbiyalovchiligi; 5) ta’limda o’qituvchining
yetakchilik roli; 6) ta’limda texnika tamoyili.XX asrning 30-yillari oxirlarida
S.N.Rivesning ta’kidlashicha, ta’lim jarayonida quyidagi asosiy didaktik
tamoyillar mavjud bo’lishi kerak: tizimlilik, ko’rsatmalilik, moslik, onglilik,
faollik, puxtalik. Yuqoridagi ta’lim tamoyillari tizimi o’quvchilarda fan asoslari
to’g’risidagi bilimlar tizimini puxta o’zlashtirishga yo’naltirgan. N.G.Kazanskiy
ta’limda onglilik, ko’rsatmalilik va ketma-ketlilik tamoyillari ahamiyatini yoritib
bergan. Boshqalardan farqli o’laroq, C.M.Mixaylov quyidagi ta’lim tamoyillari
tizimini ta’lim jarayonining asosiy didaktik tamoyillari, deb ta’kidlagan:
1) ta’limda ko’rsatmalilik tamoyili; 2) ta’limda tarixiylik tamoyili; 3)
ta’limda o’rganish tamoyili; 4) o’rganilayotgan ob’ektning boshqa ob’ektlar bilan
aloqasini o’rnatish tamoyili; 5) ob’ektlar o’rtasidagi aloqalarni aniqlash
tamoyili.M.N.Skatkinning fikricha, ta’lim jarayonining asosiy tamoyillari:
ta’limning tarbiyalovchi tamoyili, ta’limda ilmiylik tamoyili, ta’limda tizimlilik
tamoyili, ko’rsatmalilik tamoyili, nazariyaning amaliyot bilan bog’liqlik tamoyili,

bilimlarni puxta o’zlashtirish tamoyili, onglilik tamoyili va faollik tamoyili tashkil
qiladi.
Respublikamizda faoliyat ko’rsatgan va ko’rsatayotgan didaktshunos olimlar
S.Rajabov, A.Munavvarov, I.Tursunov, O.Roziqovlar tahriri ostida chop etilgan
darslik va metodik qo’llanmalarda quyidagi ta’lim tamoyillari asosiydir, deb
ta’kidlanadi: ta’limda ilmiylik tamoyili, ta’lim va tarbiyaning aloqadorligi
tamoyili, ko’rsatmalilik, ta’limda moslik, nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi
tamoyili, ta’limda puxta o’zlashtirish tamoyili, onglilik tamoyili, faollik va
ta’limda yakka holda o’qitish tamoyili Polyak olimi V.Okon fikricha, quyidagi
ta’lim tamoyillari tizimi ta’lim jarayoni samaradorligining oshishini ta’minlaydi:
ta’limda samaradorlik tamoyili, ta’limda mustaqillik tamoyili, ta’limda yakka
o’qitish tamoyili, nazariya bilan amaliyotning bog’liqligi tamoyili, moslik va
tizimlilik tamoyili. Ma’lumki, XX–XXI asr jahon fan va texnika inqilobi asri, deb
talqin etilar ekan, pedagogika fanining kelajagi va ravnaqi ilg’or jahon
pedagogikasi erishgan yutuqlari bilan kompleks holda o’rganiladi va taraqqiy
ettiriladi. Zero, keyingi yillarda taraqqiy etgan xorijiy davlatlarda bu sohadagi
ilg’or tajribalar, chunonchi: Angliyada A. Froyil, Fransiyada J. Demlo,
Yaponiyada Z. Xatayama va boshqalar ta’lim tamoyillari, xususan, didaktik
tamoyillarga salmoqli hissa qo’shmoqdalar. Ularning talqinicha, davlat va xususiy
maktablarda amalga oshiriladigan tamoyillar va qonuniyatlar quyidagilarga
asoslanishi lozim: 1) ta’limda ilmiylik; 2) sistemalilik va izchillik; 3) ta’limda
onglilik va faollik; 4) ta’limda bilimlarni puxta va mustahkam o’zlashtirish; 5)
ta’limda o’quvchilarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish; 6)
muvofiqlik; 7) ta’limda ko’rsatmalilik; 8) nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligi;

9) ta’limda mustaqillik va erkin fikrlash, tafakkur qilish; 10) ta’limda
rag’batlashtirish.
So’nggi yillarda chop etilgan adabiyotlar orasida B. G.Lixachyovning
qarashlari e’tiborga loyiqdir. U ma’lum va mavjud tamoyillarni ikki guruhga, ya’ni
o’quv-tarbiya jarayonlarini tashkil etish tamoyillari va o’quv faoliyatini boshqarish
tamoyillari kabi guruhlarga ajratgan. Biroq hech bir nufuzli nashrda o’qitishning
metodologiya tamoyili va o’quv-tarbiya jarayonida revojlanish bosqichdagi
materiallarning o’rganish usullari keltirilmagan. Taniqli kimyogar-metodistlar
G.I.Shelinskiy va A.D.Smirnovlarning fikri bundan mustasno. Ular ta’limning
asosiy tamoyillari sifatida:
1) ilmiylik; 2) tushunarlilik; 3) ketma-ketlilik va tizimlilik; 4) maqsadga
yo’nalganlik; 5) tarixiylik; 6) amaliyot bilan aloqadorlikni sanab o’tganlar.
Maktabda kimyo talimini muxum tushunchalarini shakllantirishda
nazariyani praktikaga bog’liq holda tashkil etish orqali amalga oshirish taqoza
etilmoqda.Qaysik o’lug’ metodist olimlarimizning nazariyalari va ilmiy pedagogik
tadqiqotlarida nazariyani eksermental tajribalar asosida o’tkazish samarasi ayniqsa
talabalarni ilmiy tadqiqotlar o’tkazishlarigacha olib kelinadi,Buni uchun
tajribalarni o’tkazish texnikasi va metodikasini metodologiyasini chuqur bilishlari
kerak.Labaratoriya mashg’ulotlarga oid eksperimental tajribalarni o’tkazish ishlari
o’quvchilarning yangi materiallarni ancha tushunib idrok etishlari uchun yordam
beradigan juda muhim vositalardan biridir.labaratoriya ishlari o’qituvchining
kimyo kursidagi ko’pgina masallarini ancha konkrent va ancha ishonarli qilib
ochib berishi,o’quvchilarni kimyoga qiziqtirshi,shuningdek o’quvchilarda bazi
amaliy o’quv va malakalar hosil qilish uchun yordam beradi. O’quvchilar

labaratoriya ishlarining mazmuni bilan bazan og’zaki tanishadilar,ko’pincha esa
darslik oxiridagi tafsilotdan yoki maxsus to’zilgan instruksiyadan qarab
tanishadilar.O’quvchilar bu tafsilotlarni diqqat bilan o’qiydilar va o’qituvchi bilan
birgalikda muhokama qiladilar.O’quvchilar olgan nazariyalarni asta sekinlik bilan
tajribalar asosida isbotlab borishadilar. Bunda oldin oddiy moddalarni
o’rganishadilar ,so’ngra esa murakkab moddalarni ,undan so’ng esa o’zlarini fikr
muloxazalari asosida yangi moddalarni sintez qilishga intiladilar,bunday holatni
eksperimental tajribalar asosida yangi moddalarni sintez qilishda o’qituvchi o’z ish
usullarining hammasini o’quvchilarga tushuntirib berishlar kerak bo’lgan hollarda
esa ko’rsatib berishlari shart. O’qituvchi ish vaqtida o’quvchilar qanday
ishlayotganligini,tajribani o’tkazishda jihozlar bilan ishlashlari moddalarga qanday
etibor berayotganligi,reaksiyani o’tkazish metodikasida qanday xato
qilayotganligini diqqat bilan kuzatib turadi. Sinfdagi umumiy tartibga,ishning
bajarilish texnikasiga, o’quvchilar o’zlari bajarayotgan ishini, yozuvini, rasimlarini
va shu kabilarini tushunishlariga etibor qaratshlari zarurdir.Agar sinfda
bajarilayotgan tajribada ko’pchilikda bir xil xatoliklar vujudga kelsa,o’qituvchi
xamma ishlarni tuxtatib,etiborni ishni bajarishga bo’lgan holatni yana nazariyani
va tajribani boshqatdan tushuntirib berishi zarur,aks holda bu xatolib keingi
tajribalarda ham takrollanmasligi kerak. Metodist o’qituvchi tajribalarni
bajartirishda o’quvchilarni mustaqil tajriba bajarishlarini va erkin fikrlashga
yunaltirishishlari kerak. O’quvchilar ishning har bir bo’limida o’qituvchining
bevosita rahbarligi ostida muhokama qiladilar- tajribani o’tkazishda qanday modda
olganliklari, qanday jihozda ishlagani,qanday reaksiya o’tkazganligi,natijada
qanday modda g’osil bo’lgani va uning formulasi qanaqangi tuzilishga

egaligi,reaksiyani qanday o’tkazganliklarini va bu reaksiyalar qanday reaksiya
turlarga tegishi ekanligini o’rganishlari ,o’tkazgan tajribalarni ko’zatishlari va bu
kuzatishlar nimadan darak berishlarini aytib o’tadilar.O’quvchilar bajargan
tajribalari asosida ishlarni nazariy va amaliy jihatdan muhokamasi asosida umumiy
bir xulosa chiqaradilar va o’qituvchi tahrir qillib bergan bu xulosani o’z
daftarlariga yozib qo’yadilar. Pastki sinflarda o’quvchilar daftarlariga o’qituvchini
aytganlarini yozishlari orqali amalga oshiradilar, yuqori sinflarda esa o’quvchilar
mustaqil suratda yozadilar va buni metodist o’qituvchi yozganlarini tekshirib
maslaxatlar beradilar.
2.2 Maktab kursida o’rta tuzlar mavzusiga oid tajribalar o’tkazish
metodikasi
Kimyoviy tajriba o‘ziga xos ko‘rgazmali qurol va qo‘llanma bo‘lib, uni
tayyorlash uchun o‘qish jarayonida o‘qituvchining anchagina vaqti sarflanadi.
Kimyoviy tajribaning yetakchi roli o‘quv reja bo‘yicha ajratilgan vaqtga nisbatan
2-3 barobar ko‘proq vaqt talab etuvchi, o‘quvchilarning mustaqil tajribalarda ham
o‘z kuchini saqlab qoladi. Kimyo kabineti yaxshi jihozlanganligi o‘quvchilarning
mustaqil tajribalarini tashkil etish uchun zaruriy jihozlar yetishmasligi natijasida
bunday tajribalarni amalga oshirish qiyinchilik tug‘dirganda ham o‘qituvchi
ko‘rgazmali tajribalarini o‘tkazishi shart. Kimyoviy tajriba jarayonida o‘qituvchi
o‘quvchilar kuzatishini tashkil qiladi, laboratoriya jihozlari bilan to‘g‘ri

foydalanishni ko‘rsatadi: o‘quvchilar diqqatini tajriba o‘tkazish sharoitlariga, uning
maqsadga muvofiqligiga va ta’sir asosiga hamda xavfsizlik texnikasiga jalb etadi.
Maktab kimyo tajribasining turlari.
Kimyo o‘qitish amaliyotida kimyoviy tajriba ikki turga bo‘linadi:1.
Ko‘rgazmali tajriba - o‘qituvchi tomonidan bajariladi.2. O‘quv tajriba -
laboratoriya tajribalari, amaliy mashg‘ulotlar, amaliyot o‘tkazish, tajribaviy
masalalar yechish tarzida o‘quvchilarning o‘zlari bajaradilar. Bu klassifikatsiya
o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyati asosida yaratilgan. Laboratoriya
tajribalarining hillari: 1. individual (yakka tartibda); 2. guruh (bitta stolda o‘tirgan
o‘quvchilar bir xil tajribani bajaradilar-u, lekin o‘rtasidagi vazifalar taqsimlanib
qo‘yilgan bo‘ladi); 3. jamoa (turli xil stolda o‘tirgan o‘quvchilar turlicha tajribalar
bajaradilar, natijasi esa sinfda muhokama qilib, jamoa bo‘lib xulosalar qiladilar).
Kimyo kursining bir qismi o‘tilgandan keyin o‘quv tajribalar: 1. laboratoriya
tajribalari, 2. amaliy mashg‘ulotlar, 3. amaliyotdan iborat.
Laboratoriya tajribasining maqsadi - yangi bilim olish, yangi mavzuni
o‘rganish. Laboratoriya tajribalari yangi o‘quv materialni o‘qitishda ko‘proq
qo‘llaniladi, o‘quvchilarning ko‘nikma va malakalar egallashda yordam beradi.
Laboratoriya tajribasining darsdagi muvafaqqiyati uni tayyorlashga bog‘liq.
Avvalo, har bir stol uchun zarur bo‘lgan jihozlarni tanlash va uni o‘z joyiga
qo‘yish haqida o‘ylash lozim. Asbobning bir qismi, yoki probirka va shunga
o‘xshashlarning yo‘qligi butun sinf ishini izidan chiqaradi. Idishlardagi reaktivlar
albatta o‘qituvchi tomonidan tekshirilib ko‘rilishi kerak. Agar bir qism reaktivlarni
probirkalarga quyib berish kerak bo‘lsa, ularni raqamlash, doskada esa qaysi

probirkada qanday modda borligini yozib qo‘yish kerak. Xavfsizlik texnikasi
qoidasiga rioya qilish maqsadida biroz murakkab tajribalarni yakka tartibda emas,
balki o‘quvchilar guruh bo‘lib (2-3 kishi) bajargani ma’qul. Tajribani
bajarish paytida o‘quvchilarning faoliyati boshqarilishi, kim yaxshi
ishlayotganligini ta’kidlash, xavfsizlik texnikasi va natijalarini kuzatib boorish
kerak. Ish yakunida avvaldan yig‘ishtirish uchun bir necha daqiqa qoldirish kerak.
Ish tamom bo‘lgandan so‘ng, uning natijalari muhokama qilinadi va daftarga
yoziladi. Amaliy mashg‘ulotlarni o‘quvchilar ayrim mavzularni o‘tgandan keyin
mustaqil o‘zlari bajaradilar, ya’ni mavzu tamom bo‘lgandan so‘ng bilimlarni
mustahkamlash va takomillashtirish, aniqlashtirish amaliy ko‘nikmalarni
shakllantirish, o‘quvchilarda mavjud bo‘lgan ko‘nikma va malakalarini
takomillashtirish uchun o‘tkaziladi. Demak, laboratoriya tajribasi va amaliy
mashg‘ulot didaktik maqsadiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
Tajriba-1. Simob (11)radanitni parchalanishi:Bunda metodist o’qituvchi
azbest sitkaga simob radanitni tuzidan ozgina olib azbest sitkaga qo’yiladi va uni
yoqish orqali qora rangli ilon hosil bo’lishligini o’quvchilarga tushuntirib,reaksiya
tenglamalarini keltirib,natijada yangi modda hosil bo’lganligi asoslaniladi.
Tajriba-2. Biror katta stakan olib uni yarmigacha suv solib,uni ustidan kalsiy
oksidini solamiz natijada reaksiya shiddatli borishligi va natijada sutsimon yangi
modda hosil bo’lishligi reaksiya tenglamalarini keltirib izoxlaniladi,bunda
o’quvchilarda kimyoviy reaksiyalarni eritmada borishligi bo’yicha tushunchalar
shakllanib boradi.
Tajriba-3. Biror stakanga mis sulfatni ko’k rangli eritmasidan solib asta
sikinlik bilan unga rangsiz natriy gidroksid eritmasida tomizamiz, natijada kuk

rangli cho’kma hosil bo’lishligini kursatamiz. Hosil bo’lgan cho’kma bilan
o’quvchilar tanishgandan so’ng, ularga cho’kmani hosil bo’lish sabablari va
reaksiya turlari haqida kimyoviy tushunchalar beriladi. Bunda o’quvchilarda
kimyoviy reaksiyalarni turlari bo’yicha ko’nikmalar vujudga keladi.Shundan
so’ng, o’quvchilarda yangi moddalarni sifat jihatdan aniqlashga oid tajribalar
ko’rsatish orqali har qanday moddalarni sifat jihatdan aniqlash mumkinligiga
ishonch hosil qilishga olib kelinadi.
Buning uchun quydagi tajribani kursatish mumkin:
Tajriba-4: Biror katta stakanga natriy karbonat eritmasidn solib,uning ustiga
labaratoriya sharoitida mavjudblgan kumush nitrat yoki variy xlorid eritmasidan
tomizamiz natijada oq cho’kma hosil bo’lishligini ko’rsatish orqali har qanday
kimyoviy reaksiyalardan karbonat anionlarini mavjudligini sifat jihatdan shu
usulda aniqlash mumkinligi tavsiya etiladi. Shundan so’ng metodist o’qituvchi
tajribani nazariy jihatdan tushuntirib, qanday reaksiya turlari sodir bo’lganligini va
cho’kmani hosil bo’lishligi asoslani beriladi. Shunday qilib, tajriba asosida hosil
bo’lgan kimyoviy tushunchani yanada revojlantirib,uning suvda erimasa ham,
ammo kislotalarda erishini nazariy jihatdan reaksiya tenglamalarini yozib
ko’rsatish orqali tushuntirilgandan so’ng,tajriba orqali stakakandagi cho’kmani
filtrlab ajratib olib uni bir nechta probirkalarga bo’lib,ularni ustiga xlorid kislota va
sirka kislotalarni ta’sir etirilganda gaz ajralib eritma tinq holatga o’tishligi,
eritmada bariy xlorid yana hosil bo’lganligi asoslab beriladi. Bu orqali
o’quvchilarda har qanday cho’kma ham qandaydir moddalardan tashkil topganligin
va kimyoviy reaksiyalarga kirishishi mumkinligi bo’yicha yangi kimyoaiy
tushunchalar hosil qilinadi.

O’quvchilar modda va kimyoviy reaksiyalarga oid demonstatsion tajribalarni
ko’rishganlardan so’ng, ularni o’zlari bajarib ko’rishlari uchun imkoniyatlar
yaratilib berilishi zarur, chunki o’quvchini o’zi bajarishlari tajribani har tonlarini
o’z ko’zlari bilan ko’rish orqali va ajralib chiqayotgan moddani hidi va ranglarini
sizgi organlari orqali xis qilish orqali kimyoviy reaksiyalar bo’yicha ko’nikma
vujudga keladi.bugungi kun talabidagi metodist o’qituvchi o’quvchilarga
tajribalarni o’rgatishda quydagi metodlar asosida tashkil etishlari kerak.
Tajribani o’tkazish metodikasi bo’yicha tavsiya:
1.Reaksiya uchun olingan moddani umumiy xossalarini
o’rganish(rangi,agregat holat, hidi va boshqa hossalari).
2.O’tkaziladigan reaksiyani turlari bo’yicha nazariy asoslarini bilishligi.
3.Reaksiya sharoiti (qizdirish, katalizator ta’sir ettirish, sovutish, qayta
kristallash);
4.Ko’zatiladigan o’zgarishlar (rangning o’zgarish, gaz ajralib chiqishi,
yorug’lik chiqishi va boshqalari);
5.Ko’zatiladigan hodisaning mohiyati (izohlash, rasmlarini chizish,
kimyoviy reaksiyalarning tenglamalarni yozish);
6.Tajriba o’tkazish metodikasini o’rganish;
7.Olingan natijalar asosidda modda va kimyoviy reaksiyalar bo’yicha
umumiy xulosalar chiqarishga yo’naltiriladi. Umumiy xulosalar chiqarish
ko’nikmalarini shakllantirish;
O’quvchilarda kimyoviy tushunchalarni shakllantirishda metodist
o’qituvchini klassik metodlar va pedagogik texnologiyalardan inter aktiv
metodlarini qo’llash orqali amalga oshiradi. O’quvchilarga kimyoviy tajribalarni

qilib ko’rsatishda metodist o’qituvchi navotir o’qituvchilarni ilmiy metodik
ishlarin va metodist olimlarini ishlarini taxlil qilgan holda amalga oshirishlari
zarurdir. Bunda asosan metodist o’qituvchi o’zining xususiy metodikasiga
asoslanib,dars o’tish rejasini ishlab chiqadi nazariyani tushuntirayotgan vaqtida
tajriba ko’rsatish vaqtlari aniqlaniladi.Ko’rsatiladigan tajribaga o’qituvchi
nihoyatda yaxshi tayyorgarlik ko’rishi kerak, chunki tajribani ko’rsatish vaqtida
muvaffaqiyatsiz chiqqan har qanday tajriba o’qituvchining obro’ysini
tushiradi.O’qituvchi qilib ko’rsatadigan ekisperimentni tayyorlashda vaqtida xafli
tajribalarga aloxida etibor berishi kerak.Bunday tajribalar jumlasiga ,masalan,Kipp
aparatidining gaz chiqaradigan nayi uchida vodorodni yondirish tajribasi,mis(II)-
oksididdan misni vodorod yordami bilan qaytarish tajribasi,kisdorodni vodorodda
yondirish tajribasi, fosfor, xlor, brom va ishqoriy metallar bilan qilinadigan
tajribalar, xlorning vodorod bilan aralashmasini va metanning havo kislorodi bilan
aralashmasini portlash tajribalari,termitaralashmani o’t oldirish tajribasi va boshqa
tajribalar kiradi.Bugungi kunda zamonaviy jihozlarga etibor katta bo’lgani uchun
Kipp aparatini o’rniga oddiy gaz olish jihozidan foydalanilsa maqsadga to’g’ri
keladi. O’qituvchi zaharli moddalarni, murili shuningdek qo’lansa hidli moddalarni
demonstratsiya qilish jarayonida, agar mo’rili shkaf bo’lmagan taqdirda,
eksikatordan muvaffaqiyatli suratda foydalanishi mumkin, masalan, xlor hamda
vodorod sulfidni o’yuvchi natriy eritmasi yordami bilan tutib qolish mumkinligini
va boshqalarni nazarda tutishi kerak. Kimyo o’qituvchilari hamma vaqt ham
chiqavermagan tajribalarini labarant bilan birgalikda birnecha marta takrolab
qaerda xatoga qo’yyotganligini aniqqlash orqali tajribalarni to’g’ri tashkil etishga
asoslaniladi.

XULOSA
Yuqorida ko'rib o'tganlarimizni umumlashtirib shuni aytamizki, biz
organizmimizda kechadigan har qanday jarayonlaryoki ulardagi moddalar
almashinuvi jarayonlari va shunga o’xshash barcha hodisalar suvli eritmada ketadi.
Bu jarayonlarning organizmimizda qanday bosqichda ketishini bilishimiz va
albatta, bu jarayonlarni to’liq tushunishimiz zarurdir. Organizmimizda tuzlar
miqdori yuqori foizlarni tashkil etadi. Misol uchun bu tuzlarga misol keltiradigan
bo’lsak, kalsiy karbonat- suyak tarkibiga kirib, suyakning mustahkam va
qattiqligini ta’minlaydi. Kalsiy fosfat – bu tuz ham suyak tarkibiga kirib, u ham
mustahkamligini ta’minlaydi. Natriy xlorid – bu organizm uchun 0,9% li eritmasi
fiziologik eritma hisoblanadi. Hujayra ichida va tashqarisida natriy va kaliy ionlari
mavjud bo’lib, ular hujayra ichiga tashqarisiga ionlar almashinuvida muhim rol
o’ynaydi. Bulardan tashqari, mis, nikel, temir, kobalt, zux, oltin, marganes va
boshqa elementlarning qator tuzlari organizmda o’ta muhim vazifalarni bajaradi.
Demak biz tuzlarning xossalarini mukammal o’rganishimiz zarurdir.Chunki
ular xossalariga ko’ra turli guruhlarga ajratilgan. Ushbu kurs ishimda tuzlar va
uning guruhlarigabatavsil to’xtalib o’tdim.
Kurs ishini o’rganishimmobaynida ko’pgina adabiyotlar shuningdek,
internet ma’lumotlaridan samarali tarzda foydalandim. Kelajakdagi ilmiy
faoliyatimda ushbu bilimlardanamaliyotda keng foydalanaman.

Tuzlarning
turlari

O’rta
tuzlar

Nordon
tuzlar
Aralash
tuzlar

Kompleks
tuzlar

Qo’sh
tuzlar

Asosli
tuzlar

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Pаrpiev N . A. Аnоrgаnik kimyoning nаzаriy аsоslаri. T . ,,
O`zbekistоn”.2000.
2 .Маmаjоnоv S. D.Теshаbоyеv М.Nishоnоv.Аnоrgаnikkimyo.
T. ,,O’zbekiston “.2001.
3. Ahmerov Q.Jalilov A. SayfutdinovR.Umumiy va anorganik
kimyo. ,,O’zbekiston’’ nashriyoti. Toshkent-2003.
4. Toshpo’latovYu.T.IshoqovSh.S. Anorganik kimyo.
Toshkent. ,,O’qituvchi’’.1992
5.MuftahovA.G.Umumiy kimyo. Toshkent.,,O’qituvchi’’. 2004.
6.HasanovG.A.110 kimyoviy element izohli lug’at.O’zbekiston
RespublikasiFA ,,Fan” nashriyoti. 2010.
7 . Mardonov U.M. AtoyevI.X. Umumiy va anorganik kimyodan ma’ruzalar.
II-qism Buxoro-2002.
8.LutfullayevE.L. Berdiyev.A.T.Mamadiyarova X.S..
Anorganikkimyo.Samarqand-2009.
9. Ahmedov.N. S. “Общая и неорганическая химия”.“Высшая школа”.
М.1998 y.
10.Ubaydullaeva R.D.Abdullaev Sh.Umumiy kimyodan nazariy va amaliy
mashg`ulotlar.Toshkent. "O`zbekiston”. 1998 y .Tuzlarning
turlari

O’rta
tuzlar

Nordon
tuzlar
Aralash
tuzlar

Kompleks
tuzlar

Qo’sh
tuzlar

Asosli
tuzlar

Maktab kursida o’rta tuzlar mavzusiga oid tajribalar o’tkazish metodikasi

KIRISH

I- BOB. Tuzlar haqida umumiy ma’lumot

1.1.Tuzlar haqida qisqacha ma’lumot.

1.2.O’rta (normal) tuzlar nomenklaturasi va olinishi.

1.3.Nordon tuzlar nomeklaturasi va olinishi.

II BOB Maktab kursida o’rta tuzlar mavzusiga oid tajribalar o’tkazish

2.1. Maktab kimyoviy tajribalarni o’tkazishning ilmiy va metodologik asoslari

2.2 Maktab kursida o’rta tuzlar mavzusiga oid tajribalar o’tkazish metodikasi

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH.

Bugungi kunda axborot asrida zamon bilan hamnafas ravishda rivojlanish asosiy maqsad boʻlib qolmoqda. Chunki texnika va texnologiya juda tez rivoj topayotgan vaqtda, yosh avlodni talab darajasida tarbiyalash dolzarb sanaladi. Sanoatlashuv jarayoni, chiqindisiz texnologiyalar, zamonaviy asbob va uskunalarning yaratilishi, ta’lim sohasida ham islohatlarni doimiy ravishda rivojlantirib borishga turtki boʻladi. Rivojlangan davlatlar bilan sanoat, texnika, iqtisodiy, ta’lim, madaniy va ma’naviy sohalarda hamkorlik olib borar ekanmiz, kelajak avlodning ongu-tafakkurini, bilimini va tarbiyasini yanada mukammalashtirish chora tadbirlarini izlash asosiy maqsad hisoblanadi. Turli sohalarda yoʻlga qoʻyilayotgan xalqaro hamkorlik garchi oʻz samarasini berayotgan boʻlsada, biroq, milliy mustaqillikni har jihatdan mustahkamlash, erishilgan yutuqlarni boyitish, mavjud kamchiliklarni tezkor bartaraf etish jamiyat a’zolaridan alohida fidokorlik, jonbozlik, shijoat va qat’iyat koʻrsatishni talab etmoqda.

Hozirgi ilm-fan, texnika, sanoat jadal rivojlanayotgan bir vaqtda, ta’lim jarayonida ta’lim mazmuning yangi loyihasi ilg’or pedagogik texnologiyalarni qoʻllash zarurati vujudga keldi. Ta’lim jarayoniga oʻqitishning yangi texnika vositalari, eng soʻnggi kompyuterlar, axborot-kommunikatsion texnologiyaularning kirib kelishi nafaqat ta’lim oluvchilar, balki ta’lim beruvchilarning ham oʻz ustida muntazam ishlashi, pedagogik bilim saviyasi, malaka va koʻnikmalarini doimiy ravishda oshirib borishi zarurligini koʻrsatmoqda.

Har bir dars talabalarning bilimga qiziqishlarini va mustaqil ravishda ishlash koʻnikmalarini rivojlantirishga yordam berishi uchun innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalangan holda oʻqitish samaradorligini va talabalarни mustaqilishlashfunksiyalarini toʻxtovsiz oshirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.

Ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va kimyo fani boʻyicha mashg’ulotlarda innovatsion ta’lim texnologiyalarni qoʻllash dolzarb ilmiy muammo sifatida maxsus tadqiqotlar olib borishni koʻzda tutadi.

Quyidagi kurs ishi Tuzlar mavzusiga bag’ishlanadi .Ushbu kurs ishida tuzlarning sinflari shuningdek ularning ahamiyati to’g’risida so’z boradi.Tuzlar tabiatda keng tarqalgan binar birikmalar bo’lib, ulardan turli sohalarda foydalaniladi. Murakkab moddalar ichida eng ko’p tarqalgan va xalq xo’jaligidagi eng ko’p ishlatiladigan anorganik moddalar tuzlar hisoblanadi. Ushbu kurs ishida quyidagilar haqida batavsil ma’lumotlar beriladi:

I- BOB. TUZLAR HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT

1.1 Tuzlar haqida qisqacha ma’lumot.

TUZLAR – metal latomlari va kislota qoldig’idan iborat murakkab moddalar (kislota molekulasidagi vodorod atomlarining metallar bilan almashinishidan hosil bo’ladigan murakkab moddalar). Umuman, tuzlar gidroksidlar va kislotalarning o’zaro ta’siri mahsuloti bo’lib, ular turli tarkibli bo’ladilar. Tuzlarning umumiy formulasi MnKmtarzida ifodalanadi: bu yerda M-metall atomi (yoki ammoniy NH4+); K-kislota qoldig’i; n-kislota qoldig’ining valentligi; m-metall atomi valentligi.Masalan: NaCl, Rb2SO3, Be(NO3)2, NaHCO3, KNaSO4, Ca(H2PO4)2, CaOCl2, K4[Fe(CN)6], AlOHSO4, (CuOH)2CO3, K2ZnO2vah.k.

Demak tuzlarnikislota va asoslarning neytrallanish reaksiyasi mahsuloti deb qarab, agar kislota asos o’zaro ekvivalent miqdorda olingan bo’lsa o’rta tuzlar;

Agar kislota ortiqcha asos kam olingan bo’lsa,nordon tuzlar hosil bo’ladi.

Agar asos ortiqcha kislota kam olingan bo’lsa, asosli tuzlar hosil bo’ladi.

Kalsiy,temir, kaliy, natriy va boshqa ko’plab metallar tutgan tuzlar tibbiyotda turli kasalliklarga qarshi dori vositalari sifatida qo’llaniladi.

Azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, kalsiy, natriy va mikroelementlar deb nomlanuvchi metal guruhini tutgan tuzlar qishloq xo’jaligida o’g’itlar, ba’zi zararkunandalarga qarshi kurash vositalari, unuvchanlik va hosildorlikni oshiruvchi, o’stiruvchi vositalar sifatida keng qo’llaniladi.

Shuningdek inson organizmi tuz muvozanatini doimo saqlab turishga muhtojdir va organizm umumiy massasiga nisbatan 5.5% turli xildagi tuzlar va shu vazifani bajarib turadi. Masalan, organizmda kalsiy tuzlari kamayib ketsa, muvozanatni tiklash uchun kalsiy tutgan mahsulotlarni iste’mol qilish xohishi paydo bo’ladi. Yoki turli sabablarga ko’ra organizm tez suyuqlik yo’qotadigan bo’lib qolganda, tez suyuqlik bilan chiqib ketib qoladi, shuning uchun bunday hollarda turli fiziolagik tuz eritmalari beriladi.

Barcha tuzlar qattiq moddalar bo’lib, turli rangda bo’ladilar. Ular suvda eruvchanligi bo’yicha yaxshi eriydigan (NaCl, KCl, NH4NO3, KNO3, CaCl va hokazo), kam eruvchan (CaSO4, PbCl, Ag2SO4 va hokazo) va juda kam eruvchan (CaCO3, BaSO4, CaSiO3 va hokazo) larga bo’linadi.

Tuzlarning sinflanishi (klassifikatsiyasi)ga ko’ra besh guruhga bo’linadi va har bir guruh bir –biridan tubdan farq qiladi.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Maktab kursida o’rta tuzlar mavzusiga oid tajribalar o’tkazish metodikasi

O'xshash dokumentlar