• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 249.9KB
Покупки 2
Дата загрузки 02 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

163 Продаж

“Maktabgacha ta’lim tashkilotiga bolaning moslashuvida tarbiyachining kasbiy kompetentsiyalari”

“pedagog-pedagog”, “pedagog-ota-ona”, “pedagog-menedjer”, “pedagog-bola” darajalarida kasbiy muloqotni savodli tuzish; bolalar jamoasida ijobiy psixologik mikroklimatni yaratish va boshqalar). Kasbiy tayyorgarlik: pedagogik takt (intellektual mehnat bo’yicha loyihaviy qobiliyatlar: oddiy standartlar va qaror uslublarini olib tashlab, yangi, ajoyiblarini izlash; ushbu va o’z o’zidan ma’lum narsadan yuqorilarini ko’ra bilish; odatdagi muammolarni asosiy bog’liqliklarini qamrab olish; qaror qabul qilishning bir nechta turli yo’llarini aniq ko’ra bilish va hayolan eng samaraligini tanlash; barcha masalalar xal etilib bo’lingan joyda muammoni sezish va mavjudligi; g’oyaviy hosildorlik; bolaning individual rivojlanish o’quv jarayonini , innovatsion o’quv rejasini, dasturni, o’z faoliyatini loyihalashtirish va boshqalar). Refleksiv tayyorgarlik: pedagogik refleksiya (refleksiv qobiliyatlar sezgirlikning 3 turini o’z ichiga oladi: ob’ektni his etish: real haqiqat bolalarda qanday aks-sado berayotganiga, bunda qay darajada bolalarning qiziqish va ehtiyojlari namoyon bo’lishiga, “ularni pedagogik tizimning talablariga mos kelishiga” pedagogning alohida sezgirligi; me’yorni his etish va takt turli pedagogik ta’sir ko’rsatish vositalari ta’sirida bola shaxsida va faoliyatida sodir bo’layotgan o’zgarishlar o’lchoviga alohida sezgirlikda namoyon bo’ladi, umuman qanday o’zgarishlar ro’y bermoqda, ular ijobiymi yoki salbiymi, qaysi belgilarga ko’ra ular haqida so’zlash mumkin; dahldorlik hissi pedagogning shaxsiy faoliyati kamchiliklariga, tanqidiyligi va o’quv jarayoniga javobgarlik sezgirligi bilan ta’riflanadi). Yuqoridagilar shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni tadbiq etishda bola va pedagog shaxsining alohida rivojlanishi emas, balki ta’lim jarayoni yaxlit sub’ektining rivojlanishi amalga oshirilishi lozimligidan dalolat beradi. Mazmun- ma’nolar tizimi yaxlit sub’ektning rivojlanish ko’rsatkichlari sifatida namoyon bo’ladi: bola ongida shaxsiy mazmun-mohiyatlar tizimi, pedagogning shaxsiy, hayotiy mazmun-mohiyati va ma’noviy tarkibi. Maktabgacha ta’lim tizimining qayta tashkil etilishi - bu, avvalambor, maktabgacha ta’lim tashkilotiga ko’proq mos keluvchi tartibni yaratish. Bundan 21 5. Ta’lim muassasasi hujjatlarini tahlil qilish metodi. 6. Test metodi. 7. Pedagogik tahlil metodi. 8. Bolalar ijodini o’rganish metodi. 9. Pedagogik tajriba metodi. 10. Matematik-statistik metod. Pedagogik kuzatish metodi. Uni qo’llash jarayonida, ta’lim muassasalarining o’quv-tarbiya ishlari jarayonini o’rganish asosida tadqiq etilayotgan muammo holat aniqlanadi, tajriba- avvali va yakunida qo’lga kiritilgan ko’rsatkichlar o’rtasidagi farq to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’linadi. Pedagogik kuzatish murakkab va o’ziga xos xususiyatlarga ega. Kuzatish aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli amalga oshirilsa, kutilgan natijani qo’lga kiritish mumkin. Olib borilayotgan pedagogik kuzatish ta’lim-tarbiya sifatini oshirish, bola shaxsini shakllantirishga xizmat qilsa, mazkur metodning ahamiyati yanada oshadi. Pedagogik kuzatuvni tashkil etishda xatoga yo’l qo’ymaslik muhimdir. Buning uchun tadqiqotchidan quyidagilar talab etiladi: 1) kuzatuv jarayonida aniq maqsadga egalik; 2) kuzatishni tizimli ravishda yo’lga qo’yish; 3) kuzatishning har bir bosqichida muayyan vazifalarni hal etish; 4) har bir holatning mohiyatini sinchiklab o’rganish; 5) xulosa chišarishga shoshilmaslik. Suhbat metodi. Bu metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo’lingan ma’lumotlarni boyitish, mavjud holatga to’g’ri baho berish, muammoning yechimini topishga imkon beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba- sinov ishlari sub’ektlari imkoniyatlarini muammo yechimiga jalb etishga yordam beradi. Suhbat maqsadga muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda o’tkaziladi. Suhbat jarayonida respondentlarning imkoniyatlari to’la-to’kis namoyon bilishga erishish muhimdir. Uning samarali bo’lishi uchun 14 Xulosa Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasi — pedagogikattg maktabgacha yoshdagi bolalarga tarbiya berish hamda ularning shaxsiyatini shakllantirish qonuniyatlari, tamoyillari, vositalari, shakl, usul va metodlarini o rganuvchi sohasi. Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p. bolaʻ psixologiyasi, yosh anatomiyasi va fiziologiyasi, tibbiyot, gigiyena, shuningdek, tilshunoslik, nafosat tarbiyasi, axloq fanlari bilan uzviy bog liq. 19-asrning 2- ʻ yarmida umumiy ped. dan ajralib chiqqan. Bu bir tomondan yosh psixologiyasining rivojlanishi va ilmning alohida tarmog i sifatida namoyon ʻ bo lishi bilan bog liq bo lsa, ikkinchi tomondan ayollarning fabrika va zavodlarga ʻ ʻ ʻ jalb etilishi natijasida bolalar muassasalarining vujudga kelishi bilan izoxlanadi. Ingliz utopik sotsialisti R. Ouen birinchi bo lib bolalarga ilk yoshdan ijtimoiy ʻ tarbiya berish g oyasini asoslab berdi va proletar bolalari uchun maktabgacha ʻ yoshdagi bolalar muassasasini ochdi. Xuddi shu vaqtdan boshlab Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p. fanning maxsus tarmog i sifatida shakllandi va ʻ rivojlana boshladi. 20-asr boshlarida erkin tarbiya jarayonida bola shaxsiyatini rivojlantirish g oyasi keng tarqaldi. ʻ Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikas ib.p.ning asosiy vazifasi — maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashning mazmun, shakl va metodlarini ishlab chiqishdan iborat. Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib. p.ning metodologik asosini dialektik bilish nazariyasi hamda shaxsning evolyusion tarzda taraqqiy etish qonuniyatlari, O zRning 1997 yilgi "Ta lim to grisida"gi qonuni va ʻ ʼ ʻ "Kadrlar tayyorlash milliy lasturi", o zbek xalqining ma naviy-axloqiy merosi ʻ ʼ hamda bola tarbiismga oid tarixiy tajribasi, il-gor mamlakatlardagi pedagogik qarashlar, ped., psixologiya, falsafa, etika, estetika, tilshunoslik, tibbi-yot, odam 28 O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “MAKTABGACHA TA’LIM METODIKASI” KAFEDRASI “MAKTABGACHA PEDAGOGIKA” fanidan KURS ISHI Mavzu: “Maktabgacha ta’lim tashkilotiga bolaning moslashuvida tarbiyachining kasbiy kompetentsiyalari” Kurs ishi rahbari: O.Tinibekov Bajardi: MT-22-10 (C) talabasi X. Abduraxmonova “Himoyaga tavsiya etilsin” “Maktabgacha ta’lim metodikasi” kafedrasi mudiri ____________PhD,dotsent X.I.Yusupova TOSHKENT-2024 Insondagi biologik va ijtimoiy omillar – bu bir-biriga bog’liq bo’lmagan ikki parall е l chiziqlar emas. Har bir shaxsda ular shunday chambarchas qo’shilib k е tadiki, ularning farqlari shunday turli-tumanki, tadqiqotchilar bola rivojlanishi asosida ikki o’ta muhim bo’lgan omilni irsiyat va muhitni ajratadi. Ular (irsiyat va muhit) inson rivojlanishi manbalari va shartlari hisoblanadi. Biologik va ijtimoiy omillar Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi. Irsiyat d е ganda bolalar g е n е tik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va xususiyatlarning ota-onadan bolaga turli xil o’xshashlik, xususiyatlarning o’tishi tushuniladi. Irsiyatga ko’ra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va xis tuyg’u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch teri rangi o’tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek irsiyat bo’yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o’tishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining shakllanishini ko’zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko’ra qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo’la olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon bo’lishi uning hayot, talim-tarbiya jarayonlariga bog’liq. Hozirgi paytda bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli bo’lib tug’ilayogan bolalar soni ko’paymoqda. Bunday bolalarning muomalaga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og’ir kechadi. Shuning uchun ularga o’qitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning aqliy rivojlanishga erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar shug’ullanishadi. Bu bolalar o’z tengqurlari bilan muomalaga kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun bunday bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan aloqa qilish kanallarini ochishdir. 23 Maktabgacha ta’lim muassasalari, faoliyat yo’nalishiga ko’ra, quyidagi turlarga bo’linadi: 5  Bolalar yaslisi, bolalar yasli bog’chasi, bolalar bog’chasi, uydagi bolalar bog’chasi (mustaqil muassasa yoki filial sifatida).   Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta’lim mussasasi (bolalar bog’chasi-maktab).  Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta’lim muassasalari.  Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi.  Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi.  Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi). Maktabgacha ta’lim muassasasining ish tartibi va u yerda bolalarning bo’lish davomiyligi davlatning maktabgacha ta’lim sifat va darajasiga bo’lgan talablari, nizom, maktabgacha ta’lim muassasasi va ota-onalar orasida tuzilgan shartnoma, hamda ta’sischilar tomonidan belgilanadi. Imkoniyatlari cheklangan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta’lim muassasalari tashkil qilingan bo’lib, u yerga bolalar davlatning joylardagi vakolatli ta’limni boshqarish va sog’liqni saqlash organlari tarafidan tashkil qilingan ruhiy- tibbiy pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan qabul qilinadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarining asosiy maqsadlari Maktabgacha ta’lim, olinish shakli va usullaridan qat’iy nazar, quyidagi maqsadlarni o’z oldiga qo’yadi: 5 Rahimov Sh. Asosiy vazifa – bolalarni ta'limga qamrab olish.// “Maktabgacha ta'lim” jurnali, 3-son, 2017. 2-3 bet. 9 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. “2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 2. “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30- sentyabrdagi PF-5198-sonli Farmoni. 3. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016- yil 29-dekabrdagi PQ-2707-sonli Qarori. 4. “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9- sentyabrdagi PQ-3261-sonli Qarori. 5. Rahimov Sh. Asosiy vazifa – bolalarni ta’limga qamrab olish. // “Maktabgacha ta’lim” jurnali, 3-son, 2017. 2-3 bet. 6. Quronov M. Bolam baxtli bo’lsin, desangiz...: ota-onalar uchun. – T.: Manaviyat, 2017. – 320 b. 7. «Barkamol avlod yili» Davlat dasturi. –T.: O’zbekiston, 2010. 8. O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 2017. 9. A. Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. –T.: O’qituvchi, 2012. 10. O. Hasanboeva. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. –T.: O’qituvchi, 2013. 11. P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 2013. 30 9. Oila tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etish yuzasidan ota-onalar uchun ilmiy-metodik tavsiyalarni ishlab chiqish. Bizga yaxshi ma’lumki, har bir fan o’zining tayanch tushunchalari, qonuniyatlari, tamoyillari, qoidalari tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan sifatida e’tirof etilishini kafolatlaydi. Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng muhim, asosiy tushuncha kategoriya deb ataladi. Maktabgacha pedagogika fanining asosiy kategoriyalari maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchisi shaxsi kamolotini ta’minlash, ta’lim va tarbiya samaradorligiga erishishga haratilgan jarayonlarning umumiy mohiyatini yoritadi. Eng muhim kategoriyalar sirasiga quyidagilar kiradi: ta’lim (o’qitish, o’qish), tarbiya, ma’lumot, shakllanish va rivojlanish. Ta’lim – tarbiyalanuvchilarni nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish va dunyoqarashlarini shakllantirishga yo’naltirilgan jarayon. Ta’lim o’zida uch asosiy elementni aks ettiradi: bilim, ko’nikma va malaka. Bilim – tarbiyalanuvchining ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar ko’rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui. Ko’nikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati. Malaka – muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan shakli. Ta’lim ikki tomonlama tavsifga ega bo’lib, o’qitish va o’qishni o’z ichiga oladi. O’qitish – pedagogik faoliyat bo’lib, u bilim, ko’nikma va malakalarni bolalarga singdirish, ularning bilish va amaliy faoliyatiga rahbarlik qilishdir. O’qish – ta’lim oluvchining bilim, ko’nikma va malakalarni egallashdagi amaliy faoliyatidir. Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, keng va tor ma’nodagi tarbiya 5 Muhit-inson kirishishi, o’zini qulay sezishi uchun joylashuvinigina yetarli bilishi lozim bo’lgan ko’cha, uy va boshqa narsalar emas. Balki, muhit bu alohida o’zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan harakterlanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir qiladi hamda o’zgartiradi va o’z o’rnida muhit ham inson oldiga o’z talablarini qo’yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa bo’ladi. Insonning xulq-atvori uning jamiyatda tutgan o’rni bilan belgilanadi. Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini o’zlashtirishi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. ijtimoiy moslashuv deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko’nikishi tushuniladi. Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yo’nalishda olib boriladi: faoliyat, muomala va anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qo’lga kiritishi, muomala sohasida muomala doirasining kengayishi, uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor me’yorlarini o’zlashtirish sodir bo’ladi. Anglash sohasida o’z “men”i obrazini shakllantirish, o’zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o’rnini anglash ro’y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. 13 So’nggi yillarda pedagogika va boshqa fanlarda ijtimoiylashuv hamda tarbiya tushunchalarining o’zaro munosabati keng muhokama qilib kelinmoqda. Ba’zi mualliflar tarbiyani ijtimoiylashuv bilan almashtirishga harakat qilishmoqda. Boshqalari tarbiyani bola ijtimoiylashuvining bir qismi sifatida o’rganishadi. Ayrim olimlar esa ijtimoiylashuv deganda fuqaroviy va axloqiy tarbiyani tushunishadi. To’rtinchi guruh olimlari shaxs ijtimoiylashuvini tarbiyaning asosiy maqsadi deb hisoblashadi. To’g’ri tarbiya bola ijtimoiylashuvining asosiy omillaridan biri ekanligi hammaga malum. 13 O. Hasanboeva. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. –T.: O’qituvchi, 201 3 25 _______________________________________________ ta’lim yo nalishi ʻ talabasi ______________________________________________________ning ____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga RAHBAR XULOSASI Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________ ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga ʻ ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ 31 quyidagilarga amal qilish maqsadga muvofiq: 8 1) maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun belgilanuvchi savollarning mazmuni aniqlash hamda savollar o’rtasidagi mantiqiylik va izchillikni ta’minlash; 2) suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash; 3) suhbat ishtirokchilarining soni xususida ma’lum to’xtamga kelish; 4) suhbatdosh to’g’risida avvaldan muayyan ma’lumotlarga ega bo’lish; 5) suhbatdosh bilan samimiy munosabatda bo’lish; 6) suhbatdoshning o’z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi uchun sharoit yaratish; 7) savollarning aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish; 8) olingan ma’lumotlarni o’z vaqtida tahlil qilish. Intervyu metodi respondent tomonidan tadqiq etilayotgan muammoning u yoki bu jihatini yorituvchi hodisaga nisbatan munosabat bildirilishini ta’minlaydi. Intervyu respondent e’tiboriga turkum savollarni havola etish asosida o’tkaziladi. Intervyu jarayonida olingan savollarga nisbatan tadqiqotchi tomonidan munosabat bildirilishi uning samarasini oshiradi. Ta’lim muassasasi hujjatlarni tahlil qilish metodi. Pedagogik hodisa va dalillarni tekshirish maqsadida ta’lim muassasalari faoliyati mazmunini yorituvchi ma’lumotlarni tekshirish maqsadga muvofiqdir. Mazkur metod O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablarining ta’lim muassasalari amaliyotidagi bajarilish holatini o’rganish, bu boradagi faolllik darajasi, erishilgan yutuq hamda yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aniqlash, ilg’or tajribalarni ommalashtirish va maktabgacha ta’lim muassasasi pedagogik tajribasini oshirish maqsadida qo’llaniladi. 9 Ta’lim muassasasi faoliyati mohiyatini yorituvchi hujjatlar quyidagilardan iborat: o’quv mashg’ulotlarining jadvali, o’quv dasturi, guruh jurnallari, bolalarning shaxsiy varaqalari, buyruqlar, Pedagogik Kengash yig’ilishi bayonnomalari yozilgan daftar, Pedagogik Kengash šarorlari, ta’lim muassasasi 8 Quronov M. Bolam baxtli bo’lsin, desangiz...: ota-onalar uchun. – T.: Manaviyat, 2017. – 320 b 9 A. Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. –T.: O’qituvchi, 201 2 15 yaqinlashtiradi, bolaning shaxsiy tajribalari va o’qish va o’qitish davrida yuzaga kelgan tushunchalar orasidagi tafovutlarni chaqiradi. Gnoseologik o’qitishning mohiyati ta’lim vazifalarini tabiq etishda o’qitilayotgan ob’ektning individuallashtirish jarayonini amalga oshirishdan iborat. Psixologik yondashuv. Bu yondashuv uchun insonning rivojlanishi va bilimlarni o’zlashtirishini psixologik nazariy bilimlarni yuzaga olib chiqishdan iborat. Aqliy faoliyatning bosqichma-bosqich shakllanishi nazariyasini inobatga olgan holda (P.Ya. Galperin, N.F. Talo’zin), o’qitish birinchi materiallashgan bosqichdan ikkinchisi, ya’ni tayanch tashqi nutq faoliyatida saqlangan bosqichga o’tadi. Undan so’ng aqliy faoliyat to’liq ichki faoliyatda amalga oshiriladigan uchinchi, yuqori bosqichga o’tadi. Bunday yondashuvda o’qitishning mohiyati aqliy faoliyat shakllanishining bosqichlariga mos ravishda solishtiriladi. Bunday yondashuvda o’qitish o’qitiluvchining shaxsiga yo’naltiriladi va rivojlantiruvchi faoliyatni amalga oshiradi. Akmeologik (grekcha so’zdan olingan bo’lib, yuqori nuqta, yuksalish, yaxshi payt va o’qish degan ma’noni bildiradi) yondashuv o’qitishning shaxsga yo’naltirilgan xususiyatlarini ochib beradi. Uning asl mohiyati shundan iboratki, o’qitish shaxsning hayotiy dunyosiga, pedagog va bolaning mavjud hayoti mazmuniga bir tekisda kirib boradi. O’qitish nafaqat o’qitiluvchi va va pedagogning fikr va munosabatlarini uyg’unlashtirib, mazmun maydonini o’zgartiradi, balki, o’zaro munosabatlarning yaxlit sub’ektining paydo bo’lishi va rivojlanishiga olib keladi. Bunda o’qitishning o’zaro tarbiya, o’zaro ta’lim, o’zaro hamkorlik, o’zaro ijodiylikka aylanishiga omil bo’ladi. Ta’lim jarayonida uslubiy tamoyillarni tadbiq etishda quyidagi ta’lim maqsadlari mavjud: tarbiyaviy, ta’limiy, rivojlantiruvchi, amaliy. Ta’limning tarbiyaviy maqsadi – bola extiyojlarini tarbiyalash, pedagogik nuqtai-nazarni tadbiq etish (kattalar tomonidan boshqarilayotgan jamoaviy faoliyatda bola tomonidan o’zining shaxsiy kechinmalari orqali “ahloqiy bosqichlar”ni bosib o’tish yo’li). 19 11 adabiyotlarda shakllanish atamasi ba’zan boshqarilmaydigan, shaxsga ta’sir ko’rsatuvchi tasodiflarni aniqlash uchun qo’llanilgan. Masalan, pedagogika qo’llanmasining taniqli muallifi P.N.Gruzdev shakllanishni stixiyali tarbiya – “ongli faoliyatdan mustaqil tarzda odamlarga ta’sir etuvchi turli shart-sharoitlar” deb nomlashni taklif etgan” 4 . Rivojlanish – shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon. Boshqacha aytganda, rivojlanish deganda tarbiyalanuvchining psixikasi va jismoniy taraqqiyotida bosqichma-bosqich va qonuniy o’zgarishlarning sodir bo’lishiga aytiladi. Rivojlanish – bu yangi sifat holatiga o’tish, harakat va o’zgarishlar jarayoni. Maktabgacha pedagogikada rivojlanish haqida gap ketganda yoshga doir (maktabgacha yosh davrlari bilan bog’liqlikda rivojlanishning o’ziga xosliklari va qonuniyatlari), individual (rivojlanishning individual o’ziga xosliklari), shaxsiy (bolada shaxsiy sifatlarning yuazaga kelishi va ularning o’ziga xosliklari) rivojlanishni alohida ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiq. Ijtimoiy tarbiya mohiyatini ilmiy jihatdan asoslash ma’lum pedagogik hodisaning muayyan vaziyatlarda namoyon bo’lish qonuniyatlarini bilishni taqozo etadi. Bizga ma’lumki, pedagogik hodisa murakkab tuzilmaga ega bo’lib, uning umumiy mohiyatini to’laqonli anglash uchun bir qator fanlarning imkoniyatlariga tayaniladi. Ana shu nuqtai nazardan maktabgacha pedagogika fani bilan quyidagi fanlar o’rtasida yaqin aloqadorlik mavjud: 1. Falsafa – shaxs rivojlanishi jarayonining dialektik xususiyatlari, muayyan pedagogik g’oya, qarash hamda ta’limotlarning falsafiy jihatlari kabi masalalarni tahlil etishga imkon beradi. 2. Iqtisod – maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini yo’lga qo’yish, o’quv binolarini qurish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va ularning moddiy-texnika va zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash kabi masalalarning iqtisodiy jihatlarini anglashga xizmat qiladi. 3. Sotsiologiya – ijtimoiy munosabatlar mazmuni, ularni tashkil etish 4 Подласый И.П. Педагогика. – М.: Высшее образование, 2008. – Б.60-61. 7 smetasi hamda pasporti, tarbiyaviy ishlar rejasi, o’quv-tarbiya ishlarini tashkil etish borasidagi hisobotlar, ta’lim muassasasi jihozlari (o’quv partalari, stol stullar, yumshoq mebellar va hokazolar) qayd etilgan daftar va hokazolar. Mazkur metod muayyan yo’nalishlarda o’quv-tarbiya ishlari samaradorligi darajasi, bolalarda hosil bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar hajmi, ilg’or pedagogik tajribalar mazmunini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Bolalar ijodini o’rganish metodi. Mazkur metod bolalarning muayyan yo’nalishlardagi layoqati, qobiliyati, shuningdek, ma’lum fan sohalari bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash maqsadida qo’llaniladi. Uni qo’llashda bolalarning ijodiy ishlari – kundaliklari, insholari, yozma ishlari, referatlari, hisobotlari muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Metodning afzalligi shundaki, u ma’lum bolaga xos bo’lgan individual imkoniyatni ko’ra olish, baholash va uni rivojlantirish uchun zamin yaratadi. Pedagogik tajriba (eksperiment – lotincha “sinab ko’rish”, “tajriba qilib ko’rish”) metodi. Pedagogik tajriba metodidan muammo yechimini topish imkoniyatlarini o’rganish, mavjud pedagogik sharoitlarning maqsadga erishishning kafolatlay olishi, ilgari surilayotgan tavsiyalarning amaliyotda o’z in’ikosiga ega bo’la olishi hamda samaradorligini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Muayyan muammo yechimini topishga yo’naltirilgan pedagogik tajriba ma’lum doirada, soni aniq belgilangan respondentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Mazkur metoddan foydalanish tadqiqotchi tomonidan ilgari surilayotgan maxsus metodikaning samaradorligini aniqlay hamda unga baho bera olishi zarur. 16 MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………3 I. BOB MTTNI BOLALAR PEDAGOGIKASIDA O’RNI I.1. Maktabgacha pedagogika fanining vazifalari va uni boshqa fanlar bilan aloqasi……………………………………………………………….4 I.2. Maktabgacha pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari va o’rni…………..13 II. BOB MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA BOLA SHAXSINI SHAKLLANTIRISH YO’LLARI II.1. Maktabgacha ta’lim jarayonida tarbiyachining bolaga ta’lim-tarbiya berishda shaxsga yo’naltirigan ta’lim…………………………………………....18 II.2. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi faktorlar …………………………………………………………....23 XULOSA………………………………………………………………………....29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….....31 2 farqlanadi. Keng ma’noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta’sir etishi, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan uyg’unlashadi. Tor ma’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta’lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda pedagoglarning tarbiyaviy faoliyati tarbiyaviy ish deb ataladi. Tarbiya – muayyan aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Ma’lumot – ta’lim-tarbiya natijasida o’zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko’nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui. Shakllanish – pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biri bo’lib, ko’pincha “shaxsning shakllanishi” tarzida ishlatiladi. Jumladan, pedagog olim Y.K.Babanskiy shaxsning shakllanishi pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biri bo’lib, muhit, irsiyat, tarbiya ta’sirida uning rivojlanishi jarayoni va natijasidir 2 , degan ta’rifni beradi. V.A.Slastenin, I.F.Isayev, Y.N.Shiyanovlarning fikricha, shakllanish – hayotiy faoliyat jarayoni va maxsus tarbiyaviy xatti- harakatlar ta’sirida inson rivojlanishining muhim shakli. Shaxsning shakllanishi – bu ijtimoiylashuv, tarbiya va o’zini-o’zi rivojlantirish jarayoni va natijasi. Shakllantirish – “aniq shaklga kiritish, tugallanganlik”ni bildiradi 3 . Bizningcha, shakllanish pedagogik tushuncha sifatida zamonaviy yondashuv asosida I.P.Podlasiy tomonidan to’liqroq ochib berilgan: “Shakllanish – hech qanday istisnosiz omillar – ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy, pedagogik va boshqalarning ta’sirida insonning rivojlanish jarayoni. Shakllanish – undan keng foydalanilayotganligiga qaramay, hali to’liq o’zlashtirilmagan pedagogik kategoriya. Shakllanishning mazmuni ba’zi holatlarda juda qisqarib ketadi, ba’zan esa, haddan tashqari kengaytirib yuboriladi. Avval nashr etilgan pedagogik 2 Бабанский Ю.К., Сластенин В.А., Сорокин Н.А., Мальковская Т.Н., Белозерцев Е.П., Поляков В.А., Гришин Д.М. Педагогика / Под. ред. Ю.К. Бабанского. – М.: Просвещение, 1991. – С.10. 3 Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. Общая педагогика. / Под. ред. В.А. Сластенина: В 2 ч. – М.: ВЛАДОС, 2003. – Ч.1. – С.91. 6 Kirish Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’limning boshlang’ich qismi hisoblanadi. U bolaning sog’lom va rivojlangan shaxs bo’lib shakllanishini ta’minlab, o’qishga bo’lgan ishtiyoqini uyg’otib, tizimli o’qitishga tayyorlab boradi. 6-7 yoshgacha bo’lgan maktabgacha ta’lim davlat va nodavlat bolalar maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’limning maqsadi – bolalarni maktabdagi o’qishga tayyorlash, bolani sog’lom, rivojlangan, mustaqil shaxs bo’lib shakllantirish, qobiliyatlarini ochib berish, o’qishga, tizimli ta’limga bo’lgan ishtiyoqini tarbiyalashdir. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilish maktabgacha ta’lim muassasasi hamda shtatdagi tibbiyot xodimlari, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasasiga biriktirilgan sog’liqni saqlash organlarining tibbiyot xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi va qoidalari, maktabgacha ta’lim muassasasiga bolalarni olib kelish va olib ketish qoidalari, maktabgacha ta’lim muassasasi binolarida xavfsizlikni tashkil etishga oid talablar, maktabgacha ta’lim muassasasida yong’in xavfsizligini tashkil etishga oid talablar, hudud xavfsizligiga bo’lgan talablar “Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilishni tashkil etish tartibi to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari – O’zbekiston Respublikasidagi ta’lim muassalarining turi bo’lib, turli yo’nalishdagi maktabgacha bo’lgan davrdagi umumta’lim dasturlarini amalga oshiradi. Maktabgacha ta’lim muassasalari 2 yoshdan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarni tarbiyalashni, o’qitishni, nazorat qilishni, parvarishlashni va sog’lomlashtirishni ta’minlaydi. 3 I. MTTNI BOLALAR PEDAGOGIKASIDA O’RNI 1.1. Maktabgacha pedagogika fanining vazifalari va uni boshqa fanlar bilan aloqasi Maktabgacha pedagogika fani bola shaxsini shakllantirishdek ijtimoiy buyurtmani bajarish asosida jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga alohida hissa qo’shadi. Maktbgacha pedagogika fani maqsadi va vazifalarining belgilanishida ijtimoiy munosabatlar mazmuni, davlat va jamiyat qurilishi, uning hayotida yetakchi o’rin tutuvchi g’oyalar mohiyati muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy jamiyatni barpo etish sharoitida mazkur fan maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama uyg’un rivojlantirish, ularni maktab ta’limiga tayyorlash vazifasini muvafaqqiyatli hal etadi. Mazkur jarayonda quyidagi vazifalarni bajarishga e’tibor qaratiladi: 1 1. Har tomonlama uyg’un rivojlangan bola shaxsini rivojlantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayonning mohiyatini o’rganish. 2. Bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish qonuniyatlarini aniqlash. 3. Ijtimoiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda, rivojlangan xorijiy mamlakatlar maktabgacha ta’lim tizimi tajribasini o’rganish asosida ta’lim tizimini takomillashtirish. 4. Maktabgacha ta’lim muassasalari hamda ularda faoliyat olib borayotgan tarbiyachilar faoliyati mazmunini asoslash. 5. Ilg’or pedagogik tajribalarni umumlashtirish va amaliyotga joriy etish. 6. Tarbiyachilarni maktabgacha pedagogikaga oid bilimlar hamda ta’lim- tarbiya usullari bilan qurollantirish 7. Ta’lim-tarbiya birligi hamda ijtimoiy tarbiya yo’nalishlari o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni ta’minlashning pedagogik shart-sharoitlarini o’rganish. 8. O’qitish hamda tarbiyalash jarayonining samarali texnologiyalarini yaratish. 1 Rahimov Sh. Asosiy vazifa – bolalarni ta'limga qamrab olish. // “Maktabgacha ta'lim” jurnali, 3-son, 2017. 2-3 bet . 4 KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi,ʻ savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi) ʻ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi ʻ ʻ (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ Jami ball_______________________ Komissiya raisi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi ____________________ ____________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi _____________________ ____________________ (FISH) (imzo) 32 Maktabgacha yoshda bola buyumlarning alohida yuzaki xususiyatlarini qabul qilishning yuqori cho’qqilarini egallaydi, ko’rgazmali shakldagi amaliy va aqliy vazifalarning yechimini topadi. Lekin bola hali buyumlarning ko’rinishiga ahamiyatsiz bo’ladi. Bu tabiiy hol chunki buyumlar uning uchun mavjuddir va ular bolani faqat amaliy va aqliy faoliyat ob’ekti sifatida qiziqtiradi. Maktabgacha yoshdagi bola buyumlarning mohiyatini emas, balki ularning tashqi ko’rinishi va ishlatilishiga qarab ish tutadi. Buyumlarning bizlarga qanday ko’rinishi bilan mohiyati o’rtasida katta farq bor. Buyumlarning mohiyati yuzaki emas, u shaxsiy tajriba orqasida yuzaga kelmaydi, to’g’ridan-to’g’ri qabul qilinmaydi. U ijtimoiy tashkillashtirilgan o’quv – dunyoni ilmiy anglash orqali kashf etiladi. Tubdan o’zgartirilgan o’qitish – bola va pedagogning hamkorlikdagi tubdan o’zgartirilgan (ko’rgazmali-rivojlantiruvchi) pedagog va bola shaxsini mustaqil tarbiyalashga yo’naltirilgan faoliyati, qaysiki shaxsiy mazmunni hayotiy bo’shliqda qimmatli ahamiyatga ega bo’lgan, pedagog va bolaning universallashtirilgan tizimi. Tubdan o’qitish quyidagi yondashuvlarni nazarda tutadi: Ijtimoiy pedagogik yondashuv. Uning mazmuni shundan iboratki , bola tomonidan insoniyat tajribasining o’zlashtirilishini ta’minlovchi rivojlanishni amalga oshirish. Bunday yondashuv ta’lim berish jarayonini yakuniy natijaga-bola shaxsining ijtimoiylashuviga erishishga yo’naltirilgan. Uning mohiyati bola tomonidan jamiyatning ahloqiy, ma’naviy o’zgarishlarni tubdan isloh qilishdir. Bunday yondashuvda ta’lim tarbiya beruvchi vazifani bajaradi. Gnoseologik (bilish faoliyati) yondashuv o’qitish jarayoni mohiyatini anglash jarayonidan olib chiqadi va yuzaga kelgan anglash faoliyatini modifikatsiyalaydi (variatsiyalaydi). O’qitish insonning individual rivojlanishini tezlashtiradi, qaysiki ijtimoiy qonunchilikka bo’ysunadi. Shu bilan birga u insonning o’rnatilgan tartibda individual rivojlanishi bilan birga, inson ongining umumiy tarixiy rivojlanishiga ham bog’liqdir. O’qish umumiy va individual anglash shakllarini yaqinlashtiradi, individual faoliyatni umumiy anglash tizimiga 18 33 shartlari xususida ma’lumotlarga ega bo’lish asosida ta’lim-tarbiya jarayoni ishtirokchilarining o’zaro munosabatlarini samarali tashkil etish uchun imkoniyat yaratadi. 4. Etika – shaxs ma’naviyatini shakllantirish, unda eng oliy insoniy sifatlar, axloqiy ong va ma’naviy-axloqiy madaniyatni tarbiyalashda muhim o’rin tutuvchi nazariy g’oyalarni pedagogik jarayonga tatbiq etishda alohida o’rin tutadi. 5. Estetika – shaxs tomonidan go’zallikning his etilishi, unga intilishi, shuningdek, unda estetik didni tarbiyalashda muhim yo’nalishlarni aniqlashga xizmat qiladi. 6. Fiziologiya – o’quv-tarbiya jarayonida bolalarning fiziologik, anatomik xususiyatlarini inobatga olinishi uchun boshlang’ich asoslarni beradi. 7. Gigiyena – bolalarning salomatligini muhofazalash, ularning jinsiy jihatdan to’g’ri shakllantirishda nazariy va amaliy g’oyalari bilan yordam beradi. 8. Psixologiya – shaxsda ma’naviy-axloqiy, ruhiy-intellektual, hissiy- irodaviy sifatlarni tarkib toptirish uchun zamin yaratadi. 9. Tarix – maktabgacha pedagogika fani taraqqiyoti, ta’lim-tarbiya jarayonlarining dinamik, dialektik xususiyatlarini inobatga olish, shuningdek, xalq maktabgacha pedagogikasi g’oyalarini kelgusi avlodga uzatish uchun yo’naltiriladi. 10. Madaniyatshunoslik – bolalarda insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy madaniyat asoslari haqidagi tasavvurni shakllantirish, ularda madaniy xulq-atvor xislatlarini tarkib toptirish uchun xizmat qiladi. 11. Tibbiy fanlar – shaxsning fiziologik-anatomik jihatidan to’g’ri rivojlanishini ta’minlash, uning organizmida namoyon bo’layotgan ayrim nuqsonlarni bartaraf etishga amaliy yondashuv, shuningdek, nuqsonli bolalarni o’qitish hamda tarbiyalash muammolarini o’rganishda ko’maklashadi. O’zbekistonda maktabgacha ta’lim muassasalarining zamonaviy tizimi 8 1.2.Maktabgacha pedagogikaning ilmiy-tadqiqot metodlari. Maktabgacha pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g’oyasi, mazmuni hamda natijalari hisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chiharish jarayonining keskin rivojlanishi shaxsni har tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi omil hamda pedagogik shart-sharoitlarni aniqlash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon yetkazuvchi holatlarni bartaraf etishni taqozo qiladi. Tarbiya jarayonlarining mohiyatini anglash ularni keng yoki tor doirada o’rganish, mavjud ko’rsatkichlar vositasida ularning sodir bo’lish sabablarini o’rganish, zarur chora-tadbirlarni belgilash ilmiy izlanishlarni tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlarning samarali kechishi bir qator ob’yektiv va subyektiv omillarga bog’liq. Mazkur jarayonda maqsadga muvofiq keluvchi, maqbul. Ayni vaqtda samarali bo’lgan metodlarni tanlay olish ham muhimdir. Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari shaxsni tarbiyalash, unga muayyan yo’nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlarni berishga berish tamoyillari, ob’ekti 12 Maktabgacha ta’lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayri tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar. O’zbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik, qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi. o Maktabgacha tarbiya va boshlang’ich ta’lim mussasasi (bolalar bog’chasi-maktab). o Tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir nechta yo’nalishda (til, badiiy estetik, sport va boshqalar) tarbiyalovchi maktabgacha ta’lim muassasalari. o Tarbiya jismoniy va ruxiy rivojlanishdagi og’ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog’chasi. o Tibbiyot gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish, tadbir va proseduralarini amalga oshiruvchi zaiflashgan bolalarni nazorat qilish va sog’lomlashtirish bog’chasi. o Birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog’chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va sog’lomlashtiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko’rinishda kiradi). o Bolalarni maktabda o’qishga maqsadli va tizimli tayyorlash; o Bolalarning shaxsiy qobiliyatlari va iste’dodlarini rivojlantirish; o Bolalarni milliy, umuminsoniy va madaniy qadriyatlar bilan tanishtirish, bolani intellektual rivojlantirish; o Bolalarda yuqori ma’naviy va odob axloq asoslarini shakllantirish; o Bolalarning jismoniy va ruhiy sog’ligini mustahkamlash. Maktabgacha ta’lim maqsad va vazifalarni amalga oshirishda ijtimoiy va xayriya tashkilotlari, mahalla, xalqaro fondlar faol ishtirok etadilar. O’zbekistonda maktabgacha ta’lim davlat tilida hamda qoraqalpoq, rus, tojik, qirg’iz, qozoq va turkman tillarida olib boriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari haqida qisqacha statistik ma’lumot 6 6 www.stat.uz 2017 yil 10 Tarbiyaviy maqsadning mazmuni shundaki, bolada ahloqiy qadriyatlar tizimi, dunyoga hissiy-baholovchi munosabat shakllanadi. Ta’limiy maqsad shundan iboratki, bola ta’lim jarayonida o’zining aqliy ehtiyojlarini qondirib , uni o’rab turgan haqiqatni anglab boradi. Ta’limning tarbiyaviy, ta’limiy, rivojlantiruvchi, amaliy maqsadlari o’qitishning munosib vosita, usul va uslublarini tanlash sharti bilan tadbiq etiluvchi va uslubiy tamoyillarni belgilovchi asosiy faktor bo’lib xizmat qiladi. Bolaning rivojlanishi va uning maktabga tayyorgarlik ko’rsatkichlari quyidagilar: 1.Jismoniy tayyorgarlik (bolaning mazmuniy jihati rivojlanishining fiziologik darajasi); 2.Psixologik tayyorgarlik (bola shaxsi tarkibining xissiy, mental (aqliy), irodaviy rivojlanish darajasi); 3.Ijtimoiy tayyorgarlik (bolaning mazmuniy jixatdan ijtimoiy rivojlanish darajasi). Pedagogning maktabgacha ta’limda shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni amalga oshirishga tayyorgarlik ko’rsatkichlarini belgilashda 3ta sohani inobatga olish lozim: shaxs, faoliyat bo’yicha va refleksiv. 11 Shaxs sifatida tayyorgarlik – bu pedagogik tafakkur (gnostik, ya’ni aqliy qobiliyatlar - ilmiy ma’lumotlarni farqlash malakalari, amaliy faoliyatda ilmiy bilimlarni to’g’ri qo’llash, pedagogik vazifalarni malakali xal etish); pedagogik maqsadni belgilash (tashkilotchilik qobiliyatlari - o’qitish va takrorlash uchun optimal sharoit yaratish malakalari, mashg’ulotning kerakli shakllarini tanlash, vaqtni to’g’ri taqsimlash, o’quv jarayonini kerakli inventar jixozlari bilan ta’minlash; o’z mehnatini tashkil etish, har qanday tadbirlarni rejalashtirish va o’tkazish (ertaliklar, adabiy kechalar va boshqalar); pedagogik yo’naltirilganlik (kommunikativ qobiliyatlar: ma’lum bir ta’lim olayotganlar kategoriyasi uchun hammabop shaklda ma’lumotni taqdim etish qobiliyati, vaziyatga qarab ma’lumotni berish usul va uslublarini to’g’rilash, birovni ishontira olish qobiliyati, 11 20 I. MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASASIDA BOLA SHAXSINI SHAKLLANTIRISH YO’LLARI 2.1. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaga ta’lim-tarbiya berishda shaxsga yo’naltirigan ta’lim Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaga ta’lim-tarbiya berishda shaxsga yo’naltirigan ta’lim modeli ustuvor sanaladi. Shaxsga ongli yondashishning maqsadi-shaxsni rivojlantirish, uni berilgan standart va bosim ostida “o’zgartirish emas”, balki “uni qanday bo’lsa, shundayligicha qabul qilish” dir. Shaxsiy yondashuv ta’lim jarayoni ishtirokchilarining shaxsiy majburiyatlarini rivojlantirish va to’liq namoyon qilish uchun sharoit yaratishni ko’zlaydi. Shaxsiy majburiyatlar - bu shaxs tomonidan “shaxs bo’lish” ijtimoiy buyurtmasini tatbiq etuvchi ma’lum fazilatlarning namoyon etilishidir. 10 Pedagog tomonidan qadriyatlar orasida yo’nalishini aniqlash uning kasbiy faoliyatini belgilaydi. Shaxsga yondashuv pedagog va bolaga o’zini shaxs sifatida his qilishiga, ularning imkoniyatlarini aniqlash va namoyon etishga, o’zini anglab yetishga, jamiyat tomonidan amalga oshirilishi mumkin bo’lgan o’z-o’zini anglash, o’z-o’ziga ishonish va o’zini kashf qilish usullariga imkon yaratadi. 10 P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 201 3. 17 kelib chiqib, maktabgacha ta’lim tashkiloti bola ta’lim-tarbiyasida davlatning asosiy talablarini qondira oladigan tashkilot sifatida qabul qilinishi kerak. 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi faktorlar Inson rivojlanishi – juda murakkab jarayon. U tashqi ta’sirlar hamda ichki kuchlar ta’sirida sodir bo’ladi. Tashqi omillarga insonni o’rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit, shuningd е k bolalarda muayyan xislatlarni shakllantirish bo’yicha maqsadga yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki omillarga esa biologik, irsiy omillar kiradi. 12 Rivojlanish jarayonida bola faoliyatning har xil turlariga jalb qilinadi (o’yin, m е hnat, o’quv, sport va b) va muloqotga kiradi (ota-ona, t е ngdoshlar, b е gona kishilar va b. bilan). Bunda u o’ziga xos bo’lgan faollikni namoyon etadi. Bu muayyan bir ijtimoiy tajribani egallashga yordam b е radi. Bola rivojlanishining har bir davri uchun faoliyat turlaridan biri asosiysi, е takchisi bo’ladi. Bir tur boshqasi bilan almashtiriladi, biroq har bir faoliyatning yangi turi oldingisining ichida yuzaga k е ladi. Bola tug’ilishidan boshlab normal rivojlanishi uchun muloqot muhim ahamiyatga ega. Faqatgina muloqot jarayonida bola inson nutqini o’zlashtirib olishi mumkin. Bu o’z navbatida bola faoliyatida va atrof-muhitni bili shva o’zlashtirishda е takchi vazifani bajaradi. Shaxs rivojlanishi harakatlantiruvchi kuchlari bo’lib bola ehtiyoji va uni qoniqtirish imkoniyati o’rtasida yuzaga k е ladigan qarama-qarshiliklar hisoblanadi. 12 P. Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 201 3. 22 fiziologiyasi va gigiyenasi, antropologiya kabi fanlarning ilmiy asoslari, xulosalari hamda qonuniyatlari tashkil qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p.dan tadqiqotlar kuzatish, pedagogik tajriba, suhbat, hujjatlarni o rganish, bolalar faoliyati mahsulini taviilʻ qilish metodlari orqali amalga oshiriladi. Bu metodlar asosida tadqiqotlar mazkur soxa bilan shug ullanuvchi tadqiqotchi va tarbiyachilar tomonidan olib boriladi. ʻ Har bir kuzatish jarayoni batafsil yoziladi va ilmiy jihatdan taxlil qilinadi. Pedagogik tajribada birinchi navbatda bola, uning rivojlanishi uchun yaratiladigan pedagogik shart-sharoitlar nazarda tutiladi. Pedagogik tajriba ehtiyotkorlik bilan ob yektiv ravishla olib borilganlagina amalga oshiriladigan tadqiqot natijalarining ʼ ob yektivligini ta minlash imkoniyati tug iladi. Suhbat metodi u yoki bu bolani, ʼ ʼ ʻ yoki bir gurux. bolalarni yaxshiroq o rganish imkonini yaratadi, ta limtarbiya ʻ ʼ jarayonida yo l qo yilgan xatolar aniqlanadi. Bolalar bilan suhbat ularning ʻ ʻ qiziqishlarini, nutqidagi o ziga xoslikni, atrof muhit hamda kishilarga ʻ munosabatini aniqlashga yordam beradi. Hujjatlar, ya ni bog cha va aloqida ʼ ʻ tarbiyachilarning reja va hisobotlarini urganish ham nazariy xulosalar chiqariisha muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga mazkur hujjatlar maktabgacha ta lim ʼ muassasalaridagi tashkiliy ishlar xaqida aniq xulosalar chiqarish imkonini yaratadi. Ushbu xulosalar uz navbatida tarbiya usullarini kashf etishga yordam beradi. Bolalar faoliyati mahsulini tahlil qilish metodi Maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogikasib.p.ning muhim ta-dqiqot metolilir. Bolalar faoliyati taxlili ularni shakllantirishda juda yamii natijalar beradi. 29 Ijtimoiy omillarni insonga ta’sir ko’rsatishining tarkibiy qismi bo’lgan tarbiya o’z xususiyatlariga ega. Jumladan tarbiyaning bola rivojlanishiga ta’siri vaqt o’tgan sari o’zgaradi. Boshqacha qilib aytganda, bola qanchalik kichik bo’lsa, tarbiya uning shakllanishiga shuncha ko’p ta’sir ko’rsatadi. Vaqt o’tgani sayin tarbiyaning hissasi kamayib boradi. Biroq boshqa bir jarayon- o’z-o’zini tarbiyalash jarayoni rivojlana boshlaydi. Bolaning o’z shaxsini mukammallashtirish, o’z-o’zini rivojlantirish bo’yicha mustaqil faoliyatini anglashi ortadi. Ma’lumki, o’z-o’zini tarbiyalashga ehtiyoj shaxs rivojining eng yuksak shakli hisoblanadi. Tarbiya, o’z-o’zini tarbiyalash va boshqa ijtimoiy omillarning (madaniy, diniy, tarixiy an’analar, maktab jamoasi, do’stlar, bolalar bog’chasi va boshqalar) ijobiy ta’siri natijasida bolaning jamiyatga integratsiyalashuvining tabiiy jarayoni yuz beradi Hozirgi kunda inson sivilizatsiyasi tarixida qayd etilgan bir qancha dalillar bor. Rim asoschilari Romul va R е m bo’ri onasi bilan emizilgan edi (shunday d е b afsonada gap yuritiladi), maugli bo’rilar to’dasida tarbiyalangan edi. Inson bolalarini bo’rilar bilan boqilganining 15 holi, ayiqlar -5 holi, maymunlar – 10 holi, l е opard – 1 holi, qo’y – 1 holi ma’lum. 1920 yili Hindistonda doktor Sing bo’rilar uyasida bo’ri bolalari bilan birga ikkita qizchani (biri 2 yoshda, ikkinchisi 7-8 yoshlarda) topgan. Kichigi Amala, kattasini Kamala d е b nomlashdi. Boshida ular o’zini yovvoyi hayvonlard е k tutdi. Tunda emaklab yurishardi va yugurishardi, kunduzi uxlashardi, qo’ldan foydalanmay chapillatib ovqatlanishardi. Kichik qizcha t е zda o’lib qoldi, kattasi 10 yilga yaqin yashadi. Shu yillar ichida doktor Sing Kamalani kuzatish kundaligini batafsid olib bordi. Qiyinchilik bilan o’qirdi. 2 yil uni tik turishga o’rgatishga to’g’ri k е ldi. 6 yildan so’ng yura boshladi, l е kin ilgarid е k emaklab yugurardi. Birinchi 4 yillar ichida 6 ta so’zni o’zlashtirdi. 7 yildan so’ng so’z boyligi 45 ta so’zga, 3 yildan so’ng esa 100 gacha е tdi. Shuni o’zida til jarayoni to’xtadi. Bu vaqtga k е lib 26 Bola rivojlanishida irsiyat ahamiyati haqida gapirganda irsiy tabiatga ega bo’lgan bir qator kasallik va patologiyalarning mavjudligini e’tiborga olish lozim. Masalan, psixik buzilishlar (shizofr е niya), qon kasalligi (g е mofiliya), endokrin buzilishlar (pakanalik). Ota-onalar alkogolizm iva giyohvandligi nasl uchun salbiy ta’sir ko’rsatadi. Tashqi omillar bo’lgan atmosf е raning, suvning ifloslanishi, ekologiyaning buzilishi ham bola rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Jismoniy kamchilikli (ko’rlar, karlar, tayanch-harakatlantiruvchi apparatning buzilishi va b) bolalar tug’ilishi ko’paymoqda. Shunday bolalar uchun muloqotda bo’lish jamiyatga “kirish” ancha murakkabdir. Bular bilan maxsus tayyorlangan p е dagoglar shug’ullanadi. Ijtimoiy omillar Inson bo’lib е tishish uchun faqatgina biologik irsiyatning o’zi kifoya emas. Inson faqat sotsiolizatsiya jarayonida, ya’ni muloqotda, boshqa insonlar bilan o’zaro ta’sirda shaxs bo’lib е tishadi. Inson jamiyatidan tashqarida ma’naviy, ijtimoiy, psixik rivojlanishi sodir bo’la olmaydi. Bu fikrni barchaga ma’lum hollar, ya’ni inson bolasi hayvonlar orasida o’sgani yanada mustahkamlaydi. Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko’p qirrali jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi. Chunki, aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o’zlashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan o’zlashtiradi. Agar bola tug’ilgandan keyin asosan oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko’ngilochar maskanlarda kechadi. Yosh ulg’aygan sari ijtimoiy muhit “hududi” kengayib boradi. Bola qanchalik ko’p muhitlarni o’zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o’zi uchun qulay bo’lgan uni yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo’ladigan muhitni izlashga urinadi. Shuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko’chib yuradi. Muhit bolani shakllantirishda, uning ijtimoiy tajriba to’plashida ijtimoiylashuv jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega. 24 va sub’ektiv omillarini aniqlovchi pedagogik jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirish va bilish usullaridir. Ayni vaqtda, O’zbekiston Respublikasida pedagogik yo’nalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanadi. Pedagogik hodisa, voqyelik va ularning qonuniyatlarilarni aniqlashga bunday yondashuv pedagogik hodisa va jarayondlarning umumiy aloqasi, ularning izchil, uzluksiz rivojlanishi, bolaning fiziologik rivoji uning psixologik, intellektual jihatdan takomilashtirib borishini ta’minlashi, šarama-šarshiliklarning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o’rni va roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini e’tirof etadi. 7 Pedagogik ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish murakkab, muayyan muddatni taqozo etuvchi, izchillik, uzluksizlik, tizimlilik hamda aniq maqsad kabi xususiyatlarga ega bo’lgan jarayon bo’lib, uning samarali bo’lishi uchun bir qator shartlarga rioya etish zarur. Ular quyidagilardir: 1) muammoning dolzarbligi va mavzuning aniq belgilanganligi; 2) ilmiy farazlarning to’g’ri shakllantirilganligi; 3) vazifalarning tadqiqot maqsadi asosida to’g’ri belgilanganligi; 4) tadqiqot metodlar tizimiga nisbatan ob’ektiv yondashuv; 5) tajriba-sinov ishlari jarayoniga jalb etiluvchi respondentlarning yosh, psixologik va shaxsiy xususiyatlari, shuningdek, shaxs rivojlanishi qonuniyatlarining to’g’ri hisobga olinganligi; 6) tadqiqot natijalarini oldindan tashhislash va uning natijalarini aytib o’tish; 7) tadqiqot natijalarining kafolatlanganligi. Zamonaviy sharoitda, pedagogik yo’nalishda, tadqiqotlarni olib borishda quyidagi metodlardan foydalanilmoqda: 1. Pedagogik kuzatish metodi. 2. Suhbat metodi. 3. Anketa metodi. 4. Intervyu metodi. 7 Quronov M. Bolam baxtli bo’lsin, desangiz...: ota-onalar uchun. – T.: Manaviyat, 2017. – 320 b 13 Kamala inson jamiyatini yaxshi ko’rdi, yorug’likdan qo’rqmay qoldi, qo’l bilan ovqatlanishga va stankandan ichishga o’rgandi. 17 yoshga е tgach Kamala rivojlanishi darajasiga qaraganda 4 yoshlik bolad е k edi. Bu hol shuni ko’rsatadiki, odam oxir-oqibatda insonlar jamiyatiga tushib qolganida ham odam darajasiga е tmagan. Nima o’zi odamni odam qiladi? Biologik individni ijtimoiy sub’ е ktga aylanishi odam sotsializatsiya jarayonida, uning jamiyatga “kirishida”, turli xil ijtimoiy gurux va tuzilmalarga qadriyatlar, ko’rsatmalar, ijtimoiy o’zini tutish m е ’yor va namunalarini o’zlashtirish orqali “kirishida” sodir bo’ladi. Sotsializatsiya – uzluksiz va ko’p qirrali jarayon. Bu jarayon ayniqsa, bolalik va bolalarlikda jadal k е chadi. Agar bu jarayonni obrazli qilib uy qurilishi d е b tasavvur qilsa, unda aynan bolalikda butun binoga poyd е vor qo’yiladi va quriladi. K е yinchalik butun umr davomida faqatgina pardozlash ishlari olib boriladi. Bola sotsializatsiyasi jarayoni, shaxs sifatida uning shakllanishi va rivojlanishi atrof-muhit bilan o’zaro ta’sirda sodir bo’ladi. Shaxs sotsializatsiyasining makro (gr е kcha macros “katta”), m е zo – (mesos “o’rta”) va mikro (micros “kichik”) omillarini farqlaydilar. Mikroomillar – inson yashaydigan mamlakat, jamiyat, davlat hamda dunyoviy plan е tar jarayonlar – ekologik, d е mografik, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy vab. M е zoomillar – etnik ko’rsatmalarni shakllantirish, shaxsning milliy hayot va etnikaro munosabatlarning u yoki bu hollarini qabul qilishi, insonlarning o’z eposi (xalqi) tarixi va hozirgi hayoti haqida qarashlari va fikrlari; bola yashaydigan va rivojlanadigan mintaqaviy shart-sharoitlarning ta’siri; yashaydigan joy turi (shahar, tuman markazi, qishloq); ommaviy kommunikatsiya vositalari va b. Mikroomillar -yaqingina makonni va ijtimoiy muhitni tashkil qiladigan oila, ta’lim muassasalari, t е ngdoshlar guruhi va b. mana shu yaqingina muhitni, ya’ni bola o’sadigan muhitni sotsium yoki mikrosotsium d е b atashadi. 27

“Maktabgacha ta’lim tashkilotiga bolaning moslashuvida tarbiyachining kasbiy kompetentsiyalari”

Купить