Maktabgacha ta’lim muassasi turli yosh guruhlarida applikatsiya ishiga o’rgatishning vazifalari va turlari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

25 Sotish

Maktabgacha ta’lim muassasi turli yosh guruhlarida applikatsiya ishiga o’rgatishning vazifalari va turlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNAVOTSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
________________________________________________________ _ning
“Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
MAVZU:
_____________________________________________________________
__________________________________________________________________

Ilmiy rahbar:___________________________
“______”_____________202
5-yil
Chirchiq-2025
1

“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
_______________________________________________________________ ning
“Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchining yakuniy xulosasi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchi:

_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“_____” ____________ 2025-y.

2

“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
_______________________________________________________________ ning
“ Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
mavzusidagi kurs ishiga
XULOSASI
Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining rasmiylashtirilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbari:
_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2025-y.
3

MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................... 5
I. BOB MAKTABGACHA TA’LIMDA
BADIIY- ESTETIK DIDNI SHAKLLANTIRISHNING MAZMUNI
VA AHAMIYATI ........................................................................................... 9
1.1 Maktabgacha Yoshdagi bolalarda tasviriy
faoliyatga o‘rgatish masalalarining o‘rganilganligi. ....................................... 9
1.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari turlari va mazmuni ...................................... 22
II BOB MAKTABGACHA TA’LIM
MUASSASI TURLI YOSH GURUHLARIDA APPLIKATSIYA
ISHIGA O‘RGATISHNING VAZIFALARI VA TURLARI ....................... 36
2.2. Kichik va o‘rta guruhda tasviriy faoliyat
mashg‘ulotlarini tashkil etish tartibi. ............................................................. 36
2.2. Katta va tayyorlov guruhda tasvırıy
faolıyat mashg‘ulotlarını tashkıl etısh mazmunı ........................................... 53
XULOSA ................................................................ 73
FOYDALANGAN ADABİYOTLAR ................... 75
ILOVALAR ............................................................ 78
4

KIRISH
Maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va etuk, shu bilan birga
maktabga tayyorlagan holda shakllantirish maqsadini ko‘zlaydi. O‘zbekiston
Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 11-moddasida: “Bu ta’lim 6-7
Yoshgacha oilada, bolalar MTMsida va mulk shaklidan qat’iy nazar, boshqa ta’lim
tashkilotlarida olib boriladi”,- deb ta’kidlangan. Darhaqiqat, ta’lim- tarbiya
qanchalik erta boshlansa, uning samarasi shunchalik erta namoyon bo‘ladi va
insonning butun hayot tarziga ijobiy ta’sir qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 dekabrdagi “2017 —
2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risidagi” 2707 qarorida” Maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, maktabgacha ta’lim
tashkilotlari tarmog‘ini kengaytirish, malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash,
bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, ta’lim-tarbiya
jarayoniga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, bolalarni
har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-
sharoitlar yaratish” belgilangan.
Mavzuning dolzarbligi . Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy san’at
mashg‘ulotlarida bolalar ilmiy bilim asoslarini egallaydilar. Tevarak atrofdagi
borlikni o‘zlashtiradilar. Bu esa ularni g‘oyaviy aqliy-ahloqiy estetik jihatdan
tarbiyalashda samarali ta’sir ko`rsatadi. Tasviriy san’at mashg‘ulotlari bolalarda
estetik dunyoqarashni g‘oyaviy e’tiqodni shakllantirishda alohida ahamiyat kasb
etadi. U fikrlash qobiliyatini ko‘rish xotirasini ijodiy tasavvurini, badiiy didni,
estetik hissiyotni o‘stiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘qitiladigan
san’atni har bir turi narsaning o‘ziga qarab chizish dekorativ rasm chizish, mavzu
asosida rasm chizish, san’ati haqida suhbati bolalar ijodiy qobiliyatini o‘sishi
dunyoqarashining shakllanishiga yordam beradi, ya’ni shaxsni har tomonlama
kamol toptiradi. Tasviriy san’atning asosiy vazifalaridan biri bolalarga estetik,
xususan badiy tarbiya berishdir. Estetik tarbiya bu bolalarning hayotdagi ,
5

tabiatidagi, san’atdagi fan va jamiyatdagi go‘zalliklarini idrok etish qobiliyatini
tarbiyalashdir. Go`zallik kishilarning aqliga, qalbiga idrokiga ta’sir etib ma’naviy
dunyoqarashni boyitadi. Hozirgi vaqtda Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining
asosiy vazifalaridan biri bolalarga borliqni faqat ijodiy o`zlashtirishga bo`lgan
ehtiyoj va qobiliyatni shakllantirishgagina emas, balki ularni go‘zallik qonunlari
asosida borliqni qaytadan ko‘rish hissini tarbiyalash hamdir. Jamiyatimizning har
bir kishisi qaysi sohada ish olib borayotganligidan qat’iy nazar go‘zallik va
nafislikni ko‘ra bilish va tushuna bilish shart. Bolalarni estetik jihatdan tarbiyalash
maqsadida tarbiyachi ularga tabiatdagi go‘zallikni shakllarni turli tumanligini
ko‘rsatadi. Bolalarga quvonch , hayajon baxsh etgan tabiat go`zalliklar suz bilan
tasvirlab bo`lmas, rang birikmalari uzoq vaqtlargacha ularning xayolida saqlanadi.
Manzaraning daraxt shoxlarining, barglarining, gullarning o‘zlariga qarab rasm
chizish ularni o‘ziga xos xususiyatlarni urganish orqali mashg‘ulotlar bolalarga
dunyoni keng va atroflicha ko`ra olishga shuningdek ko‘rish orqali olgan
ta’surotlari doirasini kengaytirishga narsalar haqida Aniq va to‘liq tushunchalar
hosil qilishga yordam beradi. Rasm chizish jarayonida bolalar narsalarning shakli,
proporsiyalari fazojagi xolatlari, rangli va och-to‘qli nisbatlari diqqat bilan
o‘rganadilar. Tasviriy san’at mashg‘ulotlari bolalarning ko‘rish orqali milliy
g‘oyalarni idrokini o‘stiradi. Ko‘z orqali milliy g‘oyalarni idrok etishni o‘stiradi.
Ko‘z orqali idrok etishni rivojlantirish deganda, biz maqsadga muvofik kuzatish
qobiliyatlarini tushunamiz, ya’ni narsa va xodisalarni solishtirish, ularning farki va
umumiy tomonlarini Aniqlash, narsalarni shakli va tashki ko`rinishi
klassifikatsiyalashni anglaymiz.
Tasviriy faoliyat maktab Yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda
katta ahamiyatga egadir. Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va applikatsiya -
bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi-tevarak atrofni obrazli
aks ettirish hisoblanadi.
Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini
oxiriga etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish,
6

qiyinchiliklarni engish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini innovatsion
texnologiyalar asosida tashkil etish ta’lim sohasidagi isloxotlardan birini tashkil
etadi. Davr talabiga mos barkamol avlodni tarbiyalash maktabgacha ta’lim
tashkilotsi tarbiyachilaridan katta mas’uliyat talab kilmoqda. Bu hakda birinchi
yurtboshimiz I.A.Karimov shunday deydi: "Biz o‘z haq-xuquqlarini taniydigan,
o‘z kuchi va imkoniyatlarida voqea- hodisalarga mustaqil munosabat bilan
yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq bilan
uyg‘un holda ko‘radigan erkin, xar jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz
kerak."
Maktabgacha ta’lim tashkilotsi tarbiyalanuvchilarini ma’naviy sog‘lom,
estetik jixatdan etuk bo‘lishini ta’minlashda ularning go‘zallikka bo‘lgan
qiziqishini oshirishda tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarining imkoniyatlari juda
kengdir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotsining katta guruxida tasviriy faoliyat
mashg‘ulotlarida ishning jamoa shaklidan keng foydalaniladi. Ular xilma-xil
bo‘lishi mumkin. Masalan, ikkita bola tarbiyachi tavsiya etgan yoki o‘zlari
mustaqil tanlagan umumiy mavzuni birgalikda bir qog‘oz sahifasida chizadilar.
Butun gurux bolalari bitta umumiy applikatsiyani masalan, «Kuzgi zarang»ni
yaratishlari mumkin. Ularga turli rangdagi — sariq, qizil, to‘q sariq, yashil
rangdagi qog‘oz beriladi. Har bir bola tarbiyachi o‘ziga bergan qog‘ozdan zarang
bargini qirqadi, so‘ngra barglar bir daraxtga yopishtiriladi. «Poezd», «SHahar
ko‘chasi», «Bolalar bayramda raqs tushishyapti» va shu kabi jamoa
kompozitsiyalar ham qiziqarlidir.
Katta maktabgacha tarbiya Yoshidagi bolalar yirik formatli applikatsiyalarni
ham bajara oladilar. Bu odatda biror bayramga atab qilinadi va undan zal yoki
gurux xonasini bezashda foydalaniladi.
Endilikda hayotimizning barcha sohalarida respublikaning milliy
manfaatlaridan kelib chiqqan holda, avlod ajdodlarimizning azaliy turmush tarzi,
7

an’analari, urf odatlari va ko‘nikmalarini hisobga olib, bolalarimizda xalqimizga,
o‘z vataniga mehr, samimiylik, his-tuyg‘ularini shakllantirish, ularni rivojlanitirish,
tarbiya nazariyasi va amaliyotiga tadbiq etish muhim dolzarb muammoga
aylanmoqda.
Kurs ishining maqsadi : Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida Maktabga
tayyorlov Yoshda applikatsiya mashg‘ulotlari orqali kompozitsion xislarni
shakllantirish jarayonini o‘rganish.
Kurs ishining predmeti: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida Maktabga
tayyorlov Yoshda applikatsiya mashg‘ulotlari orqali kompozitsion xislarni
shakllantirish.
Kurs ishining vazifalari :
1) Mavzuga doir adabiyotlarni o‘rganib chiqish va manbalarni yig‘ish.
2) Bolaning ruhiy rivojlanishida tasviriy faoliyatning ahamiyatini
atroflicha yoritish va o‘rganib chiqish.
3) MTM tarbiyalanuvchilarining Yoshiga qarab tasviriy faoliyat
mashg‘ulotlarini rejalashtirish va ularni o‘rganish.
4) Applikatsiya mashg‘ulotlari orqali kompozitsion xislarni
shakllantirish usullarini ishlab chiqish.
5) Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida kompozitsion xislarni
shakllantirish jarayonini o‘rganish.
Kurs ishing tuzilishi. kirish, asosiy qism boblari, birinchi bob ikkita band,
ikkinchi bob ikkita band, uchinchi bob amaliy qism bo‘lib, unda ikkita band,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat bo‘ladi.
8

I. BOB MAKTABGACHA TA’LIMDA BADIIY- ESTETIK DIDNI
SHAKLLANTIRISHNING MAZMUNI VA AHAMIYATI
1.1 Maktabgacha Yoshdagi bolalarda tasviriy faoliyatga o‘rgatish
masalalarining o‘rganilganligi.
Komil inson tarbiyasi kompleks ta’sir etuvchi vositalar negizida amalga
oshiriladi. Bu kompleksda badiiy-estetik mazmundagi, bilimlar tasavvurlarning
ham muhim o‘rni bor. SHuning uchun ham barcha davrlarda Yosh avlodning
estetik tarbiyasiga alohida e’tibor bilan qaralgan. Jumladan, Yosh avlodning
dunyoning anglashi, atrof muhitdagi voqea va xodisalarga nisbatan o‘z
munosabatlarini namoyon etishda estetik tasavvurlar, bilimlar, muayyan
ko‘nikmalar va malaka shakllangan bo‘lishi lozim. Aynan mana shu sifatlar
vositasida bolalar o‘zining «men»ining dastlabki chizgichlarini ifodalab, tasvirlay
boshlaydi. Uning sifati va shakllanish jarayonining sur’ati, tezligi mavjud
pedagogik shart-sharoitlar, pedagogik ta’sir etuvchi omillarga bog‘liq. Zero, estetik
mazmundagi faoliyat umumiy dunyoqarashning tarkibiy qismidir.
A.A.Leonev ta’kidlaydiki, ta’limning yo‘nalishi, mazmuni bolani shaxs
sifatida shakllanishida etakchi o‘rin tutadi. Xususan, bu yo‘nalish istiqbolida
bolalarni o‘zlarini hayotlarida faoliyat ko‘rsatishlari uchun muayyan ijtimoiy
tajribalar to‘playdi, dunyo, tevarak atrof haqida yaxlit tasavvurni shakllantirish,
bolalarni o‘z-o‘zini namoyon etishi borasidagi harakat, intilishlarini
rag‘batlantirishga qaratiladi. Bu borada estetik mazmundagi mashg‘ulotlar asosiy
o‘rinni egallaydi, ya’ni bu Yoshdagi bolalarda olam haqidagi ilmiy dunyoqarash
elementlarini tasavvurlarini shakllantirishda badiiy-estetik mazmundagi
mashg‘ulotlar ustivor ahamiyat kasb etadi. CHunki ular hammaga, barcha
Yoshdagilar uchun ham umumiy hisoblanadi. Zero, musiqiy, tasviriy ijodiyot,
drama, raqs, adabiyot insonning ma’naviy madaniyatining ajralmas qismidir. Ayni
paytda bular insoniyat tomonidan atrof-muhitni, zamon va makonni, uning
qonuniyatlarini, bir suz bilan aytganda, badiiy ijodiyot namunalarini o‘rganishning,
o‘zlashtirishning umumiy universal yo‘lidir.
9

Bolaning estetik mazmundagi mashg‘ulot, ya’ni badiiy ijodiyotning u yoki
bu turi bilan shug‘ullanishi, bu jarayonning ishtirokchisi sifatida dunyoning bir
bo`lagi sifatida olamni anglashlari demakki, uning muayyan dunyo qarashini
tasavvurlarini shakllantirishning pedagogik jihatidan kafolatlangan shaklidir.
Bolalarda dunyoqarashni shakllantirishda musiqiy tarbiyaning o‘rni alohida
ahamiyat kasb etadi. Zero, bugungi kunda aynan musiqa insoniyat hayotiga eng
chuqur kirib borgan, ijtimoiy-madaniy xodisa sifatida badiiy-estetik jixatidan
yuqori ta’sir kuchiga ega. Tarixdan ma’lumki, bizning buyuk qomusiy olimimiz
Abu Nasr Forobiy dunyodagi asosiy fanlarni to‘rt guruhga bo‘lib, shulardan biri
musiqa ekanligini ilmiy jihatdan asoslab bergan.
Yosh avlodning dunyoqarashini shakllantirishda badiiy adabiyotning ham
ahamiyati katta. Buyuk shaxslar, taniqli ijodkorlarning xayotlari bilan tanishar
ekanmiz, ularda dunyoqarashlarining shakllanishida, ijodkorlik kurtaklarini
yoyilishida badiiy adabiyotning o‘rni beqiyos bo‘lganligining guvohi bo‘lamiz.
O‘zbeklardan Hamid Olimjon, ruslardan A.S.Pushkinlarni eslashning o‘zi kifoya,
ular buvilari, enagalarining ertaklari orqali dunyoni taniganlar. SHu ma’noda Yosh
avlodga ertak aytib berish, bu jarayonni maqsadli ta’limiy va tarbiyaviy tadbir
sifatida taqdim etilishiga urg‘u berish lozim, ya’ni bola ertakning passiv
eshituvchisi emas, balki ertak syujeti asosida olamni, faol anglovchi sub’ekt
sifatida qabul qilinishi lozim. Bu jarayonni pedagogik jahitidan to‘g‘ri tashkil
etishida bolaning ertak syujetini o‘z tafakkurida «qayta ishlash» ga o‘rgatish,
syujet bo‘yicha savollar tuzish va ularga javob topish, javoblardan xulosalar
yasash, umumlashtirish orqali shaxsiy mulohazalar bildira olishga o‘rgatish muhim
ta’limiy va tarbiyaviy tadbirdir.
Yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirishida badiiy-estetik manba -
ertaklarning tarbiyaviy ahamiyati bu jarayonning qimmati shundaki, katta
Yoshdagilardan farqli o‘laroq ertakdagi voqea-hodisalar bolalar tomonidan u
qanday aytilgan bo‘lsa o‘shanday qabul qilinadi. Bunda yaxshilik va yomonlik,
10

go‘zallik va xunuklik kabilarga bolalar o‘z munosabatlarini bildira boshlaydilar.
O‘zlaricha ertak bo‘yicha u yoki bu syujetlarni to‘qiy boshlaydilar, ya’n
nimalarnidir ixtiro qila boshlaydilar. SHu tariqa bolalar dunyoqarashida aniq
chizmalar shakllana boradi. Bular ko‘p hollarda ijodiy xarakter kasb etadi. SHu
tariqa ularning xayoliy tasavvurlari o‘sadi.
Ertaklar mazmuni asosida tasviriy faoliyat ko‘rsatish tasavvurdagi hodisalar,
undagi obrazlarni qayta talqin qilish, unga o‘z «tahriri» ni singdirish, shaxsiy
faoliyatining yangi qirralarini, usullarini o‘zlashtirishga keng yo‘l ochib beradi.
SHuningdek bu jarayon bolada fikrlashga, o‘z tasavvurlarini tushuntirishga,
pirovard natijada mustaqil xolda fikrlashga o‘rgatadi.
Mustaqil fikrlash dunyoni anglash, muayyan dunyoqarashga ega bo‘lishning
dastlabki bosqichidir. Zero, Yosh avlodning tajribasida tasviriy faoliyatning ulushi
katta. SHu bois bolalarda estetik tasavvurlarning nafaqat umumiy dunyoqarash-
larini shakllantirish vositasi, balki ularni umumiy rivojlanishi, muhim ijtimoiy
hodisa- vositasi sifatida qarash joiz. Zero, ta’lim yo‘nalishlari, tamoyillari, uning
mazmuni, uslublari qanchalik takomillashtirilmasin, bolalarni mustaqil fikrlashga
o‘rgatishmas ekan, ularning bilimi ongli, mustahkam bo‘lmaydi, demak, uning
amaliy tadbiqi ham oqsaydi.
Mustaqil fikrlash haqida mulohaza yuritar ekan, har bir fan sohasi vakillari
aynan o‘sha damni bu borada ustun qo‘yishiga intiladi. Bu holat bolalar «bisoti»
dagi faoliyati turlariga ham bog‘liq. Bunda shubhasiz, tabiiy- ijobiy ma’no bor.
Biroq, mustaqil fikrlash genezisini fiziologik tahlili, kuzatuvi tasviriy faoliyatni
mustaqil fikrlashda odamning, keyinchalik insonning ichki ruhiyatiga tabiiy-
fiziologik jihatidan eng yaqin faoliyat ekanligini anglash qiyin emas.Faktlarga
murojaat etamiz.
Ulg‘ayayotgan bolalarimizning onggidagi dastlabki fikrlar aynan tasvir
vositasida «bayon etiladi». Bu oddiy qalam, ruchka, flomasterda bajarilgan turli
chiziqlar, bo‘yoqlardagi turli surtmalar tarzidagi kichik xikoyalar, fikrlar tasviridir.
Faqatgina oddiy ko‘z, maxsus yo‘naltirilmagan nigoh bu fikrlarni «o‘qiy olmaydi».
11

CHunki bu fikr «boshqa tilda bitilgan». Bolalarni eshitgan ertaklari, ko‘rgan
multfilmlariga o‘z imkoniyatlari darajasida illyustratsiyalar ishlashi fikr
bildirishining, demakki dunyoni anglashning bir shaklidir.
Hamma ham rassom bo‘lmaydi. Bunga xojat ham, ehtiyoj ham yo‘q.
Rassom degan iboraga e’tibor qilaylik. Odatda uni san’at tushunchasiga
qiyoslashadi. San’at tushunchasi uz navbatida inson faoliyatining barcha
sohalariga tadbiq etiladi. Qaysiki, u o‘z faoliyat mahsulini yuksak maxoratli
darajada bajara olsa bu mahsulotni san’at asariga qiyoslashadi. YAxshi
mahsulotning zamirida nafaqat mahoratli malaka, balki fikr ham yotadi, aynan aniq
mazmun va yo‘nalishga ega bo‘lgan fikr odamni insoniylikka, oddiy individni
mahoratlilikka yo‘naltiruvchi «etakchi motor» vazifasini o‘taydi. Rassomning asari
fikr, tafakkur, fikr bulganda ham aloxida hollarda yakka tartibda mustaqil fikrning
mevasidir. CHunki rassom o‘z asarini mustaqil bajaradi. Asariga nisbatan o‘z
fikrini to‘la- to‘kis bayon etib bo‘lmasdan uni boshqa birovga kursatmaydi. Uni
xattoki o‘zidagi
«begona fikr»dan ham (boshqa asarning mazmuni va kompozitsiyasiga oid
fikr) dan ham qizg‘anadi, asraydi. SHu bois asar yakunlangunga qadar uni ustidan
ishlamagan paytlarida ularning ustidan parda tortib qo‘yiladi. Demak, u rassom
mustaqil fikrlovchi sub’ekt sifatida mustaqil fikr ob’ekti – asarni yaratilishi
sa’natining yorqin vakili sifatida e’tirof etiladi. Uz holicha «asar» yaratilayotgan
bolaga ham shu jihatlarning ayrim xususiyatlarini qo‘llash mumkin. Faqat buni
barcha barobar qabul qila olmaydi. Buning uchun ayrimlarda, yana shu mustaqil,
sog‘lom fikrni ojizligi sabab bo‘ladi. Bu ojizlikning negizi qaerda? Uning
boshlang‘ich bosqichini topish va bartaraf etish choralari bormi? Albatta bor. Uni
ta’limda, ta’limning barcha bo‘g‘inlaridan, shu jumladan maktabgacha Yoshidagi
bolalarni tarbiyalash sifatida ham qidirishi kerak. Bu bo‘g‘inlarning istalgan bir
bo‘lagidagi, maktabgacha ta’limda, shu jumladan, mustaqil fikrlashni, badiiy-
estetik faoliyat orqali dunyoni anglashni oqsashiga, pirovard natijada ta’limning
12

keyingi bo‘g‘inlarida keng ma’noda badiiy tafakkurning etishmovchiligiga olib
keladi.
Farzandlarimizda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirishda ularni
olamni, borliqlarni, hodisa jarayon va buyumlarni anglab idrok etish malakalarini
tarkib toptirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning qiziqish ko‘lamlari
barqarorlasha borib, faoliyatlar borasidagi dastlabki tabaqalashuvlar sodir bo‘la
boshlaydi. «Bolalar badiiy obrazlarni qanday bo‘lsa, o‘shanday tarzda estetik
jihatidan anglab uni baholay boshlaydilar» SHu tariqa nafaqat u yoki bu tur,
janrdagi san’at asarini, hamda dunyoni, olamni anglab o‘zlashtira boradilar.
Yosh avlodning dunyoqarash elementlarini shakllantirishda estetik ong ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Estetik ong-bevosita ijtimoiy borliq, tabiat va san’at
bilan muloqot qilish jarayonida shakllanadigan bu qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar,
badiiy mulohazalar mezonlari estetik idrok etish majmuasidir. Estetik ongning
asosini esa estetik idrok etish tashkil etadi. Estetik idrok etish – bu atrof-muhitdagi
hodisalar, jarayonlar, buyumlarning estetik mohiyatlarini o‘zlarida aks ettirishi
xossasi bo‘lib, u bir vaqtni o‘zida xissiy, hamda xususiy ahamiyat kasb etadi, bu
ikki jihatning uzviy aloqasida sodir bo‘ladi. To‘laqonli estetik idrok etish faqatgina
estetik tushuncha va mulohazalarning bir butunligida mumkin bo‘ladi.
Estetik idrok etishda Yosh avlodning indivudialligi, dunyoni, olamni
anglashga bo‘lgan shaxsiy moyiliklari, qiziqishlari, shular negizida dunyoqarashi
mazmunining tamoyillari namoyon bo‘lib, ular shakllanib boradi. Birok,
I.A.Pavlov ta’limotiga ko‘ra fiziologik me’yorlar nuqtai nazaridan insonlarning
asab tizimi faoliyatiga binoan tevarak atrofni idrok etish badiiy va tafakkuriy
turlarga bo‘linadi. Birinchi guruhga mansublar tashqi dunyoni juda ziyrak qabul
qiladi va birinchi signal bevosita asosiy omil vazifasini o‘taydi. Bu toifadagilar
obrazlar, bevosita badiiy asarlar ta’siriga tez beriladi.
Ikkinchi toifadagilar o‘zining tahliliy faoliyati bilan avvalgilaridan ajralib
turadi va ikkinchi signal tizimi – so‘z, xodisalarning tahlili va umulashtirilishiga
asoslanadi. Olamni, borliqni, hodisalarni va jarayonlarni idrok etishdagi bunday
13

tafovutlarning dastlabki ko‘rinishlari ilk bor maktabgacha Yoshidagi bolalarda
namoyon bo‘la boshlaydi. SHuning uchun ham aynan bolalarni idrok etish tipi
badiiy yoxud tafakkuriga qarab ularda dunyoqarash elementlarini shakllantirish
muhim pedagogik ahamiyatga molik masaladir.
Kuzatishlarning tahlilicha, voyaga etayotgan bolalarning ko‘pchiligi birinchi
signallarga asoslangan idrok mexanizmlariga ega. Jumladan, ularning
dunyoqarashini shakllantirishning muhim omili - estetik tasavvur komponentlari
rang, shakl, ohang, mazmun va h.k. ko‘p hollarda obrazlar orqali
shakllanadi. Bular asta-sekin estetik tasavvurdan estetik extiyojga aylanib boradi.
Bu ehtiyojni shakllanish jarayonini mazmun jihatidan to‘g‘ri yo‘naltirish
maktabgacha ta’lim Yoshidagi bolalarda dunyoqarashni tarkib topishida muhim
o‘rin tutadi. Farzandlarimizdagi dunyoqarashni shakllanishi aqliy tarbiya bilan
bog‘liq ta’limiy va tarbiyaviy jarayon bo‘lganligi uchun tevarak olam haqidagi
bilimlar tizimining eng oddiy asoslari haqidagi tasavvurlar.
Yosh avlodning estetik tasavvur, dunyoqarashni shakllanishida
muntazamlik, bardamlik etakchi tamoyil bo‘lishi lozim.
Yosh avlodning rivojlanishi jarayonida o‘sib ulg‘ayar ekanlar kattalarning
ko‘magida buyumlarni ishlatishni o‘rgana boradi. Masalan, masofadan boshqarish
pulti orqali televizorni ulash, bir kanaldan ikkinchi kanalga o‘tish. Xuddi
shuningdek, bir rangdan ikkinchi rangni ajratishi, san’at turlari haqidagi elementar
tasavvurlarga ega bo‘lish (bu teatr, bu kino, bu tasviriy san’at asari, bu ashula va
h.k.) ham estetik mazmun vositasida dunyoqarashni shakllantirish vositasidir.
Zero, ularning har birida ijtimoiy hayotning muayyan qirralari aks etgan bo‘ladi.
Bu jarayonda umumiydan xususiyga o‘tish, buyum, hodisa va jarayonlarning
tarkibiy komponentilarini anglashga o‘tish, estetik tasavvurlar vositasida
dunyoqarashni shakllantirishda N.YA.Galperin, N.F.Talizinalarining ta’limiy
g‘oyalaridan bosqichma-bosqich shakllantirish foydalanish imkonini beradi.
Yosh avlodning estetik tasavvurlari, bilimlari asosida dunyoqarashni
shakllantirishning turli shakllari bor. Ulardan tasviriy san’atni san’at turi
14

ekanligini, unda muayyan mazmun va mohiyat mavjudligini tasavvur etish,
anglash birinchi jihati bo‘lib, tasviriy san’atning turlaridan rangtasvir, grafika,
haykaltaroshlik mavjudligini, ularning bir-birlaridan farqining ajrata olish ikkinchi
jihat, uning har bir turining o‘z yo‘nalishi manzara, portret, natyurmort, batal,
maishiy, animalistik, mavjudligini bilish va muayyan asarni qaysi yo‘nalishga
taalluqli ekanligini ajrata bilish uchinchi jihat va x.k.. Bularning barchasi ma’lum
sistemadagi bilimlar majmuasini tavsiflaydi.
Yana bir misol, rang tasvirning natyumort janrida ko‘p hollarda buyumlar
tasvirlanadi. Ularning o‘ziga xos shakllari mavjud: choynak, olma, tarvuz, anor va
h.k. sharsimon; kitob - to‘rtburchak; lagan - yassi, aylanasimon; piyola, kosa
- gumbazsimon, yarimshar; qovun - ovalsimon; ko‘za - sharsimon va silindrsimon
va h. k. SHu tariqa nisbatan tuzilishi jihatidan murakkab bo‘lgan buyumlarning
tuzilishini idrok etish, anglash, ularni qismlarga ajratish bo‘yicha malakalar
shakllantirib boriladi.
Taniqli psixolog olim A.V.Zaporojets bu jarayonni psixologik jihatlarini
ochib berar ekan, buyumlar hodisalar, jarayonlarning tashqi jihatlari shakli, rangi,
tuzilishi ma’lum darajada uning mohiyatini ham anglatishini, shu bois bolalarni
buyumlarning tashqi xususiyatlari bilan ichki mazmunining mushtarakligini
anglatishga o‘rganish aqliy rivojlanishning muhim jihatlaridan biri sifatida
tavsiflaydi.
Yuqorida keltirilgan xulosani umumiy jihatdan davom ettirgan holda aynan
bizning tadqiqotimiz nuqtai nazaridan qaraganda tasviriy san’atning rangtasvir
turining manzara janrida yil fasllarini tasviri vositasida yuzaki qaraganda aynan
uning rangi orqali manzarani qaysi faslga tegishli ekanligini anglash mumkin, bu
tashqi xususiyat. Yil fasllarini almashish tartibi uning ichki mazmunini, ya’ni
ranglar qariga yashiringan mazmunni anglashga o‘rgatadi. Bola tabiat va olamning
almashinishi haqidagi ob’ektiv qonuniyatni anglab boradi. Bu estetik
tasavvurlarning shartli ravishdagi tashqi xususiyat bo‘lib umuman bola shaxsini
15

tarkib toptirish, uning dunyoqarashining shakllanishida shartli ravishda ichki
xususiyatdagi ahamiyatini yana bir karra ta’kidlaydi.
Maktabgacha ta’limning vazifasi bolalarni xalqning boy milliy, madaniy-
tarixiy merosi va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash: bolalarda milliy
vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha Yoshdagi bolalarda bilim olish
ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda
ta’lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini
mustakil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va
ruhiy sog‘ligini ta’minlashdan iborat.
Asosiy maqsadlardan yana biri zamonaviy tasviriy san’at orqali bolalardagi
qobiliyat hamda imkoniyatlarni aniqlab, ularni to‘g‘ri shakllantirish va yuzaga
chiqarishdir. Tasviriy san’atning o‘ziga xos murakkabliklarini tushunib, uning
nozik qirralarini maktabgacha Yoshdagi bolalarga ulashish mahoratiga ega bo‘la
oladigan tarbiyachilarni etishtirib chiqarish vazifasi turibdi. Maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida tasviriy faoliyat vositasida bolalarning estetik qobiliyatlarini
shakllantirishda tarbiyachining o‘rn ibeqiyos. U chuqur bilim va yuqori malakaga
ega bo‘lishi, buning uchun muntazam ravishda o‘z ustida ishlashi, o‘zining ilmiy
nazariy saviyasini tinimsiz ko‘tarishi, ilg‘or tajribalarga tayanishi kerak.
Davlat umumilliy dasturi ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, uni ham
shaklan, ham mazmunan zamon talablariga moslashtirish, ta’lim sifat-
samaradorligini uzluksiz takomillashtirib borishga yo‘naltirildi. Tasviriy faoliyati
bo‘yicha maktabgacha ta’lim tashkilotsi dasturi va maktabda tasviriy san’at dasturi
bolalarda tevarak atrofga nisbatan, san’at bolalarda estetik munosabatni
tarbiyalash ijodiy qobiliyat va tasvirlashlarini rivojlantirishni ko‘zda
tutadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotsi mashg‘ulotlarida, maktabda
muvaffaqiyatli o‘qib ketishlari uchun zarur bo‘lgan vazifalar xal etiladi. Rasm,
applikatsiya, loy ishlari jarayonida bolalarda fikr yuritishning analiz, sintez,
takrorlash, konkretlashtirish kabilar shakllanadi. SHuningdek bu jarayonlarda
16

bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga bo‘ysundirishga
o‘rganadilar.
Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotsida tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari
bolalarda, o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining tasviriy faoliyat birlamchi yo‘nalishi
maktabgacha Yoshdagi bolalarni badiiy-estetik tarbiyalash hisoblanadi. Bu
yo‘nalishning samarasi estetik yo‘nalishning barcha vositalarini (teatr, musiqa,
badiiy adabiyot, rasm chizish, applikatsiya va boshq.) kompleks tarzda
qo‘llanilgandagina aniq bo‘ladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘tiladigan “Tasviriy faoliyat”
mashg‘ulotlari bolalarga beriladigan estetik tarbiya masalalarini echishda katta
ahamiyatga ega. CHunki tasviriy faoliyat o‘z xususiyatiga ko‘ra badiiy faoliyat
hisoblanadi. Badiiy faoliyat mashg‘ulotlarining barcha turlari bolalarda
go‘zallikni bilish uchun, borliqqa emotsional-estetik munosabatni rivojlantirish
uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi.
“Tasviriy faoliyat” mashg‘ulotlari jarayonida:
1. Badiiy didni tarbiyalash;
2. Amaliy badiiy faoliyat va malakalarni rivojlantirish;
3. Fantaziya, ijodiy fikrlash va tasavvur qilish, idrok qilishni
rivojlantirish;
4. Qo‘lning aniq harakatlari va barmoqlarning mayda motorikasini
rivojlantirish;
5. Kasbiy badiiy-ijodiy faoliyat kurtaklarini namoyon bo‘lishi uchun
imkon yaratish kabi ta’limiy va tarbiyaviy masalalar hal etib boriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun ishlab chiqilgan takomillashtirilgan
“Bolajon” tayanch dasturining tuzilishi va mazmunining tahlilidan ayonki, kichik
guruhlardan boshlab eng ko‘p vaqt tasviriy faoliyatga ajratilgan.
Agar tasviriy faoliyatning turlari
- rasm (2soat),
17

- applikatsiya (0,5 soat),
- qurish-yasash (0,5 soat)
- loy ishini (1 soat) qo‘shib hisoblasak, jami 4 soatni tashkil etadi.
Haftalik yuklama 12 soatni tashkil etilishini e’tiborga oladigan bo‘lsak,
tasviriy faoliyat barcha faoliyatlarning uchdan bir qismini tashkil etadi. Demak,
tasviriy faoliyat integrativ mazmun kasb etuvchi eng katta bo‘lim hisoblanadi va
faoliyatning boshqa turlari bilan mantiqiy va didaktik bog‘liqlikda amalga
oshiriladi. Bu omil tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari mazmuni va metodikasini
faoliyatning boshqa turlariga hamohang tarzda takomillashtirib borish lozimligini
anglatadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarda bolalar
asosan amaliy ish bajaradilar, san’at asarlarini bilan rasmga qarab hikoya qilish;
maktabda esa tasviriy san’atning turlari rang tasvir, grafik, haykaltaroshlik va
dekorativ san’at asarlari bilan yanada chuqurroq tanishadilar. Maktabgacha ta’lim
tashkilotsida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari xilma-xildir: rasm chizish, loy,
applikatsiya, qurish-yasash mashg‘ulotlari hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim
tashkilotsida keltirilgan mashg‘ulotlarning hammasiga katta ahamiyat beriladi.
Boshlang‘ich sinflarda ta’lim-tarbiya masalalarining muvaffaqiyatli hal etilishi,
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan tasvirlash faoliyati
mashg‘ulotlari bilan uzviy ravishda olib boriladi.
Bolalar guruhdagi olib boriladigan tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida, qalam
hamda mo‘yqalamdan erkin foydalanishga o‘z xarakterini va qo‘l kuchini idora
etishga o‘rganadilar. Bu esa, malakani egallash, bolalarda qo‘lini engil,erkin bir
tekisdagi harakat qilish xususiyatlarini rivojlantiradi. Bolalar turli shakl, kattalik,
proporsiyadagi predmetlarni chizish jarayonida predmetning ish xususiyatiga qarab
yo‘nalishni saqlash zarurligiga, predmetning kattaligiga mos ravishda
harakatlanishga o‘rganadilar. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan
tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida materialdan tartibli foydalanishga , ularni toza
saqlashga, faqat zarur materiallardan hamda ularni ishlatish yo‘llarini
18

rejalashtirishga o‘rganadilar. Bu mashg‘ulotlar bolalarda diqqatni va ko‘rish
xotirasini rivojlantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tayyorlov guruhida
naturaga qarab rasm chizish yoki tasvirlashga nisbatan talablar oshadi va bu
talablar maktab talabiga yaqinlashadi. Naturaga qarab tasvirlashda ishning ketma-
ketligini ko‘rsatib, bolalar tayyorlov va katta guruhida o‘rganishning boshlang‘ich
bosqichidagina amalga oshiriladi. Bolalar naturani analiz qilishga butun umumiy
shaklni xomaki qog‘ozga tushirib olishga, rasmni naturaga solishtirishga, xato va
kamchiliklarini to‘g‘rilashga, naturaga o‘xshatishga urinadilar.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida geometrik shakllarni topa olishga yoki
ko‘ra olishga, ularni terminlar bilan atashga, kengligi kattaligi, uzunligi,
balandligini, qismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishini bilan tanishishni
bolalarni maktabni 1-sinfda elementar matematik tushunchalarini puxta
egallashlariga yordam beradi.
CHunki bolalar predmetlar bilan uzviy bog‘lanadilar, ularning o‘ziga xos
sifatlari, shakli, rangi, katta-kichikligi bilan tanishadilar, ularni farqini,
o‘xshashligini aniqlaydilar, bu esa, bolalarni sensor tarbiyalashga, ko‘rgazmali,
obrazli fikr yuritishga imkon beradi. Tasviriy faoliyat bolalarni axloqiy
tarbiyalaydi. Bolalar ishlarida o‘z hayotida, jamiyatda bo‘layotgan voqea-
hodisalarni aks ettiradilar, ulardan mamnun bo‘ladilar, hayajonlanadilar. Tasviriy
faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-boshlagan ishini oxiriga etkazish,
oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon intilish, qiyinchiliklarni engish,
o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish
jarayonida bolalarga bir-biriga yordam, kelishib ishlash kabi sifatlari ; ishni
baholash jarayonida, ularda o‘rtoqlarining ishga nisbatan real munosabatda bo‘lish,
to‘g‘ri baholash, o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bo‘lish kabi axloqiy
sifatlar shakllanadi.
Tasviriy faoliyat-bu bolalarni o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarini bajarishda
tinmay mehnat qilishga undovchi faoliyatdir. Tasviriy faoliyat bolalarga estetik
tarbiya berishning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir predmetning katta-
19

kichikligini, rangini, shaklini, fazoda joylashishini ajratish bu estetik sezgining
bo‘laklari hisoblanadi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi - rangi, ritmi,
proporsiyani chuqurroq sezish bilan bog‘liqdir. Bola rangni, shaklni, uning xilma-
xilligini sezsa, shunchalik ranglar aralashmasining xilma-xilligidan zavq oladi,
bahramand bo‘ladi. Bolalarda estetik sezgining rivojlanishi, ularda predmetga va
uning ba’zi sifatlariga nisbatan estetik baho berishni rivojlantiradi. Ularda tasviriy
san’at asarlarini tushunishga, ularga nisbatan his-tuyg‘uni, munosabatni
tarbiyalaydi. Tasviriy faoliyat bolalarning badiiy ijodiy o‘sishida muhim o‘rin
egallaydi. Bolaning badiiy ijodiy o‘sishi-bu obrazli fikr yuritish, estetik idrok
etishni va obraz yaratishda zarur bo‘lgan malaka, ko‘nikmalarni egallash
hisoblanadi. Masalan: tabiatga yoki istirohat bog‘iga sayr, kuz faslida ekskursiya
uyushtirish.
Tarbiyachi bolalarni predmet yoki tevarak atrofni kuzatishda kelib chiquvchi
estetik his- tuyg‘u orqali, tevarak-atrofga, kishilar mehnatiga to‘g‘ri baho berish,
Vatanga nisbatan muhabbat kabi sifatlarni tarbiyalash mumkin. Bolalarni o‘z ishini
yana ham chiroyli va yaxshi bajarish, boshqalarga yoqadigan, ular ko‘rganda
quvonadigan qib yaratish - bu badiiy, axloqiy tarbiyalashning asosiy vazifasi
hisoblanadi.
Maktabga bolalarni tayyorlashda tasviriy faoliyat katta ahamiyat kasb etadi.
Rasm, loy, qurish materiallari bo‘yicha bilim, malakalarini egallash maktabda
tasviriy faoliyat darslari va mehnat darslarini muvaffaqiyatli egallashlariga asos
bo‘ladi. Ularni o‘quv faoliyatiga tayyorlaydi: pedagogni tinglashga, uning
ko‘rsatmalarini bajarishga o‘rgatadi. Oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishda, uning
asosiy va muhim hal etish yullarini izlab topish bu o‘quv faoliyatning asosiy
sababchilaridan biridir. Tasviriy faoliyat jarayonida o‘z ishini nazorat qilib borish,
maktabda vazifalarni bajarishda ham rol o‘ynaydi. SHuningdek, bola tasviriy
faoliyat jarayonida psixologik jihatdan ham tayyorlanib boradi.
20

Tasviriy faoliyat bolani maktabga psixologik-aqliy tayyorgarligini oshiradi.
Buni bolaning o‘zini tutishi va barcha xarakatlarni anglagan xolda bajarishida
ko‘rishimiz mumkin.
Rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya mashg‘ulotlari, bolani o‘z
vaqtini rejali ta щ killashtirishga, boshlagan ishini oxiriga etkazishga o‘z ishini
yanada yaxshi va to‘g‘ri bajarishga, yangilik yaratishga, ma’lum ko‘nikma va
malakalarni egallashga, diqqat bilan tinglashga va kattalar aytgan vazifalarni
bajarishga o‘rgatadi.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan materiallar
quyidagilar: qog‘oz, qalam, mo‘yqalam,bo‘yoq, elim, qaychi, plastilin va xokazo.
Bolalar asosan yorqin ranglarni yoqtirishadi, ularni bo‘yoq va qalamlar
to‘plami o‘ziga jalb etadi. Bo‘yoqlarni xar xil rangdaligi bolalarning dunyoni
yorqin tasvirlashga imkon yaratadi va mazmunli rasm solishga turtki bo‘ladi.
21

1.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari
turlari va mazmuni
Tasviriy faoliyati bo‘yicha maktabgacha ta’lim tashkilotsi dasturi va
maktabda tasviriy san’at dasturi bolalarda tevarak atrofga nisbatan, san’at
bolalarda estetik munosabatni tarbiyalash ijodiy qobiliyat va tasvirlashlarini
rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotsi mashg‘ulotlarida,
maktabda muvoffaqiyatli o‘qib ketishlari uchun zarur bo‘lgan vazifalar xal etiladi.
Rasm, applikatsiya, loy ishlarini bajarish jarayonida bolalarda fikr yuritishning
analiz, sintiz, takrorlash, aniqlashtirish kabilar shakllanadi. SHuningdek bu
jarayonda bolalar jamoada ishlashga, o‘z harakatini o‘rtoqlarining harakatiga
bo‘ysindirishga o‘rganadilar.
Maktabgacha ta`lim tashkilotsi tasviriy faoliyati mashg‘ulotlari bolalarda,
o‘quv faoliyatida zarur bo‘lgan malaka ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Bular : Topshirikni tinglash va edda tutish malum vaqt orasida bajarish o‘z
ishini rejalashtirish va baholashga, boshlangan ishni oxiriga etkazishga, xato va
kamchiliklarini topishga va uni to‘zatishga material qurollarini va ish joyini
tartibga saqlash va boshqalar.
Pedagoglarning olib borgan tekshirishlari shuni ko`rsatadiki maktabgacha
ta`lim tashkilotsida ta’lim-tarbiyaning bunday tizimi bolalarni maktabga
tayyorlashga ta’sir ko`rsatadi. SHuningdek boshqa psixologlar E.A. Labunskiy va
boshqalar tomonidan maktab bolalarining tasvirlash faoliyatini urganish
jarayonlari shuni ko`rsatib utadi, maktabda tasviriy san’at darslarini tuzilishi,
bolalarning maktabgacha ta`lim tashkilotsida olgan bilim, malaka va ko‘nikmalar
asosida ularni hisobga olgan holda tashkil etiladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarda bolalar
asosan amaliy ish bajaradilar, sa’nat asarlarini bilan rasmga qarab hikoya qilish
kitobdagi ilyustratsiyalarni ko`rib chiqish jarayonida tanishadilar, maktabda
tasviriy san’atning turlari rang tasvir, grafik, xaykaltaroshlik va dekorativ san’at
asarlar bilan yanada chuqurroq tanishadilar.Maktabgacha ta’lim tashkilotsida
22

tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari xilma-xildir, rasm, mazmunli dekorativ va loy
applikatsiya mashg‘ulotlari. Maktabgacha ta’lim tashkilotsida mashg‘ulotlarning
hammasiga katta ahamiyat beriladi. Maktabda esa tasviriy san’at darslarida rasm
(naturaga qarab) mavzu asosida va dekorativ turlari o‘tkaziladi.
Bunda predmetli rasm bo`yicha naturaga karab rasm chizish o‘quv predmeti
ahamiyatiga ega bo`ladi. Loy applikatsiya, qurish-yasash bo`yicha amaliy ishlar
maktabda ishlar qo‘l mehnatiga kiritiladi. Boshlangich sinf tasviriy san’at dasturini
analizi, ishni ko`rsatadiki, predmetli, rasm bo`yicha o‘quv vazifalarini ancha
murakkablik qilishidan tashqari bolalar maktabgacha ta`lim tashkilotsi dasturi
bo`yicha ayrim takrorlash ishlari kiritildi.
Bolalar doira, kvadrat, turtburchak, oval kabi tuzilishga ega bo‘lgan
predmetlarni aniqlashga o‘rganadilar, bolalar oldiga maktabgacha ta`lim
tashkilotsida qo`yilgan vazifa rasm chizish texnikasini egallash bo`yicha quyiladi.
Bunga sabab, hamma bolalar maktabgacha ta`lim tashkilotsidan maktabga
kelmaydilar va shu sababli bolalar bilan ishni maktabga kelguncha tayyorlov
guruhda olgan bilimlaridan boshlash lozim. Mavzu asosida rasm chizish
maktabgacha ta`lim tashkilotsisida o‘tkaziladigan mazmunli rasmni davomi
sifatida o‘tkaziladi. Bolalar tevarak -atrofdagi hodisa va predmetlarni kuzatib,
ko‘rib chiqadilar, so‘ng xotiralariga asoslanib, ularni chizadilar. Bolalar obektlar
o‘rtasidagi mazmunli bog‘lanishlarni tasvirlashga uzoqdagi predmetlarni
kichiklashtirib tasvirlaydilar.
Dekorativ rasm maktabda texnik tartiblar bo‘yicha vazifalar qo‘yiladi, ya’ni
naqsh tuzilishi ketma-ketligida tasvirlash bilan birgalikda yordamchi chiziqlardan
foydalanish va o‘z ishlarda xalq amaliy dekorativ san’at elementlaridan
foydalanishga san’at xakida o‘tkaziladigan dars suxbat jarayonida urganadilar.
Bolalarni tasviriy sanatga o`rgatish metodlaridan bolalarni xususiyatlarini hisobga
olgan xolda foydalanish lozim. Katta maktabgacha ta`lim Yoshidagi bolalar va
kichik bolalarining ish xususiyatlari o‘rtasida kup yakinlik bor. SHuning uchun u
yoki bularni o`rgatish metodikasi o`rtasida ham ko`p o`xshashlik bor. Maktabda
23

o`qituvchining rasmini ba’zi bir elementini ko`rsatish va shu jarayonda
tushuntirish tarbiyachining ish usullarini ko‘rsatib berishga yaqin turadi.
Maktabda ishning ketma-ketligi tartibli ko`rinishda bo`ladi Agar tasvirlanadigan
predmetning tuzilishi sodda bo`lsa, tartib tushintirilgandan sung, o‘chirib
tashlanadi. Agarda murakkab tuzilishga ega bo‘lgan predmetni tasvirlanganda esa,
o`qituvchining doskada ko`rsatib berishi bilan ketma-ket tasvirlaydilar. O`qituvchi
predmetni umumiy konturini qalamning uchi bilan engilgina belgilab chiqib, uning
kengligini balandligini ham belgilab ko‘rsatadi.
So‘ng bola predmetni xomaki rasmi bilan naturani solishtirib uning
qismlarini, shaklini va aniqlaydi, tuzatadi. Ish jarayonida ko‘rsatish va analiz qilish
uchun rasmlar to‘plami, bolalar kitobchalaridagi rangli rasmlar, shuningdek, o‘quv
harakteriga ega bo‘lgan alohida rasmlaridan foydalanadi. Rasm bo‘yicha
o‘tkaziladigan har bir dars ukituvchining suhbatidan va tushuntirishdan va rasmni
nimadan boshlash kerakligini tushuntirishdan boshlanadi. Ishni amaliy bajarilishga
o‘tishda o‘qituvchi bolalarining tartibli ravishda chizishi va qoida va yullarni
eslatib turadi. Katta maktabgacha Yoshidagi bolalar va kichik maktab
o‘quvchilarining ishiga yoki rasmiga qo‘yilgan talablar bir-biriga juda yaqin.
Bolalar ishini analiz qilishda diqqatni predmet proporsiyasi, konstruksiyasi,
qismlarining bog‘liqligi, rang va kompozitsion to‘zilishiga tortish lozim. SHunday
qilib maktabgacha ta`lim tashkilotsida ta’lim-tarbiya masalalarining muvoffaqiyatli
hal etilishi, bolalar maktabgacha ta`lim tashkilotsida olib boriladigan tasvirlash
faoliyati mashg‘ulotlari bilan uzviy ravishda olib boriladi. Bolalarni maktabga
tayyorlash maktabgacha ta’lim tashkilotlarida amalga oshiriladi. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlari katta guruxdagi Kuzatishlar bo‘yicha rasm chizishga katta
e’tibor beriladi, chunki bu narsa bolalarni naturaga qarab rasm chizishga
tayerlashda etap hisoblanadi. Bu narsa bolalarda ko‘rish xotirasini rivojlantiradi,
ba’zida predmet bolalarda natura sifatida to‘g‘ri tasvirlashga yordam beradi.
Bolalar guruxdagi olib boriladigan tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida, qalamdan,
24

mo‘yqalamdan erkin foydalanishga o‘z harakterini va qo‘l kuchini idora etishga
o‘rganadilar.
Bu malakani egallash, bolalarda qo‘lini engil, erkin bir tekisdagi harakat
qilish xususiyatlarini rivojlantiradi. Bolalar turli shakldagi, kattalikdagi, turli
proporsiyadagi predmetlarni chizish jarayonida predmetning ish xususiyatiga qarab
yo‘nalishni saqlash zarurligiga, harakatini, predmetning uzunligiga mos ravishda
harakatlanishga o‘rganadilar. Bolalar bog‘chasida olib boriladigan tasviriy faoliyat
materialdan toza va tartibli foydalanishga o‘rganadilar ularni toza saqlashga faqat
zarur materiallardan foydalanishga, ularni ishlatish yo‘llarini rejalashtirishga
o‘rganadilar. Bu mashg‘ulot bolalarda diqqatni, ko‘rish xotirasini rivojlantiradi.
Maktabgacha ta`lim tashkilotsining tayyorlov guruhida naturaga qarab rasm
chizish yoki tasvirlashga nisbatan talablar oshadi va bu talablar maktab talabiga
yaqinlashadi . Bolalar naturani analiz qilishga butun umumiy formani xomaki
qog‘ozga tushirib olishga, rasmni naturaga solishtirishga, xato va kamchiliklarini
to‘g‘rilashga, naturaga o‘xshatishga urinadilar. Naturaga qarab tasvirlashda ishning
ketma-ketligini ko‘rsatib, bolalar bog‘chasining tayyorlov va katta guruhida
o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidagina amalga oshiriladi. Ko‘rsatishda doimo
foydalanish, bolalarni rasmni mexanik ravishda ishlashga odatlantirib qo‘yadi.
Bolalar naturaga qarab tasvirlash bularning barchasi bolalarni barcha darslarda
ayniqsa mehnat darslarida o‘quv faoliyatining muvaffaqiyatli bo‘lishiga ta’sir
etadi.
Bolalarni tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari geometrik shakllarni topa yoki
ko‘ra olishga, ularni terminlar bilan atashga, kengligi kattaligi, uzunligi,
balandligini, qismlarning bir-biriga nisbatan fazoviy joylashishini bilan tanishishni
bolalarni maktabni 1-sinfda elementar matematik tushunchalarini puxta
egallashlariga yordam beradi. Bolalar bog‘chasida kerakli materiallardan qurish,
yasash bolalarda ko‘z bilan chamalashni shakllantiradi va bolalarni maktabdagi
texnik darslarni egallashga yoki o‘zlashtirishga yordam beradi. Bolalar
maktabgacha ta`lim tashkilotsining katta guruhidagi naturaga qarab rasm chizish
25

mashg‘ulotlarda mantiqiy fikr yuritishga, kuzatishga asosiy ajratib ko‘rishga
predmetni fazoviy xususiyatlarini analiz qilishga o‘zlari mustaqil ravishta
tasvirlash vositalarini tanlashga o‘rganadilar. Bularning hammasi esa maktabda
o‘qish protsessida zarurdir. SHunday qilib, tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida
bolalardagi badiiy did va ijodiy qobiliyatlar o‘sadi va bu orqali maktabda o‘qishga
tayyorlanib boriladi .
Tasviriy faoliyat (rasmda, loy ishi, applikatsiya) bolalarda nafaqat qiziqish
uyg‘otadi, balki ularni o‘rab turgan olamni o‘z ishida aks ettirishda, olamni ko‘z
oldida yaxlit xolda namoyon etishida va umuman xar tomonlama shakllanishiga
(estetik, aqliy, axloqiy) turtki bo‘ladi.
Birinchi sinfning o‘quv dasturiga tasviriy faoliyat darslari kiritilgan, Ushbu
faoliyatda bolalar rasm chizishga o‘rganishadi.
Qog‘oz va loy bilan ishlash qo‘l mexnati dasturiga kiritilgan.SHuning uchun
uyida hamkorlikda rasm chizgan, loy bilan ishlash, qirqib yasashga o‘rgangan
bolaning o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchi, qo‘lda bajarish ko‘nikmalari yanada
mustaxkamlanadi.
Tasviriy faoliyat bolani maktabga psixologik-aqliy tayyorgarligini oshiradi.
Buni bolaning o‘zini tutishi va barcha xarakatlarni anglagan xolda bajarishida
ko‘rishimiz mumkin.
Rasm chizish, loy bilan ishlash, applikatsiya mashg‘ulotlari, bolani o‘z
vaqtini rejali tashkillashtirishga, boshlagan ishini oxiriga etkazishga o‘z ishini
yanada yaxshi va to‘g‘ri bajarishga, yangilik yaratishga, ma’lum ko‘nikma va
malakalarni egallashga, diqqat bilan tinglashga va kattalar aytgan vazifalarni
bajarishga o‘rgatadi.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotini o‘tkazish uchun zarur bo‘ladigan materiallar
quyidagilar: qog‘oz, qalam, mo‘yqalam,bo‘yoq, elim, qaychi, plastilin va xokazo.
Bolalar asosan yorqin ranglarni yoqtirishadi, ularni bo‘yoq va qalamlar
to‘plami o‘ziga jalb etadi. Bo‘yoqlarni xar xil rangdaligi bolalarning dunyoni
26

yorqin tasvirlashga imkon yaratadi va mazmunli rasm solishga turtki
bo‘ladi.SHuning uchun rasmga yaxshi bo‘yoq materiallarini tanlash muxim.
Rasm chizish uchun xar xil materiallardan foydalanish mumkin, lekin bu
hamma material ham muhim degani emas.
12 xil rangdagi qalamlar to‘plami, oddiy qalam (2m 3m) mo‘yqalam,
akvarel bo‘yoqlari va rasm uchun qog‘oz kabi materiallarsiz bola mashg‘ulotini
tashkillashtirib bo‘lmaydi. Albatta turli materiallar rangli mel, bola ishini yanada
boyitib ko‘rsatadi va bu rasm chizish jarayoniga katta e’tibor talab qiladi, bola
syujetga xos rang tanlashga o‘rganib qoladi, rasm va meteriallar o‘rtasidagi aloqa
kabi masalalar bolani fikrlashga da’vat etadi. Har gal yangi-yangi rasm syujeti
bilan bog‘liq materialni tanlash ham kerak emas. Bola bir material ustida ishlab uni
to‘liq anglab olishi kerak.
Kattalar tasviriy faoliyatni uyda tashkillashtirishi, bola ishlashi uchun va
material, uskunalar uchun aloxida joy, mashg‘ulot uchun kerak bo‘ladigan
materiallarni tayyorlashi zarur. Bu bola mustaqil tarzda ishlashi uchun, kerakli
narsalarni, chin dildan tayyorlashi va ish oxirida o‘z joyini yig‘ishtirib qo‘yishi
uchun zarur.
Bolalarni mashg‘ulot uchun materiallarni oldindan tayyorlashga o‘rgatish
kerak: qalamlarni o‘tkirlash, akvarel bo‘yoqlarini namlash ya’ni yumshab
mo‘yqalamga oson yig‘ilishi uchun.
Bo‘yoq bilan ishlash uchun, bankada toza suv, yumshoq latta, mo‘yqalam
suvini shimishi uchun kerak bo‘ladi. Bundan tashqari rangni aralashtirib, zurur
rangni tanlash uchun palitradan foydalanish kerak bo‘ladi. Qog‘ozni rasm albomi
va rasm daftaridan olishi kerak. YUpqa yozma varoq va oddiy daftar varoqlaridan
foydalanish tavsiya etilmaydi.
Loy o‘rnida eng qulayi bu plastilin. Uni kaftlar orasida xarakatlantirib,
qizdirib, yumshatib olish lozim. Buni bolani o‘zi bajarsa, maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
27

Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar
muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muximi bola ishiga xurmat bilan
qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini
to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez
boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi.
Rasm va loy ishida: Qalamni to‘g‘ri ushla, qattiq bosma, rasmni extiyotlik
bilan bo‘yagin, shoshilma kabi gaplar bilan tanbex berishning o‘zi etarli. Buni bola
jig‘iga tegmasdan sekin murojaat qilgan xolda bajarish kerak.
Mashg‘ulot paytida stolga tushadigan yorug‘lik muxim va bolani o‘tirishiga
e’tibor qilish lozim. Agar bola biror narsani o‘xshatib chizgisi kelsayu lekin
o‘xshatishga qiynalsa, odatda kattalarga yordam so‘rab boradi. Bunday xolatda
qalam ushlab, rasm chizishga shoshilmaslik kerak, chunki bu xar doim ham yaxshi
camara bermaydi. Rasmni xar safar kattalar chizib ko‘rsataversa, bunday bolalar
engillikka o‘rganib qolishadi va qiyinchilikni engib o‘ta olmaydilar. Qiyinchilikni
yuzaga kelish sababi, bu bolada ko‘rgazmali narsa xaqida aniq tasavvurning
yo‘qligidadir. SHuning uchun bola shu narsa xaqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi
kerak. Agar shu narsani kitob va o‘yinchoqlar orqali ko‘rish imkoniyati bo‘lsa,
albatta undan foydalanish kerak. Bola kerakli narsani rasmlar orqali o‘zi topsin.
Kattalar esa bola rasmni topishi uchun ketgan vaqtni xisobga olishi kerak. Qidiruv
uchun ko‘p vaqt sarf qilinishi kerak emas, chunki bola diqqati va xayoli boshqa
faoliyatga ko‘chib, boshlagan ishni oxiriga etkaza olmay qoladi. Bolaga yordam
berish, rasmni qidirib topib, diqqat bilan kuzatish kerak. Bola rasm detallarini
tushirib qoldiradimi yoki qo‘shadimi bu o‘ziga xavola. Eng asosiysi bola o‘z
xolicha rasm chizsin.
Biz bolada asosan maqsad sari intilish xissini shakllantirish va doimo o‘z
ishini oxiriga etkazish kabi xislatlarni tarbiyalab borishimiz darkor. Har doim ham
bola bir masho‘zida boshlagan rasimni oxiriga etkaza olmaydi, sababi, vaqt
etmaydi yoki charchab qoladi. Bunday xolda bolaga rasmni keyin davom ettirishini
maslaxat beriladi.
28

Ba’zida esa bola boshlagan ishini oxiriga etkazmay turib, «CHizishni
xoxlamayman» deb turib oladi. Sababi, ko‘pincha bola rasmni biron bir detalini
chiza olmay qolsa, shunday qila boshlaydi. Aynan nima bolaga qiyinchilik
tug‘dirayapti, shuni aniqlab, eng ma’qul bo‘lgan maslaxatni berish kerak. Agar gap
bunda emas, balki bola hamma boshlagan ishini ham oxiriga etkazmasligini
aniqlansa, unday xolda bolaga yumshoq muomalada turib, ishni oxiriga etkazish
zarur ekanligi tushuntiriladi.
Tasviriy faoliyat natijasi bola tomonidan bajarilgan materiallarda (rasm,
applikatsiya, yasalgan figuralar) namoyon bo‘ladi. Iloji boricha ota-onalar bolaning
qiziqishi, bajarayotgan ishi xaqida suxbatlashishi kerak. Eng avvalo boladan o‘z
ishida nimani aks ettira olishi, aynan qaysi detal ustida qiynalayotgani va bajargan
ishidan qoniqqanligi xaqida gaplashish zarur.
Eslatib o‘tish joizki, xaddan tashqari qattiqqo‘llik bolani ijodiy faoliyatini va
o‘ziga bo‘lgan ishonchini so‘ndiradi. SHuning uchun tanbexni maslaxat tarzida
berish maqsadga muvofiqdir.Ko‘p maqtov esa bolada o‘zboshimchalikni yuzaga
keltiradi.
Hamkorlikda bajarilayotgan ish xaqidagi muxokama bolada o‘z ustida
qayta- qayta ishlash o‘ziga to‘g‘ri baxo berish va kamchiliklarni to‘g‘rilash kabi
xislatlarni tarbiyalaydi. Bu nafakat maktabda balki xayot davomida ham askotadi.
Rasm mashg‘ulotini xaftasiga 1-2 marta o‘tkazish kerak. Loy ishi ham xuddi
shunday fakat applikatsiyani xaftasiga bir marta o‘tkazgan ma’qul. Agar bolada
mashg‘ulotdan tashkari rasm chizish, kirkish, yasash istagi tug‘ilsa, unga
imkoniyat yaratib berish lozim.
Mashg‘ulot vakti 25-30 daqiqadan oshmasligi lozim. SHunday paytlar
bo‘ladiki, bola o‘z ishini oxirigacha etkaza olmaydi. Agar bunga vaqt sabab bo‘lsa,
albatta bolaga o‘z ishini tugatishi uchun vaqt ajratish kerak. Bola bajarayotgan ish
uchun ancha vaqt sarf bo‘lsa, unday xolda bolaga ishni boshqa payt tugatish
kerakligini sekin va mayin ohangda tushuntirish lozim.
29

Tasviriy faoliyat mashg‘ulotiga nisbatan bola qiziqishini oshirib borish
uchun ularni o‘rab turgan olam, tabiat, odamlar, jamiyat xayotidagi xodisalar
xaqidagi ko‘pgina ma’lumotlarni berib borish kerak. Bola bilan suxbat qilish, sayr
va ekskursiya uyushtirish, tabiat xodisalari, xayvon va qushlarni kuzatish, rasmli
ko‘rgazmalar va qiziqarl kitoblar o‘qish bola tasavvurini boyitadi. Kattalar bolani
atrofga nisbatan qiziqishini va mexr-muxabbatini oshirishlari kerak.
Ota-onalarning bolani o‘rab turgan olam, nimalarga e’tiborini qaratish,
bo‘layotgan xodisalarga berayotgan baxosi ko‘p xolda bolani olamga nisbatan
bo‘lgan munosabatiga bog‘liq
Bolani olam xaqidagi tasavvurini kengayishida bolalar kitobi va kinofilm,
diafilmlarni o‘rni katta. Rasm mashg‘ulotini o‘tkazish yo‘llari turli xil bo‘lishi
zarur.
Birinchi xolda bola aniq bir predmetni chizsa:(masalan o‘simlik) ikkinchi
xolda o‘qilsa kitobga illyustratsiya qilinadi, unda o‘rab turgan olamni tasvirlaydi.
Maktabgacha Yoshdagi bolalarning asosiy mavzusi – insonlarni o‘rab turgan
olamga oid bo‘lishi kerak. Bolalarga hamma narsa qiziq ko‘rinadi, shuning uchun
ular o‘zi uchun xar kuni yangilik yaratishadi. Bolalar o‘z tasavvuridagi olamni
qog‘ozga tushirib, bundan katta zavq olishadi.
Ota-onalar esa bolaning texnik qobiliyati, tasavvuri va olam to‘g‘risidagi
tushunchasini xisobga olib qiziqarli mavzu tanlashida yordam berishlari kerak.
Tayyor ko‘rgazmani qog‘ozga to‘g‘ri tushira olish ham bir mahorat. Bola
bilan esa kompozitsiyani rasm qog‘oziga to‘g‘ri tushira olish haqida qog‘ozga
to‘g‘ri tushira olish haqida gaplashish juda muxim. Bolalar kitobidan ilyustratsiyali
rasmlar va rassomlar ishini bolalarga ko‘rsatib o‘tish zarur. Bolaga shunday
materialdan foydalanishni maslaxat berish kerakki, rasmda u yoki bu mavzular
aniq ko‘rinishga ega bo‘lsin. Masalan qish tasvirini bolalar bo‘yoq yoki guash
orqali aniq tasvirlab bera oladi.Baxor peyzajini akvarelda yoritib bergan ma’qul.
Bola xayotidagi biror bir voqea yoki umumiy bir ko‘rinishdagi bola qalam
yoki bo‘yoqlar yordamida qog‘ozga tushirishi kerak.
30

SHuni esda tutishi kerakki, qalam bilan chizish o‘zoq vaqtni oladi va
qalamni kuch bilan bosib bo‘yash, uni qattiqligini xisobga olganda bolaga biroz
qiyinchilik tug‘diradi. SHuni hisobga olib, bolaga katta hajmdagi qog‘oz berish
tavsiya etilmaydi va bo‘yash uchun qalamdan foydalanmagan ma’qul. Agar bola
rasmni shoshilib, e’tiborsizlik bilan chizayotgani yoki charchaganini sezsak, unga
rasmni keyin davom ettirish ham mumkinligini tushuntirish lozim.
Agar syujet ko‘rsatmasi yorqin ranglardan foydalanishni talab qilsa, bunday
xolda guash va temperdan foydalanish kerak. Bola kitobda tasvirlangan
illyustratsiyaga xos rasm chizayotganda, ma’lum personajlar xarakatiga kirishib
ketadi. Ular bilan birga ham xayajonlanadi ham xavotirga tushadi.
Syujetdagi ko‘pgina personajlarni xarakatdagi xolatini tasvirlash bolaga
qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Ota-ona bola imkoniyatini hisobga olib qo‘lidan
kelgan personajni tasvirlab chizishni tavsiya etishi zarur. Bolalar uchun ertakning
syujetli-ko‘rgazmali tomonini yoritib berish oson kechadi. Masalan: quyon va
bo‘g‘irsoq uchrashuvi, Zumrad va Qimmat uchrashuvi va xokazo. Lekin bolaga
xar safar ertakni faqat syujetli tomonini yoritib chizdirsak noto‘g‘ri bo‘lar edi.
Bolalarda fantastik obrazlarni tasvirlash kuchli bo‘ladi va ular fantaziyasini
o‘stirish o‘ta muximdir. SHuning uchun bolaga sexrli daraxt. Afsonaviy bog‘,
sexrli qush rasmini chizish tavsiya etiladi. Bu rasmlarda bola ijodiy yondoshishi
kerak. Bola bilan oldin suxbat o‘tkaziladi: «Ishni nimadan boshlash kerak?
Tasavvuringdagi obrazni qog‘ozga qanday tushirasan?» kabi savollar beriladi.
Bunday savollar bolaga ko‘rgazmaniko‘z oldiga keltirib ko‘rishiga va anglab
etishiga yordam beradi.Rassomchilik san’atining foydali bir ko‘rinishi – naturadir.
Natura bolani qabul qilish doirasini atrofga nisbatan diqqat va tasavvurini
boyitib, ko‘zatuvchanligini oshiradi. Buning uchun oddiy bir predmet tanlanadi.
Masalan barglari aniq bo‘lgan alohida-alohida joylashgan uy gullari yoki
guldastadagi gul. Tanlangan predmet hammaga yaqqol ko‘rinarli qilib qo‘yiladi.
31

Bolaga ob’ektni diqqat bilan Kuzatishtaklif qilinib,ayniqsa gul va
barglarning joylashishi ketma-ketligiga, gul, guldon formasiga nisbatan qiziqish
uyg‘otiladi. Iloji boricha guldon shaklini qo‘l bilan silab ko‘rsin.
Bolalar o‘yinchoq rasmlarini chizishni yaxshi ko‘rishadi. Agar bola
mavzuga xos rasm chizishga qiynalsa, bunday xolda o‘yinchoq rasmini chizishga
maslaxat bering. Buning uchun bolaga chizish oson bo‘lgan va bola o‘zi tanlagan
o‘yinchoqni beriladi. Avvalo o‘yinchoqni tuzilishiga, shakliga, ranggiga e’tibor
berish, o‘yinchoq qismlariga diqqatini qaratish kerak.
Eng qadimgi san’at asarlaridan biri bu dekorativ san’atdir. Odamlar uy, idish
va kiyimlarini ushbu san’at ko‘rinishi asosida yasatishga urinishgan.
Bolalarni ushbu san’at turi bilan tanishtirish o‘ta muxim. Ko‘pgina shaxar va
tumanlarda maxsus san’at muzeylari mavjud. Bola ijodkorligi va estetikasini
oshirish uchun albatta mo‘zeyga olib borib, san’at turlari bilan tanishtirish zarur.
Naqsh va dekorativ kompozitsiyalar yaratishni ko‘proq qizlar xush
ko‘rishadi. O‘g‘il bolalarni ham bu qiziqarli rasm turi bilan tanishtirish maqsadga
muvofiq. Bolani ushbu san’at turi orqali tasavvurini yanada kengaytirish uchun
dekorativ mato, ma’lum dekoratsiya asosida yasalgan idishlar, dastro‘mol va
boshqa turli xil narsalarni ko‘rsatib baxo berish tavsiya etiladi. Bola diqqatini
naqsh elementlariga (geometrik forma, gul, barg, qush) qaratish va ularni naqshda
ritmik joylashtirishga ko‘maklashish zarur. Bola rasmlarni qalam va bo‘yoqlar
bilan bezatishi kerak va ko‘ngliga yoqqan dekorativ bezakni tanlashi mumkin.
Bola uchun qiyin bo‘lmagan naqshni tanlab, xudi shunga o‘xshatib, naqsh
chizishni taklif qilish lozim. CHizilayotgan naqsh elementlari, chiziqlari uzunligi
15-20 sm, eni 5-6 sm ni ko‘zdan kechirib chiqiladi. Agar bu bolaga qiyinchilik
tug‘dirsa, bolaga naqsh elementlarini ma’lum shaklga keltirishni taklif qilinadi.
Masalan: to‘rtburchak (dastro‘molcha, salfetka) misolida keltirilib, ushbu shakl
chet qismi va o‘rtasini naqshlar bilan bezatiladi. Doira (likopcha) shaklida esa
naqshni o‘rtaga yoki o‘rta va chetga joylashtirish mumkin.
32

Dekorativ kompozitsiyani yaratishda bolalar ma’lum shakl va shakllarni bir
necha marta takrorlab chizishi mumkin, lekin undagi naqshlar turli xil bo‘lishi
shart.
Bola tanlagan rasm mavzulari turlicha bo‘lishi kerakligi haqida gapirildi.
Bolalar odatda bilgan rasmlarini qayta-qayta takrorlab chizishadi. Bunday xolatda
bolaning chizish malakasi boyimay, tasavvuri o‘smaydi. SHuning uchun xar xil
mavzu va turli mazmundagi rasmlarni chizdirish foydadan xoli emas.
Tasviriy faoliyat estetik tarbiyani shakllantirish bilan birga bolani chizish
malakasini oshirib, hamda maktabga tayyorlaydi va shu asosda qo‘l muskullarini
shakllantirib yozishga o‘rgatadi.
Nafaqat rasmchilik balki tasviriy faoliyatning barcha turlari: applikatsiya,
loy, to‘qish, qurish-yasash bolani qo‘l musqo‘llarini shakllantiradi. Lekin rasm
chizish faoliyati boshqa tasviriy faoliyatdan farqli o‘laroq, bolani yozishga
nisbatan tayyorgarligini oshiradi, sababi ruchkaga yaqin qurollardan (qalam,
mo‘yqalam) qurollardan foydalanish xisoblanadi.
Psixologlar fikricha, yozishni o‘rganish uchun grafik va texnik malakalarni
ko‘zatib, bajarish muhim, bunda xarf elementini to‘g‘ri o‘xshatib chizish yoki
ma’lum xarf formasini bir-biri bilan to‘g‘ri birlashtirish hisobga
olinadi.Mashg‘ulot paytida ruchkani to‘g‘ri ushlab, qo‘lni oxista xarakatlantirish
muhim.
Sanab o‘tilgan ko‘pgina malakalar rasm chizishda qo‘llaniladi. Agar bola
diqqat e’tiborini to‘g‘ri o‘tirgan xolda rasm chizishga o‘rgatsak, ya’ni qog‘ozni
buklamay, suyanmasdan, qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlab, boshlagan ishini
oxiriga etkazish kabi faoliyatlarni namoyon qilsak, bola maktabga chiqqach,
ma’lum talab va qoidalarga tez ko‘nikib ketadi va yozishga qiynalmaydi. Agar
kattalar bolalar kattalarga o‘tirish va yozish texnikasini o‘rgatishmasa, bola
maktabda ham noto‘g‘ri o‘tirish va ruchka, qalamni noto‘g‘ri ushlash oqibatida o‘z
ishini bilmagan xolda barmoqlari bilan yopib qo‘yadi. YOzuvga o‘rgatish uchun
bola qo‘l xarakatlarini tekis yo‘naltirishga o‘rgatish kerak. Rasm chizishda bu
33

xarakatlarni naqsh elementlarini namoyon etishida ko‘rish mumkin.
Masalan:rasmni bo‘yayotganda qalamni bir tomonga yo‘naltirish. Bolaga rasmni
shoshilmasdan, ozoda bajarishga o‘rgatish kerak. Bola o‘z ishi va xarakatini
boshqara olishi kerak. Masalan: katta guruh tarbiyalanuvchilari rasmni
bo‘yayotganda belgilangan chiziqdan chiqarmasdan bo‘yashlari kerak. Harflarini
bir tekisda yozish uchun bolalar barmoq xaraktlarni mashq qilish kerak. Bu
xarakatlar har mashg‘ulotda takrorlab va mustahkamlanib boriladi.
Mashg‘ulotdan tashqari kattalar bolaga oq qog‘oz berib, dekorativ san’at
turiga xos turli chiziq burma shakllarni chizish taklif qilishlari mumkin.
Bolani qo‘li qancha ko‘p xarakat qilsa, uning mustaqil, tekis va chiroyli
yozishi ham shuncha oson bo‘ladi.
Yozuv – o‘z qonun-qoidalari va afzalliklariga ega bo`lgan o`ziga xos
faoliyatdir. Bolalarni yozishga o`rgatish uchun, ma’lum mashqlar yordamida har
mashg‘ulotda yozdirishimiz kerak.Buning uchu nota-onalarga yordam tariqasida
yozuv daftarini olishimiz mumkin.Bola bu mashqlarni tez-tez takrorlab yozish
malakasiga ega bo`lishadi.Yozuv daftaridagi nuqtalarni birlashtirish asosida harflar
yigindisini yoki qisqa so‘zni hosil qilishadi.
So‘zni yozib bo`lgach, bola yozishdan to`xtaydi. Qo‘l va ko‘zlar dam oladi.
Bu esa o‘z navbatida yozgan mashqlarini ko`rib, taxlil qilishga va to`girlashga
imkon yaratiladi.
Bola qilgan xatolikni ota-onalar ota-onalar to`girlab borishi kerak. Bola
yozayotgan paytda uning qo‘l xarakatiga, qalam, ruchkalarni to‘g‘ri ushlab
yozishga e’tibor berish kerak.
Bola yozuv haqidagi ma’lum ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lgandagina
bolani yozishga o`rgatgan ma’qul. Yozishni yanvar va fevral oyidan boshlagan
ma’qo‘l. Mashg‘ulotni xaftada 1-2 marta o‘tkazish kerak. Tasviriy faoliyatni
barcha turlarini ota-onalar o‘zi oilada olib borishlari mumkin. Bu bolani estetik
tarbiyalaydi va maktabga tayyorlaydi.
34

Bo‘yoq bilan ishlash uchun, bankada toza suv, yumshoq latta, mo‘yqalam
suvini shimishi uchun kerak bo‘ladi. Bundan tashqari rangni aralashtirib, zurur
rangni tanlash uchun palitradan foydalanish kerak bo‘ladi. Qog‘ozni rasm albomi
va rasm daftaridan olishi kerak. Yupqa yozma varoq va oddiy daftar varoqlaridan
foydalanish tavsiya etilmaydi.
Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar
muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muhimi bola ishiga xurmat bilan
qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini
to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez
boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi.
Rasm va loy ishida: Qalamni to‘g‘ri ushla, qattiq bosma, rasmni extiyotlik
bilan bo‘yagin, shoshilma kabi gaplar bilan tanbex berishning o‘zi etarli. Buni bola
jig‘iga tegmasdan sekin murojaat qilgan xolda bajarish kerak.
35

I I BOB MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASI TURLI YOSH
GURUHLARIDA APPLIKATSIYA ISHIGA O‘RGATISHNING
VAZIFALARI VA TURLARI
2.2. Kichik va o‘rta guruhda tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini tashkil etish
tartibi .
Bolani rasm chizishga qiziqtirish, atrof-olam haqidagi tasavvur va
taassurotlarini tasvirlashga o‘rgatish. Yil davomida bolaning ranglar (qizil, ko‘k,
sariq, yashil, oq, qora) haqidagi tushunchalarini aniqlash va mustahkamlab borish
lozim.
Bolaga qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlashni o‘rgatishda davom etish.
Qalamni bosh, o‘rta va ko‘rsatkich barmoq bilan uchi ochilgan joydan
yuqoriroqdan, mo‘yqalamni temir bilan qoplangan qismidan yuqoriroq joyidan
(yog‘och qismidan) to‘g‘ri ushlagan holda barmoqlarini siqmasdan, qog‘oz
sathida erkin, bemalol harakatlantirib rasm solish, turli ko‘rinishdagi gorizontal,
vertikal, to‘lqinsimon, egri chiziqlarni chizish, dog‘larni surkab yubormasligiga
alohida e’tibor berish shart.
Bolada rasmni (qalam va mo‘yqalam bilan) bo‘yash malakasini tarkib
toptirish. Qalamni qattiq bosmay bir tekisda harakatlantirib yuqoridan-pastga,
chapdan-o‘ngga yoki qiyalatib; mo‘yqalamda esa tuklarini faqat bir tarafga
yo‘naltirib yuqoridan, chapdan o‘ngga uzib-uzib bo‘yash. Mo‘yqalamga etarli
bo‘yoqni surkash, ortiqchasini suvli idish chetiga surib, siqib tashlash; boshqa
rangdan foydalanish uchun mo‘yqalamni suvli idishga solib yaxshilab yuvish.
Mo‘yqalamni qog‘oz salfetka yoki doka bo‘lakchasi yordamida quritishga
odatlantirish lozim bo`ladi.
Bolani rangli qalam va mo‘yqalamda ketma-ket takrorlanib keluvchi
harakatlarni tasvirlayotganda so‘z va o‘yinga bog‘lab (“Tomchi tomar – chak-
chak”, “Barg to‘kilar – shitir-shitir”, “Qor yog‘adi – gup-gup”) ifodalashga
o‘rgatish kerak.
36

Doira va kvadrat shakllarni tasvirlash bo‘yicha tushuncha berish. Qo‘l
sezgisi va ko‘z bilan chamalash ko‘nikmasini tarkib toptirish: bolaga turli
hajmdagi (katta-kichik) kvadart va doira shakllarni qo‘lida ushlab ko‘rish,
kvadratning tomonlari bo‘ylab qo‘lni yurgizish, burchakda to‘xtab, yana davom
etishni; doira (yoki koptok)ning silliq sathi bo‘ylab aylanali, ohista, sirg‘aluvchi
harakat orqali shakl va mutanosiblikni his qilish, chamalash malakasini hosil
qilish joiz bo`ladi.
Doiradan – katta-kichik sovun ko‘piklari, rangli pufaklar, koptok, olma;
kvadratdan – dastro‘mol chizishni o‘rgatish kerak.
Bolani rasmda ranglardan to‘g‘ri foydalanishga, turli narsalar yoki tabiat
hodisalari (quyosh – sariq, archa – yashil, qor – oq)ni tasvirlash uchun muvofiq
rang tanlashga o‘rgatish. Rang tanlashga qiynalayotgan bolaga yordam berish
maqsadga muvofiq bo`ladi.
Tabiat go‘zalligi (ko‘m-ko‘k osmonda oppoq bulutlar, charaqlab turgan
quyosh); fasllarning o‘zgarishi: kuzda rang-barang yaproqlar; qish faslida qor
bola, qor parchasi; bahor faslida gullar, kamalak; yozda o‘rik, olcha, olmalarni
tasvirlashga o‘rgatish hamda murakkab bo‘lmagan voqeaband rasmlar chizish
(“O‘tloqda sariq va qizil koptok”) ga o`rgatish lozim.
Xohishiga ko‘ra o‘yinchoq va turli tabiat manzaralarini chizish, jamoa
bilan ishlashga o‘rgatish (“Ko‘m-ko‘k maysalar va gullar”) hamda tabiiy
bo‘yoqlar (lavlagi, o‘sma, sabzi, turp suvi)dan foydalangan holda noan’anaviy
usullarda (barmoqlar, kaftlar, tayyor shakllar asosida) rasm solishga qiziqtirishni
davom ettirish kerak.
Tasviriy faoliyatda foydalaniladigan ish qurollariga ehtiyotkorlik bilan
munosabatda bo‘lishga odatlantirish.
Rasm chizishda qomatni to‘g‘ri tutishni shakllantirishga (erkin o‘tirish,
qog‘oz varag‘i ustida boshni juda past egiltirmaslik), barmoq va qo‘l harakatlarini
rivojlantirishga doimo e’tibor berish. Qalam, mo‘yqalam va bo‘yoqlardan
foydalangach, qo‘llarini tozalab yuvish va suvdan to‘g‘ri foydalanishga
37

odatlantirish lozim.
Loy, plastilin (tuzli hamir va rangli shamcha)lar bilan ishlash. Bolada loy,
plastilin (tuzli hamir, rangli shamcha)lardan narsalar yasashga qiziqish uyg‘otish.
Plastik material (loy, plastilin, tuzli hamir, rangli shamcha)larning xususiyatlari
haqida tushuncha berish, bola narsani qo‘llari bilan ushlab, his qilishiga erishish;
ikkala qo‘lidan foydalangan holda narsa yasash usullarini o‘rgatishda davom
etish. Qo‘l kaftlari orasidagi loy bo‘lagini ishqalash harakati bilan – qo‘g‘irchoq
uchun konfet, sabzi, tayoqchalar hosil qilish; aylanali harakatlar bilan ritmik
tarzda dumaloqlash va bo‘g‘irsoq, olma yasash, yumaloqlangan loyni ikkala qo‘l
kafti bilan ezib yapaloqlab – kulcha non, holva; barmoqlar bilan yassilangan
guvala o‘rtasida chuqurcha qilib – kichkina va katta likopcha, piyola yasash va
ular bilan turli o‘yinlar o‘ynash samarali natija beradi.
Loy yoki plastilin bo‘lagidan tayyorlangan bir necha yumaloq shakllarni
birlashtirib, turli buyumlar va o‘yinchoqlar (qorbola, sarak-sarak qo‘g‘irchoq,
jo‘jacha)ni yasash. CHimdish usulidan foydalanib o‘yinchoqlarning xarakterli
jihatlari (burni, tumshuqchasi, quloqchasi)ni hosil qilishga o‘rgatish shart.
Qaysi plastik materialdan qanday predmetlar yasash mumkinligini
tushuntirish, to‘g‘ri va aylanali harakat, yassilash, yulish, pachoqlash, uzib olish
va cho‘zish, barmoq uchi bilan chetlarini chimchilab tugib qo‘yish usullaridan
foydalangancha 2-3 qismli bir xil yoki har xil shakldagi predmetlarni mustaqil
yasashga qiziqtirib boriladi.
Bolada loydan yasalgan o‘zbek xalq o‘yinchoqlaridagi go‘zallikni ko‘ra
olish va yasalgan narsalarni bezashga havas uyg‘otish kerak.
Applikatsiya . Bolani applikatsiya bilan tanishtirish, applikatsiyali tasvir
tayyorlashga qiziqish uyg‘otish. SHakl (doira, kvadrat, uchburchak)lar va ranglar
bo‘yicha tushunchalarini aniqlash va mustahkamlash. Bolani tarbiyachi
tomonidan kesib tayyorlangan bitta shaklni (olma) qog‘oz sathiga to‘g‘ri qo‘yish
va elimlashni o‘rgatishBolada turli shakllardan naqsh yasash, shakl va ritmning
o‘zaro mosligini his qilish ko‘nikmasini tarkib toptirish. SHakli bo‘yicha doira va
38

kvadratni qog‘ozda tartib bilan qo‘yish va elimlash orqali muayyan tasvir hosil
qilishga erishish. Rangiga ko‘ra geometrik shakllarni (doira,uchburchak va
kvadratlar) va o‘simliklarni (gullar va yaproqlar) navbatma-navbat qo‘yish yo‘li
bilan 2-3 qismli naqsh hosil qilish. Yaxlit tasvir tuzish va qog‘oz sathiga elimlash
kerak.
Bolaga tabiiy materiallardan bezakli kompozitsiyalar (qizil va sariq gullar,
yashil barglar) tuzishni; uchburchak, kvadrat va yumaloq shakldagi
(archa,bo‘g‘irsoq) narsalarni tasvirlashni, qog‘ozni yirtish yo‘li bilan turli
applikatsiyalar hosil qilishni o‘rgatish lozim.
Jamoa bo‘lib sodda kompozitsiyalar tuzish, masalan, “YAproqlar o‘yin
tushar” mavzusi bo‘yicha tarbiyachi katta ( vatman ) qog‘ozga daraxt shaklini
elimlaydi. Bolalarga ko‘p miqdorda qirqib tayyorlangan har xil rangdagi ( qizil,
sariq, yashil ) barglar siluetini daraxtga va uning atrofiga elimlashni taklif qilish
orqali kuzgi go‘zal manzarani aks ettirishga yoki noan’anaviy usuldan foydalanib,
qizil, sariq, yashil rangli qog‘ozlarni yirtish yo‘li bilan barg yasash va elimlashni
o‘rgatish mumkin bo`ladi.
Bolaga ijodiy applikatsiya ishlarini amalga oshirishiga imkon berish va o‘zi
yasagan ishdan zavqlanish, quvonish hissini uyg‘otish.
Qurish-yasash. Bolada qurish-yasash faoliyatiga nisbatan qiziqishni
tarbiyalash, mustaqil o‘rganishiga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish; yasagan narsalari
bo‘yicha imkon darajasida so‘zlab berishga undash. Asosiy qurilish materiallari
(kubik, g‘ishtcha, doira, uchburchak)ning nomlarini aytishni va ulardan
foydalanishni o‘rgatish lozim.
Bolani oddiy qurish-yasash ishini (tarbiyachi bilan birgalikda) amalga
oshirishga: kengligi va uzunligi bo‘yicha – piyodalar va mashinalar uchun yo‘l
qurish, balandligiga qarab joylashtirib – uy va darvoza qurish , tartib bilan bir-
birining ustiga mustahkam qilib taxlashga; ma’lum oraliqda joy qoldirib, eshik,
deraza qo‘ya olishga o‘rgatish. Tayyor bo‘lgan binoga yangi detallar qo‘shib
konstruksiyaning boshqa variantini hosil qilish; bitta detalni boshqasi
39

bilan almashtirib yoki minoraning balandligi va uzunligini o‘zgartirib (past
va baland minora) qurish. Bolani o‘z inshootini maromiga etkazish (uy,
yo‘lakcha, ko‘cha), xonani jihozlash: stol, stul, divan, mebel tarzida
joylashtirishga o‘rgatish zarur.
Bolaga pazllarni, mozaykalarni mustaqil terishga imkon berish va o‘z
rejalari asosida legodan qurish-yasash ishlarini amalga oshirish xohish-istagini
rag‘batlantirish. O‘ynab bo‘lgach, barcha qurilish materiallarini saqlash qutisiga
tartib bilan taxlab qo‘yishga odatlantirish.
Applikatsiya ishiga o‘rgatishning asosiy maqsadi–tevarak- atrofdagi
borliqni tasavvur qilishda bolalarga yordam berish. Ularda
kuzatuvchanlikni rivojlantirmoq, estetik go‘zallik hissini tarbiyalamoq hamda
tasvirlab berish usullarini o‘rgatmoqdir. Bu bilan birga tasviriy faoliyatning eng
asosiy vazifasi – ma’lum bir yosh uchun mos tasviriy materiallari bilan turli xil
predmetlarning turli timsollarini yaratish kabi ijodiy bolalarda shakllantirish
amalga oshiriladi.
Kichik guruhlarda applikatsiya qilishga o‘rgatish. Applikatsiya
so‘zi lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, «joylashtirish» degan ma’noni
anglatadi.
Applikatsiya tasviriy faoliyatning bir turidir. Applikatsiyada ishlatiladigan
40

ashyo o‘ziga xosligi bilan ajraladi. Qog‘oz, somon, quritilgan o‘simlik o‘ramga
joylashtirilib, turli xil elim bilan elimlanadi. Mato, charm, jun, paxmoq –ularga esa
tikiladi. Applikatsiya bir xil rangli yoki rangli bo‘ladi. Bir xil applikatsiya grafik
tus bersa, ko‘p ranglisi esa go‘zallik. Uni ham buni ham badiiylik bo‘ladi.
Applikatsiyaing chamalash asosiy belgisi bo‘lib hisoblanadi.
Applikatsiya o‘ziga xosligi katta doirachalardan iborat. Rang
applikatsiyaning ifodalash darajasini oshiruvchi vositadir. SHuning uchun
applikatsiya ishida ranglarning uyg‘unlashuviga mos tushishi xayoliy va dekorativ
kompozitsiyaning ifodaliligi garmoniyasini izlab topishdir. Applikatsiya qog‘ozda
kompozitsion uquvni bilishga sharoit yaratadi.
Tarbiyalanuvchi tayyorlagan applikatsiya ishi estetik talabga javob berishi
kerak. Applikatsiya predmetning umumiy, tipik va individualdan belgisini ko‘ra
olishiga o‘rgatadi, ularni o‘zaro bog‘liqligi, butun, qismlar, simmetrik chamalash
rivojlanadi, predmetning shaklini, rangini bosqichma–bosqich ko‘rsatish
malakasini ko‘rsata oladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida applikatsiya mashg‘ulo tlari birinchi
kichik guruhdan boshlab olib boriladi.
Bu guruhda barcha mashg‘ulotlarda bolalar kattalar tomonidan qilib
berilgan tayyor shakllarni qog‘ozga to‘g‘ri, turli xil joylashishda terib chiqib va
yopishtirshga qaratilgandir. Bu guruhda asosiy vazifa - bolalarni elimlash
usullarini o‘rgatishdir. Kattalar uchun oddiy hisoblangan, bu malaka qator
harakatlarni ketma-ket bajarishdan iborat bo‘ladi, ya’ni mo‘yqalamni to‘g‘ri
ushlab, unda ozgina elim olish, shaklni teskarisi bilan qo‘yib, elimni butun
shaklga tekis qilib surib chiqish, surayotgan chap qo‘lining barmog‘i bilan
shaklni tutib turish, so‘ng mo‘yqalamga ehtiyotkorlik bilan qo‘yib, shaklni sekin
rang tomoni bilan o‘girib, qog‘oz varag‘ining kerak joyiga qo‘yish va salfetka
yordamida sekin bosish, chetlaridan chiqib ketgan ortiqcha elimni sekingina artib
olish.Bu yoshdagi bolalarga ana shu harakatlarni egallab olish, albatta oson
emas.Eng sodda shakl - kvadrat va doira uning uchun shu shakllardan ishni
41

boshlash lozim.
Yil davomida bolalar shu shakllarni nomini to‘g‘ri aytishni egallab olishlari
lozim. Lekin butun yil davomida o‘tkazila digan applikatsiya mashg‘ulotlarida
faqat shu shakllar bilan kifoyalanib qolish bo‘lmaydi. Bu guruhda bolalarda
dastlab bir; keyin 2-3 qismdan tuzilgan predmetlarni (qo‘ziqorin, bayroqcha,
qorbobo, uy) yopishtirishga o‘rganadilar. SHuningdek, yil oxiriga borib bolalar
olti- etti xil rangni qizil, ko‘k, sariq, yashil, jigarrangni to‘g‘ri aytib berishlari
lozim. Bu guruh bolalariga qaychi berilmaydi, chunki bolalarning qo‘l
harakati etarli taraqqiy etmagan va hali qurish nazorati etarli bo‘lmaganligi
sababli bolalar qo‘lidagi qaychi xavf tug‘dirishi mumkin. Kichik guruhda
bolalarni applikatsiya qilishga o‘rgatishida ish uchun beriladigan materiallar va
mashg‘ulotni tashkil etish ahamiyatiga egadir. materialning rangi bolalarni
dikkatini tortib ularni chalg‘itadi. SHuning uchun dastlabki mashg‘ulotlarda
material alohida paketlarda, tushuntirilib bo‘lgandan so‘ng tarqatiladi. Tarbiyachi
mavzuni tushuntirib bo‘lganidan so‘ng material tarqatilib, bolalar materialni
topshiriqqa mos ravishda kesmaga terib chiqadilar.
Tarbiyachi dastlab elementlarni qo‘yib chiqilganini tekshiradi, shundan
keyingina bolalarga elim ishlatish uchun beriladi. Bu guruhda tarbiyachi bolalar
bilan naturani kuzatish namuna bilan birgalikda
olib borish kerak. namunani ko‘rsatish jarayonida tarbiyachi shaklning
rangini aniq atash va barmog‘i bilan uni ko‘rsatib, shu shaklning xususiyatlarini
bolaga aniq ko‘rsatib beradi. Tarbiyachi tomonidan ishni bajarilishini ko‘rsatib
berilishi, bolalarni turli malaka va o‘quvini vujudga kelishida muhimdir.
SHuningdek, tarbiyachi ish tartibini ham boshidan ko‘rsatib boradi. Qanday
shaklni oldi, qanday ishlab qo‘yib elim surtdi va boshqalar.
Tarbiyachi o‘zining har bir harakatini so‘z bilan birgalikda olib boradi.
Kichik maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar esa tayyor shakllarni va ularning
rangini bir-biriga moslab, tanlab yopishtiradilar. Juda yaxshi estetik effekt bilan
qilingan ishlar, ayniqsa dekorativ bezaklar guruh xonasini bezatish mumkin.
42

SHunday qilib, olib borilgan tekshirish ishlari shuni ko‘rsatadiki, yaxshi
uyushtirilgan appilikatsiya mashg‘ulotlari, bolalarni boshqa mashg‘ulotlarga,
dekorativ, predmetli va syujetli mashg‘ulotlariga ijobiy ta’sir etadi. Bolalarda
sensor madaniyat oshadi, qo‘l bilan tahlil qobiliyati o‘sadi va badiiy didlari
shakllanadi.
O‘rta guruhda applikatsiyaga o‘rgatish. Tasviriy faoliyat (4-5 yosh)
43

Bola hayotining 5yoshida ham
psixologik, ham jismoniy tomondan
o‘sadi. Bu esa bolaning applikatsiya
bo‘yicha bajaradigan ishning sifat
jihatidan o‘zgarishiga olib
keladi.Bolalar tuzilish jihatdan ancha
murakkab bo‘lgan predmetlarni
tasvirlashga o‘rganadilar. O‘rta guruh
bolalari kichik guruhga nisbatan malaka va ko‘nikmalarini ancha egallagan
bo‘ladilar. Bu guruh bolalari 2- 3 qismli emas, balki 4-5 qismdan iborat
predmetlarni tuzishga o‘rganadilar. Dastlab, bu guruhga qaychi bilan ishlash
kiritiladi. Bolalar qaychini to‘g‘ri ushlashga, uni richagini yopishga va ochish
to‘g‘ri qirqim olishga o‘rganadilar. Buning uchun oldin eskiz, keyin esa enli yoki
keng qog‘oz lentalar qirqishga o‘rganadilar. Bu guruhda bolalar elimlash
malakasini egallashi davom ettiradilar. Bola hayotining 5 yilida doira,
kvadratdan tashqari uchburchak, oval, o‘zun to‘g‘ri to‘rtburchakni biladilar.
Trapetsiya shaklini esa kichik guruhda bo‘lgani kabi obrazli tasvirida davom
etadi. Masalan:
tom, qayiqcha, kichik guruhga yana qo‘shimcha havo rang, pushti,
kulrangni sezishga va to‘g‘ri aytishga o‘rganadilar. Ular qog‘oz varog‘ida tez va
osonlik bilan mo‘ljal olishga o‘rganadilar. Ular orqada, ketma-ket, teng masofada
va boshqa fazoviy tushunchalarni egallaydilar. Bolalar to‘g‘ri kesmalar
qirqishdan tashqari aylanaviy shakllar qirqishga o‘rganadilar. Ular kvadrat va
to‘g‘ri to‘rtburchakning burchaklarini dumaloqlashga o‘rganadilar. Ana shu
qirqib olingan aylanaviy shakllardan qo‘ziqorin, minorcha, qorbobo kabi
predmetlarni hosil qilishga o‘rganadilar.YOpishtiriladigan qismlar soni ham
ko‘payadi, masalan: uychani tasvirida faqat devori emas, balki eshik va
derazalarni ham tasvirlaydilar. SHakl va rang bilan ishlash ham rivojlanadi:
44

to‘rtburcha, kvadrat, doira, uchburchak, pushti rang, kulrang, havo rang va
boshqalar. Bu guruhda qog‘oz varag‘ida to‘g‘ri mo‘ljallashga o‘rganadilar va
quyidagi tushunchalar bilan tanishib boradilar.
Masalan, orasida, chekkada, bir xil masofada va boshqalar. O‘rta guruhda
tarbiyachi o‘zining asosiy diqqatini bolalarni qaychi bilan ishlashga qaratiladi. Yil
davomida tarbiyachi bolalarni qirqishning turli usullari bilan tanishtiradi.
Tarbiyachi qaychini, qog‘ozni to‘g‘ri ushlashga o‘rgatib boradi. YOpishtirish
malakasi esa mustahkamlanib boradi. Bu guruhda asosiy vazifa bolalarni qirqish
texnikasini egallab olishga qaratilgandir. Bu guruhda tarbiyachi bolalarni
predmetli dekorativ, mazmunli applikatsiyaga o‘rgatib boradilar. Sodda
predmedlardan murakkab predmedlarni
tasviriga o‘rgatiladi. Tarbiyachi bolalarni
qaychi bilan ishlashga, uni to‘g‘ri ushlashga
o‘rgatib boriladi.
Bolalar qaychi bilan ishlashga darhol
o‘zlashtira olmaydi. SHuning uchun
tarbiyachi qaychi bilan ishlashga o‘rgatishda
dastlab enli, ensiz kesmalar qirqishga
o‘rgatib, mashqlantiradi, har bir applikatsiya mashg‘ulotlarining mavzu va
mazmuni turlicha bo‘lishi lozim. Masalan: dastlabki mashg‘ulotlarda tarbiyachi
bolalarga «do‘kon» uchun chipta, cheklar qirqishni taklif etadi. Qirqilgan
kesmalardan uycha, daraxt, panjara, narvon kabi predmetlarning oddiy ko‘rinishi
tasvir etishi mumkin. Bu esa, bolalarni mashg‘ulotga qiziqishini oshiradi
va
mashg‘ulotni bir xil tarzda bo‘lishini oldini oladi. Bir-ikkita mashg‘ulotni
o‘tkazgach, keyingi mashg‘ulotlarni bolalarni ijodiy faolligini o‘stirish uchun
tavsiya etish mumkin. Masalan, bolalarni o‘zlari qirqib olgan rangli
kesmachalardan turli xil predmedlarning ko‘rinishini tasvir etadilar. Masalan:
45

yulduzlar, bayroqchalar, gullar. Keyingi
applikatsiya mashg‘ulotlarida bolalarni
to‘rtburchak, kvadratni diagonali bo‘yicha,
trapetsiya va uchburchak hosil qilishga
o‘rgatiladi. SHarf, sochiqni kvadrat va
uchburchaklar bilan bezaydilar, shuningdek,
kvadrat - gilamga, dastrumolcha, doira-
taxsimchani ham bezaydilar. Tayyor siluetlar ham berish mumkin. Bolalar oval
va doira shaklni hosil qilib qirqishga ancha qiynaladilar. Ular doiraviy
shakldagi predmetlardan: tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, meva-sabzavotlar,
piramida va boshqalarni qirqib yopishtiradilar. O‘quv yilining davomida
bolalarga mazmunli applikatsiya ishlarini ham taklif etishi ham mumkin.
Masalan: Bo‘g‘irsoq yo‘ldan dumalab ketayapti, o‘tloqdagi jo‘jalar, qo‘ziqorinlar
va hokazo.Bu guruhda bolalarni jamoa bo‘lib ishlashga o‘rgatamiz.
Masalan: k atta gilam yoki sabzavot mevalardan tashkil topgan vitrinani
yoki havoda, osmonda samalyotlarni tasvir etishlari mumkin.
Bundan tashqari bolalar o‘z xohishlari bo‘yicha xilma-xil applikatsiya
ishlarini bajaradilar. Masalan: onam uchun sovga, tayyor siluetni naqshlar bilan
bezatish mumkin. Masalan: fartuk, qo‘lqop, shapkani qirqib yopishtirish yoki
bezatish mumkin.
Tarbiyachi bu guruhda ham hilma-xil metod va usullardan foydalanadi.
Muhim bo‘lgan metodlardan biri inshaklsion - retseptiv hisoblanadi. Bu
metod tasviri lozim bo‘lgan predmetni har tomonlama ko‘rib chiqish va tahlilni
o‘z ichiga oladi. Tarbiyachi bu guruhda ko‘proq bolalarning o‘zlariga
tasvirlanayotgan predmeti haqida gapirib berishni, uning sifat, belgisini konkret
aytib berishga, tasviriy yo‘llarini mustaqil bilishga o‘rgatib boradi. Bolalar
predmetining tasvirini tuzish orqali, o‘sha predmet shaklini qirqishga, uning
tuzilishini to‘g‘ri tasviriga, qismlarning kattaligini to‘g‘ri berishga o‘rganib
46

boradilar. Bu guruhda qirqish birinchi marta kiritiladi. SHuning uchun eng
muhim diqqat-e’tiborni qaychini ushlashga, qirqish usullarini ko‘rsatishga bog‘liq
bo‘ladi.
Dastlabki mashg‘ulotlarda tarbiyachi qaychi bilan qanday ishlash
kerakligini ko‘rsatib beradi (richagini ochib, yopishni qanday, qaerdan ushlashni
ko‘rsatib beradi). Qog‘oz qirqishni bolalarga namoyish qilish orqali qaychini
oldingi qanday qilib harakat qilishni ko‘rsatadi. Bolalarni kvadratlardan doiraviy
shakllar qirqishda ularning faqat burchaklarini qirqish kerakligini ko‘rsatish
kerak va qog‘ozni qo‘lda biroz harakat qildirish kerakligini namoyish qilib
beradi.
Bu usulda bolalarga oq qog‘oz, so‘ng rangli qog‘oz berish tavsiya etiladi.
Tarbiyachi tanish bo‘lgan qirqish usullarini birorta bolani chaqirib, bolalar uchun
namoyish qilib berishni taklif etish mumkin. Har bir harakatni tarbiyachi so‘zi
bilan tushuntirib borishi kerak. Agarda murakkab applikatsiyani tuzish kerak
bo‘lsa, tarbiyachi flanigrafdan o‘sha narsani illyustrativ rasmlarni ko‘rib
chiqishni taklif etish mumkin. Masalan: qo‘ziqorin, uning oyoqchasi va
shapkachasi bor, oyoqchasi pastda, shapkasi yuqorida joylashgan.
So‘ng tarbiyachi bolalarga savollar beradi, obrazli so‘zlardan foydalanadi,
qo‘l bilan shakl ko‘rinishini tasvirlovchi harakatlarni bajarishlari mumkin.
SHuningdek, tarbiyachi namuna ko‘rsatishda foydalanadi. Mashg‘ulotda eng
muhim metodlardan biri yopishtirishni ko‘rsatish va tushuntirish hisoblanadi.
YOpishtirish jarayonini hamma bolalarga ko‘rinadigan qilib, namoyish qilish
lozim. Buning uchun doska yoki molbertdan foydalanish mumkin. SHuningdek,
yopishtirish jarayonida ketma-ketlikni bolalar yaxshlab o‘zlashtirib olishsa, uni
bolalarning o‘zlariga taklif etish mumkin yoki ko‘rsatishni o‘rniga, faqatgina
og‘zaki tushuntirish bilan kifoyalanib qolish mumkin. Bu yoshdagi bolalar bilan
ishlashda o‘yin usuldan keng foydalanish mumkin va lozim. CHunki bu usul
bolalarni mashg‘ulotga nisbatan qiziqishni uyg‘otib, ularni faollashtiradi. Bu
47

yoshdagi bolalar bilan ishlashda indiviudal ishlash, muhim rol o‘ynaydi.
Tarbiyachi bir bolaga yopishtirishni ko‘rsatsa, ikkinchisiga nimasini qilish
kerakligini tushuntirib beradi.
Bolalar ishini ko‘rib chiqish ham muhim metod va usullardan biri bo‘lib
hisoblanadi. Tarbiyachi bolalar ishini ko‘rib chiqish va tahlil qilish faqatgina
barcha bolalarni ishini maqtash lozim. Keyingi mashg‘ulotlarda tarbiyachi bolalar
ishini tahlil qilishda ishning ozoda bajarilganligi, rangning to‘g‘ri tanlanganligi va
qog‘ozda to‘g‘ri joylashtirilganligini hisobga olib, tahlil qiladi va bolalarni ham
shunga o‘rgatib boradi. Masalan: bolalar tursa yiqilmas qo‘g‘irchog‘ini ichida
chiroyli, singillari ham borligini aytishga o‘rganadilar. Bunga tarbiyachi bolalarni
yilning II yarimidan boshlab o‘rgatib boradi.
O‘rta guruhda bolalar tayyor shakllardan applikatsiya tuzish bilan birga
o‘zlari ham mustaqil qirqib yopishtiradilar. Naturani tahlil qilishda bolalarni
diqqati faqatgina rang va shaklga tortilmay, balki qismlarning o‘lchami va soniga
ham tortiladi. Masalan: tursa yig‘ilmas
qo‘g‘irchoq u sharchalardan katta,
o‘rtacha va ikki shardan iboratligini
aniqlaydilar.Murakkab topshiriqlarni
bajarish jarayonida ularga material
alohida beriladi. Masalan, uyni
yopishtirish. Uning devor, tom va oynaga
mos bo‘lgan o‘lchamdagi rangli
qog‘ozlar beriladi. Bu guruhda naturani ko‘rib chiqish namunasi bilan birga olib
borilishi shart emas.
Namunani tahlilini o‘zi etarli bo‘ladi. Namunani qurib chiqishda tarbiyachi
bolalarining diqqatini uni yaxshlab qurib chiqishga tortib, quyidagi savollarni
beradi: Predmet qanday shakllardan tuzilgan? Bu qanday shakl? Rangi qanday?
va boshqalar. Tarbiyachi predmetning qismlarini yoki naqsh elementlarini
48

yopishtirish tartibini ko‘rsatib beradi. Bu guruhda tarbiyachi faqatgina qismini
ko‘rsatib berishdan ham foydalanadi. Masalan: uyni yopishtirishda uni tomini
qirqishi ko‘rsatib beradi, xolos qolganini bolalarning o‘zlari bajaradilar. Bu
guruhda alohida ahamiyat qaychi bilan ishlashga beriladi. Tarbiyachi
bolalarga qaychi bilan ishlash texnikasini ko‘rsatib tushuntiradi. Qo‘lni
qaychining richagini qanday harakatlantirishini o‘rgatadi. Qaychi bilan dastlabki
mashqlarni yaxshisi 8-10 bola bilan o‘tkazgan ma’qul, chunki ularni
kuzatish va o‘z vaqtida yordam ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Mashg‘ulotning
oxirida tarbiyachi bolalar bilan birgalikda bajarilgan applikatsiyani ko‘rib
chiqadi: predmetga o‘xshaydimi, shakllar toza yopishtirilganmi? Tarbiyachi
bolalarning tahliliga yakun yasab, bolalar diqqatini yaxshi ishlarga jalb etadi.
Bolada tasviriy faoliyat orqali atrof-olamga estetik munosabatni
tarbiyalash. Go‘zallikni his qilish tuyg‘usini, qiziquvchanlik va faollikni
rivojlantirish. Bolaga tanish shakllarning o‘ziga xos xususiyatlarini farqlash,
kattalik, kenglik va uzunlik bo‘yicha joylashtirishda mutanosiblikka rioya qilish,
turfa xil rang va tusda aks ettirish ko‘nikmasini shakllantirishda davom etish
kerak.
Bolaga kerakli rang va tusni (zarg‘aldoq, pushti va och yashil) hosil qilish
uchun bo‘yoqlarni qanday aralashtirish lozimligini tushuntirish, masalan, qizil va
sariq rang aralashtirilganda – zarg‘aldoq rang hosil bo‘ladi.
Qalam, marker, flomaster, mumli qalam va mo‘yqalamni ishlatishda yangi
usullar bilan tanishtirish. Masalan, bo‘yoq bilan qalin chiziq tortishda
mo‘yqalamni yotiq holda ushlab, tuklarini biroz bosim bilan harakatlantirish;
ingichka chiziq tortishda yoki nuqta qo‘yishda mo‘yqalamni tik holda ushlab,
tuklarining uchi bilan engil harakatlantirish; bo‘yashda shakl tarhi (kontur)dan
chiqib ketmaslik lozim.
Bolaning qo‘l harakatlarini boshqarishini rivojlantirish (katta rasmlarni
tasvirlashda qog‘oz bo‘ylab qo‘lni keng ko‘lamda, kichik qismlarni tasvirlashda
49

qo‘lni qisqa masofada; ketma-ketlikni tasvirlashda qo‘lni ritmik tarzda
harakatlantirish) zarur bo`ladi.
Bolaga sabzavot, mevalarni qo‘l sezgisi va ko‘z bilan chamalash usulida
tekshirib ko‘rish orqali doira, oval shakllarining farqi haqida tushuncha berish,
hamda ularni tasvirlashga qiziqtirish: doira – olma, olcha, tarvuz; oval – baqlajon,
bodring rasmini chizishga o`rgatib boorish lozim.
Kvadrat, to‘g‘ri to‘rtburchak va uchburchakni ham qo‘l sezgisi va ko‘z
bilan chamalash usuli (tomonlar bo‘ylab qo‘lni yurgizish, qaysi joyda burilish
kerakligini chamalash, burchakda to‘xtab, yana davom etish) orqali shakllarning
o‘zaro o‘xshash va farqli tomonlarini ko‘rishga va rasm chizayotganida e’tibor
berish kerak.
SHakl va chiziqlardan muayyan narsalar tasvirini chizish: doira va to‘g‘ri
chiziqdan – bandli olcha; oval va to‘lqinsimon chiziqdan – ipga bog‘langan
pufak; oval, doira va to‘g‘ri chiziqchadan – jo‘ja; to‘g‘ri to‘rtburchak va
to‘lqinsimon chiziqdan – akvarium va suv v.b.
Bolaga tabiatni diqqat bilan kuzatish, go‘zallikni his qilish, o‘z
taassurotlarini rasmlar orqali aks ettirishni o‘rgatish (“Daraxtlar kurtak
chiqardi”,
“Quyosh bulutlar orasidan mo‘ralayapti”, “Qor yog‘ayapti” v.b.); turli
mavzularda (“Rangli pufaklar uchmoqda”, “Akvariumdagi baliqlar”) rasm
solishini rag‘batlantirish, bunda avval egallagan bilimlaridan foydalanishiga
imkon berish shart.
Bolaning bezakli naqsh haqidagi tushunchalarini aniqlash va kengaytirish.
Bezakli naqshning chiroyli bo‘lishi uchun har xil shakllarni ketma-ketlikda, tartib
bilan joylashtirish, rang va shakllarning mutanosibligiga rioya qilish muhim
ekanligi haqida tushuncha berish zarur.
Applikatsiya. Bolada applikatsiya mashg‘ulotlariga nisbatan qiziqishni
rivojlantirish. Bolaga uchi to‘mtoq qaychini to‘g‘ri ushlash va ishlatishni, avval
50

enli, so‘ngra ensiz tasmachalar qirqishni, tasmachalardan turli shakllar tuzib
(daraxt, butoq v.b.), qog‘oz sathiga elimlashni o‘rgatish.
Kvadratning burchaklarini yumaloqlash yo‘li bilan doira (olma, gilos,
pufak); to‘g‘ri to‘rtburchakdan tuxumsimon (oval) shakl qirqish (sabzavotlar,
mevalar, gullar v.b.); kvadratni diagonal bo‘ylab qirqish yo‘li bilan uchburchak
(archa o‘yinchoqlari, bayroqcha), trapetsiya hosil qilish uchun qiya kesish
(qayiq), doirani teng ikkiga buklab qirqish yo‘li bilan yarim doira hosil qilish va
ulardan 2-
3 ta tayyor shaklli narsalar (gullar) tuzish, elimlash va bezash. Qirqish va
yopishtirish malakalarini mustahkamlash.
SHakliga va rangiga ko‘ra geometrik shakllarni (doira, kvadrat, oval) va
o‘simliklar (gullar, yaproqlar)ni navbatma-navbat qo‘yish yo‘li bilan 2-3 qismli
yaxlit naqsh hosil qilish va qog‘oz sathiga elimlashni o‘rgatishda davom etish.
Bolani jamoa tarkibida ishlashga, jamoaviy ish (Gulzordagi kapalaklar)ni
bunyod etishga, jamoa bo‘lib qaychisiz applikatsiya yasashga o‘rgatish.
Noan’anaviy applikatsiya ya’ni bo‘rttirilgan usuldan (gulqog‘ozdan, rangli
iplardan) foydalanish; qog‘ozga turlicha ishlov berish (qog‘ozni g‘ijimlash, yirtib
olish, qalam bilan shakl berish) orqali applikatsiya yasash. Naqsh, syujet va narsa
timsollarida o‘z taassurotlarini gavdalantirishga harakat qilish.
Qurish-yasash. Bolada qurish-yasash o‘yinlari orqali ijodiy fikrlashni
rivojlantirish. Qurilish materiallarini farqlash va nomlarini to‘g‘ri aytishga
o‘rgatishda davom etish; lego, g‘isht, kublarning o‘ziga xos xususiyatlarini
(mustahkamligi, shakli, rangi, kattaligi) inobatga olgan holda foydalanishni
tushuntirish.
Binolarni qurishda katta-kichikligi, baland-pastligi, uzunligiga moslab
uyg‘unlashtirishni, qurilish tartibiga (devor pastdan ko‘tariladi, yuqorida – tom)
e’tibor berishni uqtirish boorish lozim.
Biror ob’ektning konstruksiyasini amalga oshirishda, asosiy va boshqa
51

tomonlarini ajratish, qiyoslash, qurilishning balandligi, uzunligi va kengligini
mustaqil o‘lchash, bolaga tarbiyachi tomonidan berilgan ko‘rsatma (xuddi shunga
o‘xshash garaj qur, faqat kengroq, balandroq bo‘lsin) asosida qurish-yasash
tamoyillariga rioya qilishni o‘rgatish. Turli rangdagi detallardan, mayda va yirik
qurilish materiallaridan foydalanib inshootni jihozlash mumkinligini aytish kerak.
O‘yinchoqlar o‘lchoviga muvofiq bino va turli uy jihozlari (Lolaxon uchun
kursicha) qurish. Turli rangli detallardan foydalanib, mayda va yirik materiallarni
qo‘llagan holda qurish-yasash ishlarini amalga oshirishga o‘rgatish lozim.
52

2.2. Katta va tayyorlov guruhda tasvırıy faolıyat mashg‘ulotlarını tashkıl
etısh mazmunı
Bolada atrof-olamga estetik munosabatni, tasviriy san’at asarlarini idrok
etish va go‘zallikni his qilish tuyg‘usini tarbiyalashda davom etish. Bolaning
taassurotlarini boyitish, tasavvur, tafakkur va mushohada quvvatini orttirish,
badiiy-ijodiy qobiliyatini o‘stirishga alohida ahamiyat berish.
Bolani taniqli rassomlar asari (Alisher Mirzaevning “Toshkent-tinchlik va
do‘stlik shahri”, Alisher Aliqulovning “Kurash”, “Tosh ko‘tarish”, Akmal (Nur)
Ikromjonovning qum bilan ishlagan asarlari) bilan tanishtirish lozim. Bu
rasmlarda aks ettirilgan voqea-hodisalardagi holat va kayfiyat mutanosibligini his
etishga, ranglar uyg‘unligiga e’tibor berishga undash lozim.
Bola e’tiborini tevarak-atrofga, tabiat manzaralariga, turfa ranglar jilosiga,
rang-barang o‘simliklarga, qushlarning sayrashiga, yayrab uchishlariga qaratish,
ulardagi umumiylik va o‘ziga xoslikni tushuntirish.
Bolada tabiatni kuzatish orqali kun davomidagi yoki mavsumiy
o‘zgarishlarni payqashga, yorqin va sokin ranglarni his etishga, “Oltin kuz”;
“Kumush qish”; “Zumrad bahor”, “Gullar”; “Quyoshli yoz”, “Mevazor” va
boshqa mavzularda manzarali rasmlar chizishga o‘rgatish.
Turli o‘yinchoqlar, meva va sabzavotlar, gullarni asliga ( naturaga ) qarab
chizishda aniqlikka, rang va tusga e’tibor berish kerak bo`ladi.
Tasvirlanayotgan odamlarni, buyumlar, o‘simlik va jonivorlarni o‘ziga xos
xususiyatlarini, harakatni (shamolda gullar yoki daraxt shoxlarining egilishi;
pishgan mevalarning, sarg‘aygan barglarning, bahorda gullagan daraxtdan gul
yaproqchalarining to‘kilishi), oila a’zolarini (“Dadam va men”, “Oyijonim va
men”); hayvon va qushlar tanasining harakat o‘zgarishlarini (“Tovuq jo‘jalari
bilan donlamoqda”, “Qushlar uchmoqda”) aks ettirishga o‘rgatish lozim.
Bayram manzaralari (“Mustaqillik mushaklari va bayroqchalari”,
“O‘lkamda Navro‘z”) asosida rasmlar ishlash. Hayotiy mavzular bilan birga
adabiy asarlar – rivoyat (“Kabutar” – “Bobur va kabutar”) ertaklar (Zumradning
53

sandig‘i), hikoya (paltochani bezaymiz – H.Nazir “Paltocha”); she’r (“Yomg‘ir
va qushlar” – H.Rahmat “YOmg‘ir yog‘ar”); yoqtirgan multfilmlari mavzusi
bo‘yicha rasm chizishga undash lozim.
MTM maydonchasida yoki sayr vaqtida bolaning e’tiborini tevarak-
atrofdagi kattaligi turlicha bo‘lgan bir turdagi: baland va past daraxtga, baland va
past bino, katta odam va bola, katta va kichik hayvonlar (hayvonot bog‘i,
qushchalar)ga qaratish yoki rasmini, o‘yinchoqlarini ko‘rsatish orqali
narsalarning uzunligi, kengligi va balandligiga ko‘ra o‘zaro qiyoslash, o‘xshash
va farqli tomonlarini belgilash, umumlashtirish, tahlil qilish ko‘nikmasini
rivojlantirish. SHuningdek, tasvirda shakllarni makonga nisbatan (yuqorida-
pastda, o‘rtada-chetda, o‘ngda- chapda, yonma-yon) to‘g‘ri joylashtirish tartibiga;
uzunligiga (uzunroq, juda uzun, qisqa, qisqaroq), keng va torligiga e’tibor
berishga o‘rgatish zarur.
Bolaning turli transport vositalari: engil mashina, yuk mashinasi, avtobus,
samolyot, raketa, qayiqcha rasmini solishga bo‘lgan intilishlarini rag‘batlantirish.
Bolaga akvarel bo‘yoqlari bilan rasm solishni (mo‘yqalam tuklarini suvga
botirish, ehtiyotkorlik bilan bo‘yoq ustiga surtish, boshqa rang olayotganda har
safar mo‘yqalamni idishdagi suvda yaxshilab yuvish, idishdagi suvni yangilab
turish v.b.), asosiy ranglarni va ularning yorug‘lik hamda soya joyda, bo‘rttirib
tasvirlangan o‘rinlarni aniq ko‘rsatishda tuslari bo‘yicha farqlashni, nomlarini
aytishni o‘rgatish. Ranglarni aralashtirib, yangi (omuxta) rang hosil qilish
(masalan, guash va akvarelning oq va qizil rangi aralashtirilsa, pushti rang paydo
bo‘ladi v.b.) haqida tushuncha berish. Bolaning ranglar haqidagi mavjud
bilimlarini mustahkamlash va yangi bilimlar (och binafsha, sarg‘ish va siyoh
rang) bilan boyitib borish kerak.
Bolaga rangli va oddiy qora qalamlar, rangli bo‘rlar, guash, akvarel
bo‘yoqlari, turli mo‘yqalamlar bilan rasm solishning oddiy usullarini
tanishtirishda davom etish kerak.
Bolada bezakli rasm solishga qiziqish, xalq ustalarining mehnatiga nisbatan
54

hurmat va havas hissini tarbiyalashni, milliy naqsh elementlari va ranglar
uyg‘unligi bilan tanishtirish (“Gullar vabarglardan naqsh”)ni davom ettirish.
Milliy o‘yinchoqlar (toycha, uloqcha)dagi naqshlar – ranglar, tasvir aniqligi,
izchillik, kompozitsiyada elementlarning joylashish tartibi bo‘yicha bilimlarini
chuqurlashtirish zarur.
Milliy gazlama adras bilan tanishtirish. Bola e’tiborini adrasdagi naqsh
elementlariga, ranglar mutanosibligiga qaratish kerak.
Milliy bosh kiyimlar – do‘ppilar bilan tanishtirish, erkaklar do‘ppisi bilan
ayollar do‘ppisi naqshlaridagi farqlarni tushuntirish, erkaklar do‘ppisiga qalampir
nusxa gul tikiladi, ayollar do‘ppisiga gulchechaklar, barg va naqshlar ingichka ip,
ipak va zar bilan tikilishi haqida tushuncha berish lozim.
Bola e’tiborini o‘zbek xalq milliy chinni buyumlari (choynak, piyola,
lagan)dagi bezak elementlariga, ulardagi ranglarga, joylashish tartibiga,
mutanosiblikka qaratish. CHinni buyumlar siluetiga naqsh –ilmoq, gajak,
chiziqchalar, tayoqchalar, to‘lqinli, yoysimon chiziqlar va paxta chanoqlari,
gullar, yaproqlar, mevalar chizishga o‘rgatish shart.
Xalq ustalari (kulollar, kashtado‘zlar, gilam, adras, atlas to‘quvchilar)
tomonidan bajariladigan ishlar, ular ishlatadigan materiallar va foydalanadigan
ish qurollari haqida tasavvur hosil qilish kerak.
Bolaga egallagan bilim, ko‘nikma va malakalaridan foydalanib, xotira va
tasavvuriga tayangan holda mustaqil naqsh chizish, unga mos ranglar tanlab,
chiroyli bezashiga imkon berish shart.
O‘zining va tengdoshlarining ishini tahlil qilish, erkin fikr bildirish
malakasini takomillashtirish, o‘zi va tengdoshlari chizgan rasmlardan zavqlanish,
erishilgan natijalardan quvonish kabi his-tuyg‘ularni shakllantirish zatut.
O‘z ish joyini tayyorlash, saranjom-sarishta, tartib bilan ishlash, uni toza
tutish, yig‘ishtirish ko‘nikmasini shakllantirishni davom ettirish lozim.
Loy, plastilin (tuzli hamir va rangli shamcha)lar bilan ishlash.
Plastik materiallar – loy, plastilin, tuzli hamir, rangli shamchalardan
narsalar yasashning o‘ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirishda davom etish.
55

Narsalar (meva, sabzavot, o‘yinchoqlar)ning asliga qarab yoki tasavvurga
asoslanib yasash, yasalayotgan narsaning o‘ziga xos xususiyatlarini tasvirlashga
o‘rgatish. Narsalarni yasayotganda turli usullarni o‘rinli qo‘llash malakasini
mustahkamlash shart.
Tarbiyachi plastik materiallardan narsa yasashga oid usullarni avval
o‘zi ko‘rsatib beradi, so‘ngra bola davom ettiradi. Loydan yasalgan
shakldagi notekis g‘adir-budur joylarni barmoqlarni suv bilan namlab,
silliqlashga ( umuman loy bilan ishlash jarayonida doimo barmoqlarni
suvda ho‘llab turishga odatlantirish ); loydan yasalgan yassi tekislikdan
relef yasashga, yasalgan shakllar qurigach, ularni bezash hamda naqsh
chizishga o‘rgatish zarur.
Yaxlit bo‘lakdan tasmalar yasash, tasmalarni bir-biriga jipslash,
yopishtirilgan qismlarni silliqlash yo‘li bilan mustahkamlash va jozibali narsalar
( ko‘zacha, piyola ) yasashga o‘rgatish kerak.
Adabiy asar qahramonlari obrazini (Kachalpolvon, Qorqiz) yasash;
qismlarning nisbiy katta-kichikligiga rioya qilgan holda bir-biri bilan
birlashtirish; ulangan joyni silliqlash ( uloqcha ) usulida mustahkamlash. Tasvirga
xos xarakterli jihatlarni ko‘rsatishda haykaltaroshlar yog‘och qalamidan
foydalanishni o‘rgatish muhim.
Bolani aniq mazmunga ega bo‘lgan tasvirlar (“ Savatdagi gullar” ) yasashga
yo‘naltirish; sopol taglikka shaklni joylashtirishga o‘rgatish zarur.
Inson va hayvon tanasining murakkab bo‘lmagan harakatlarini aks
ettiruvchi mavzuli narsalar (tovuq jo‘jalari bilan donlamoqda) yasash. Obrazli
shakllardagi mayda detallarni barmoqlar bilan yoki yog‘och qalam yordamida
hosil qilishga (jonivorlarning yungi, qushning qanotlari, kiyimlardagi bezak va
burmalar) undash. Jamoaviy ishlarni bajarishga (“Hayvonot bog‘i”, “Gullagan
daraxt”) qiziqtirishni davom ettirish. Tabiat materiallaridan foydalanib ijod
qilishga o‘rgatish.
Bolada xalq amaliy-bezakli buyumlariga nisbatan qiziqish va havasni
56

shakllantirish. Milliy o‘yinchoqlar namunasi bo‘yicha loydan hayvonlar, qushlar
shaklini yasashga o‘rgatish. Yasalgan narsalarga naqsh chizish va ularni guash
bilan bezash malakasini shakllantirish lozim.
Plastik materiallardan narsalar yasash bo‘yicha egallagan bilimlaridan
foydalanib, xalq ustalari an’analari asosida mustaqil o‘yinchoqlar yasash,
haykaltaroshlar yog‘och qalamida naqsh chizishga, gullar va munchoqlar bilan
bezashga urinishini rag‘batlantirish.
Ish jarayonida tartib va ozodalikka rioya qilishga, loy, plastilin va boshqa
materiallarni har joyga tashlamaslikka, ishdan so‘ng qo‘llarni tozalab yuvishga
odatlantirish zarur.
Bolani xududdagi kulolchilar ishi bilan tanishtirish; xalq ustalari yasagan
chinni idish (lagan, piyola, ko‘za)lar namoyish etiladigan ko‘rgazmalarga, xalq
amaliy san’ati muzeylariga sayohatga olib borish joiz.
Applikatsiya . Bolaning qog‘oz qirqish va tasvir hosil qilishga oid ko‘nikma
va malakalarini shakllantirish. Biron-bir narsaning tasvirini qisqa va uzun yo‘l-
yo‘l chiziq bo‘ylab kesishga; kvadratdan doiralar, to‘g‘ri to‘rtburchakdan oval
shaklini qirqishga; qismlardan tasvir (bayroq), ikki-to‘rt uchburchakdan kvadrat
hosil qilishga o‘rgatish zarur.
Bolani simmetrik shakldagi narsalarning (guldon, piyola v.b.) siluetini
kesishga o‘rgatish. Masalan, guldon hosil qilish uchun to‘g‘ri to‘rtburchakni
uzunasiga buklab, buklangan tarafiga guldon rasmining yarmi qalamda chiziladi
va chiziq bo‘ylab qirqiladi.
Gulqog‘ozni qat-qat qilib taxlab qirqish yo‘li bilan marjongul, archa
o‘yinchog‘i va boshqalarni hosil qilinadi.
Obrazni ifodali tasvirlash uchun applikatsiyani uzib olish usullaridan
foydalanishga; syujetli kompozitsiya tuzishga o‘rgatish. Turli shakllar qirqish,
yaproq va gullardan naqshlar tuzishga oid ko‘nikmalarini mustahkamlash lozim.
Applikatsiya ishlarida rasm chizish elementlaridan foydalanish mumkin.
Masalan, guldondagi gullarni yasashda, guldon, gul va barglarni qog‘ozdan
57

qirqish, gulning novdalarini mo‘yqalam uchi bilan chizish. Varrak siluetini
yasashda ham ba’zi elementlarni mo‘yqalam yoki qalam bilan chizish mumkin,
masalan: ipini, dumini va boshqalar.
Kvilling usuli bilan tanishtirish va narsalar (guldondagi gullar, gilam)
yasashga qiziqtirish. Qat-qat qilib taxlangan qog‘ozdan tasmalar qirqib, uni
qalamga o‘rab shakl chiqara olishga o‘rgatish lozim.
Bolani maxsus idishdan elimni siqib chiqarishga, narsalarni ohista va sifatli
elimlashga o‘rgatishda davom etish kerak.
Kichik guruhchalar tarkibida kompozitsiyalar ( gulzor ) tuzish. Jamoa bo‘lib
maktabgacha ta’lim muassasasida o‘tkaziladigan bayramlar uchun turli bezaklar,
ota-onalarga va do‘stlariga sovg‘alar tayyorlash hamda guruh xonalarini
jihozlashda bolalarning mustaqil faoliyatini rag‘batlantirish lozim.
Qurish-yasash . Bolani inshootning har bir qismini tahlil qilishga; vazifasini
belgilashga; ishlarni mustaqil rejalashtirishga o‘rgatish kerak.
Qurilma-konstruksiyalar haqida ma’lumot berish va ulardan amaliy
jihatdan foydalanish; qurilmalarni yasash yo‘llarini tushuntirib boorish kerak.
Bolani chizma, rasm, surat bo‘yicha inshoot qurishga; zaruriy qurilish
materiallarini mustaqil tanlashga; maqsad bo‘yicha jamoaviy binolarni
jihozlashga, do‘stona, inoq ishlashga undash lozim.
Bolaga tayyor shakllardan ( turli qutilardan v.b .) konstruksiyalar: mebel,
transport vositalari yasashni; detallarni mahkam elimlashni o‘rgatishda davom
etish kerak.
Bolani yangi detallar: turli shakl va hajmdagi yog‘och ( uzun-qisqa,
to‘rtburchak, doira, uchburchak ), silindrlar va ularning xususiyatlari bilan
tanishtirib borish lozim.
Pazl, mozaika va lego kabi o‘yinchoqlar yordamida kamida 16 ta bo‘lakdan
iborat shakl yig‘ishga o‘rgatish kerak.
Bolaning yog‘och konstruktorning har xil bo‘laklaridan foydalanishi va
nomlashini; qurilish jarayonida inshootning ba’zi detallarini o‘zgartirib, asosiy
58

qismini ajrata olishini; qurish-yasashda o‘yin faoliyatini maqsad, sharoit, loyiha
bo‘yicha olib borishini rag‘batlantirish lozim.
Qurish-yasashni, rang, shakl va kattalik bo‘yicha mutanosiblikni idrok etish
layoqatini takomillashtirib borish lozim.
Qo‘l mehnati . Bolada qog‘ozdan, qo‘shimcha materiallardan konstruksiya
ishlarini bajarishga qiziqish uyg‘otish. O‘z qo‘llari bilan turli o‘yinchoqlar,
bezaklar tayyorlash, o‘yinchoqlarni tuzatish, kitoblarni elimlash, o‘zidan kichiklar
uchun o‘yinchoqlar, xatcho‘p, sanoq materiallari va mavzuga mos qo‘l ishlari
yasash istagini shakllantirish kerak.
Mashg‘ulotlar va syujetli-rolli o‘yinlar uchun yasama o‘yinchoqlar
(bayroqcha, sumkacha, kitob); ota-onalar, kattalar va kichkintoylar uchun
sovg‘alar tayyorlash, qog‘ozdan turli oddiy konstruksiyalar (origami) yasashga
o‘rgatish lozim.
Bolani materiallarni ehtiyotkorlik bilan maqsadga muvofiq, tejab, oqilona
sarflashga, o‘z mehnati mahsulini ehtiyot qilishga odatlantirish kerak.
Bolada ijodiy qobiliyatni, tasavvurni rivojlantirish, badiiy didni o‘stirish,
saranjom-sarishtalikni tarbiyalash; yasagan buyumlarini estetik jihatdan his etish
va baholash ko‘nikmalarini shakllantirish joiz.
Katta guruhda applikatsiya qilishga o‘rgatish. Katta guruhlarda
ko‘pincha mashg‘ulotining ma’lum bir qismi ikki va undan ortiq bolalar bilan
birga ishlaydigan jamoa ish sifatida tashkil etish lozim.Bolalar birgalikda oldida
turgan vazifani muhokama qiladilar, ish tartibini rejalashtirishadi, bir-birlariga
yordam ko‘rsatadilar. Applikatsiya mashg‘uloti shartsiz ravishda bolalarda ijodiy
qobiliyatlarining o‘sishga ta’sir ko‘rsatadi.
Bola hayotining 6-yilida kuzatishlar,
o‘yin sensor tarbiyaning ta’siri ostida
bolalarda predmetning rangi, shakli,
kattaligi va boshqa sifatlari to‘g‘risida
bilim va tasavvurlari shakllana boradi. Bu
59

yoshga kelib bolalarda tasviriy o‘kuvi va
texnik usullari mavjud bo‘ladi, qo‘l muskullari rivojlangan bo‘lib, qaychi
bilan qiladigan harakatlari ancha aniq va ishonchli bo‘ladi, bu esa o‘z-o‘zidan
applikatsiyaga o‘rgatishning ancha murakkab vazifalarini hal etishni taqozo
etadi.
Applikatsiya mashg‘ulotlari jarayonida predmet to‘g‘risida xilma-xil
ma’lumotlar berib boriladi.
Bolalar xilma-xil shakllarni atashga, kvadrat, to‘rtburchakni bir-biridan
farq qilishga, ularning asosiy belgilarini to‘g‘ri atashga o‘rgatib boriladi.
SHuningdek, bolalarni oval, doira, uchburchakni to‘g‘ri ajratishga farq qilishni
o‘rgatadi. SHunday qilib, bolalar faqat shakllar bilan emas, balki ranglar bilan
tanishib boradilar. Masalan: och, to‘q, yorqin ranglar va boshqalar. Bular orqali
bolalar rangni sezishga, uni tanlay bilishga o‘rganib boradilar.
Applikatsiya jarayonida figuralarni bir-biri bilan taqqoslashga o‘rganadilar,
baland-past, keng-tor ya’ni qalin-ingichka kabi tushunchalarni egallab, tushunib
boradilar. SHuningdek, qog‘oz varag‘ini mo‘ljallay bilish bilan bog‘liq bo‘lgan
tushunchalar, tepada, pastda, o‘rtasida, ketma-ket tushunchalarni egallashga
harakat qiladilar. Bu ishda bolalarni qaychi bilan qirqish usullariga o‘rgatib
borish davom ettiriladi. Bu bilan o‘rgatib borish davom ettiriladi, bu bilan bolalar
o‘rta guruhda egallagan qirqish usullarini takrorlab, mustahkamlaydilar va yangi
kirqish usullarini egallaydilar. Bular quyidagilar: qog‘ozni 2 buklab bir xil
shakllar qirqish usuli, simmetrik shakllarini ham bir necha marta buklab
(garmoshka qilib taxlab) qirqishga o‘rganadilar. Masalan:
gullar, barglar va hokazo. Bu guruhda tarbiyachi bolalarning diqqatini
doimo ishning sifatiga qaratib boradi. CHunki qirqish va yopishtirishning sifati
butun
bir ishning, applikatsiyaning sifatiga ta’sir etadi.
60

O‘quv yilining boshida bolalar bilan doiraviy shakllarni qirqish ustida
ishlanadi, chunki bolalar bu usulni o‘rta guruhda etarli darajada egallamagan
bo‘ladilar. Bolalar predmetlarni qismlarga bo‘lib, qirqib yopishtirishni
o‘rgangach, ularning qirqishning ratsional usuli, ya’ni garmoshka usulida
qog‘ozni buklab qirqishga o‘rganadilar. Ammo yilning boshida dumaloq
shaklidagi predmetlarni qirqishni mustahkamlashga tarbiyachi quyidagi
mavzularda ishlar berishi mumkin. Masalan: kuzgi barglar, sabzavot, mevalar,
qo‘ziqorinlar va hokazo. O‘quv yili davomida bolalar predmetli applikatsiya
ishlarini bajaradilar. Masalan: samolyot, raketa, mashina va hokazo. Qog‘ozni
garmoshka usulida buklab qirqishga turli hil predmetlarni taklif qilish mumkin.
Masalan: bargli shoxcha, gullar, archa o‘yinchoqlari.
SHuningdek, dekorativ applikatsiya bo‘yicha ham shar, sochiq, kvadrat,
gilam, doira, tarelka va shuningdek tayyor siluetlarni zontik, choynak, fartuk
kabilarni bezatishni taklif etish mumkin. Bolalarni simmetrik figuralarni
qirqishga o‘rgatishda tarbiyachi simmetrik tuzilishga ega bo‘lgan predmetlarni
taklif etadi. Masalan: guldon, nok, kapalak, masxaraboz va hokazo. Bolalar
predmetli, dekorativ applikatsiyadan tashqari mazmunli applikatsiya ham
bajaradilar. Masalan: quyonning bo‘g‘irsoq bilan uchrashuvi, qor bosgan uycha,
qiz bayroq ushlab turibdi va hokazo. Katta guruhda bolalar o‘z ixtiyorlari bilan
ham applikatsiya ishlarini bajaradilar. Bolalar olgan bilim, malakalar asosida
o‘zlari mustaqil applikatsiya ishlarini bajaradilar.
Applikatsiya mashg‘ulotlarida bolalar jamoa ishlar bajaradilar. Gullar va
afsonaviy qushlar tasvirlangan gilam, sevimli o‘yinchoqlari va boshqalar. Katta
guruhda ham applikatsiya
mashg‘ulotida tasvirlash kerak bo‘lgan
predmetlarni tahlil qilishga katta o‘rin
ajratiladi va unda bolalarni savollar
bilan faollashtirilsa, katta guruhlarda esa
bolalarni mustaqilligini qo‘proq
61

ta’minlaydi. Tahlil jarayonida bolalar predmetning shakliga, rangiga, turli xil
xususiyatlariga e’tibor berishi lozim. Xalq amaliy san’ati asarlarini ko‘rib tahlil
qilishga, bolalarga ranglar garmoniyasining go‘zalligini sezishga, ko‘pincha
kompozitsiyaning mazmundorligini ochishga o‘rgatiladi. Bu guruhdan
namunadan ayrim hollarda, ya’ni ishning yakunini namoyish qilishda foydalanish
mumkin. Har bir qirqish usullarini ko‘rsatib berishga maqsadga muvofiq
bo‘lmadi. Tarbiyachi ko‘proq bolalarning o‘zlarini faollashtirib, bolalarning
o‘zlariga mustaqil ravishda qirqish yo‘llarini, yopishtirish tartibini qidirib
topishga undaydi. Agarda yangi qirqish yo‘llari kiritiladigan bo‘lsa,
tarbiyachining o‘zi qirqish yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Masalan: qat-qat usulida qirqish, ayniqsa, simmetrik figuralarni qirqishda
bolalar ancha qiynaladilar.
SHuningdek, tarbiyachi ayrim predmetning qog‘ozdagi tasviridan
foydalanish mumkin (qo‘l harakatlari bilan yurgizib chiqish). Dastlab
tarbiyachi «predmetning yarmi» deb tushuntirish asosida bolalar usulni tushunib
etadilar. Bu guruhda bolalar qog‘ozni qo‘l bilan yirtib, mayda bo‘lakchalardan
foydalanib tasvirini hosil qilishga o‘rganadilar. Tarbiyachi bolalarni mustaqil,
ijodiy ishlashga o‘rgatib, mazmundor applikatsiya yaratishga, tayyorlov guruhga
o‘tgach ularning applikatsiya bo‘limi ancha murakkablashadi. Ular qirqimning
yangi usullarini egallay boshlaydilar. Bu usullari - bir necha marta buklangan
qog‘ozdan qirqish va siluet qirqish hisoblanadi. SHu bilan bu guruh bolalarni turli
xil shakllarda dekorativ naqsh tuzishga va bir necha qismdan tuzilgan
predmetlarni tuzishga hamda mazmunli
applikatsiya tuzishda predmetlarni
joylashtirishga o‘rganadilar. SHu bilan
birga rang spektrining barcha ranglaridan
foydalanishga o‘rganadilar.
Siluet qirqish - eng murakkab
usullardan biridir. Siluet kiritish jarayonida
62

bola doimo predmetning obrazni xotirasida tutib turishga va uning konstruksiyasi
va proporsiyasini kuzatib turishga, qo‘l harakatini hosil qilinayotgan shaklning
yo‘nalishiga moslashishga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun bolalarni siluet kirishga
o‘rgatishni sodda shakllaridan baliqlar, sabzavot, mevalardan boshlash lozim.
Katta guruhda bolalarni applikatsiya qilishga o‘rgatishda quyidagi vazifalar
turadi: Bolalarni to‘g‘ri harakat bo‘ylab qirqish, dumaloq shakllarni va ikkiga
buklangan qog‘ozni qirqishga o‘rgatiladi. Bir nechta qismdan tuzilgan
predmetlarni hosil qilishga, geometrik shakllaridan chiroyli dekorativ naqsh
tuzishga o‘rganadilar. Demak, bu guruhda asosiy vazifa qirqishning xilma-xil
usullarini egallashdan iborat ekan. Oldin bu guruhda ham o‘rta guruhdagi kabi
mavzularda, faqat qismlar soni
ko‘paytirilib qorbobo, qalpog‘i boshida
yoki qo‘lida xaltasi bilan, samolyot esa
qanotlarida yulduzi bilan va qorboboning
yuz qismidan mayda qismlarini: burun,
ko‘z va boshqalar. Bu guruhda bolalar
ba’zi shakllarni ikkiga buklangan
qog‘ozdan, shoxchasi barglari bilan. Bu
usullarni ishlatilishi vaqtni ancha tejaydi va chiroyli mazmun yoki
kompozitsiyani tayyorlash mumkin. Qog‘ozni ikkiga buklab qirqish,bir-biriga
simmetrik shakllarni qirqishni osonlashtiradi. Bu usuldan foydalanib bolalar vaza,
barglar, sabzavot va mevalarni shaklini qirqadilar. Katta guruhda bolalar
shakllarni qog‘ozning uchini qo‘li bilan tekislab, barmoqlarda qirqishga
o‘rganadilar.
Katta guruh bolalarning ishlaydigan ish mazmuni shu bolalarda
qirqishning ko‘nikma va malakasini rivojlantirishdir.
63

Dekorativ applikatsiya ishlarida esa, bu guruhda faqatgina tayyor geometrik
shakllar berilmay, balki xilma-xil o‘simlik shakllaridan barg gullar va boshqalarni
elementlari tayyorlov guruhga o‘tgach, ularning appilikatsiya bo‘limi ancha
murakkablashadi ular qirqishning yangi usullarini egallay boshlaydilar. Bu usullar-
bir necha marta buklangan qog‘ozdan qirqish va siluet qirqish hisoblanadi. SHu
bilan birga bu guruh bolalarini turli xil shakllarda dekorativ naqsh tuzishga va bir
necha qismdan tuzilgan predmetlarni tuzishga hamda
mazmunli .Applikatsiya tuzishda predmetlarni joylashtirishga o‘rganadilar.
Shu bilan
birga spektrning
barcha
ranglaridan foydalanishga o‘rganadilar. Siluet qirqish - eng murakkab usullaridan
biridir. Siluet qirqish jarayonida bola doimo predmetining obrazini xotirasida
tutib turishga va uning konstruksiyasi va proporsiyasini kuzatib turishga, qo‘l
harakatini hosil qilishayotgan shaklining yo‘nalishiga moslashishga to‘g‘ri keladi.
SHuning uchun bolalarni siluet qirqishga o‘rgatishni sodda shakllaridan (baliqlar,
sabzavot va mevalar) dan boshlash lozim.
Katta guruh bolalarini applikatsiya qilishga o‘rgatishda qirqimning turli
usullarini egallash muhim ahamiyatga egadir. Bolalarning tasavvuriga asoslangan
holda tarbiyachi bolalar bilan
naturani, uning qismlari, tuzilishini
tahlil qilib, alohida qimlarga ajratib
ko‘rsatadi. Namunada bolalar
predmetni
birinchi marta tasvirlayotgan
bo‘lishsa foydalanish mumkin. Uni
64

tahlil qilishni bolalarning o‘ziga topshirish mumkin bo‘ladi.
Agar bolalar o‘zlariga tanish predmetni bir necha qismlari bilan
tasvirlanayotgan bo‘lishsa, namuna o‘rnini natura bilan almashtirish mumkin
bo‘ladi. Masalan, oddiy uyni emas,afsonaviy uyni yoki bayramga bezatilgan uyni;
katta va tayyorlov guruhlarda bir necha namunalardan foydalanib, ko‘rsatish
tavsiya etiladi. CHunki bu narsa bolalarning ijodiy faolligini tarbiyalaydi. Bu
guruhda bolalar qog‘ozni ingichka buklab simmetrik shakllar qirqishga
o‘rganadilar. Bu albatta qiyin usul, shuning uchun I.A.Gusakova bolalarni bu usul
bilan dastlab tanishtirishda qog‘ozni buklab chizilgan kontur berishni tavsiya etadi.
Bolalar bu usulni egallab olgach ularni qunt bilan chamalab qirqishga o‘rgatiladi.
Katta guruhda jamoa bo‘lib applikatsiyalar bajariladi. Masalan: «Akvariumdagi
baliqlar», «O‘tloqdagi gullar»,
«Ko‘chadagi uy va mashinalar». Har bir bola ishning qaysidir qismini
bajaradi. Keyin har bir qism umumiy fondga birlashtiriladi. Tarbiyachi ishni
bolalarni hoxishiga qarab taqsimlaydi. Ba’zi jamoa ishlarni bajarishda bolalar 4-5
ta bo‘lib, guruhchalarga birlashishadi.
Tasviriy faoliyat (6-7 yosh)
Bolada atrof-olam go‘zalligini, tasviriy san’at asarlaridagi nafosatni his etish
va anglash layoqatini tarbiyalashda davom etish kerak.
Bolaning san’at haqidagi tushunchalarini kengaytirish, taniqli rassomlar
(J.Umarbekov, R.CHoriev) hamda bolalar kitoblarining rassom-illyustrator
(H.Rahmatullaev, R.Zufarov)lari bilan tanishtirish va ularni aks ettirilgan voqea-
hodisalardagi holat va kayfiyat mutanosibligini his etishga, ranglar uyg‘unligiga
e’tibor berishga undash lozim.
Bolaga rasm solishni dastlab, oddiy qora qalam bilan narsaning umumiy
belgilarini xomaki chiziqlar yordamida chizishdan yoki sxematik chiziqlar bilan
belgilashdan boshlashga o‘rgatish. Rasmlarning mavzu doirasini kengaytirish: ona
yurti, shahar, qishloq, mahalla, uyi, oila a’zolari haqida; kattalar mehnati (sotuvchi,
rassom, hamshira); bayram taassurotlari (“Onajonlar bayrami”, “Mehrjon
65

bayrami”) asosida voqeaband rasm solishga; qadimiy obidalar, milliy buyumlar,
kiyim-kechaklar; ertakona obrazlarni (“Paxlovon bola”, “Go‘zal malika”)
tasvirlashga qiziqtirish.
Bolaning rasm chizishga intilishini, voqeani tushunib aks ettirishini, inson
qiyofasida, ko‘z, og‘iz, burun va qo‘l barmoqlarini aniq chizayotganini, odamlar
egnidagi liboslarni turli naqsh va bezaklar bilan bezatishini, ranglar uyg‘unligiga
e’tibor berayotganini rag‘batlantirish kerak.
Voqeaband rasm chizayotganda tasvirni varaq sathida to‘g‘ri joylashtirish;
tasvirlanayotgan qahramonlarni, sharoitni, narsalarning o‘ziga xosligi (shakli,
kattaligi, uzunligi, voqeada ishtiroki)ni inobatga olgan holda (varaqning pastki
qismiga yaqinroq yoki uzoqroq, o‘rtada, o‘ng yoki chap tomonda) joylashtirish
ko‘nikmasini shakllantirish lozim.
Bolani asosiy spektr ranglar bilan tanishtirib, rasmda ularning chiroyli
turlanishlarini keltirib chiqarish yo‘llari (texnik ko‘nikmalar – ikki xil bo‘yoqdan
yangi rang hosil qilish; buyum shakli bo‘yicha qalamda shtrix o‘tkazish) bo‘yicha
tasavvurlarini kengaytirish zarur.
Bolani asli (natura)ga qarab tasvirlash ko‘nikmasini takomillashtirish, asliga
qarab rasm chizishda, tasvirlanadigan narsani (“Guldasta”, “Guldonda gullar”)
diqqat bilan ko‘rish, shakliga, rangiga, katta-kichikligiga, yorug‘ va soyaroq
tomonlariga ahamiyat berishga, shuningdek varaq sathiga chiroyli joylashtirib, aks
ettirishga o‘rgatishda davom etish lozim.
66

Rasm solishda tasviriy materialdan foydalanishni kengaytirish: rangli va
oddiy qalamlar, bo‘yoq-guash, akvarel; bitta rasmda turli materiallarni ishlatishga
o‘rgatish shar.
Rasmda buyumlarni, o‘simliklar, sabzavot va mevalarni bir-biri bilan o‘zaro
qiyoslash, masalan, shakli va rangi bilan farqlanuvchi bir xil (katta-kichik, qizil-
yashil) yoki shakli bir xil, ranglari har xil (lavlagi bilan turp); har xil daraxtlar
(olma va yong‘oq daraxti, terak va tol); turli xil transport vositalari (yuk mashinasi
va engil mashina, samolyot va raketa) solishtirish orqali o‘xshash va farqli
tomonlarini topish va tasvirlashga o‘rgatish kerak.
Tabiatda yil fasllari, ob-havoning o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda
ranglarning o‘zgarishini (quyoshli kunda osmon zangori rangda, bulutli kunda kul
rang; bahorda barglar – yashil, kuzda – sariq, qizil v.b.) payqashga, tabiat
manzarasi tasvirida zarur ranglarni tanlay olish, ranglarning qarama-qarshi va tekis
tovlanishini tasvirda etkazib berishga erishish shart.
Bolaga shaklni, chiziq va mayda dog‘lar joylashuv tartibini jozibali tarzda
etkazib berishda, tasvir go‘zalligini xayolan gavdalantirish malakasini
shakllantirish.
Noan’anaviy usullarda (iplar, sham, sovun, barmoqlar, dog‘lar yordamida)
rasm solishga o‘rgatish lozim.
Tasviriy san’at asarlari – peyzaj va natyurmortlarni mustaqil kuzatish, ularga
hissiy-estetik jihatdan baho berishga o‘rgatish zarur.
Bolaning bezakli rasmlarni solish bo‘yicha ijodkorligini rivojlantirish,
o‘zbek xalq hunarmandchiligi yo‘nalishida naqshlar chizishga o‘rgatish kerak.
Qadimiy va keng tarqalgan milliy bosh kiyimlardan – o‘zbek do‘ppilari
bilan tanishtirishda davom etish. Bolaga do‘ppilarga kashtado‘zlik usullarida naqsh
elementlari chizishni va o‘ziga xos tartibda joylashtirishni o‘rgatish. Bola diqqatini
milliy anjomlarga (gilamcha, so‘zana v.b.) tikilgan nafis naqsh elementlariga,
ranglar uyg‘unligiga qaratish. Atlas va adrasdagi naqsh elementlarini chizishga
qiziqtirishni davom ettirish lozim.
67

Rangli, qora va oq fonda naqshlarni kompozitsiyalash ustida mustaqil
ishlashga o‘rgatish. Turli hajmdagi siluet qog‘ozlarga, jumladan, milliy buyumlar
(choynak-piyola, kosa, lagan) siluetiga naqshlar (ilmoq, gajak, chiziqchalar,
tayoqchalar) chizish; liboslarni ifodalovchi siluetlarga mayda va yirik
elementlardan foydalanib naqsh chizish. O‘zbek va boshqa xalqlar amaliy san’ati
an’analari asosida, turli fonda va har xil hajmda bezakli naqshlar chizish. Bezakli
rasm elementlari nomlarini bilish – gajak, bodom, zigzak, yarimoy shakllari.
Engil harakatlar bilan rasmlarni bo‘yashga o‘rgatish, tasvir shaklidan kelib
chiqqan holda bo‘yashni to‘g‘ri rejalashtirish. Fikran milliy naqsh elementlaridan
foydalanib, bezakli kompozitsiyalar tuzish, turli naqshlar ishlash, jamoa mehnatida
ishtirok etish. Kompozitsiyalarni yakka o‘zi shuningdek, 3-4 kishilik kichik jamoa
bilan birgalikda ishlash yaxshi natija beradi.
Ota-onalar bilan birgalikda ko‘rgazmalar, muzeylarga borishni
tashkillashtirish lozim.
Bolani o‘z ishidagi kamchiliklarni sezishga va ularni tuzatishga undash.
O‘zining va tengdoshlarining ishini tahlil qilish, erkin fikr bildirish malakasini
takomillashtirish, chizgan rasmlaridan zavqlanish, erishgan natijalaridan quvonish
kabi his-tuyg‘ularni shakllantirishni davom ettirish shart.
O‘z ish joyini tayyorlash, saranjom-sarishta, tartib bilan ishlash, toza tutish,
yig‘ishtirishga, ishdan so‘ng qo‘llarini sovun bilan tozalab yuvishga odatlantirish
kerak.
Loy, plastilin (tuzli hamir, rangli sham)lar bilan ishlash .
Yasashning turli usullaridan erkin foydalanishga o‘rgatish; asosiy qism va
boshqa qismlar shaklini, ularning bo‘laklari, tasvirlangan buyumlarning o‘ziga xos
xususiyatlarini etkazib berishga; barmoq va yog‘och qalam bilan shakllar yuzasiga
ishlov berishga o‘rgatishni davom ettirish lozim.
Sodda shaklli narsalar (meva va sabzavotlar) va xalq ustalari an’analariga
asoslanib, murakkabroq sopol o‘yinchoqlar (uloqcha, toychoq) yasashga o‘rgatish.
Bola hajmli shakllar: shar, silindr, konus haqidagi bilimlariga tayanib,
68

dastlab narsa shaklini o‘rganishi, so‘ngra uning alohida qismlarini ajrata olishi,
nomini aytishi va yasashni boshlashi lozim.
Plastik materiallardan narsa yasash jarayonida, bolaning kompozitsiyani his
etish tuyg‘usini rivojlantirib borish; 2-3 shakldan iborat murakkab bo‘lmagan
haykaltaroshlik buyumini hosil qilish va figuralarni umumiy asosga birlashtirish.
Turli idish-tovoqlar (piyola, kosa, choynak) yasash, ularning sirtqi qismini barmoq
uchlari va yog‘och qalam bilan silliqlash. Bola barcha bosqichlarni mustaqil
bajarishi lozim: plastina (yassi, qattiq jism) yasash, jism relefini stek
(haykaltaroshlar ishlatadigan qalam)da chizish. YAsalgan narsani guash yoki
tempera (tuxum sarig‘idan tayyorlangan) bo‘yoqlari bilan bo‘yash. Xalq
o‘yinchoqlariga o‘xshatib bezakli shakllar yasash va bo‘yash. Sopolga milliy naqsh
ishlash va bo‘yash. Xalq ijodkorligi yo‘nalishida o‘yinchoqlar, tekis yuzaga
ishlangan bo‘rtma naqshlar yasash (suvenirlar, dekorativ tarzda loyni, tuzli
hamirni, rangli shamlarni har tomonini naqshlar bilan bezatish).
Applikatsiya . Bolani simmetrik shakldagi narsalarning (ko‘za, gullar,
barglar) siluetini kesishga o‘rgatishda davom etish lozim.
Ikkita bir xil narsa (kosa, piyola) hosil qilish uchun to‘g‘ri to‘rtburchakni
teng ikkiga buklab, rasmni to‘liq chizish va kontur bo‘ylab qirqishga o‘rgatishni
davom ettirish. Bir necha marta buklangan qog‘ozni diagonal bo‘yicha qirqib shakl
hosil qilish (qorparcha, yulduzchalar), qog‘ozdan yangi yil o‘yinchoqlari,
bezaklari, turli ramzlarni qirqish texnikasini o‘rgatish zarur.
Buyumlarning asliga qarab va tasavvurga ko‘ra muayyan mazmunga ega
bo‘lgan voqeaband (sabzavot, o‘yinchoq, gullar) tasvirini yasash va bezashga
o‘rgatish shart.
Qog‘ozda geometrik shakl va o‘simliklarga xos belgilardan foydalanib,
shakllarning bezakli kompozitsiyasini tuzish. Bola obrazli shakllar ustida
ishlayotganida qog‘ozlarni yirtish va tasvirlarni elimlashning turli usullaridan
foydalanishini rag‘batlantirish; rasmlarning dastlabki engil silueti bilan birga
tasvirning mozaika, kvilling, bo‘rttirib ishlash usulini ham o‘rgatish. Rang va
69

uyg‘unlikni his qilish tuyg‘usini rivojlantirish lozim.
O‘zbek milliy naqshlari bo‘yicha, jumladan, har bir viloyatning o‘ziga xos
naqsh elementlari va ranglar mutanosibligi borligi haqida tushuncha berish. Bola
o‘z ishlarida kashtachilik hamda yo‘rmado‘zlik elementlaridan foydalanib, bir-
biriga mos yangi naqshlar hosil qilishini rag‘batlantirish shart.
Turli sifatdagi matolardan (silliq, yaltiroq, tukli) applikatsiya qilishga
o‘rgatish (gullar, tasmalardan savatlar, kapalak uchun shoyi, bo‘r yordamida
kontur yuritish va syujetga muvofiq qirqish).
Bolada ranglar mutanosibligini his etish layoqatini rivojlantirish. Murakkab
bo‘lmagan kompozitsiyalar tuzishda guruh tarkibida ijodiy ishlashni davom
ettirish. Navro‘z va boshqa bayramlarni o‘tkazish uchun bino va hovlini bezatishda
ishtirok etishni ta`minlash zarur.
Qurish-yasash. Bolaning qurilish materiallaridan bir-biriga mos keladigan,
erkin konstruksiyalarni osonlik bilan qura olishini, bunda “ko‘z nazorati”
yordamida kerakli materiallarni tez va to‘g‘ri tanlashini, maqsad va tasavvuri
bo‘yicha bemalol qurilish ishlarini bajara olishini rag‘batlantirish lozim.
Bolaning narsa qismlarini to‘g‘ri idrok etish; murakkab shakl xususiyatlarini
ilg‘ash; yaxlit badiiy kompozitsiyaning rang-tus va makoniy uyg‘unligini anglab;
qurayotgan inshooti bitganda qanday ko‘rinishga ega bo‘lishini tasavvur etish
layoqatini shakllantirish zarur.
Turli xildagi binolar (turar – joylar, teatr, minora v.b.)ning konstruksiyalarini
kuzatishga o‘rgatishni davom ettirish zarur.
Binolar konstruksiyasini tahlil qilish, uning vazifasini belgilab, shakliga
muvofiqligini, foydalaniladigan sharoitga mosligini aniqlash. Bolaga detallarni
o‘zaro mustahkamlashning turli usullaridan foydalanishni, lego va transformer
bilan turli narsalarni mustaqil yasashni o‘rgatish shart.
Bitta ob’ektdan turli shart-sharoitlarda foydalanishni nazarda tutib loyihalash
(piyodalar va transport harakati uchun ko‘prik); qurilish uchun qaysi detal ko‘proq
mos kelishini aniqlash; ularni qaysi tartibda konstruksiyalash maqsadga muvofiq
70

ekanligini belgilash; istiqboldagi qurilishni rejalashtirish ko‘nikmalarini
rivojlantirish. Qurish-yasash loyihalarini va inshootlarini tahlil etish, uning asosiy
vazifasini belgilash, shunga muvofiq ravishda uning shakli va hajmini aniqlash;
qismlarni bir-biriga mahkamlash usullarini qo‘llab inshootning konstruktiv
echimini izlab topishga yo‘naltirish lozim.
Yagona mazmunga birlashgan katta qurilishni (ko‘cha, bino) yasashni
o‘rgatishni davom ettirish. Turli plastmassa konstruksiyalari haqidagi
tushunchalarini kengaytirish. Rasm, shaxsiy tasavvuri yoki tarbiyachining
ko‘rsatmasi asosida turli modellar (bino, poezd, samolyot v.b.) yasashga o‘rgatish.
Bolaning mustaqil holda pazl, mozaikalarni yig‘ishi va legolardan turli
narsalar yasashini rag‘batlantirish shart.
Me’morchilik san’ati bilan tanishtirish, har bir binoning o‘ziga xos vazifasi
(turar – joylar, kinoteatrlar, do‘konlar, maktabgacha ta’lim muassasalari,
maktablar) borligi haqida tushunchalarini kengaytirish lozim.
Qurilish materiallaridan konstruksiya hosil qilish. Jamoa bo‘lib bir necha
qurilish guruhini yagona mazmunga birlashtirish. Qurish ishlarini amalga
oshirishda bir vaqtning o‘zida bir nechta shart-sharoitni hisobga olish (uch qavatli
turar-joy binosini ikki pod’ezdli qilib yasash, piyodalar va transport uchun ko‘prik
yasashda muayyan miqdordagi hajm kengligini nazarda tutish).
Qo‘l mehnati . Bolaga qog‘ozdan, tabiiy va qo‘shimcha materiallardan
konstruksiya ishlarini bajarishni o‘rgatishni davom ettirish lozim.
Qog‘oz bilan ishlash ko‘nikma va malakalarini oshirish. Qog‘ozlarni
farqlash va rangli qog‘oz tasmalardan turli narsalar yasash (kitob uchun xatcho‘p,
gilamcha) ko‘nikmasini mashq orqali mustahkamlash zarur.
Andoza tayyorlashga o‘rgatish (qog‘oz ustiga tayyor bargni qo‘yib, qalam
bilan atrofini chizish va qaychi bilan qirqish).
Bolaning kvadrat shaklidagi qog‘ozni 16 ta teng bo‘lakka buklash yo‘li bilan
narsalarni (savat, quti) yasashga oid malakalarini mustahkamlash lozim.
Origami usulida qog‘ozni turlicha buklash yo‘li bilan kapalak, gullar,
71

qurbaqa, qayiqcha, samolyot, elpig‘ich, charxpalak kabilarni tayyorlashni; elim
idishlardan gullar, qalamdon, o‘yinchoqlar yasashni o‘rgatish kerak.
Tabiiy material (yong‘oq po‘chog‘i, novda, gullar, barglar, somon)larni
umumiy kompozitsiyaga mustaqil birlashtirib, qo‘lda yasaladigan buyumlar
tayyorlash. Odam, hayvon va qushlarning shaklini dub daraxtining mevasi hamda
turli meva danaklaridan tayyorlash, alohida qismlarini plastilin, elim vositasida
birlashtirish, tasvirda ifodaviylik va harakatni tarkib toptirishga (“CHo‘pon bola”,
“Tovus”) o‘rgatish lozim.
Butoq, o‘simliklar ildizidan qo‘lbola narsalar yasashga o‘rgatish. Mazkur
qo‘lbola narsalarning qismlarini birlashtirishning usullarini (elimlash, plastilin yoki
ingichka sim bilan birlashtirish) mustaqil ravishda topishga yo‘naltirish. Ish
jarayonida bolada tasavvur va ijodkorlikni rivojlantirish kerak.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolani mustaqil holda o‘z ish joyini
tayyorlash, saranjom-sarishta, tartib bilan ishlash, toza tutish, yig‘ishtirishga,
ishdan so‘ng qo‘llarini sovun bilan tozalab yuvishga odatlantirish.
Applikatsiya uchun rangli qog‘ozdan foydalangan ma’qul. Daftar
muqovasidan foydalanish ham mumkin. Eng muhimi bola ishiga xurmat bilan
qarash kerak. Bola rasm chizayotgan vaqtda unga xalaqit qilishi, xatosini
to‘g‘rilash, e’tiborini boshqa narsalarga qaratish kerak emas. Bola diqqatini tez-tez
boshqa narsalarga qaratish undagi psixik jarayonlarni buzadi.
Tasviriy faoliyat natijasi bola tomonidan bajarilgan materiallarda (rasm,
applikatsiya, yasalgan figuralar) namoyon bo‘ladi.
72

XULOSA
Xulosa qilib aytganda shuni ta’kidlash joizki ilmiy izlanuvchan ijodkor,
pedagogik mahoratga ega bo‘lgan tarbiyachilar qaerda, qanday o‘quv maskanida
ta’lim, tarbiya jarayonini olib borishdan qat’iy nazar tarbiyachilik faoliyati ijodiy
izlanishlar bilan boyitib borsa shundagina yosh avlodga shu kasbga bo‘lgan mehrni
bolaligidanoq tarkib toptirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Tasviriy faoliyat maktab yoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda
katta ahamiyatga egadir. Rasm chizish, loydan buyumlar yasash va applikatsiya -
bu tasviriy faoliyat turlari bo‘lib, ularning asosiy vazifasi-tevarak atrofni obrazli
aks ettirish hisoblanadi. Tasviriy faoliyat jarayonida bolalarda irodaning sifatlari-
boshlagan ishini oxiriga etkazish, oldiga maqsad qo‘yib, o‘shani bajarishga tomon
intilish, qiyinchiliklarni engish, o‘rtoqlariga yordamlashish kabi xususiyatlar
tarbiyalanadi. Jamoa ishini yaratish jarayonida bolalarga bir-biriga yordam,
kelishib ishlash kabi sifatlari tarbiyalanadi. Bolalar, ishni baholash jarayonida,
bolalarni o‘rtoqlarining ishga nisbatan real munosabatda bo‘lish to‘g‘ri baholash,
o‘z ishidan va o‘rtoqlarining ishidan xursand bulish kabi axloqiy sifatlar
tarbiyalanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarini ma’naviy
sog‘lom, estetik jixatdan etuk bo‘lishini ta’minlashda ularning go‘zallikka bo‘lgan
qiziqishini oshirishda tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarining imkoniyatlari juda
kengdir. Eng asosiy maqsad zamonaviy tasviriy san’at mashg‘ulotlari orqali
bolalarda kompozitsion hislarlarni shakllantirish va yuzaga chiqarishdir.
1. Tasviriy san’atning o‘ziga xos murakkabliklarini tushunib, uning nozik
qirralarini bolalarga ulashish mahoratiga ega bo‘la oladigan tarbiyachilarni
tayyorlash.
2. Maktabgacha ta’lim muassasalarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini
innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish lozim.
3. Maktabgacha ta’lim muassasasining guruxlarida tasviriy faoliyat
mashg‘ulotlarida ishning jamoa shaklidan keng foydalanish samarali natija beradi.
Masalan, bolalar qurish, yopishtirish va boshqa ishlarni
73

bajarayotganlarida farmoyish berishga, kelishib olishga, ishlarni bo‘lishib olishga,
javobgar yoki boshliqni tanlashga, bir-birlarining talablarini hisobga olib,
birgalikda harakat qilishga o‘rganadilar.
4.Tasviriy faoliyat mashg‘ulotiga nisbatan bola qiziqishini oshirib borish
uchun ularni o‘rab turgan olam, tabiat, odamlar, jamiyat xayotidagi xodisalar
xaqidagi ko‘pgina ma’lumotlarni berib borish kerak. Bola bilan suxbat qilish, sayr
va ekskursiya uyushtirish, tabiat xodisalari, xayvon va qushlarni kuzatish, rasmli
ko‘rgazmalar va qiziqari kitoblar o‘qish bola tasavvurini boyitadi. Bolalarni
go‘zallikka oshno qilish, ularda xayotiy voqealarni to‘g‘ri tushunish, oliyjanob xis-
tuyg‘ularni va intilishlarni shakllantirishga yordam beradi.
5.Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarida bolalarda jamoa bo‘lib ishlash
ko‘nikmasini shakllantirish bilan birga bolani chizish, yasash malakasini oshirib
maktabga tayyorlaydi.
TAVSIYALAR
Maktabgacha ta’lim muassasalarida tasviriy faoliyat vositasida bolalarni
badiiy ijodga qiziqtirish uchun tabiatga sayohat, san’at muzeylariga, qadimiy
obidalarga ekskursiyalarga olib chiqish lozim.
Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari uchun mahalliy materiallar, turmushda
qullanaliladigan buyumlar, O‘zbekiston rassomlari, kompozitor va arxitektorlari,
xalq og‘zaki ijodi namunalari qiziqarli manba bo‘lib xizmat qiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida turli yosh guruh bolalarini tasviriy
faoliyatga o‘rgatishda tarbiyachilar ko‘pincha ko‘rgazmali vositalar va
mashg‘ulotlarda har bir bola bilan alohida ishlashsa yaxshi natijaga erishadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tasviriy faoliyatga qiziqtirish
uchun turli o‘yinlardan foydalanish lozim.

74

FOYDALANGAN ADABİYOTLAR
1.Mirziyoev SH.M. Erkin va faravon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz- Toshkent, O’zbekiston, 2016, 13-bet
2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard
maqsadimiz. Toshkent, 1997.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-sentabrdagi “Maktabgacha
ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” gi PF–3261-sonli
Qarori.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha
ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi
PF–5198-sonli Farmoni. O‘zbekistonda «Kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi».
T, 1997.
5. Ishmuxamedov R.J., YUldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion pedagogik
texnologiyalar.T.: “Nihol” nashriyoti, 2013, 2016.–279b.
6. Tolipov O‘., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari T.:
2006. – 163
7. Ishmuhamedov R. O‘quv jarayonida interfaol uslublar va pedagogik
texnologiyalarni qo‘llash uslubiyati. T.: RBIMM, 2008. 68 b.
8. Ibragimova Z., Maktabgacha ta’lim muassasalarida badiiy adabiyot. (ilk, kichik,
o‘rta, katta va tayyorlov guruhlar uchun mashg‘ulotlar to‘plami).T.,2012.
9. Ibragimova Z. “Bolajon” tayanch dasturi bo‘yicha badiiy adabiyot majmuasi. 1-
kitob., T., 2013.
10. Raxmonqulova Z.A., Fayzullaeva M., Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-
muhit bilan tanishtirish (ilk, kichik, o‘rta guruhlar uchun). T.: 2015.
11 Amirova. G.A., va boshq. Maktabgacha ta’lim muassasalarida applikatsiya
mashg‘ulotlari. T.: 2014.
12. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. V.I.Loginova, P.G.Samorukovalar tahriri
ostida. T.: O‘qituvchi. 1991.
13. Bolalar bog‘chasida estetik tarbiya ( N.A.Vetlugina tahriri ostida). T.,
75

O‘qituvchi, 1981.
14. Loginova V.I, Samarukova T.G. tahriri ostida. Maktabgacha tarbiya
pedagogikasi. 2 qismli. 1- qism. T., O‘qituvchi. 1991. 127
15.T.S.Komarova. Metodika obucheniya izobrazitelnoy deyatelnosti i
konstruirovaniyu. M.: Prosveщenie. 1991.
16. Sakulina N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.:
Prosveщenie. 1993.
17. L.V.Kutsakova. «Konstruktirovanie i ruchnoy trud v detskom sadu». M.:
«Prosveщenie»..1990.
18. O.Jamollidinova. «Katta bog‘cha bolalarini xalq hunarmandchiligiga o‘rgatish
bo‘yicha ish dasturi» T.:1996.
19. Z.V.Lishtvan «Konstruirovanie» M.: «Prosveщenie».1981g.
20 M.A.Gusakova. Applikatsiya. M.., «Prosveщenie» 1977. 15.Sakulina
N.P. Risunok, applikatsiya, rabota s glinoy v detskom sadu. M.: Prosveщenie.
1993.
21. M.Nurmatova, SH.Xasanova. D.Azimova. Ustaxonada amaliy mashg‘ulot.
«CHo‘lpon». T.., 2010 y.
22. M.Nurmatova, SH.Xasanova. Rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyat
metodikasi. «Musiqa». T.., 2010

Elektron ta’lim resurslari
1. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi: www.edu.uz.
2. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi Multimedia
umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazi: www.eduportal.uz,
www.multimedia.uz.
3. Malaka oshirish muassasalari: http://www.pedagog.uz
4. “Iste’dod” jamg‘armasi: http://www.istedod.uz
5. Respublika bolalar kutubxonasi: www.kitob.uz
6. Ijtimoiy axborot ta’lim portali: www.ziyonet.uz
76

ILOVALAR
Applikatsiya
mashg‘uloti mavzusi
“Savatdagi sabzavotlar –
baqlajon, lavlagi, turp”
(qog‘ozni yirtish va
bo‘rttirish usuli).
CHiroyli so‘zana (kvilling).
78

S amodagi raketa (bo‘rttirish usuli)
Tovuq va jo‘jalar (kvilling usulida kichik guruhda ishlash)
Gullagan o‘rik daraxti (gul qog‘ozdan).
79

Mening mashinam (bo‘rttirish yo‘li bilan)
Mehribon onajonim uchun sovg‘a (ixtiyoriy).
80

Ko‘za (simmetrik usulda).
O‘tloqdagi qo‘zichoq (kvilling usulida kichik guruhda ishlash)
81

Maktabgacha ta’lim muassasi turli yosh guruhlarida applikatsiya ishiga o’rgatishning vazifalari va turlari

Sotib olish