Maktab ta’limida so‘zlarni shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini yangi darsliklar asosida o‘qitishning ahamiyati

MUNDARIJA

Kirish.

Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ”Ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning "Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak - millatning ruhini yo‘qotmakdur", degan hikmatli so‘zlari ham bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.”,- deb aytganlar.[1] Bunday fikrlarni   tasdiqlash uchun, avvalo, bilimdon, aqlli, dunyoqarashi keng, milliy istiqlol g‘oyalariga sodiq,o‘z navbatida, xarakatchan insonlarni yoshligidan shakllantirishimiz lozim. Buning uchun ta’lim jarayonida o‘quvchidan mustaqil bilim  olishga ehtiyojini shakllantirish, chuqur va asosli bilim olish bilan birga keng qamrovli fikrlashga o‘rgatmog‘imiz zarur.Yunon faylasufi Suqrot o‘quvchi tafakkuri rivojlanishini faqat uning mustaqil ravishda ishlashini ta’minlash bilan, shaxsning kamolati va qobiliyatini rivojlantirishni  esa o‘z-o‘zini anglash bilan o‘stirish mumkin ekanligini aytadi. O‘quvchi shaxsiga bunday yondashuv ta’lim  amaliyotiga tadbiq etilsa, o‘quvchiga huzur va qoniqish bag‘ishlashi, uning bilimlarni egallashdagi sustkashligini yo‘qotishi tayin bo‘ladi.

Fan sohasining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanmish tilshunoslik sohasi ham turli ta’lim maskanlarida chuqur o‘rgatiladi. O‘z ichki tuzilishining o‘ta murakkabligi jihatidan tilshunoslik sohasi ham mulohazali vaziyatlarga boy bo‘lib, o‘quvchilarda bu fan haqidagi bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish ancha mushkul vazifa hisoblanadi. Ayniqsa, bir qo‘llanma va darsliklarda keltirilgan ma’lumotlar ikkinchi bir darsliklarda keltirilgan ma’lumotlarga mutanosib kelmasligi holatlari ham ko‘plab kuzatiladi. Ushbu BMI da ham tilshunoslikning asosiy bo‘limi hisoblanmish grammatikaning bir qismi – morfemikada ko‘plab uchraydigan muammoli vaziyatlarni yoritishga harakat qildim. Ularning muammoli ekanligi, keng qamrovda aytilganda, oliy ta’lim muassasalaridagi ayrim ma’lumotlarning o‘rta maktab, lisey va kollej darsliklaridagi ilmiy asoslangan qoidalarga muvofiq kelmasligi va, ayni damda, tushuntirilishi zarur bo‘lgan ma’lumotlarning umuman keltirilmasligi yoki o‘ta tor tushunchalarning o‘ta notugal holatda keltirilishi orqali belgilanadi. Misol qilib quyidagilarni keltirishimiz mumkin: undosh bilan ismlarga qo‘shiluvchi egalik qo‘shimchalarining fe’llarni tuslovchi shaxs-son qo‘shimchalariga omonim yoki omonim emasligi; ot yasovchi affiks va sifat yasovchi affiks doirasida omonimlik hosil qiluvchi –lik qo‘shimchasi joy nomlariga qo‘shilib so‘z yasaganda yasalma qaysi so‘z turkumida turadi; so‘roq olmoshlariga qo‘shilib, olmoshning yangi ma’no turi – gumon olmoshlarini hosil qiluvchi alla- va –dir qo‘shimchalari shakl yasovchimi yoki so‘z yasovchimi? Aniqrog‘i allakim, qaysidir gumon olmoshlari sodda tubmi, sodda yasamami?  Shu kabi vaziyatlarning tez-tez uchrashi va, ayni damda, ushbu muammolarni yechish yoki ularga oydinlik kiritish masalalarini aniqlashtirish ushbu ishimning dolzarbligini belgilaydi. 

          Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Shu va shu kabi muammolar tilshunoslar tomonidan turlicha o‘rganilib kelinmoqda. Ayrim tilshunoslar muallifligida chiqarilayotgan grammatikaga oid kitoblarda so‘z tarkibi haqida aytarli ma’lumot berilmagan. Masalan, Gʻ. Abdurahmonov, Q. Ahmedov muallifligida chiqarilgan “O‘zbek tili va adabiyoti” darsligida ham, 1992-yilda Gʻ. Abdurahmonov,            A. Rafiyev, D. Shodmonqulovlar muallifligi ostida nashr qilingan “O‘zbek tilining amaliy grammatikasi” kitobida ham qoniqarli ma’lumot berilmagan. Ma’lumotlarning izchilligi va tizimliligi jihatidan 2009-yilda Qalandar Sapayev muallifligi ostida nashr qilingan “Hozirgi o‘zbek tili” kitobidagi ma’lumotlar o‘rinli va tushunarlidir. Bu darslik 1997-yilda nashr qilingan A.Gʻulomov,           A. I. Tixonov, R. Qo‘ng‘urovlar muallifligi ostida chiqarilgan “O‘zbek tili morfem lug‘ati” kitobidagi ayrim kamchiliklarni bartaraf qildi. 

   Ushbu bo‘limda uchraydigan mulohazali vaziyatlarga nafaqat tilshunoslar, kitob mualliflari, balki shu darsliklar asosida dars beruvchi muallimlar ham ko‘plab fikr-mulohazalar bildirgan. Bunga misol qilib “Ma’rifat” gazetasining 2013-yil aprel sonida Xoljo‘rayev To‘lqin muallifligi ostida nashr qilingan “Muallif va muallim munozarasi” maqolasini keltirishimiz mumkin. Ushbu maqolada ko‘tarilgan 18 ta muammoning asosiy qismini morfemika bo‘limiga oid tushunmovchiliklar tashkil etadi. Darsliklarimiz muallifi bo‘lgan professor N. Mahmudov va muallim            T. Xoljo‘rayev o‘rtasidagi munozaraga Buxoro viloyati Qorako‘l tumani maktab o‘qituvchisi o‘zining “O‘n sakkiz ming dardga o‘n sakkiz ming davo topdik” nomli maqolasi bilan fikr bildiradi. Tilshunoslikdagi shunday muammolarga bildirilayotgan yuqoridagi fikr va qarashlar muammoning qay darajada o‘rganilganligini belgilaydi. 

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ushbu ish tilshunoslikning asosiy bo‘limi hisoblanmish grammatikaning bir qismi – morfemika haqidagi ilmiy-nazariy bilimlarni o‘rgatish, bilimlarni mustahkamlash, turli tomondan tasnif qilish va kuzatishlar natijasida umumlashgan xulosalar chiqarish maqsad qilib olingan. Ishning oldiga qo‘yilgan vazifalar. Yuqorida aytilgan maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutilgan:

-        turli adabiyotlardan morfemika haqidagi fikrlarni to‘plash va tahlil qilish;

-        adabiyotlardan morfemika, so‘z yasalishining barcha ko‘rinishlariga misollar to‘plash;

-        to‘plangan misollarni tahlil qilish;

-        to‘plangan misollar, o‘rganilgan ilmiy asarlardan olingan fikrlar asosida umumiy xulosalar chiqarish.

   Bitiruv malakaviy ishining obekti sifatida qayta bo‘lakka bo‘linmaydigan, so‘zning eng kichik ma’noli qismini tashkil etuvchi morfemalarni ko‘rsatishimiz mumkin. 

           Ishning metodologik asosi sifatida morfemalarning nutqiy faoliyatimizda qaysi o‘rinlarda va qay tarzda ishlatilishi, ularning qo‘llanilishidagi asosiy maqsad va vazifalar va bu maqsad va vazifalarning o‘quvchilar ongiga qay tarzda singdirilishi belgilandi. 

          Bitiruv malakaviy ishimning tuzilishi kirish, uch asosiy bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.   

[1] Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий

Мажлисга Мурожаатномаси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2018. - 80 б.