Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni atrof muhitni asrab avaylashga va g‘amho‘rlik ko‘rsatishga o‘rgatish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	6.3MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	12 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

90 Sotish

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni atrof muhitni asrab avaylashga va g‘amho‘rlik ko‘rsatishga o‘rgatish

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
___________________________________________
UNIVERSITETI
___________________________________________
KAFEDRASI
“ Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni atrof muhitni asrab avaylashga va
g‘amho‘rlik ko‘rsatishga o‘rgatish ” mavzusidagi
BITIRUV MALAKAVIY ISH
Bajardi: _________________________________
Rahbar: _________________________________
_________________
(imzo)
Toshkent-202 5

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. BOLALARNI ATROF-MUHITNI ASRAB-AVAYLASHGA
O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Atrof-muhit va ekologik tarbiya tushunchasining nazariy asoslari ………… 8
1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik tarbiya bo‘yicha xorijiy va
mahalliy tajribalar……………………………………………………………….. 12
BIRINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA………………...…………………… 18
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA ATROF-
MUHITGA G‘AMXO‘RLIKNI SHAKLLANTIRISH METODLARI
2.1. Bolalarning atrof-muhitga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish
usullari................... 19
2.2. Ekologik ta'lim jarayonida innovatsion pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash. 28
IKKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA........................................................... 34
III-BOB. AMALIYOTDA EKOLOGIK TARBIYA
SAMARADORLIGINI OSHIRISH USULLARI VA TAJRIBALAR
3.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik loyihalar va dasturlarni
ishlab chiqish……………………………………………………………………. 35
3.2. Bolalarning ekologik tarbiyasini rivojlantirishga ota-onalar va jamiyatning
ta’siri…………………………………………………………………………….. 39
UCHINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA…………………………………….. 48
UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR……………………………………. 49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI....................................... 51
2

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasida ekologik ta’limni rivojlantirish bo‘yicha 2023-
yilning oxirida qabul qilingan qarorlar va farmonlar ekologik ongni
shakllantirishni maqsad qilgan. Masalan, O‘zbekiston Prezidenti tomonidan 2023-
yil 11-sentabrda qabul qilingan “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi ekologik
masalalarni yirik islohotlar doirasida ko‘rib chiqishni ta’minlaydi. Ushbu
strategiyaning asosiy maqsadlaridan biri ekologik barqarorlikni ta'minlash va
yoshlarni ekologik tarbiya orqali atrof-muhitni asrab-avaylashga jalb qilish dir 1
.
Shuningdek, 2022-yilda qabul qilingan “Ekologik ta’limni rivojlantirishga
doir davlat dasturi” maktabgacha ta’lim tizimida ekologik ongni shakllantirishni
o‘z ichiga oladi. Mazkur dasturda maktabgacha yoshdagi bolalarga atrof-muhitni
muhofaza qilish bo‘yicha bilimlarni shakllantirishga qaratilgan darsliklar va o‘quv
materiallari ishlab chiqish rejalashtirilgan. Bundan tashqari, davlat ekologik
siyosatining muhim tarkibiy qismi sifatida umumta'lim muassasalarida ekologik
tarbiya masalalari ham alohida e’tiborga olingan 2
.
Bundan tashqari, O‘zbekistonda ekologik xavfsizlikni ta’minlashga doir
qonunlar doimiy ravishda yangilanib, ilgari surilayotgan ekologik siyosatning
bolalar va yoshlarga ekologik mas'uliyatni o‘rgatish ga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Buning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik bilim va
ko‘nikmalarni shakllantirish, tabiatni asrab-avaylashni targ‘ib qilish vazifalari
ko‘rsatib o‘tilgan.
Bu qarorlar va dasturlar ekologik ta'limni yanada rivojlantirishga va
maktabgacha ta'limda bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga o‘rgatishda muhim
poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Maktabgacha ta'lim tizimida
ekologik ongni shakllantirish masalasi bilan bevosita bog‘liq. Bugungi kunda
global miqyosda ekologik muammolar tobora kuchayib bormoqda, shu jumladan
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni (2023-yil, 11-sentabr). "O‘zbekiston – 2030" strategiyasi to‘g‘risida.
Rasmiy hujjat, ekologik barqarorlikni ta'minlash, yoshlarni ekologik tarbiya orqali atrof-muhitni asrab-avaylashga
jalb qilishni maqsad qiladi.
2
Ekologik ta'limni rivojlantirishga doir davlat dasturi (2022-yil). Davlat dasturi maktabgacha ta’lim tizimida
ekologik ongni shakllantirishni o‘z ichiga oladi.
3

tabiat resurslarining kamayishi, global isish va atrof-muhit ifloslanishi. Ushbu
masalalarni hal qilishda ekologik tarbiya yoshlarni tabiatni asrab-avaylashga va
atrof-muhitni himoya qilishga o‘rgatish orqali muhim rol o‘ynaydi.
Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi ekologik siyosatida katta
o‘zgarishlar yuz bermoqda, bu esa ekologik tarbiyaning maktabgacha ta’lim
tizimida rivojlanishini ta'minlashni o‘z ichiga oladi. Masalan, 2023-yilda qabul
qilingan “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi atrof-muhitni muhofaza qilishga
alohida e’tibor qaratadi va yoshlarni ekologik ta’lim orqali tabiatga bo‘lgan
mas’uliyatni oshirishga yordam beradi. Bu o‘zgarishlar, shuningdek, maktabgacha
ta'limda yangi pedagogik usullarni va texnologiyalarni joriy etish zaruratini yuzaga
keltiradi.
Bundan tashqari, ekologik ta’limni rivojlantirishning milliy va xalqaro
tajribalariga asoslanish, yoshlarni ekologik ongni rivojlantirishga doir yangi
metodikalarni yaratish imkoniyatlarini kengaytiradi. O‘zbekiston maktabgacha
ta'lim tizimi ekologik tarbiya bo‘yicha ijtimoiy mas'uliyatni oshirishga qaratilgan
yangi yondashuvlarni o‘z ichiga oladi.
Shu nuqtai nazardan, mazkur bitiruv malakaviy ishi ekologik ta’lim va
bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga o‘rgatish masalalariga yangicha
yondashuvni taklif etadi. Bu o‘zgarishlar ekologik ongni shakllantirishning yangi
bosqichini boshlab beradi.
Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga va unga g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga
o‘rgatish jarayoni va uning pedagogik asoslaridir.
Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga va unga g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga
o‘rgatish jarayoni va bu jarayonda qo‘llaniladigan pedagogik yondashuvlar,
metodikalar va usullar hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga va unga g‘amxo‘rlik
ko‘rsatishga o‘rgatish jarayonini tahlil qilish, bu jarayonda ishlatiladigan
4

pedagogik usullar, metodikalar va innovatsion texnologiyalarni o‘rganish hamda
ekologik tarbiyaning samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar ishlab
chiqishdir. Maqsad ekologik tarbiyaning bolalar ongiga qanday ta’sir ko‘rsatishini
va bu jarayonning ta’limdagi o‘rnini chuqur o‘rganishdan iborat.
- Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik ongni shakllantirishning
nazariy asoslarini tahlil qilish.
- Maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik tarbiyaning amaliy usullari
va metodlarini aniqlash.
- Xorijiy va mahalliy tajribalarga asoslanib, ekologik tarbiyaning
samaradorligini oshirish uchun innovatsion pedagogik texnologiyalarni tahlil
qilish.
- Bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga o‘rgatishda interfaol o‘yinlar,
ekskursiyalar va amaliy mashg‘ulotlar kabi metodlarni ishlab chiqish va
amaliyotga joriy etish.
- Ota-onalar va jamiyat bilan hamkorlikda ekologik tarbiya jarayonini
rivojlantirishning samarali yo‘llarini izlash.
Bu maqsad va vazifalar ekologik tarbiya jarayonini samarali amalga
oshirishga yordam beradi va bolalarni ekologik ongli fuqarolar sifatida
tarbiyalashni ta'minlaydi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ekologik ta'limni o‘rganish tarixi
ko‘plab olimlarning va jahon ta'lim tizimlarining hissasi bilan shakllangan. Uning
boshlang‘ich ildizlari XVI-XIX asrlarga borib taqaladi, bu davrda tabiatni va
insonni bir-biri bilan bog‘lab tushunish fikri paydo bo‘ldi. Masalan, Ralf Uoldo
Emerson va Genri Devid Toro kabi faylasuflar tabiat va uning inson hayotidagi
o‘rni haqidagi fikrlarni ilgari surdilar. 20-asrning boshlarida Jon Dewey kabi
ta'limshunoslar ekologik ta'limni tajriba asosida rivojlantirib, bolalarni tabiatga
yaqindan bog‘lash zarurligini ta'kidlashdi 3
.
XX asrning o‘rtalarida ekologik harakat kuchayib, ayniqsa, Reychel
Karsongning “Silent Spring” asari chiqishi bilan ekologiya muammolari global
3
Karsong, R. (1962). Silent Spring.
5

miqyosda muhokama qilina boshlandi. Bu davrda, shuningdek, 1972-yilda
Stokgolmda bo‘lib o‘tgan Insoniyat va Tabiat Konferensiyasi ham ekologik
ta'limga katta e'tibor qaratdi. Konferensiyada ekologik tarbiya masalalari
muhokama qilindi va shu tariqa ekologik ongni rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoj
sezildi 4
.
Bundan tashqari, 1992-yilda Rio de Janeyroda bo‘lib o‘tgan Yer
Konferensiyasida ekologik ta'limni barcha maktab tizimlariga kiritish zarurligi
ta'kidlandi. UNESCO va UNEP ekologik ta'limni targ‘ib qilishda muhim rol
o‘ynadi va ekologik ta'limni jahon bo‘ylab kengaytirish uchun bir qator
tashabbuslarni amalga oshirdi 5
.
Hozirgi kunda, ekologik ta'limning rivojlanishi davom etmoqda va u yosh
avlodni tabiatga bo‘lgan mehr-muhabbatni shakllantirishda davom etmoqda.
Mamlakatlar orasida Germaniya, Kanada, va Finlyandiya kabi davlatlar ekologik
ta'limni rivojlantirishda ilg‘or tajribalarga ega. O‘zbekistonda ham ekologik
ta'limning rivojlanishi va bolalar uchun ekologik ongni shakllantirish borasida
muhim qadamlar qo‘yilmoqda.
Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati . Maktabgacha ta'lim
tashkilotlarida bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga va g‘amxo‘rlik
ko‘rsatishga o‘rgatishning nazariy va amaliy ahamiyati juda katta. Ekologik tarbiya
nafaqat yosh avlodning tabiatga nisbatan mas'uliyatli munosabatini
shakllantirishga yordam beradi, balki ularni jamiyatda ekologik ongni oshirishga,
shuningdek, atrof-muhitni himoya qilishga bo‘lgan mas'uliyatli yondashuvni
rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu jarayon jamiyatning kelajagi uchun muhim
bo‘lib, atrof-muhitning barqaror rivojlanishiga ta'sir qiladi.
Nazariy jihatdan, ekologik ta'lim insonning tabiat bilan bo‘lgan
munosabatlarini shakllantirishning asosiy vositasidir. Tabiat bilan moslashish,
uning resurslarini ehtiyotkorlik bilan ishlatish va ekologik xavflarni kamaytirish
haqida bilimlarni bolalar yoshligidan o‘rgatish zarur. Shuningdek, ekologik tarbiya
4
Orr, D. (1992). Ecological Literacy: Education and the Transition to a Postmodern World.
5
UNESCO-UNEP. (1975). The Belgrade Charter.
6

bolaning umumiy rivojlanishiga, uning axloqiy, estetik va psixologik holatiga
ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. UNESCO va boshqa xalqaro tashkilotlarning ekologik
tarbiya bo‘yicha ko‘rsatmalari va hujjatlari, shu jumladan 1977-yilda bo‘lib o‘tgan
Tbilisi konferensiyasi, ekologik ta'limni umumjahon miqyosida targ‘ib qilishni
asoslab berdi 6
.
Amaliy jihatdan esa, ekologik ta'lim va tarbiya orqali bolalar tabiatni sevib,
unga g‘amxo‘rlik qilishni o‘rganadilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar ekologik
muammolarni tushunib, o‘zlarining kundalik hayotlarida atrof-muhitni asrab-
avaylashga qaratilgan amaliy harakatlar qilishni o‘rganadilar. Bu nafaqat ekologik
ongni oshirish, balki bolalar va ularning oilalarini atrof-muhitni himoya qilishga
undaydi.
Ekologik ta'limni maktabgacha ta'lim tizimlariga kiritishning amaliy
ahamiyati, shuningdek, bu sohada olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va tajribalar
natijasida amalga oshirilgan pedagogik texnologiyalar va metodlarning
samaradorligida ko‘rinadi. Bu pedagogik metodlar bolalarning ekologik faoliyatda
ishtirokini faollashtirib, ularni turli ekologik loyihalarda va tadbirlarda ishtirok
etishga jalb qiladi.
Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi tarkibiy
jihatdan kirish, asosiy qism, 3 ta qism, 6 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iboratdir.
6
UNESCO. (1977). The Tbilisi Declaration: The Intergovernmental Conference on Environmental Education.
7

I-BOB. BOLALARNI ATROF-MUHITNI ASRAB-AVAYLASHGA
O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Atrof-muhit va ekologik tarbiya tushunchasining nazariy asoslari
XX asrning ikkinchi yarmida texnik yangiliklarning rivoji va industrial
jamiyatga o‘tish, inson tafakkuri va ongining mahsuli sifatida taraqqiyot
mezonlarini belgilab berdi. Bu jarayon insoniyat oldida turli xil murakkab
muammolarni yuzaga keltirdi va ular ta’sir doirasining kengligi va ahamiyatiga
ko‘ra global muammolar deb nomlanadi. Natijada mahalliy, mintaqaviy va
umumbashariy ekologik muammolar paydo bo‘ldi va bu muammolar insoniyat
sivilizasiyasining davomiyligiga tahdid solmoqda. Hozirda dunyo aholisining katta
qismi ekotizimning buzilishi va atrof-muhitning ifloslanishi kabi ekologik
muammolarni insoniyat uchun katta xavf deb hisoblamoqda.
Yoshlar ta’limi va tarbiyasida ekologik masalalarga yondashuvni kelajak
nuqtai nazaridan tashkil etish hozirgi kunda muhim ahamiyatga ega. Bu, nafaqat
ekologik bilimlarni kengaytirish, balki ularni amaliyotga joriy etish orqali
yoshlarni ekologik mas'uliyatga yo‘naltirishni ham o‘z ichiga oladi. Ekologik
tarbiyani o‘quvchilarga o‘rgatish ilmiy-nazariy jihatlarni chuqur tahlil qilishni,
shuningdek, ular bilan bog‘liq tarixiy va madaniy merosni ham o‘rganishni taqozo
etadi 7
.
Pedagogikada “ekologik tarbiya” tushunchasi 20-asrning o‘rtalaridan
boshlab keng tarqalgan. Bu, asosan, tabiat bilan muomala va uning himoyasiga
yo‘naltirilgan ta’limni anglatadi. Ekologik ta’lim va tarbiya, tabiatni sevish va
unga hurmat bilan qarashni yoshlar ongida shakllantirishga yordam beradi. Shu
boisdan, ekologik madaniyatni rivojlantirishni yoshlar ta’limining ajralmas qismi
sifatida qarash zarur.
Bunda, inson va tabiatning o‘zaro munosabatlarini o‘rganish, o‘quvchilarga
tabiatni himoya qilishning zarurligini o‘rgatishning muhimligi ko‘zda tutiladi. Bu
jarayon nafaqat ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish, balki tabiiy resurslarni tejash va ular
7
Suxomlinskiy, V.A. Ekologik pedagogika. - Moskva, 1980.
8

bilan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishni ham o‘z ichiga oladi. Ekologik
ta’limni amalga oshirishda, tabiatni muhofaza qilish bilan bog‘liq o‘qitish
metodlari va yondashuvlar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Bugungi kunda ekologik ta’limni rivojlantirish va unga yangicha
yondashuvlar yaratish jarayoni davom etmoqda. 2023-yilda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan yangi qaror va qonunlar, ekologik
ta’limni mamlakatda keng targ‘ib qilishni maqsad qilgan. Bu qaror ekologik
bilimlarni kengaytirish, o‘quvchilarda ekologik madaniyatni shakllantirishga
qaratilgan yangi ta’lim dasturlarini ishlab chiqish, o‘qituvchilarning ekologik
ta’lim bo‘yicha malakasini oshirishni nazarda tutadi. Qaror asosida, maktablarda
ekologik ta’limni yanada mustahkamlash, universitetlarda ekologik fanlarni chuqur
o‘rganish va ilmiy tadqiqotlar olib borishni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha chora-
tadbirlar belgilangan.
Shu bilan birga, ekologik ta’limning asosiy maqsadi yoshlarni tabiat bilan
uyg‘un yashashga, uning resurslaridan to‘g‘ri foydalanishga, ekosistema
muvozanatini saqlashga va ekologik xatarlarni minimallashtirishga o‘rgatishdir.
Bugungi kunda ekologik masalalar nafaqat atrof-muhitni muhofaza qilishga, balki
ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarni barqaror rivojlantirishga ham ta’sir qiladi. Shuning
uchun, ekologik ta’limning samarali amalga oshirilishi jamiyatning kelajagi uchun
nihoyatda muhimdir.
Kelib chiqishi bilan ekologik pedagogika ilmiy soha sifatida tobora
rivojlanmoqda va yirik ta’lim tizimlarida ekologik tarbiya bo‘yicha maxsus
kurslar, seminarlar va tadbirlar o‘tkazilmoqda. Bu jarayon yoshlarning ekologik
ongini oshirish, ular orasida ekologik mas’uliyatni rivojlantirishga yordam beradi.
Qisqacha aytganda, ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish, jamiyatni
ekologik xavfsizligiga oid yangi qadriyatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan asosiy
vosita hisoblanadi.
Ekologik tarbiya — bu tabiatga, atrof-muhitga va ekologik muammolarga
bo‘lgan mas'uliyatli munosabatni shakllantirishni maqsad qilgan pedagogik
jarayon. Uning asosiy maqsadi — bolalarga ekologik bilimlar, tushunchalar va
9

axloqiy qiymatlarni o‘rgatish, ularni atrof-muhitga bo‘lgan mehr-muhabbat va
ehtiyotkorlikka o‘rgatishdir. Ekologik tarbiya bolalar ongini rivojlantirib, ularning
atrof-muhitni qanday muhofaza qilish, ekologik barqarorlikni ta'minlash va
resurslarni tejash kabi masalalarga nisbatan ijobiy munosabatini shakllantiradi 8
.
Ekologik tarbiya nafaqat ekologik bilimlar va tushunchalar orqali, balki
bolalarning tabiatga bo‘lgan axloqiy, estetik va amaliy munosabatlarini ham
shakllantiradi. Bu jarayonning maqsadi — tabiatni asrab-avaylash, resurslarni
tejamkorlik bilan ishlatish, chiqindilarni kamaytirish va ekologik barqarorlikni
ta'minlashga bo‘lgan mas'uliyatni bolalarda rivojlantirishdir. Ekologik tarbiya
orqali bolalar nafaqat tabiatni to‘g‘ri o‘rganish, balki unga ta'sir ko‘rsatish va
muammolarni hal qilishni o‘rganadilar. Shu bilan birga, ekologik tarbiya
jarayonida ekologik ong va madaniyatni shakllantirish, ekologik adolatni
ta'minlash, barqaror rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash kabi maqsadlar ham
kuzatiladi 9
.
Tarbiyaviy jarayonda ekologik tarbiya asosiy o‘rinni egallaydi, chunki
bolalar tomonidan olingan ekologik bilimlar va ko‘nikmalar nafaqat shaxsiy
hayotda, balki jamiyatda ham ekologik mas'’uliyatli qarorlar qabul qilishga yordam
beradi. Ekologik tarbiya, ayniqsa maktabgacha yoshdagi bolalarda, atrof-muhitni
yaxshi tushunish va unga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishni ta'minlashda
juda samarali bo‘ladi.
Ekologik tarbiya bolalarga nafaqat tabiiy muhitni yaxshi ko‘rish, balki ularni
asrab-avaylashni, tabiatni jamiyat va kelajak uchun to‘g‘ri saqlashni o‘rgatadi. Bu
orqali bolalar ekologik adolatni, barqaror rivojlanishni va tabiiy resurslarni
mas'uliyatli ishlatishni o‘rganadilar. Shunday qilib, ekologik tarbiya, nafaqat
ekologik bilimlarni o‘rgatish, balki bolalar ongida ekologik madaniyatni ham
shakllantirishni maqsad qiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik ongni shakllantirishning zarurati,
ularning tabiiy muhitni o‘rganishdagi faol qatnashishlari va tabiatga bo‘lgan
8
Hikki, C., & Burk, M. (2014). "Erta yoshdagi bolalar uchun ekologik ta'limning ahamiyati." Early Childhood
Education Journal.
9
Mackevon, R., & Hopkins, C. (2003). "Ekologik ta'lim jarayonida pedagoglarga qo'llanma." Green Teacher.
10

mas'uliyatni shakllantirishga qaratilgan ijobiy ta'siri bilan bevosita bog‘liqdir. Bu
yoshdagi bolalar hayotga bo‘lgan qiziqishlarini tabiatda kuzatadilar va undan
o‘rganish, unga qarashlari va munosabatlarini shakllantirish jarayoni eng samarali
bu davrda amalga oshiriladi 10
.
Bolalar ekologik ongni o‘rganishda atrof-muhitni nafaqat bilish, balki unga
bevosita aloqada bo‘lish, amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish, tabiatni asrab-
avaylash kabi mas'uliyatli vazifalarni bajarishadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar
atrof-muhitni o‘rganishga juda tayyor, chunki ular bu yoshda tabiatning oddiy,
lekin asosiy qoidalarini tushunishga intilishadi. Ushbu davrda ular tabiatni to‘g‘ri
saqlash, chiqindilarni kamaytirish, resurslardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish,
ekologik muammolarni hal qilishga tayyor bo‘lishni o‘rganishadi.
Bundan tashqari, ekologik tarbiya nafaqat bolalar ongini shakllantirish, balki
ularga ekologik adolat va barqarorlikni ta'minlashni, resurslar va ekologik
tizimlarning muvozanatini saqlashni o‘rgatishdir. Bu jarayon, bolalar tabiatga
bo‘lgan hurmat va ehtiyotkorlikni, ayni paytda, ekologik muammolarga nisbatan
mas'uliyatli yondashuvni rivojlantiradi 11
.
Tarbiyachilar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko‘ra, ekologik ongni
shakllantirishning samarali usullari orasida tabiiy muhitda o‘yinlar o‘ynash,
ekskursiyalar uyushtirish, amaliy mashg‘ulotlar va tabiatni tushuntirishga
qaratilgan darslar mavjud. Bularning barchasi bolalarni faqat bilish emas, balki
faol qatnashishga, o‘zlarini tabiiy muhitda to‘g‘ri tutish, ekologik mas'uliyatni o‘z
ichiga olgan ko‘nikmalarni rivojlantirishga olib keladi.
Bundan tashqari, ekologik ongni shakllantirish nafaqat tabiatga nisbatan
mas'uliyatni oshirish, balki bolalarning shaxsiyati va jamiyatdagi mas'uliyatli o‘rni
haqida ham ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ekologik ongga ega bo‘lgan bolalar o‘z
kelajagida tabiiy resurslarni tejashga, ekologik muammolarni hal qilishda faol
ishtirok etishga tayyor bo‘ladi, bu esa jamiyatda ekologik barqarorlikni
ta'minlashga xizmat qiladi.
10
Chawla, L. (1998). "Bolalar uchun tabiat tajribalari ahamiyati." Children and Nature: Psychological,
Sociocultural, and Evolutionary Investigations.
11
Gibson, J. J. (1979). "Ko‘rish orqali ekologik yondashuv." Houghton Mifflin.
11

1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik tarbiya bo‘yicha
xorijiy va mahalliy tajribalar
Chet mamlakatlarda ta’lim va tarbiyani ekologiyalashtirish O‘zbekistonga
nisbatan barvaqt boshlangan. Shimoliy Yevropa va Amerika mamlakatlarida
atrofmuhitni muhofaza qilish strategiyasidan uning holatini hamma bosqichda
nazorat qilishga tomon qaratildi. Mazkur davlatlarning ichki va tashqi
siyosatlarining barcha sohalarida atrof-muhit muhofazasi masalalari kiritilganligi
nazoratga olinib, insoniyatning atrof-muhitdagi barcha faoliyati barqaror
rivojlanish tamoyillarida to‘liq mos kelishiga xalqaro hamjamiyat etibori
kuchaytirildi. Yangicha yondoshuvning diqqatga sazovor tomonlaridan biri
jamoatchilikka turli xil ekologik axborotlarni erkin olish va tarqatishlariga keng
huquqlar berilganligidadir. Bu jarayonlarda o‘qituvchilar va ekologik
mutaxassislar birgalikda ekologik bilimlar va amaliy ko‘nikmalarni bolalarga
taqdim etish bilan birga, ularni tabiatni sevish va uni asrab-avaylashga o‘rgatadi.
Quyida ba'zi davlatlarda ekologik tarbiya tizimining asosiy tamoyillari va
yondashuvlari keltirilgan.
Finlandiya. Finlandiyada ekologik ta'lim tizimi maktabgacha yoshdagi
bolalarda tabiatga nisbatan mas'uliyatli va ijobiy munosabatni shakllantirishga
katta e'tibor beradi. Bu tizimning asosiy maqsadi, bolalar tabiatni sevishni, uni
asrab-avaylashni va resurslarni tejashni o‘rganishdir. Ekologik tarbiya jarayonida
bolalar tabiatda ko‘p vaqt o‘tkazadilar, bu orqali ular tabiat bilan bevosita aloqada
bo‘lishadi va ekologik mas'uliyatni tushunishadi 12
.
Bolalarga ekologik ongni shakllantirishda, o‘yinlar va amaliy mashg‘ulotlar
muhim ahamiyatga ega. Masalan, bolalar bog‘larda yoki ochiq havoda o‘yinlar
o‘ynashadi, bog‘dorchilik va boshqa ekologik faoliyatlarga jalb qilinadi. Bu
jarayon ularni ekologik mas'uliyatli shaxslar sifatida tarbiyalashga yordam beradi.
Ekologik tarbiyaning bu yondashuvi, bolalarning tabiatni qanday o‘rganishlari,
unga qanday ta'sir ko‘rsatishlari va uni qanday asrab-avaylashlari haqida aniq
tushunchalar yaratadi. Ahtiainen (2009) ta'kidlashicha, Finlandiyada maktabgacha
12
Ahtiainen, H. (2009). Finlandiyada ekologik ta’lim va uning bolalar tarbiyasidagi o‘rni. Helsinki Universiteti.
12

ta'limda ekologik tarbiya nafaqat tabiatni sevish, balki unga bo‘lgan hurmat va
mas'uliyatni shakllantirishga qaratilgan. Bolalar nafaqat tabiatni o‘rganishadi, balki
unga ta'sir qilish va uni saqlashga doir bilimlarni ham o‘zlashtiradilar. Bu jarayon
bolalarning ekologik ongini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi va ularning
kelajakdagi hayotida barqaror ekologik qarorlar qabul qilishga yordam beradi.
Germaniya. Germaniyada ekologik tarbiya tizimi, nafaqat bolalarni
ekologik bilimlar bilan tanishtirish, balki ularning ekologik his-tuyg‘ularini
rivojlantirishga qaratilgan. Maktabgacha ta'limda bu tizimda o‘quvchilarga tabiatni
sevish, uning resurslarini tejash va tabiatga bo‘lgan mas'uliyatni o‘rgatish muhim
ahamiyatga ega. Germaniyada ekologik tarbiyaning asosiy yondashuvi, bolalarni
tabiat bilan bevosita aloqada bo‘lishga va uning o‘zgarishini tushunishga
yo‘naltirilgan. Bu jarayonlar tabiiy muhitni o‘rganish va unga g‘amxo‘rlik qilishni
o‘z ichiga oladi 13
.
Bolalar tabiatda vaqt o‘tkazish, o‘simliklarni parvarishlash, hayvonlar bilan
muloqot qilish kabi faoliyatlar orqali ekologik mas'uliyatni rivojlantirishga harakat
qilinadi. Germaniyada ekologik tarbiyaning samarali usullaridan biri -
bog‘dorchilik va ekoturizm. Bu faoliyatlar orqali bolalar tabiatni sevishni va uni
asrab-avaylashni o‘rganadilar. Ekologik ongni shakllantirishda sayohatlar,
ekoturizm va bog‘dorchilik kabi amaliy faoliyatlar katta rol o‘ynaydi. Bu
faoliyatlar bolalarga atrof-muhitni yaxshilash va uning resurslarini asrab-avaylash
zarurligini tushunishga yordam beradi (Lange, 2016). Shuningdek, Germaniyada
ekologik tarbiyaning muhim tamoyillaridan biri - ularning tabiiy muhitga bo‘lgan
hurmatini oshirishdir. Bolalar uchun ekologik ta'limning samarali shakllari, tabiiy
muhitni bevosita o‘rganish va uni amalda saqlash bo‘yicha faoliyatlar bilan amalga
oshiriladi. Bu usul bolalar ongida ekologik mas'uliyatni rivojlantirishda muhim
omil hisoblanadi.
Yaponiya. Yaponiya ekologik tarbiya tizimi maktabgacha yoshdagi
bolalarga tabiiy resurslarni asrab-avaylash, chiqindilarni kamaytirish va resurslarni
13
Lange, S. (2016). Germaniyada ekologik tarbiya: metodologiyalar va amaliy faoliyatlar. Berlindagi Ekologiya
Instituti.
13

tejash mas'uliyatini shakllantirishga qaratilgan. Yaponiyada ekologik ta'limning
mazmuni nafaqat nazariy bilimlar, balki amaliy faoliyatlar orqali ham bolalarni
o‘rgatishga yo‘naltirilgan. Bu yondashuv, bolalarga tabiatni sevish va unga
mas'uliyatli munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi 14
.
Yaponiya ta'lim tizimida ekologik mas'uliyatni o‘rgatishning asosiy
tamoyillari quyidagilar:
1. Resurslarni tejash – energiya va suvni samarali foydalanish, ularni
tejashga o‘rgatish.
2. Chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash – chiqindilarni to‘g‘ri
ajratish va ularni qayta ishlashga jalb qilish.
3. Tabiatni asrab-avaylash – o‘simliklar va hayvonlar bilan munosabatni
to‘g‘ri tashkil qilish.
Bolalar, amaliy mashg‘ulotlarda qatnashib, real hayotiy sharoitlarda,
masalan, chiqindilarni to‘g‘ri ajratish, qayta ishlash va resurslarni tejash kabi
faoliyatlarda ishtirok etadilar. Bu orqali ular ekologik ong va mas'uliyatni
shakllantirishadi (Takahashi, 2015). Yaponiyaning bu yondashuvi ekologik
ta'limni bolalarning kundalik hayoti bilan bog‘lashga qaratilgan bo‘lib, bu ekologik
mas'uliyatni ular uchun yanada yaqin va tushunarli qiladi. Xorijiy mamlakatlarda
ekologik tarbiya tizimlari ekologik bilimlarni nafaqat o‘qitish, balki bolalar ongida
tabiatga nisbatan mas'uliyatli munosabatni shakllantirishga qaratilgan
yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Finlandiya, Germaniya va Yaponiya kabi davlatlar
ekologik tarbiya tizimida amaliy faoliyatlarni va tabiiy resurslar bilan aloqalarni
o‘rganishga katta ahamiyat berishadi, bu bolalarda ekologik mas'uliyatni
shakllantirishda samarali bo‘ladi. Bu tajribalar, ekologik tarbiyaning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun nafaqat bilimlar, balki amaliy ko‘nikmalar
va his-tuyg‘ularni rivojlantirish zarurligini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda ekologik tarbiya maktabgacha ta'lim tizimining muhim
yo‘nalishiga aylangan, bu sohada qator tashabbuslar amalga oshirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yilgi “Maktabgacha ta'limni
14
Takahashi, Y. (2015). Yaponiyada maktabgacha ta'limda ekologik ongni shakllantirish. Tokio Ta'lim Universiteti.
14

rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 15
qarori, ekologik ta'limni maktabgacha
ta'lim tizimiga integratsiyalashga katta turtki bo‘ldi. Ushbu qaror ekologik
tarbiyaning muhimligini ta'kidlab, uni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan o‘quv
dasturlarini ishlab chiqishda hamda ekologik ongni shakllantirishda yordam berdi.
Ekologik tarbiyaning asosiy yo‘nalishlari . O‘zbekistonda maktabgacha
ta'limda ekologik tarbiya, o‘zbek xalqining an'anaviy tarbiyasiga asoslanib, tabiiy
resurslarni asrab-avaylash va ekologik ongni shakllantirishni maqsad qiladi. Bu
jarayonlar orqali bolalar tabiatni o‘rganadilar, uning muhofazasiga mas'uliyatli
munosabatda bo‘lishni o‘rganadilar, va hayvonlar hamda o‘simliklar dunyosiga
nisbatan g‘amxo‘rlikni rivojlantiradilar. Tabiatni sevish, uning go‘zalligini
tushunish va ekologik mas'uliyatni shakllantirish, ekologik tarbiyaning asosiy
yo‘nalishlaridan biridir.
Ekologik tarbiya jarayonida quyidagi yo‘nalishlarga alohida e'tibor beriladi:
1. Tabiatni o‘rganish : Bolalarga tabiatning o‘ziga xos xususiyatlari va
uning ahamiyatini tushuntirish.
2. Ekologik ongni shakllantirish : Ekologik mas'uliyatni his qilish va
amaliy faoliyatlar orqali tabiatni asrab-avaylashni o‘rganish.
3. Hayvonlar va o‘simliklar dunyosiga bo‘lgan mas'uliyatli munosabat :
Bolalar, hayvonlar va o‘simliklar bilan to‘g‘ri aloqada bo‘lishni o‘rganadilar, ular
bilan bog‘liq ekologik muammolarni tushunishga o‘rgatiladi.
O‘zbekistonning maktabgacha ta'lim tizimida ekologik o‘yinlar,
bog‘dorchilik, chiqindilarni qayta ishlash va boshqa amaliy faoliyatlar orqali
bolalarda ekologik mas'uliyatni rivojlantirishga katta e'tibor beriladi. Bu
yondashuvlar bolalar uchun tabiatga nisbatan hurmat va g‘amxo‘rlikni
rivojlantiradi, ularning ekologik bilimlarini kengaytiradi. O‘zbekistonda ekologik
tarbiya tizimida “Ekologik madaniyatni shakllantirish”ga oid o‘quv dasturlari
maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ekologik ongni rivojlantirish va bolalarda
tabiatga bo‘lgan mas'uliyatni shakllantirish maqsadida amalga oshiriladi. Bu
15
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti (2017). Maktabgacha ta'limni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida qaror.
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori.
15

dasturlar o‘quvchilarga ekologik bilimlarni nafaqat nazariy tarzda, balki amaliy
faoliyatlar orqali ham o‘rgatishni nazarda tutadi. Ekologik o‘yinlar va amaliy
mashg‘ulotlar bolalar uchun ekologik ta'limning asosiy vositalaridan hisoblanadi.
Misol uchun, bog‘dorchilik faoliyatlari orqali bolalar o‘simliklar bilan ishlashni
o‘rganishadi va tabiatga bo‘lgan hurmatni rivojlantiradilar. Chiqindilarni qayta
ishlash kabi faoliyatlar esa bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga, resurslarni
tejashga va chiqindilarni to‘g‘ri ajratishga o‘rgatadi. Bu faoliyatlar orqali bolalarda
ekologik mas'uliyat va atrof-muhitga bo‘lgan ehtiyotkorlikning shakllanishi
ta'minlanadi 16
.
Bundan tashqari, “Ekologik madaniyatni shakllantirish”ga oid o‘quv
dasturlari maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik ongni rivojlantirish va
ularni tabiatga mas'uliyatli munosabatda bo‘lishga o‘rgatishga katta e'tibor
qaratadi. Bu jarayonlarda ekologik madaniyat ni shakllantirishga qaratilgan yangi
metodologiyalar va pedagogik texnologiyalar keng qo‘llaniladi. Misol uchun,
ekologik o‘yinlar , tejamkorlik faoliyatlari va tabiatni asrab-avaylashga qaratilgan
amaliy mashg‘ulotlar ekologik tarbiyani samarali tarzda amalga oshirishga yordam
beradi. Bu jarayonlar orqali bolalar, o‘z navbatida, ekologik qadriyatlar va tabiatga
hurmatni chuqurroq tushunib yetadilar.
Bu dasturlar ekologik ta'limni nafaqat maktabgacha, balki undan keyingi
ta'lim bosqichlarida ham davom ettirishga imkon yaratadi. Ekologik tarbiya tizimi
bolalar uchun tabiat bilan bog‘lanish, unga nisbatan mas'uliyatni his qilish va
tabiatni asrab-avaylashni kundalik hayotda qo‘llashni o‘rgatadi.
Mahalliy tajribalar. Toshkent shahri va viloyatidagi maktabgacha ta'lim
muassasalarida ekologik ongni shakllantirishga qaratilgan loyihalar, asosan,
bolalarga ekologik bilimlarni amaliy tarzda o‘rgatishga qaratilgan. Bu loyihalar
orqali bolalar ekologik bilimlarni nafaqat nazariy tarzda, balki tabiat bilan bevosita
aloqada bo‘lish, ekologik mas'uliyatni rivojlantirish va tabiatni asrab-avaylashga
qaratilgan amaliy faoliyatlarda ishtirok etish orqali o‘rganadilar.
16
Qodirov, S. (2021). O‘zbekistonda ekologik tarbiyaning zamonaviy metodlari. Toshkent: O‘zbekiston Ta'lim
vazirligi.
16

Masalan, ekologik o‘yinlar orqali bolalar chiqindilarni to‘g‘ri ajratish, suvni
tejash, energiya manbalarini iqtisodiy ishlatish kabi amaliy ko‘nikmalarni
o‘zlashtiradilar. Shuningdek, bog‘dorchilik faoliyatlari, o‘simliklar ekish va ularni
parvarishlash, hayvonlarga g‘amxo‘rlik qilish kabi faoliyatlar ekologik tarbiya
jarayonining ajralmas qismlaridir. Ushbu faoliyatlar bolalarda tabiatga bo‘lgan
ijobiy munosabatni shakllantiradi, ekologik ongni rivojlantiradi va ularni tabiatni
saqlashga bo‘lgan mas'uliyatni his qilishga o‘rgatadi. Bundan tashqari,
Toshkentdagi ba'zi maktabgacha ta'lim muassasalarida ekologik ta'limni yanada
samarali qilish uchun, yangi pedagogik metodologiyalar, treninglar va amaliyotlar
tashkil etilmoqda. Shu tariqa, ekologik tarbiya jarayoni maktabgacha yoshdagi
bolalar uchun nafaqat nazariy bilimlar, balki hayotiy amaliyotda qo‘llaniladigan
ko‘nikmalarni o‘rgatishga ham yo‘naltirilgan. Bu metodologiyalarning
samaradorligi va qamrovi, ekologik ta'limning zamonaviy standartlariga mos
ravishda, bolalarning tabiatga bo‘lgan mas'uliyatli munosabatini shakllantirishga
katta yordam beradi.
Yangi metodologiyalar. O‘zbekistonda ekologik ta'limning yangi
metodologiyalarini joriy etish bolalar uchun ekologik mas'uliyatni o‘rgatishda
samarali vosita sifatida faoliyat yuritmoqda. Bu metodologiyalar ekologik o‘yinlar
va amaliy mashg‘ulotlar orqali amalga oshiriladi. Ekologik o‘yinlar bolalarga
tabiatni sevish, uni asrab-avaylash va ekologik mas'uliyatni his qilishga yordam
beradi. Bu o‘yinlar orqali bolalar nafaqat ekologik bilimlarni o‘zlashtiradi, balki
ular amaliy faoliyatda ishtirok etish orqali mas'uliyatli munosabatni
shakllantiradi 17
.
Bundan tashqari, chiqindilarni to‘g‘ri ajratish, suv va energiya resurslarini
tejash kabi amaliy mashg‘ulotlar ko‘plab maktabgacha ta'lim muassasalarida joriy
etilgan. Bu mashg‘ulotlar bolalarni ekologik mas'uliyatga o‘rgatadi va ularni real
hayot sharoitida tabiatga nisbatan mas'uliyatli munosabatda bo‘lishga undaydi.
Bolalar tabiatni himoya qilishga qaratilgan loyihalarda ishtirok etish orqali
ekologik ongni rivojlantiradilar.
17
Birodarov, B. (2020). Mahalliy tajriba: Toshkentda ekologik tarbiya va o‘quv dasturlari. Toshkent: O‘zbek ta'limi.
17

BIRINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA
Birinchi bobda atrof-muhit va ekologik tarbiya tushunchalari chuqur tahlil
qilindi. Atrof-muhitning ekologik tizimlar bilan bog‘liqligi va unga bo‘lgan ta'sirni
o‘rganish ekologiyaning asosiy masalalaridan biri bo‘lib, ekologik tarbiya orqali
bolalarda atrof-muhitga nisbatan mas'uliyatli yondashuvni shakllantirishning
ahamiyati ko‘rsatildi. Ekologik tarbiya, faqat nazariy bilimlar bilan cheklanib
qolmay, balki bolalarni amaliy faoliyatlarda ishtirok etishga undashga qaratilgan.
Bu jarayonda atrof-muhitni asrab-avaylashning turli usullari va bolalarga
o‘rgatishning samarali usullari tahlil qilindi. Ekologik ongni shakllantirish, atrof-
muhitga bo‘lgan mas'uliyatli munosabatni rivojlantirish va ekologik barqarorlikni
ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Xorijiy tajribalar, masalan, Finlyandiya,
Germaniya, Yaponiya kabi mamlakatlardagi ekologik tarbiya tizimi o‘zida bolalar
uchun ekologik o‘yinlar, tabiatda vaqt o‘tkazish va amaliy mashg‘ulotlar orqali
ekologik bilimlarni shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Xorijiy tajribalar, bolalarga
tabiatga nisbatan mas'uliyatli munosabatni o‘rgatishda samarali bo‘lgan
metodologiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi.
Mahalliy tajribalar tahlil qilinib, O‘zbekistondagi maktabgacha ta'lim
muassasalarida ekologik tarbiyaning rivojlanish istiqbollari ko‘rib chiqildi. Bu
jarayonlarda bolalarni ekologik mas'uliyatni o‘rgatishda o‘zbek an'analariga mos
metodologiyalar va strategiyalar joriy qilinishi ta'kidlandi. Mahalliy tajribalarda
ekologik o‘yinlar, chiqindilarni qayta ishlash, bog‘dorchilik va tabiatni asrab-
avaylash kabi amaliy mashg‘ulotlar muhim o‘rin tutadi. Shu bilan birga, ekologik
ta'limning samarali amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan metodologiyalar va
strategiyalar belgilandi. O‘zbekistonda ekologik ta'limni rivojlantirish va bolalarga
ekologik ongni shakllantirishning istiqbollari, ta'lim tizimining barcha
bosqichlarida ekologik tarbiya nazariyasi va amaliyotining uyg‘unligini ta'minlash
orqali, ekologik madaniyatni shakllantirishda muhim qadamlar qo‘yilishi zarurligi
aytib o‘tildi. Ekologik ta'limda zamonaviy yondashuvlarni joriy etish, bolalarda
ekologik ongni rivojlantirish va atrof-muhitni asrab-avaylashga bo‘lgan
mas'uliyatli yondashuvni kuchaytirishda katta ahamiyatga ega.
18

II-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA ATROF-MUHITGA
G‘AMXO‘RLIKNI SHAKLLANTIRISH METODLARI
2.1. Bolalarning atrof-muhitga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish usullari
Bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylashga o‘rgatishda ularning tabiatga
bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish jarayonning birinchi bosqichi hisoblanadi. Tabiatni
sevish va qadrlashga bolalikdan o‘rgatilgan taqdirda, bu ularda ekologik ongni
shakllantirishda muhim poydevor bo‘ladi. Bu bo‘limda bolalarda qiziqish
uyg‘otishning ikki asosiy usuli — tabiat qo‘ynidagi mashg‘ulotlar va o‘yinlar
orqali tarbiya yoritiladi.
Tabiat qo‘ynida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar va ekskursiyalar bolalarda
ekologik ongni shakllantirishning eng samarali va qulay usuli hisoblanadi. Ushbu
mashg‘ulotlar bolalarga nafaqat tabiatni ko‘rish, balki u bilan bevosita muloqot
qilish imkoniyatini yaratadi. Tabiatni o‘rganish orqali bolalar uning go‘zalligi,
murakkabligi va ularning atrof-muhitga bo‘lgan mas'uliyatini anglaydilar 18
.
Quyida ushbu mashg‘ulotlarni tashkil qilishning ayrim samarali yo‘llarini
ko‘rib chiqamiz:
Tabiatni kuzatish faoliyatlari: Tabiatda bolalar bilan amalga oshiriladigan
faoliyatlar o‘z-o‘zidan tabiatning ajib jarayonlarini o‘rganishga yordam beradi.
Masalan, o‘rmonlarda daraxtlarning barglarini kuzatish, qushlarning parvozini
o‘rganish, havo haroratining qanday o‘zgarishini seza olish orqali bolalar
tabiatning o‘zgaruvchan xususiyatlari bilan tanishadilar. Bu faoliyatlar ularning
sezgi va diqqatini rivojlantiradi va tabiiy muhitni tushunishda yirik qadam
tashlashga yordam beradi. Tabiatni kuzatish orqali bolalar tabiatni nafaqat yuzaki
tarzda, balki chuqurroq his qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar (Takahashi, 2015).
Jonli tajribalar o‘tkazish: Bolalar uchun tabiatda jonli tajribalar o‘tkazish
nafaqat bilimni o‘rganish, balki amaliyotga qo‘llash imkoniyatini yaratadi.
Masalan, bolalarga urug‘ni tuproqqa ekib, uni sug‘orish orqali o‘simlikning o‘sish
jarayonini kuzatish. Bu turdagi faoliyatlar bolalarga tabiatni haqiqatan tushunishga
18
Xudoyberdiyev, X. (2020). Ekologiya va tabiiy resurslar — Toshkent: O‘zbekiston davlat nashriyoti.
19

yordam beradi. Urug‘ning o‘sishi jarayoni, o‘simliklar va ularning zarur
sharoitlarini bilish, bolalarni nafaqat tabiiy jarayonlar bilan tanishtiradi, balki
ularni tabiatga bo‘lgan mehrini oshiradi (Lange, 2016).
Fasllar o‘zgarishini kuzatish: Tabiatning fasl o‘zgarishini kuzatish,
bolalarga yilning turli davrlarida tabiatning qanday o‘zgarishini ko‘rsatadi.
Masalan, qishda daraxtlarning shoxlari quruq bo‘lib, yozda ularning barglari yashil
bo‘ladi. Bahorda gullar ochilib, kuzda o‘simliklar o‘z jarayonlarini yakunlaydi.
Bunday kuzatishlar bolalarga fasllarning tabiatdagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqligini
tushuntirishga yordam beradi. Bu, o‘z navbatida, bolalarda tabiatga bo‘lgan mehrni
yanada kuchaytiradi, ekologik muvozanatni tushunishga yordam beradi
(Takahashi, 2015).
Tabiatni himoya qilish bo‘yicha faoliyatlar: Tabiat qo‘ynida
o‘tkaziladigan ekskursiyalar va mashg‘ulotlar bolalar uchun tabiatni himoya
qilishni o‘rgatishning samarali vositasidir. Bolalar o‘simliklarni parvarish qilish,
ularni sug‘orish yoki tabiiy muhitni buzmaslik kabi faoliyatlar orqali tabiatga
nisbatan mas'uliyatli munosabatda bo‘lishni o‘rganadilar. Masalan, o‘simliklarga
g‘amxo‘rlik qilish, hayvonlarni kuzatish va ularga yordam berish bolalarga tabiatni
asrab-avaylashni o‘rgatish uchun ajoyib imkoniyat yaratadi.
Interaktiv faoliyatlar: Tabiatda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar bolalar uchun
faqat kuzatish emas, balki interaktiv faoliyatlar o‘tkazishga imkon beradi. Masalan,
tabiatdagi resurslar bilan ishlash (qayta ishlash, chiqindilarni ajratish, tabiatni toza
saqlash) orqali bolalar amaliy tajribaga ega bo‘ladilar. Bu faoliyatlar ularni
ekologik ongni shakllantirishga va tabiatni saqlashga yo‘naltiradi.
Bunday mashg‘ulotlar va ekskursiyalar bolalarga tabiatni anglash, uni
hurmat qilish va unga g‘amxo‘rlik qilishni o‘rgatishda samarali vosita hisoblanadi.
Ular faqat o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli qilish bilan birga, bolalarda
mas'uliyatli va ekologik jihatdan ongli munosabatni rivojlantiradi.
Ekskursiyalarni tashkil etish yo‘llari .
Ekskursiyalarni tashkil etish bolalar uchun tabiat bilan bevosita aloqada
bo‘lish, ekologik mas'uliyatni o‘rgatish va ekologik ongni shakllantirishda muhim
20

vosita hisoblanadi. Ushbu jarayonni yanada samarali qilish uchun quyidagi
metodlar qo‘llanilishi mumkin:
Ekologik bog‘lar yoki qishloq joylarga tashrif . Ekologik bog‘lar va
qishloq joylari bolalarga tabiatni yanada chuqurroq o‘rganish imkoniyatini
yaratadi. Bu joylarda bolalar o‘simliklar va hayvonlar bilan bevosita tanishib,
ularning yashash muhitini o‘rganadilar. Ekologik bog‘larda o‘simliklarning o‘sish
jarayonini kuzatish, hayvonlarning tabiiy yashash muhitlarini o‘rganish bolalarda
ekologik ongni rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, o‘rmonlarga ekskursiya
qilib, bolalar o‘simliklarning qanday o‘sishini va hayvonlarning qanday yashash
sharoitlarida yashashini tushunib yetadilar (Lange, 2016).
Bundan tashqari, ekologik bog‘lar, o‘simliklar va hayvonlarning turli xil
turlarini ko‘rishga yordam beradi. Bu, bolalarga ekologik turli tizimlarning o‘zaro
bog‘liqligini tushunishga imkoniyat yaratadi. Qishloq joylariga sayohat qilish esa,
bolalarga tabiatdagi turli muhitlarni, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish
imkonini beradi. Bu tajribalar bolalarda atrof-muhitga bo‘lgan qiziqishni yanada
oshiradi va tabiatni asrab-avaylashni o‘rganishga undaydi (Takahashi, 2015).
Tabiatni asrash bo‘yicha muhokamalar . Ekskursiyalar davomida
o‘qituvchilar bolalar bilan tabiatni asrashning ahamiyati haqida suhbatlar
o‘tkazishlari mumkin. Bolalar uchun bu turdagi muhokamalar juda foydali, chunki
ular tabiatni qanday himoya qilish kerakligini tushunishga yordam beradi. Misol
uchun, daraxtlarni kesmaslik yoki suvni tejash kabi oddiy, ammo samarali
usullarni tushuntirish, bolalarning atrof-muhitni asrab-avaylashdagi mas'uliyatini
oshiradi.
Suhbatlar orqali bolalar ekologik mas'uliyatni o‘rganadilar. “Nega
daraxtlarni kesmaslik kerak?” yoki “Nima uchun qushlarni himoya qilishimiz
kerak?” kabi savollar orqali ularning fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Shuningdek,
bolalar tabiatni himoya qilishning faqat badiiy va ilmiy jihatlari emas, balki har bir
insonning kundalik hayotida amalga oshirishi lozim bo‘lgan amaliy
mas'uliyatlarini ham anglaydilar. Bunday suhbatlar bolalarga nafaqat ekologik
21

bilimlarni, balki amaliy ko‘nikmalarni ham o‘rgatadi (Lange, 2016; Takahashi,
2015).
Ekskursiyalar bolalar uchun tabiatni o‘rganish, uni tushunish va saqlashga
qaratilgan muhim faoliyat bo‘lib, bolalar o‘zlarining ekologik mas'uliyatlarini
anglashadi va tabiatga bo‘lgan mehr-muhabbatlarini rivojlantiradilar. Bu metodlar
bolalarda ekologik ongni shakllantirishda eng samarali vositalardan biridir 19
.
Ekologik tarbiyaning amalga oshirilishida MTT (Bolalar bog‘chasi)
xodimlari, tarbiyachilar va ota-onalar mas'uliyatli rol o‘ynaydi. Muntazam ravishda
o‘tkaziladigan tadbirlar bolalarda ekologik ongni shakllantiradi, tabiiy resurslarni
asrab-avaylashga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi. Tarbiyachilar bolalar uchun
ekologiya haqidagi bilimlarni yanada tushunarli qilish uchun “Tabiat soatlari” va
“Ekologik xaritalar” kabi vositalardan foydalanadilar. Bu orqali bolalar gullarning
ochilishi va yopilishi, qushlarning chirqillashi kabi ekologik hodisalarni
o‘rganadilar. Ekologik xaritalar orqali esa bolalar, tabiatni himoya qilish belgilari
orqali atrof-muhitni asrashga o‘rganadilar.
Bolalarda tabiatga bo‘lgan mehrni shakllantirishda amaliy o‘yinlar va
topshiriqlar muhim vositalardan biridir. Bu o‘yinlar bolalarga tabiatni o‘rganish,
uning ahamiyatini tushunish va ekologik mas'uliyatni rivojlantirish imkonini
beradi. O‘yin orqali bolalar tabiatga bo‘lgan iliq munosabatni shakllantirib,
o‘rganish jarayonini qiziqarli qiladi. Masalan, “Tabiatni kim yaxshi biladi?”
viktorinasi o‘simliklar va hayvonlar haqida bilishlarni mustahkamlashga yordam
beradi. Bu o‘yin orqali bolalar nafaqat atrof-muhitni, balki uning inson hayotidagi
o‘rni va ahamiyatini o‘rganadilar. Shu bilan birga, “Qanday yordam bera olamiz?”
o‘yini bolalarga tabiatni asrashga qaratilgan ko‘nikmalarni o‘rgatadi. Bu o‘yinda
bolalar tabiatdagi muammolarni hal qilish usullarini topadilar, masalan, daraxtni
sug‘orish yoki axlatni yig‘ish. Bu jarayon bolalarda ekologik ongni rivojlantiradi.
Rolli o‘yinlar ham juda foydalidir. Bolalar tabiatni himoya qilishda turli
rollarni o‘ynab, o‘zlarini tabiatning bir qismi sifatida his qilishadi. Ular daraxtlarni,
hayvonlarni himoya qiluvchi yoki tabiiy resurslarni tejashga harakat qiluvchi rolda
19
Mamatov, F. (2019). Bolalar ta'limida ekologik tarbiya — Samarqand: Samarqand davlat universiteti nashriyoti.
22

bo‘lish orqali ekologik ongni chuqurlashtiradilar. Bunday o‘yinlar nafaqat
ekologik bilimlarni mustahkamlaydi, balki bolalarda tabiatga nisbatan mas'uliyatli
munosabatni shakllantiradi.
Amaliy topshiriqlar ham bolalar uchun samarali bo‘ladi. Tabiatni kuzatish,
o‘simliklar yoki hayvonlar bilan bog‘liq topshiriqlar bolalar diqqatini oshiradi va
ular o‘rganayotgan narsalarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatini yaratadi. Masalan,
bolalar o‘simliklarni ekib, ularga g‘amxo‘rlik qilish orqali tabiatni to‘g‘ri parvarish
qilishni o‘rganadilar. Bu topshiriqlar orqali bolalar nafaqat tabiatni kuzatishni,
balki unga ta'sir qilishni ham o‘rganadilar.
Bundan tashqari, ekologik maslahatlar berish, masalan, chiqindilarni to‘g‘ri
ajratish yoki suvni tejash kabi oddiy, lekin samarali maslahatlar bolalarda tabiatga
nisbatan ongli va mas'uliyatli munosabatni rivojlantiradi. Shu tarzda, bolalar
ekologik bilimlarni o‘zlashtirib, atrof-muhitni asrashda o‘z hissalarini qo‘shishni
o‘rganadilar. Bu o‘yinlar va topshiriqlar orqali bolalar tabiatga bo‘lgan mehrni
shakllantiradilar va ekologik mas'uliyatni chuqur anglashadi 20
.
Ijodiy topshiriqlar bolalarda tabiatga bo‘lgan mehrni shakllantirishda juda
samarali vositalardir. Ushbu topshiriqlar bolalarning tasavvuri, ijodiy fikrlashini
rivojlantirish va tabiatni anglash qobiliyatini oshirishga yordam beradi.
20
Juraev, M. (2021). Bolalarga ekologik tarbiya berishning metodikasi — Buxoro: Buxoro davlat universiteti
nashriyoti.
23

1-rasm. Tabiatni qanday tasavvur qilasan? yoki Tabiatni asrash uchun
nima qilamiz?
Rasm chizish topshirig‘i bolalarga tabiatni qanday ko‘rishlarini ifodalash
imkonini beradi. Masalan, “Tabiatni qanday tasavvur qilasan?” yoki “Tabiatni
asrash uchun nima qilamiz?” kabi mavzularda rasm chizish orqali bolalar tabiatga
bo‘lgan munosabatlarini ifodalaydilar (1-rasm). Bu topshiriq nafaqat bolalarning
ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi, balki tabiatning go‘zalligi va ahamiyatini
anglashga ham yordam beradi.
Hikoya yaratish ham bolalar uchun samarali ijodiy topshiriq hisoblanadi.
“Daraxtning hayoti” yoki “Quyoshli kun” kabi mavzularda kichik hikoya yozish
yoki uni og‘zaki aytib berish bolalarga tabiatni boshqalar bilan baham ko‘rish
imkonini beradi. Bu usul bolalarga tabiatdagi voqealarni tasavvur qilish va ularga
o‘z fikrlarini ifodalash imkoniyatini yaratadi.
Ekologik burchak yaratish topshiriqi bolalar uchun qiziqarli va ta’limiy
faoliyatdir. Guruh bo‘lib ishlash orqali bolalar kichik “ekologik burchak”
yaratishadi. Bu burchakda gul ekish yoki hayvonlarning rasmlarini bezash kabi
faoliyatlar bo‘lishi mumkin. Bu topshiriq bolalarga tabiatni amalda qo‘llab-
quvvatlash va ekologik ongni shakllantirish imkoniyatini beradi.
Bunday ijodiy topshiriqlar bolalarda tabiatga bo‘lgan mehrni yanada
mustahkamlashga yordam beradi, chunki ular tabiatni nafaqat kuzatish, balki uni
ijodiy tarzda tushunish va ifodalash imkoniyatini ham qo‘lga kiritadilar.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni ekologik ta’lim va tarbiyalashda turli xil
o‘yinlar keng qo‘llaniladi:
 Didaktik o‘yinlar – mazmuni puxta ishlab chiqilgan, o‘z qoidalariga ega
o‘yinlardir. Didaktik o‘yinlar jarayonida bolalar tabiat hodisalari va obyektlari,
o‘simliklar, hayvonlar haqidagi tasavvurlarini aniqlashtiradilar, mustahkamlaydilar
va kengaytiradilar. Bu o‘yinlar bolalarga tabiat obyektlari bilan ishlash, ularni
solishtirish va tashqi belgilaridagi o‘zgarishlarni kuzatish imkonini beradi. Ko‘plab
o‘yinlar bolalarda umumlashtirish va tasniflash layoqatini shakllantiradi,
shuningdek, tabiatga nisbatan hissiy munosabat uyg‘otadi.
24

 Rasmli-ko‘rgazmali o‘yinlar – lotto, domino, bo‘lingan va
juftlashtirilgan rasmlar kabi o‘yinlardir. Bu o‘yinlar orqali bolalarning o‘simliklar,
hayvonlar va jonsiz tabiat hodisalari haqidagi bilimlari aniqlashtiriladi,
tizimlashtiriladi va tasniflanadi.
 So‘z o‘yinlari – bolalar ega bo‘lgan turli xil bilimlar va so‘z ma’nolariga
asoslangan o‘yinlardir. Ular bolalarning buyumlarning xususiyatlari va belgilariga
oid bilimlarini mustahkamlash uchun tashkil etiladi.
 Tabiatshunoslik yo‘nalishidagi harakatli o‘yinlar – hayvonlarning
odatlariga va ularning turmush tarziga taqlid qilish bilan bog‘liq o‘yinlardir.
Harakatlarga taqlid qilish va tovushlarni o‘xshatish orqali bolalar o‘z bilimlarini
mustahkamlashadi; o‘yin davomida tuyilgan quvonch hissi esa tabiatga bo‘lgan
qiziqishni yanada kuchaytiradi.
 Eksperimental o‘yinlar – jismoniy va tabiiy hodisalar hamda
qonuniyatlarning haqqoniyligini tekshirishga imkon beradi.
 Ekologik yo‘naltirilgan o‘yinlar – atrof-muhit haqidagi oddiy
o‘yinlardan farq qiladi. Masalan, jonli tabiat vakillari va jonsiz tabiat obyektlarini
tanishtiruvchi o‘yinlar, masalan, “Yaproq qaysi daraxtniki?” atrof olam bilan
tanishtiruvchi bo‘lsa-da, ekologik yo‘naltirilmagan hisoblanadi. Ammo
chiqindilarni saralash o‘yini ekologik o‘yin bo‘lib, insonning tabiatga qanday
yordam berishi mumkinligini ochib beradi.
 “Maftunkor chiqindi” deb nomlanuvchi usul chiqindilar bilan to‘g‘ri
munosabatda bo‘lish madaniyatini shakllantirish uchun qo‘llanadi. Bu didaktik
o‘yinlar majmuasi bo‘lib, asosida bixeviorizm konsepsiyasi yotadi.
Rag‘batlantirish va motivatsiya orqali bolalarda chiqindilar bilan ishlashga oid
foydali xulq-atvor shakllantiriladi.
 Modellashtirish – pedagog va bolalarning modellarni qurishda
birgalikdagi faoliyatidir. Modellashtirish tabiiy obyektlarning xususiyatlari,
tuzilishi va ular o‘rtasidagi munosabatlarni bolalarga samarali o‘rgatadi. Bu usul
haqiqiy obyektlarni buyumlar, chizmali tasvirlar yoki belgilar bilan almashtirishga
asoslanadi.
25

 Tajribalar va sinovlar – bolalarning tabiat haqidagi bilimlarini ongli
ravishda o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Tajribalar kuzatish, aqliy faoliyatni
rivojlantiradi, sabab-oqibat jarayonlarini tushunishlarini ta’minlaydi.
Kuzatilayotgan hodisalarning sabablarini ochib berish orqali bolalar hukm va
xulosalar chiqarishga o‘rgatiladi.
Tajribalar odatda katta guruhlarda o‘tkaziladi, kichik va o‘rta guruhlarda esa
alohida qidiruv harakatlari qo‘llaniladi. Tajribalarni o‘tkazishda o‘simliklar va
hayvonlarga zarar yetkazmaslik shart. Tajribalar bolalarning tabiatga bo‘lgan
qiziqishini shakllantiradi va ularning kuzatuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Tasviriy va teatrlashtirilgan faoliyat – ijodiy faoliyat bolalarda alohida
qiziqish uyg‘otadi, ular o‘z qo‘llari bilan turli xil materiallardan (tabiiy va chiqindi
materiallar, qog‘oz, lentalar, ip, mato, plastilin) narsa-buyumlar yasaydilar, jonli va
jonsiz tabiat obyektlaridan foydalangan holda plastilindan rasmlar hosil qiladilar,
rasm chizadilar, applikatsiyalar bilan shug‘ullanadilar, gerbariy to‘playdilar va
tuzadilar, kichik kitobchalar yasaydilar. Qoida tariqasida, asosiy mavzu sifatida
tabiat va tabiiy boyliklarni muhofaza qilish tanlanadi. Bu yerda bolalar o‘z
fantaziyasi va ijodiy qobiliyatlaridan to‘liq foydalanishlari mumkin: asosiy
materialga egalik qiladilar, illyustratsiyalar yasaydilar, krossvord va rebuslar
tuzadilar. Bolalar ekologik teatri – bu ekologik ta’lim va tarbiyaning ijodkorlik
bilan birlashuvi. Teatrni yaratishdan maqsad – bolalarni yaqin atrofdagi ekologik
muammolarni aks ettirishga o‘rgatish, tomoshabinlarni tabiatni muhofaza
qilishning asosiy tamoyillariga rioya qilishga, tabiiy va ijtimoiy muhitda muayyan
xulq-atvor qoidalariga amal qilishga chaqirish. Dolzarb ekologik muammolar
haqidagi ma’lumotlar teatrlashtirilgan shaklda nafaqat esda qoladi, balki
“jonlanadi” va ta’sirchanroq bo‘ladi. Ekologik teatr yordamida pedagog bolalar
bilan birgalikda asosiy mavzusi o‘tkir ekologik muammolar bo‘lgan sahnalar,
kichik spektakllar tayyorlaydi.
Pedagogning roli samarali ijodiy faoliyat, o‘rganilayotgan hodisa va
obyektlarning tarbiyaviy ta’sirini ochish uchun shart-sharoit yaratish, ijodkorlik,
o‘zaro ishonch va yordam muhitini shakllantirishda namoyon bo‘ladi. Ekologik
26

teatr ekologik ta’lim va tarbiyaning barcha yo‘nalishlarini uyg‘unlashtirish uchun
ajoyib imkoniyat yaratadi. Chiqindi yig‘ish bo‘yicha tadbirlar yangi
spektakllarning mavzusiga aylanishi, ularni hayotdan olingan yorqin, jonli
epizodlar bilan boyitishi mumkin. Bola kichik spektaklda rol o‘ynar ekan, o‘zidagi
artistlik mahoratiga tayanib, hayvonlar yoki o‘simliklarga taqlid qilishni o‘rganadi
(masalan, quyoncha, quyoshga bo‘y cho‘zgan gulcha). Spektaklni
sahnalashtirishda dastlab ekologik muammoni ko‘rib chiqish va tahlil qilish, uni
baholash va hal qilishning mumkin bo‘lgan yo‘llarini topish amalga oshiriladi.
So‘ngra sahna liboslari, dekoratsiyalar tayyorlanadi, bunda hamma narsa aks
ettirish rejalashtirilayotgan muammoni ochib berishga qaratiladi.
MTTda “Ekologik gazeta” deganda tabiatni muhofaza qilish mavzusida
plakatlar tayyorlash va e’lon qilishni tushunish mumkin. Rasmlar tanlovini
o‘tkazish ham o‘z o‘rniga ega, masalan: “Bahorni tasvirlang”, “Qushlar shahri”,
“Hayvonlarni himoya qilish”, “Dunyo bolalar nigohida”.
Ko‘rgazmali o‘qitish usullari – kuzatish, rasmlarga qarash, modellar,
kinofilmlar, videofilmlar, taqdimotlar uyushtirishni o‘z ichiga oladi. Ko‘rgazmali
usullar maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish faoliyati imkoniyatlariga to‘liq
mos keladi, ularda tabiat haqida jonli, yorqin tasavvur hosil bo‘lishini ta’minlaydi.
Kuzatish – ekologik ta’lim va tarbiyaning asosiy usuli hisoblanadi. Kuzatish
– bu pedagog tomonidan maxsus tashkil etilgan, maqsadli, tizimli, u yoki bu
darajadagi davomiylikka ega bo‘lgan, bolalar tomonidan tabiat obyektlari va
hodisalarini faol idrok etishga qaratilgan jarayon. Kuzatishning maqsadi turli
bilimlarni o‘zlashtirish, jumladan, obyektlarning (o‘simliklar, hayvonlar),
mavsumiy kuzatishlarning o‘zgarishi va rivojlanishining sabablari, predmetlarning
xususiyat va sifatlari, obyektlarning tuzilishi va tashqi ko‘rinishi haqidagi
ma’lumotlarni o‘zlashtirishdan iborat.
Pedagog o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga muvaffaqiyatli erishish uchun
bolalarning faol idrok etishiga zamin yaratadigan maxsus usullarni o‘ylab topadi
va qo‘llaydi: savollar beradi, obyektlarni tekshirishni va bir-biri bilan solishtirishni
taklif qiladi, alohida tabiat obyektlari va hodisalari o‘rtasidagi aloqani aniqlashni
27

so‘raydi. Kuzatish jarayoniga turli sezgi a'zolarining jalb qilinishi
o‘zlashtirilayotgan bilimlarning to‘laqonligi va aniqgini ta’minlaydi.
2.2. Ekologik ta'lim jarayonida innovatsion pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash
Dunyodagi texnologiya bozorida mamlakatlar va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar
o'rtasidagi raqobat yangi bosqichga o'tdi. Ushbu raqobat, ayniqsa, yuqori sifatli va
qiymatli inson kapitalini yaratishning asosiy omiliga aylangan. Har qanday
iqtisodiy, ilmiy, texnologik yutuqlar va “sakrashlar” faqat o'qimishli, bilimli,
izlanuvchan, tashabbuskor va fidokor kishilarning armiyasi – innovatsion inson
kapitali yordamida amalga oshirilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi tasdiqlangan bo‘lib, uning asosiy maqsadi – zamonaviy bilim va
yuqori ma’naviy-axloqiy fazilatlarga ega, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali
kadrlar tayyorlashni sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishdir. Bu, shuningdek,
ta’lim tizimini modernizatsiya qilish va ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan
holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan.
Innovatsion rivojlanish jamiyatning barcha a’zolarida, xususan, turli
tashkilotlar, korxonalar va firmalar xodimlarida innovatsion bilimlarga asoslangan
faoliyatni shakllantirishni talab qiladi. Bunday rivojlanishning asosiy maqsadi –
innovatsion insonni shakllantirish. Innovatsion inson – bu mamlakatning har bir
fuqarosi, kimki iqtisodiy taraqqiyotda, fan, texnika va texnologiyalardagi
o‘zgarishlarga faol hissa qo‘shadi va bu o‘zgarishlar uning hayotiy tamoyillarining
ajralmas qismi bo‘lib qoladi.
Innovatsion muhitda har bir shaxsning o‘z qobiliyati, qiziqishi va
salohiyatidan kelib chiqqan holda vazifalarni samarali bajarish talab etiladi. Ushbu
muhitda minimal talablar yuqori bo‘lib, eng muhimlari: uzluksiz ta’lim olishga
tayyor bo‘lish, mustaqil ta’lim olishga harakat qilish, yangilikka intilish, tanqidiy
fikrlash, ilmiy mushohada qilish, komanda bilan ishlash va raqobatbardoshlilikni
namoyon qilish kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishdir.
28

Bunday innovatsion insonlarni tayyorlash jarayonida ilg‘or xorijiy tajribani
qo‘llash, yangi zamonaviy usullar va vositalardan foydalanish juda muhimdir.
O‘qituvchilar faqat bilim manbai bo‘lmasdan, balki talabalar uchun mustaqil
ishlash jarayonini tashkil etuvchi, maslahatchi va o‘quv jarayonini boshqaruvchi
bo‘lishi kerak. Bugungi kunda o‘qituvchi o‘z ilmiy salohiyatini va pedagogik
mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi zarur.
O‘qituvchining ijodiy yondashuvi talabalar tomonidan o‘qish faniga ijobiy
munosabatni shakllantirishning asosiy shartidir. O‘qitishning interfaol metodlari
o‘quv jarayonini samarali tashkil etish va talabalar faolligini oshirishda muhim
ahamiyatga ega. Interfaol metodlar talabalar bilan o‘zaro hamkorlikni rivojlantirib,
o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiradi.
Innovatsion insonlarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish jarayonida
zamonaviy metodlar va interfaol o‘qitish usullaridan foydalanish juda muhim. Bu
talabalar faolligini oshiradi, ularni mustaqil fikrlashga undaydi va ularda amaliy
ko‘nikmalarni shakllantiradi. O‘quv jarayoniga innovatsion yondashuvlar
kiritilishi, talabalarni muammoni hal qilishda, jamoada ishlashda, tanqidiy
fikrlashda va o‘z nuqtai nazarini himoya qilishda muvaffaqiyatli bo‘lishlarini
ta’minlaydi.
Shunday qilib, bugungi kunda ekologik ta'lim, insoniyatning atrof-muhitga
bo‘lgan mas'uliyatini shakllantirishda juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
jarayonda innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo‘llash ekologik bilimlarni
yanada samarali tarzda uzatish va o‘quvchilarda ekologik ongni rivojlantirishda
asosiy vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Quyidagi innovatsion pedagogik
texnologiyalar ekologik ta'lim jarayonini yanada samarali qilishda yordam beradi.
Texnologik vositalar va vizual darsliklardan foydalanish 21
. Innovatsion
pedagogik texnologiyalar ekologik ta'limni samarali o‘tkazish uchun juda muhim
vositalar bo‘lib, zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash nafaqat ta'limning sifatini
oshiradi, balki o‘quvchilarga ekologik bilimlarni o‘rganish jarayonini yanada
21
Shamsutdinov, A. (2019). Innovatsion pedagogik texnologiyalarni ekologik ta'limda qo‘llash (Application of
Innovative Pedagogical Technologies in Environmental Education). Journal of Pedagogical Studies, 35(1), 27-37.
29

qiziqarli va interaktiv qiladi. Quyidagi texnologik vositalar va vizual darsliklar
ekologik ta'limda samarali foydalanish uchun muhim rol o‘ynaydi:
1. Virtual laboratoriyalar . Virtual laboratoriyalar ekologik ta'limda yangi
va innovatsion usul bo‘lib, ular o‘quvchilarga atrof-muhitni tahlil qilishda amaliy
tajriba orttirish imkonini beradi. Masalan, o‘quvchilar virtual laboratoriya orqali
ekologik tajribalarda ishtirok etishlari, havoning ifloslanish darajasini o‘lchash,
o‘rmonlarning ekologik holatini tekshirish, turli suv resurslarining sifatini
o‘rganishlari mumkin.
Bundan tashqari, virtual laboratoriyalar o‘quvchilarga quyidagi ekologik
jarayonlarni o‘rganishga imkon beradi:
 Atmosferadagi ifloslanish : Havodagi ifloslanish darajasi va uning
ekologik tizimlarga ta'siri haqida o‘rganish, o‘simlik va hayvonot dunyosiga
qanday salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkinligini ko‘rsatadi.
 Suv manbalari : Suvning ifloslanish darajasi va uning turli
ekosistemalar, jumladan, baliq va boshqa suvda yashovchi organizmlar uchun
ta'sirini simulyatsiya qilish.
 Tuproq ifloslanishi : Turli ifloslantiruvchi moddalar (kimyoviy,
biologik, fizik)ning tuproq sifatiga ta'siri va ekotizimlar uchun xavfini o‘rganish.
2. Ekologik simulatsiyalar . Ekologik simulatsiyalar o‘quvchilarga turli
ekologik tizimlarni yaratish va ularni boshqarish imkoniyatini beradi. Masalan,
o‘quvchilar o‘zlari mustaqil ravishda o‘rmonni boshqarish, baliq resurslarini
tiklash yoki tabiatni qayta tiklashni simulyatsiya qilishlari mumkin. Bu
o‘quvchilarga ekologik muammolarni samarali hal qilishni o‘rgatadi.
Simulyatsiyalar o‘quvchilarga ekologik tizimlarni boshqarish jarayonida:
 Eko-tizimlarni boshqarish : Simulyatsiyalar yordamida o‘quvchilar suv,
havo, o‘rmonlar va tuproqni boshqarishning turli usullarini o‘rganishadi.
 Ekologik muammolarni hal qilish : O‘quvchilar ekologik muammolarni
simulyatsiya qilish orqali muammolarga javob topishga o‘rganishadi, masalan,
ifloslanish darajasini kamaytirish, yangi ekologik tizimlarni yaratish, yashil
energiyani ishlab chiqish.
30

3. Interaktiv ta'lim dasturlari va multimediya vositalari . Multimediya
vositalari, masalan, interaktiv ta'lim dasturlari, video darsliklar va infografikalar
o‘quvchilarga ekologik bilimlarni vizual tarzda taqdim etadi. Bu o‘quvchilarga
ekologik jarayonlarni tushunishda yordam beradi. Misol uchun:
 Video darsliklar : Ekologik tizimlarning ishlashini, turli jarayonlarning
tabiiy va ijtimoiy tizimlar bilan qanday bog‘langanini ko‘rsatish orqali,
o‘quvchilarga yanada yaxshiroq tushuncha beradi.
 Infografikalar va vizual darsliklar : O‘quvchilarga ekologik masalalar
haqida ma'lumotlarni osonroq va aniqroq etkazishga yordam beradi. Masalan,
ekologik muammolarni xaritalar yordamida ko‘rsatish, havoning ifloslanishi, suv
resurslarining holati yoki o‘rmonlarning barqarorligi haqida vizual ma'lumotlar
berish.
4. Geoinformatsion tizimlar (GIS) . GIS texnologiyalari o‘quvchilarga
geografik ma'lumotlarni tahlil qilish, ekologik resurslarni kuzatish va o‘rganish
imkonini beradi. GIS yordamida o‘quvchilar o‘rmonlarning holatini, suv
resurslarining taqsimotini, hududlardagi ekologik ta'sirlarni kuzatishlari mumkin.
GISning yordami bilan o‘quvchilar ekologik muammolarni mintaqaviy darajada
hal qilish bo‘yicha o‘qish jarayonini amalga oshirishadi.
Innovatsion pedagogik texnologiyalar ekologik ta'limda zamonaviy va
samarali vositalardan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Virtual laboratoriyalar,
ekologik simulatsiyalar, multimedia vositalari va GIS texnologiyalari
o‘quvchilarga ekologik jarayonlarni amaliy o‘rganish, ekologik masalalarni
yechishda faollik ko‘rsatish va atrof-muhitni anglashda yordam beradi. Bu
texnologiyalar ekologik bilimlarning rivojlanishiga yordam beradi va
o‘quvchilarda ekologik ongni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Interfaol o‘yinlar va ekologik loyihalar orqali ta'lim berish .
Ekologik ta'limni yanada qiziqarli va samarali qilish uchun interfaol o‘yinlar
va ekologik loyihalar orqali o‘quvchilarga ekologik muammolarni hal qilishga
imkoniyat yaratish mumkin. Bu usullar o‘quvchilarga ekologik masalalarni
31

tushunishda faollik ko‘rsatish, ijodiy yondashuv va amaliy tajriba olish
imkoniyatini beradi. Quyida bu jarayonning asosiy jihatlari ko‘rsatilgan:
1. Ekologik loyihalar. Ekologik loyihalar o‘quvchilarga ekologik
muammolarni hal qilish bo‘yicha amaliy faoliyatlarni o‘rganishga imkoniyat
yaratadi. Loyihalar doirasida o‘quvchilar turli ekologik vazifalarni bajarish,
o‘zgartirilgan joylarda ekologik holatni yaxshilash uchun chora-tadbirlarni ishlab
chiqishadi. Bu o‘quvchilarga nafaqat ekologik bilimlarni oshirish, balki ular
o‘rgangan bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkonini beradi.
Masalan:
 Ekologik tadqiqotlar : O‘quvchilar o‘z shahar yoki qishloq hududida
ekologik holatni tahlil qilib, suv resurslari, havoning ifloslanishi yoki
o‘rmonlarning holati kabi masalalarni aniqlab, bu muammolarni hal qilish uchun
takliflar ishlab chiqishlari mumkin.
 Yashil hududlar yaratish : O‘quvchilar maktab atrofi yoki boshqa
jamoat joylarida yashil hududlar yaratish, daraxtlar ekish yoki ekologik bog‘
yaratish kabi amaliy loyihalar orqali atrof-muhitni yaxshilashga hissa qo‘shadilar.
 Atrof-muhitni tozalash : O‘quvchilar chiqindilarni ajratish, qayta
ishlash yoki tabiiy resurslarni tejashni o‘rgatadigan loyihalarda ishtirok etadilar.
Loyihalar nafaqat o‘quvchilarga ekologik bilimlarni oshirishga yordam
beradi, balki jamoada ishlash, muammolarni hal qilishda ijodiy yondashuvni
rivojlantiradi va ularni mas'uliyatli shaxslar sifatida shakllantiradi.
2. Interfaol o‘yinlar . Interfaol o‘yinlar o‘quvchilarga ekologik masalalar
bilan bevosita tanishtirish va ular o‘rgangan bilimlarini amaliyotda qo‘llash
imkoniyatini beradi. O‘yinlar orqali o‘quvchilar ekologik muammolarni tahlil
qilish, turli ekologik xatarlarni aniqlash va ularga qarshi kurashish yo‘llarini
izlashadi.
Misollar:
 Ekologik simulyatsiyalar : Interfaol o‘yinlar orqali o‘quvchilar ekologik
tizimlarni simulyatsiya qilishlari mumkin. Masalan, o‘rmonlarni tiklash, suv
32

resurslarini boshqarish, havoning ifloslanishini kamaytirish kabi masalalarda
o‘quvchilar o‘z tasavvurlarini amaliyotda ko‘rishadi.
 Tog‘-kon sanoatining ekologik ta'siri : O‘quvchilar tog‘-kon
sanoatining ekologik tizimlarga ta'sirini o‘rganadigan o‘yinlarda qatnashishlari
mumkin. Bu o‘yinlar orqali ular atrof-muhitga zarar yetkazmasdan resurslarni
qanday foydalana olishni o‘rganadilar.
 Ekologik hayot tarzi o‘yinlari : O‘quvchilar turli ekologik
yondashuvlarni o‘rganuvchi o‘yinlarda ishtirok etishadi, masalan, energiya tejash,
suvni tejash, chiqindilarni ajratish va qayta ishlash kabi ekologik amaliyotlarni
o‘rganishadi.
3. O‘yinlarning va loyihalarning ta'siri . Interfaol o‘yinlar va ekologik
loyihalar nafaqat bilimlarni oshiradi, balki o‘quvchilarda ekologik ongni
shakllantiradi. Ular o‘zgarishlarni amalga oshirishda faol ishtirok etishadi va
ekologik masalalarga qarshi kurashishda yangi g‘oyalar yaratadilar.
Bu jarayonning ta'siri:
 Ijodiy yondashuvni rivojlantirish : O‘quvchilar muammolarni hal
qilishda ijodiy fikrlashni rivojlantiradilar, yangi va samarali echimlar taklif
etadilar.
 Jamoada ishlashni o‘rgatish : Ekologik loyihalarda jamoaviy ishlash
orqali o‘quvchilar o‘zaro hamkorlikni va mas'uliyatni his qilishadi.
 Atrof-muhitga nisbatan mas'uliyatni oshirish : O‘quvchilar ekologik
muammolarni aniqlash va hal qilish jarayonlarida ekologik ongni oshirib, atrof-
muhitga mas'uliyatli yondashishni o‘rganadilar.
Interfaol o‘yinlar va ekologik loyihalar orqali ta'lim berish ekologik ta'limni
amaliy va qiziqarli qilish imkoniyatini yaratadi. Bu usullar o‘quvchilarni ekologik
muammolarni tahlil qilishda, ijodiy yondashuvni rivojlantirishda va mas'uliyatli
shaxslar sifatida shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘quvchilar ekologik
33

masalalar bo‘yicha bilimlarini amaliyotda qo‘llash orqali o‘zlarining faol va
mas'uliyatli ekotizim a'zolariga aylanishadi 22
.
Innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo‘llash ekologik ta'lim
jarayonining samaradorligini oshiradi, o‘quvchilarning ekologik ongini
rivojlantirishga yordam beradi va ularni atrof-muhitni asrab-avaylashga
tayyorlaydi. Texnologiyalar va interfaol o‘yinlar orqali ekologik masalalarni
o‘rganish o‘quvchilarda mas'uliyatni shakllantirib, ularga ekologik muammolarni
hal qilishda faol ishtirok etish imkoniyatini yaratadi.
IKKINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA
Ikkinchi bobda maktabgacha yoshdagi bolalarda atrof-muhitga
g‘amxo‘rlikni shakllantirishning samarali usullari va innovatsion pedagogik
texnologiyalarni qo‘llash imkoniyatlari tahlil qilindi.
Avvalo, bolalarning atrof-muhitga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otishning
samarali usullari ko‘rib chiqildi. Tabiatni kuzatish, bolalarga haqiqiy dunyoni
ko‘rsatish va ularning tabiat bilan bevosita aloqasini o‘rnatish jarayoni muhim
ahamiyatga ega. Tabiatdagi o‘zgarishlarni kuzatib, bolalar o‘zlarining ekologik
sezgirliklarini rivojlantiradilar. Shu bilan birga, ekologik hikoyalar va ertaklar,
bolalar tasavvurlarini kengaytirishga yordam beradi va ularni tabiatning
muhimligini tushunishga o‘rgatadi. Bu usul bolalar uchun ekologik mavzularni
qiziqarli va tushunarli qilish imkoniyatini yaratadi.
Ikkinchi muhim yo‘nalish ekologik ta'limda innovatsion pedagogik
texnologiyalarni qo‘llashdir. Innovatsion texnologiyalar, xususan, multimediya
materiallari va interaktiv ta'lim vositalari bolalar uchun ekologik jarayonlarni
o‘rganishning samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Virtual laboratoriyalar va
ekologik simulyatsiyalar yordamida bolalar ekologik tizimlarning o‘zgarishini
simulyatsiya qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon ularning ekologik
masalalarga nisbatan ongli va mas'uliyatli yondashuvini shakllantiradi.
22
Khusainova, Z. R. (2021). Interaktiv ta'lim va ekologik loyihalar (Interactive Teaching and Ecological Projects).
Tashkent: Uzbekiston Ta'lim Akademiyasi.
34

Bundan tashqari, online platformalar va interaktiv resurslar bolalarga
ekologik bilimlarni kengaytirish imkonini beradi. Internet orqali ekologik
materiallar bilan tanishish, turli ekologik masalalar bo‘yicha jamoaviy ishlarni
amalga oshirish va muammolarni tahlil qilish orqali bolalar o‘zlarini ekologik
mas'uliyatli fuqarolar sifatida rivojlantiradilar.
Shu tariqa, atrof-muhitga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish, bolalarni ekologik
ta'lim bilan tanishtirish va innovatsion texnologiyalarni qo‘llash orqali ekologik
bilimlarni mustahkamlash, bolalar uchun ekologik ta'limni yanada samarali,
qiziqarli va amaliy qilishga imkon yaratadi. Bu jarayonlar orqali bolalar faqat
ekologik bilimlarni o‘rganibgina qolmay, balki ekologik mas'uliyatni his qilishni,
jamoada ishlashni va tabiatni saqlashga o‘z hissalarini qo‘shishni o‘rganadilar.
III-BOB. AMALIYOTDA EKOLOGIK TARBIYA SAMARADORLIGINI
OSHIRISH USULLARI VA TAJRIBALAR
3.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik loyihalar va dasturlarni
ishlab chiqish
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik loyihalar va dasturlarni
ishlab chiqish, ularning atrof-muhitga bo‘lgan g‘amxo‘rlik hissini rivojlantirishda
muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon bolalarga ekologik masalalarga oid bilimlarni
taqdim etish, ularning hayotiy ko‘nikmalarini shakllantirish va atrof-muhitga
nisbatan ongli yondashuvni o‘rgatish imkonini beradi 23
.
Ekologik dars ishlanmalari va tadbirlar rejasini tuzish .
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik madaniyatni shakllantirishda
ekologik dars ishlanmalari va tadbirlar muhim rol o‘ynaydi. Ushbu jarayon
bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga olib, ularga atrof-muhitga g‘amxo‘rlik
qilishni o‘rgatadi. Dars ishlanmalari mazmunida o‘quvchilarga tabiatni sevish,
tushunish va muhofaza qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan
faoliyatlarni rejalashtirish muhimdir.
Ekologik darslarni tashkil qilishda birinchi qadam darsning maqsadini
belgilashdir. Bu maqsadlar o‘quvchilarning tabiatni sevish hissini uyg‘otish,
23
Mirzayev, M. Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
35

ekologik muammolarni tushunish, atrof-muhitni asrash ko‘nikmalarini
rivojlantirishdan iborat bo‘ladi. Dars ishlanmasi boshlang‘ich, asosiy va yakuniy
qismlardan iborat bo‘lishi kerak. Boshlang‘ich qismda o‘quvchilarni mavzuga
qiziqtiruvchi materiallar, masalan, rasmli namoyish yoki tabiat haqidagi qiziqarli
hikoyalar taqdim etiladi. Asosiy qismda esa o‘quvchilar tabiatni o‘rganishga oid
amaliy mashg‘ulotlarda ishtirok etadilar. Bu mashg‘ulotlar gullarni parvarishlash,
daraxtlarni kuzatish yoki tabiatni ifloslantirishning oqibatlarini muhokama qilish
kabi faoliyatlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Yakuniy qismda o‘quvchilar bilan
umumiy savol-javob o‘tkazilib, yangi bilimlar mustahkamlanadi 24
.
Ekologik ta'lim jarayonida foydalaniladigan vositalar zamonaviy pedagogik
texnologiyalar bilan boyitilgan bo‘lishi kerak. Multimediya materiallari, masalan,
ekologik mavzudagi videolar yoki interaktiv dasturlar darslarni qiziqarli va
samarali qilishga yordam beradi. Shuningdek, bolalarga ekologik ertaklar yoki
hikoyalarni o‘qib berish ularning ekologik masalalarga qiziqishini oshiradi.
Ekologik tadbirlarni tashkil etishda bolalarning amaliy faoliyatda ishtirokini
ta'minlash muhimdir. Tabiatni kuzatish, o‘simliklarni parvarishlash va hayvonlarni
himoya qilish bo‘yicha tadbirlar bolalar uchun qiziqarli bo‘lishi bilan birga ularga
ekologik bilimlarni chuqurlashtirish imkoniyatini ham beradi. Misol uchun, bolalar
ota-onalari bilan birgalikda mahalliy bog‘ yoki parkda daraxt ekish tadbirlarida
ishtirok etishi mumkin. Bu faoliyat bolalarda nafaqat tabiatni asrash ko‘nikmasini,
balki jamoaviy ish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi.
Ijodiy faoliyatlar, masalan, “Tabiatni sevamiz” mavzusida rasm chizish yoki
ekologik hikoyalar yozish, bolalarning tabiatga bo‘lgan qiziqishini yanada
oshiradi. Shuningdek, ekologik o‘yinlar, masalan, “Kim tabiatni yaxshi biladi?”
kabi viktorinalar bolalarning bilimlarini mustahkamlashda va ularning qiziqishini
saqlab qolishda samarali hisoblanadi 25
.
Ekologik loyihalar ham bolalar uchun foydali amaliy faoliyat bo‘lishi
mumkin. Misol uchun, “Toza maktab” loyihasi doirasida bolalar maktab hududida
24
Karimova, N. Ekologik tarbiya asoslari. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2021.
25
Bahodirova, D. Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-muhitga mehr-muhabbat bilan yondashishga o‘rgatish
metodlari. – Toshkent: Yoshlar nashriyoti, 2020.
36

chiqindilarni yig‘ish va saralashni o‘rganadilar yoki “Yashil burchak” loyihasi
orqali sinfda o‘simliklar parvarishi bilan shug‘ullanadilar. Bunday loyihalar
bolalarning ekologik masalalarga nisbatan ongli yondashuvini rivojlantiradi.
Tadbirlar va dars ishlanmalari natijalarini baholash jarayonida bolalarning
faoliyati nazorat qilinadi va rag‘batlantiriladi. Rag‘batlantirish shakllariga ekologik
mavzudagi sovg‘alar, sertifikatlar yoki “Tabiat do‘sti” kabi unvonlar topshirish
kiradi. Bu bolalarning kelajakda ekologik masalalarga yanada mas'uliyat bilan
yondashishlariga turtki beradi. Ekologik dars ishlanmalari va tadbirlarni puxta
rejalashtirish, ularga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va bolalarning ijodiy,
amaliy faoliyatlariga e'tibor qaratish orqali maktabgacha yoshdagi bolalarda
ekologik madaniyatni samarali shakllantirish mumkin.
Bolalarning ekologik faoliyatda ishtirokini rag‘batlantirish 26
.
Bolalarni ekologik faoliyatga jalb qilish va ularni faol ishtirokchilar sifatida
shakllantirish ularning ekologik ongini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Rag‘batlantirish jarayoni bolalarning tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshirib, ularning
ekologik mas'uliyatini kuchaytiradi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi
yondashuv va usullarni qo‘llash mumkin:
1. Ekologik loyihalarda ishtirokni tashkil etish . Bolalarni ekologik
loyihalarga jalb etish orqali ularning tabiatni asrash bo‘yicha qiziqish va
ko‘nikmalarini rivojlantirish mumkin. Misol uchun:
 “Yashil bog‘“ loyihasi: Bolalar maktab yoki bog‘ hududida o‘simliklar
ekib, ularni parvarish qilishni o‘rganadilar.
 “Toza hudud” tadbiri: Bolalar hududlarni tozalashda faol ishtirok etib,
chiqindilarni qayta ishlash haqida bilimga ega bo‘ladilar.
 Ekologik poster va shiorlar tanlovi: Bolalar o‘z fikrlarini ijodiy
ifodalab, tabiatni asrash g‘oyalarini targ‘ib qiladilar.
2. Amaliy faoliyatlarni tashkil qilish. Bolalar tabiatni himoya qilishda
amaliy faoliyatlar orqali qatnashganda ularning qiziqishi oshadi va o‘rganilgan
26
Davlatova, R. Innovatsion pedagogik texnologiyalar va ularni ekologiya darslarida qo‘llash. – Farg‘ona:
Universitet nashriyoti, 2022.
37

bilimlar mustahkamlanadi. Amaliy faoliyatlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi
mumkin:
 Daraxtlar va gullar ekish, ularni parvarish qilish.
 Mahalliy bog‘larda tabiatni kuzatish va hayvonlar hayotini o‘rganish.
 Suvni tejash, energiyani samarali ishlatish va chiqindilarni saralash
bo‘yicha kichik loyihalar.
3. O‘yin va ijodiy faoliyatlar . Ekologik o‘yinlar va ijodiy mashg‘ulotlar
bolalarni ekologik masalalar bilan qiziqtirishning samarali vositalaridir:
 Ekologik o‘yinlar: “Kim tabiatni yaxshiroq biladi?” viktorinasi yoki
“Tabiatni himoya qil” kabi stol o‘yinlari bolalarning bilimini oshiradi.
 Ijodiy loyihalar: Bolalar ekologik mavzularda rasm chizish, ertaklar
yozish yoki tabiatni tasvirlovchi qo‘g‘irchoq spektakllarini yaratish orqali tabiatni
sevishga o‘rganadilar.
4. Rag‘batlantirish vositalari . Bolalarni ekologik faoliyatda
rag‘batlantirishda ularga sovg‘alar, unvonlar va maqtovlar berish muhim:
 “Ekologik yetakchi” unvoni: Loyiha va tadbirlarda faol ishtirok etgan
bolalarga maxsus diplom va unvonlar taqdim etiladi.
 Ijodiy ishlari uchun mukofotlar: Rasmlar, hikoyalar va boshqa ijodiy
ishlari uchun kichik sovg‘alar yoki maqtab yozilgan yorliqlar berish.
 Tabiatga safar: Rag‘bat sifatida bolalarni mahalliy tabiat parklariga
ekskursiyaga olib borish orqali ekologik bilimlarini oshirish.
5. Hamkorlik va jamoaviy ishga o‘rgatish . Ekologik faoliyatni tashkil
qilishda bolalarning o‘zaro hamkorlikda ishlashiga e'tibor qaratish kerak:
 Guruh bilan loyihalar ishlab chiqish, masalan, chiqindilarni kamaytirish
strategiyasini rejalashtirish.
 Jamoaviy ishlar, masalan, “Tabiatni asrash bo‘yicha kichik jamoalar”
tashkil etib, ularga yetakchilarni tayinlash.
6. Ota-onalarni jalb qilish. Bolalar ekologik masalalarga qiziqishi
kuchayishi uchun ota-onalarni ham jalb etish muhim. Ota-onalar bilan birgalikda
quyidagilarni tashkil etish mumkin:
38

 Daraxt ekish tadbirlari.
 Oilaviy ekologik tanlovlar yoki viktorinalar.
 Mahalliy ekologik muammolarni hal qilishga bag‘ishlangan tadbirlar.
Bolalarning ekologik faoliyatda ishtirokini rag‘batlantirish ularda ekologik
ongni shakllantirishning muhim bosqichi hisoblanadi. Rag‘batlantiruvchi tadbirlar
bolalarning faolligini oshirib, ularda atrof-muhitga nisbatan mas'uliyatni
mustahkamlaydi. Bu orqali kelajakda tabiatni sevuvchi va uni himoya qilishga
tayyor bo‘lgan avlodni tarbiyalashga erishiladi.
3.2. Bolalarning ekologik tarbiyasini rivojlantirishga ota-onalar va
jamiyatning ta’siri
Bolalarning ekologik tarbiyasini rivojlantirishda ota-onalar va jamiyatning
ta’siri beqiyosdir. Ushbu ikki asosiy kuchning uyg‘un faoliyati bolalarning
ekologik ongini shakllantirishda va ularda atrof-muhitga mas'uliyatli munosabatni
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon bir necha yo‘nalishda
amalga oshirilishi mumkin.
Birinchi navbatda, ota-onalar o‘z farzandlari uchun birinchi tarbiyachi
sifatida ularning ekologik bilimi va ongini shakllantirishda muhim o‘rinni
egallaydi. Bolalar, asosan, oila muhiti orqali atrof-muhitga bo‘lgan munosabatni
o‘rganadilar. Ota-onalar o‘z harakatlari bilan bolalarga o‘rnak bo‘lishlari kerak.
Masalan, uy sharoitida chiqindilarni qayta ishlash, elektr energiyasini tejash,
suvdan oqilona foydalanish kabi oddiy amallar orqali bolalarda ekologik mas'uliyat
hissini uyg‘otish mumkin. Bundan tashqari, ota-onalar bolalar bilan birgalikda
ekologik aksiyalar va tadbirlarda qatnashishlari, masalan, daraxt ekish yoki
mahalliy bog‘larni tozalash kabi amaliy faoliyatlar bilan shug‘ullanishlari
maqsadga muvofiqdir.
Bundan tashqari, ota-onalar bolalar bilan tabiat haqida suhbatlashib,
ekologik mavzulardagi kitoblar o‘qish yoki multfilmlar tomosha qilish orqali
ekologik ta’limga qo‘shiladilar. Uy sharoitida kichik tajribalar, masalan, gul yoki
sabzavot ekish, bolalarning tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularni tabiatni
sevishga o‘rgatadi. Shuningdek, ota-onalar farzandlarini ekologik loyihalarda faol
39

ishtirok etishga rag‘batlantirishi, ularga o‘z g‘oyalari va tashabbuslarini amalga
oshirish uchun imkoniyat yaratib berishi muhimdir. Jamiyat ham bolalarning
ekologik tarbiyasini rivojlantirishda asosiy rol o‘ynaydi. Ta’lim muassasalari
ekologik tarbiyaning boshlang‘ich bosqichida muhim o‘rin tutadi. Maktabgacha
ta’lim tashkilotlari va boshlang‘ich sinflarda bolalarning yoshiga mos ekologik
dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish orqali ularda tabiatni asrashga
qiziqishni shakllantirish mumkin. Pedagoglar ekologik darslar va tadbirlar tashkil
qilib, bolalarni tabiatning muhim qismiga aylanganlarini his qilishga undaydilar.
Shuningdek, nodavlat tashkilotlar va mahalliy jamoalar ekologik aksiyalarni
amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Bolalar uchun daraxt ekish, bog‘ yaratish,
tabiatni tozalash va o‘simliklarni parvarishlashga oid tadbirlar o‘tkazilishi, ularda
jamoaviy ishlash ko‘nikmasini rivojlantirish va ekologik masalalar bo‘yicha ijobiy
tajribani shakllantirishda yordam beradi. Ommaviy axborot vositalari ham
ekologik tarbiyada katta ahamiyat kasb etadi. Bolalarga moslashtirilgan ekologik
mavzulardagi teleko‘rsatuvlar, videoroliklar, interaktiv o‘yinlar va ilovalar orqali
ekologik muammolarni tushuntirish va ularni hal qilish bo‘yicha qiziqarli va
amaliy yechimlar taklif etiladi. Ota-onalar va jamiyatning hamkorligi orqali
bolalarning ekologik tarbiyasi yanada muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. Oilalar
jamiyat tomonidan tashkil etilgan ekologik tadbirlarda faol ishtirok etishi, bolalar
uchun qo‘shimcha rag‘batlantiruvchi omil bo‘ladi. Bolalar bunday tadbirlarda
ishtirok etish orqali tabiatni asrashning ahamiyatini o‘rganibgina qolmay, balki
amaliy ko‘nikmalarni ham egallaydilar. Bu kabi chora-tadbirlar natijasida
bolalarda ekologik ong rivojlanadi, ular tabiatni asrash bo‘yicha mas’uliyatli
qarorlar qabul qilishga tayyor bo‘lgan shaxs sifatida shakllanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun tavsiya etiladigan xonaki
o‘simliklar
1-jadval.O‘simlik
nomi Tavsifi Yorug‘lik Harorat Sug‘orish Tuproq
40

BegoniyaHar doim
gullaydigan
begoniya
(yuqori
nafas yo‘llari
kasalliklariga
qarshi
kurashadi).
Begoniyaning
vatani
Janubiy
Amerika,
Osiyo va
Afrikaning
nam tropik
o‘rmonlari Begoniyalar
bahor
va yozda
to‘g‘ridan- to‘g‘ri
quyosh nurlaridan
xoli bo‘lgan
yorqin nurga
ehtiyoj sezadi
Optimal
harorat 15 ° C.
Xona
yaxshi
Shamollatila-
digan
va
yelvizaksiz
bo‘lishi
kerak
Sug‘orish uchun
yumshoq
suvdan
foydalanib,
o‘rta
miqdorda, lekin
muntazam
ravishda amalga
oshirilishi
lozim.
Suv barglarga
tushmasligi
kerak.
Suv
purkash tavsiya
etilmaydi, chunki
barglarda
oq
dog‘larq q
oladi
Drenaj uchun
keramzit
olish
mumkin
Balzamin Balzamin
Zanzibar
orolidan,
shuningdek,
Afrika va
Markaziy
Osiyoning
subtropik
mintaqalaridan
kelib
chiqqan
Balzamin muqobil
yo‘rug‘likni
xush
ko‘radi, lekin
quyosh nurlari
to‘g‘ridan- to‘g‘ri
tushishini
yoqtirmaydi
Issiq paytda
o‘simlik 25 °
C haroratda
yaxshi
saqlanadi.
Sovuq
havoda
haroratning
10-15 ° C dan
pastlashiga
yo‘l
qo‘ymaslik
kerak
Balzamin juda ko‘p
sug‘orishni
talab
qiladi.
Bahor-yoz
mavsumida
bu xonaki
o‘simlikni har
kuni
sug‘orish,
tuprog‘i qurib
ketishiga yo‘l
qo‘ymaslik kerak
O‘rtacha yoki
kuchsiz
kislotali
tuproq to‘g‘ri
keladi.
Vaqti-vaqti
bilan ildizlar
“nafas olishi»
uchun idishdagi
tuproqni bir
santimetr
chuqurlikda
yumshatib
turish
kerak
Aspidistra Aspidistra –
o‘simlik
dunyosining
ko‘p yillik
vakili
bo‘lib,
poyasiz o‘t
o‘simliklariga
kiradi
O‘simlik havoni
mukammal
darajada tozalaydi,
shifobaxsh
xususiyatlarga ega.
O‘simlikni
guruhning
istalgan
burchagiga
qo‘yish mumkin
va u o‘zini ajoyib
his qiladi.
Lekin uni quyosh
nuri to‘g‘ridan-
to‘g‘ri tushadigan
joyga
qo‘yish
mumkin
emas
O‘simlik xona
haroratiga
tezda
moslashadi.
Bu harorat
qishda
+ 20 ... 22°
Cni tashkil
etishi, qishda
esa +15 °C
dan past
bo‘lmasligi
kerak.
Barglarning
sirtini nam
mato bilan
artib turish
tavsiya
etiladi
Bahor-yoz
mavsumida haftada bir marta,
qishda har ikki
haftada bir marta
sug‘oriladi. Uzoq
vaqt tindirilgan,
xona haroratidagi
suv ishlatiladi
Qum, chirindi,
bargli, serajriq
tuproqdan iborat
aralash yer mos
keladi (nisbat 2:
1: 1: 1). Tuvak
tubiga
keramzitli
drenaj solish
kerak.
Muntazam
mineral
qo‘shimchalarg
a ehtiyoj sezadi
41

Tradeskansiya Xonaki
Tradeskansiya
ko‘p yillik
o‘tsimon
o‘simlik.Tradeskansiyan
ing
ona
zamini
Amerikaning
tropik va
mo‘tadil
qismida
bo‘lib,
Shimoliy
Argentinadan
Kanadaning
janubigacha
cho‘zilgan
O‘simlik o‘tqazilgan
tuvakni
yorug‘
joyga
qo‘yish
mumkin,
ammo
tushki o‘tkir
nurlardan ehtiyot
bo‘lish zarur
Muqobil xona
harorati
+ 18 dan
+ 30 ° C
gacha. Ammo
bu o‘simlik
+ 40 ° C
gacha va
undan ham
yuqori
issiqlikka
ham chidamli Yaproqlardan
changni
olib
tashlash
uchun
o‘simlikni
dushda
yuvish
kerak.
Sug‘orish uchun
xona
haroratidagi
filtrlangan
yoki
tindirilgan
suvdan
foydalaniladi.
Sug‘orishdan
so‘ng, gultuvak
tagligidagi
ortiqcha suv olib
tashlanadi
Organik moddalarni
o‘z ichiga olgan
har
qanday
yaxshi
quritilgan
tuproq
(barg yoki
ajriqli tuproq,
chirindi yoki
bog‘ tuproqlari)
to‘g‘ri keladi.
Tuproq
o‘simlikning
ildizlariga
namlik va
havoni
o‘tkazishi
kerak
Sog‘lom turmush tarzining namunaviy qoidalari
O‘z salomatligingizni saqlash va mustahkamlash juda muhim. Ushbu
jadvalda pedagoglar, ota-onalar va bolalar uchun o‘z salomatligini boshqarish
yo‘llarini aniqlashtirishga va sog‘lom turmush tarzini shakllantirish haqidagi
tasavvurlarni mustahkamlashga yordam beradigan namunaviy tavsiyalar taqdim
etilgan. Bolalar bilan bo‘ladigan ta’lim-tarbiya jarayonida bu qoidalar to‘ldirilishi
mumkin.
2-jadval.
Quloqlar uchun
Dush, suv havzalari va basseynda cho‘milayotgan paytda quloqlarni maxsus rezina
tiqin
bilan berkiting.
Suv
eshitish qobiliyatingiz uchun zararli
Sovuq kunlarda va qattiq shamol esgan paytda qalpoq kiying
Kuchli shovqin eshitish qobiliyati uchun zararli
Quloqlarni
kovlamang, quloq pardasiga ziyon yetishi mumkin
42

Ko‘z uchunTelevizorni uzoq masofadan tomosha qiling
Ko‘zlarni faqat toza sochiqcha bilan
arting
Ko‘z uchun gimnastika qiling
Ko‘z,
qosh va kipriklar yuvinishni yoqtiradilar
Kitobni stol oldida o‘tirgan holda o‘qish va tomosh qilish zarur
Yorug‘ joyda mashg‘ulot o‘tkazing
Kitob va daftarni ko‘zdan 35 sm masofada tuting, ularni ko‘zga yaqin keltirmang

Mutolaa paytida har yarim soatda besh daqiqalik tanaffus qiling
Ruchka, pichoqcha va boshqa o‘tkir tig‘li buyumlar bilan ehtiyotkorona
munosabatda bo‘ling
Agar ko‘zga biror narsa kirsa yoki og‘rib qolsa, zudlik bilan shifokor yoki
hamshiraga murojaat qiling

Quyoshga faqat qoraytirilgan ko’zoynak orqali qarang
Kompyuter
o‘yinlarini kuniga 15-30 daqiqadan ortiq o‘ynamang
Teri uchun
Ertalablari
yuvining
Har kuni kechqurun uyqudan oldin cho‘miling

Vannadan keyin yaxshilab artining
Yuzingizni faqat o‘zingizning toza sochig‘ingiz bilan arting

Ich kiyimlarni tez-tez almashtiring
Birovlarning kiyimi va poyafzalini kiyish mumkin emas
Teridagi yarani yuving
va infeksiyaga qarshi ishlov bering
Oyoq-qo‘llar uchun
 Ertalablari badantarbiya qiling
 Qulay poyafzal kiying
 Sovuq qishda qo‘lqop kiying
 Qo‘l va oyoq tirnoqlarini oling
 Suzish bilan shug‘ullaning – bu organizm uchun eng yaxshi chiniqish
 Yozda toza qum va toshlarda ko‘proq yuring
Chiroyli qomat uchun
Holatingizni
har 15-20 daqiqada o‘zgartiring
Bel, qorin va umurtqa mushaklari uchun jismoniy mashqlar bajaring
Boshingizga baland bo‘lmagan yostiq qo‘ying
Og‘ir
yuklarni aravada tashigan afzal
To‘g‘ri ovqatlanish
Taomni
vaqtida iste‘mol qiling
Luqmani yaxshilab chaynab, shoshmasdan ovqatlaning

Ko‘proq meva-sabzavotlar yeng
Taomni ovqatlanish uchun ajratilgan maxsus joylarda iste‘mol qiling

Ovqatni qaynoq va muzdek emas, iliq holatda yeng
Kun
davomida toza, iliq suv iching
43

Tishlar uchun
Ertalab va kechqurun uyqudan oldin tishlaringizni tozalang

Har gal taom iste’molidan keyin og‘zingizni chaying
Yarim yilda bir marta stomatolog huzuriga boring

Tishlar bilan yong‘oq chaqish zararli
Tetiklik va kayfiyat uchun
Kechqurun uyqudan oldin dush qabul qiling

Uyqudan oldin ko‘p suyuqlik ichmang
Uyqudan oldin xonani shamollating
Uyqudan bir soat oldin televizor, kompyuter va baland musiqadan voz keching

Jimlikda uxlang
Uyquga
yotish va turishda kun tartibiga rioya qiling
Uzoq umr ko‘rish uchun
Yodda tuting, chekish va alkogol sog‘lik uchun zarar

Sport bilan shug‘ullaning
Ertalablari yuguring
Velosipedda uching
Toza
havoda ko‘proq sayr qiling
Ekologik sanalarning namunaviy kalendari
Ushbu jadvalda pedagog va ota-onalarga ta’lim-tarbiya faoliyatini
rejalashtirish va tashkillashtirish jarayonida qo‘shimcha material sifatida
foydalanish tavsiya etiladigan ekologik sanalarning namunaviy kalendari taqdim
etilgan.
3-jadval.
Sana Hodisa nomi Ahamiyati Faoliyat va tadbirlar turi
Yanvar
10- yanvar Xonaki
o‘simliklarga

minnatdorlik

kuni
Insonlarga xonaki o‘simliklarning
afzalliklari haqida rasman eslatish imkoniyati Xonaki o‘simliklar haqida suhbat. Bolalar bilan turli o‘simliklarni tuproqqa o‘tkazish borasida ishlar olib borish va ularning qanday unib-

o‘sayotganini kuzatish. Gullar bayramini nishonlash
11- yanvar Butunjahon
qo‘riqxonalar va

tabiat bog‘lari
kuni
O‘simlik va hayvonlarning
kamyob turlarini saqlab qolish
maqsadida maxsus xizmat
vakillari tomonidan
qo‘riqlanadigan tabiat
maydonlari tashkil etiladi
Q‘oriqxonalar nima va ular nima uchun tashkil etilishi haqida suhbatlar o‘tkazish.
Qo‘riqxonalar
va tabiat bog‘lari suratlarining namoyishi.
Bolalar bilan yovvoyi va uy hayvonlari haqida suhbat. Hayvon va

qushlar suratini bo‘yash borasidagi ishlar.
“Qo‘riqxona”
syujetli o‘yini
44

Fevral
2-fevral Suvli-
botqoqli
yerlar kuni Bu kunda suvda suzuvchi
(flamingo, oqqush, o‘rdak,
g‘oz va h.k.) qushlarning yashash joyi hisoblangan suv
havzalarini saqlashning
ahamiyati
nishonlanadi
Yaqinimizda uchraydigan qushlar (chumchuq, kaptar, mayna, qarg‘a,
zag‘izg‘on, chittak) rasmining namoyishi.
Qushlarning tabiatdagi ahamiyati haqida suhbat.
Ekskursiya o‘tkazish va ko‘chadagi qushlarni kuzatish.
Qush oxurlarini tayyorlash va zahirasini doimiy to‘ldirib borish.
Qushlar bayramini nishonlash. Ota-onalar bilan birgalikda qushlar

uchun inlar yasash va uni MTT maydoniga joylashtirish
Март
1- mart Butunjahon
mushuklar kuni Bu kunda mushuksimonlar (xonaki va yovvoyi mushuklar)

oilasiga e‘tibor qaratiladi
Mushuklar kabi ajoyib mavjudotlar haqida suhbat.
Xonaki mushuklarning foydasi haqida suhbat. Ayrimlari yaqinimizda,

shahar va qishloqlarda yashaydi. Ayrimlari esa o‘rmonlar, tog‘lar yoki

cho‘llarda yashaydi (yo‘lbarslar, qor barslari, arslonlar, qoplonlar).
Mushuklar qanday xususiyatlarga ega.

Mushuk
va mushuk bolalarini kuzatish.
Bosh qahramoni mushuk bo‘lgan multfilmlar namoyishi va

muhokamasi. Mushuk rasmini chizish
21-mart Navro‘z
Bahor va tabiatning uyg‘onish
bayrami Bolalar bilan gullar va ko‘chatlar ekish. Har bir bola o‘ziga berilgan
urug‘ni yerga qadashi uchun “Sehrli jo‘yak” qilish. Urug‘lar
unib chiqishini kuzatish. “Navro‘z” bayramini nishonlash
Aprel
22- aprel
Xalqaro
Ona
Zamin
kuni Zamin kuni
– bizning uyimiz
bo‘lgan Yerga nisbatan
g‘amxo‘rlik va muhabbat kuni Suratlar asosida suhbat va tozalik, chiqindilarni to‘g‘ri saralash, suvni,
odamlar bilan yondosh yashayotgan o‘simlik va hayvonlarni asrab-
avaylash haqidagi taqdimot videosini tomosha qilish.
“Sayyoramizni asrang” bayramini nishonlash. Tabiat bo‘ylab

ekskursiya.
Tabiatni kuzatish.
Viktorina, Yerni
asrash borasidagi ijodiy va amaliy topshiriqlar
May
20- may
Xalqaro
asalarilar kuni Asalarilarning ahamiyati va ularning o‘simliklarni changlatish
borasidagi faoliyatini eslatish.
Arilar atrof-muhit tozaligining

indikatori hisoblanadi
Asalarilar haqidagi film yoki multfilmlar namoyishi.
“Asalari” bayramini nishonlash. Arilar va asalarilar haqida suhbat.
Nimasi bilan bir-biridan farqlanadi. Bolalar uchun qanday xavf
tug‘diradi. Mavzuga oid o‘yinni tashkillashtirish
22- may
Xalqaro
biologik
xilma-
xillik kuni
Xalqaro biologik xilma-xillik
kuni Yer yuzidagi ko‘plab
flora va
faunaning abadiy
yo‘qolib ketish
muammosiga
e‘tibor qaratishni
rag‘batlantiradi Turli o‘simlik va hayvonlar haqidagi multiplikatsion filmlar
namoyishi. Hayvonot bog‘iga ekskursiya. Har xil liboslar kiygan
holda o‘yinlar, topishmoqlar, g‘ayrioddiy va kutilmagan
mehmonlar (g‘ayrioddiy xonaki hayvonlari bo‘lgan odamlarni yoki
sirk artistlarini mehmonga chaqirish mumkin) bilan birgalikda
ekologik bayramni nishonlash.
Rasmlarning, turli materiallardan
yasalgan buyumlarning ijodiy tanlovini
o‘tkazish va galereyani
guruhdagi ijodiy ishlar bilan bezatish
Iyun
3- iyun
Butunjahon
velosipedchilar

kuni Diqqat markazda harakatlanishning ekologik toza
va xavfsiz turi - velosiped
Bolalar va kattalar o‘zlarini velosipedda harakatlanish orqali namoyon
etadigan oilaviy sport bayramini o‘tkazish
5- iyun
Butunjahon
atrof-muhit
muhofazasi
kuni
(Ekolog
kuni) Butunjahon atrof-muhit kuni
har bir insonda atrofimizdagi
olamni himoya qilish xohishini

uyg‘otishga qaratilgan
Bolalar bilan “Qizil kitob” haqida suhbatlashish
Konsert, rasm va devoriy rasmlar tanlovini o‘tkazish, o‘simliklar
(gullar)
ekish. Atrof-muhitni himoya qilishga qaratilgan didaktik
materiallar
(rasmlar, she’rlar, hikoyalar, audio va videoyozuvlar)dan
foydalangan
holda ekologik bayramni nishonlash. Bolalar
ijodining (rasmlar,
applikatsiyalar, yasagan narsalari) ko‘rgazmali
tanlovini tashkil etish.
Ota-onalar o‘rtasida “Oilada bolaning
ekologik tarbiyasi” mavzusida so‘rovnoma o‘tkazish. “Har bir
chiqindi savatga” shiori ostida
shanbalik o‘tkazish. “Daraxt va
gullarga tez yordam” (MTT hovlisidagi
daraxt va gullarni
sug‘orish) aksiyasini o‘tkazish
45

3- iyul
Butunjahon polietilenlarsiz
kun
Sellofan va polietilen xaltalardan
voz kechish Paketlarning ishlatilgandan keying zarari haqida suhbat. Paketlar
yordamida turli o‘yinlar o‘ynash. Paketlardan narsalar yasash,
matodan applikatsiyali xaltalar tayyorlash, qog‘oz paketlarni bezash
Avgust
17-avgust
Butunjahon
mevali
daraxtlar
kuni
Bayram shiori: “Kimki daraxtni
sevsa,
insonlarni ham sevadi”
Mevalar va mevali daraxtlar foydasi haqida suhbat.
Daraxtlarni sug‘orish va chopiq qilish bo‘yicha mahorat darsi. Hosil
ko‘rgazmasi va O‘zbekistonda o‘sadigan turli mevalar degustatsiyasi.

“Foydali mevalar” liboslar bayramini o‘tkazish
Sentabr
16-sentabr
Xalqaro Ozon
qatlami himoyasi
kuni Bu bayram inson faoliyatining ozon qatlamini yemirilishiga olib

kelib, uning sayyoramiz uchun
halokatli ta’siri haqida eslatma
sifatida ta’sis etilgan Quyosh nurining va zararli quyosh nurlaridan himoya qiluvchi atmosfera qatlamining foydasi haqida suhbat.
Tajribalar namoyishi.
Tabiat va ob-havo hodisalariga (quyosh nuri va issiqlik, shamol,
yomg‘ir, bulut, qora bulut) bag‘ishlangan tadbir o‘tkazish
(Shamol kuni, Yomg‘ir kuni, Quyosh kuni)
18-sentabr
Butunjahon
tozalik

kuni
Butunjahon tozalik kuni
ko‘ngillilar tomonidan
chiqindilarni yig‘ishga
qaratilgan tadbirlarni
o‘tkazishga yo‘naltirilgan Bolalar bilan shaxsiy gigiyena vositalari, kun tartibi, tozalik va saranjomlik, chiqindilarni tog‘ri ajratish va saralash haqida suhbatlar

o‘tkazish. “Loy Parisi va Tozalik Malikasi”, “Toza qo‘llar kuni”
bayramlarini nishonlash
22-sentabr
Butunjahon
avtomobilsiz kun Transportning toza
turlarini (velosiped,
samokat)
ommalashtirmoq. Bu
kunda
mashinalardan
chiqadigan is
gazini
kamaytirish
Transportning ekologik turlari ba yo‘lning qatnov qismini xavfsiz kesib o‘tish haqida suhbat. “Avtomobilsiz kun – havoni toza saqlamoq
demak!” mavzusida tadbir o‘tkazish
Velosiped
haydash, marafon va estafetalar o‘tkazish
Oktabr
16-oktabr
Butunjahon
sog‘lom
ovqatlanish kuni MTT da sog‘lom ovqatlanish
kuni bu sog‘lom turmush tarzini
targ‘ib etish, bolalar va ota-
onalarda o‘z organizmiga
g‘amxo‘rlik
bilan yondoshishni
tarbiyalash
demakdir
Foydali va zararli oziq-ovqatlar haqida suhbat. “Ta’midan topib ko‘r”
tajriba o‘yinlari, “Darmondorilar qayerda yashaydi” didaktik
o‘yinlarini o‘tkazish. Taomlar va yeb bo‘ladigan mahsulotlar tasvirini
namoyish
etish. “Sog‘lom ovqatlanish” mavzusidagi stendlarini
bezatish. Ota-
onalar bilan birgalikda “Sog‘lom ovqatlanish uchun
oilaviy retseptlar”
albomini yaratish. Ota-onalar o‘rtasida
“Oiladagi taomlanish” so‘rovnomasii o‘tkazish “Biz sog‘lom
ovqatlanish tarafdorimiz” mavzusida rasmlar tanlovini
o‘tkazish.
“Maktabgacha yoshdagilarning ovqatlanishi” nomli buklet.
“Sog‘lom ovqatlanish haftaligi” loyihasi: Dushanba – “Hammasi
non
haqida”;
Seshanba – “Sut iching bolalar – sog‘lom bo‘lasiz”;
Chorshanba
– “Mevalar – sevimli mahsulotimiz”;
Payshanba
– “Sabzavotlar foydasi haqida”;
Juma
– “Mazali va foydali yeguliklar haqida”
Noyabr
4- noyabr
Butunjahon
hayvonlarni
himoya
qilish
kuni Hayvonlarni himoya qilish
kuni sayyoramizda yashovchi
boshqa jonli mavjudotlar oldidagi
mas’uliyatimizni yodga solish
uchun tan olingan
Bolalar bilan hayvonlarni qanday davolash haqida suhbat (veterinarlar
taklif qilinadi).
Hayvonlar haqidagi asarlarni o‘qish. “Doktor
Voyjonim” rolli o‘yinini
o‘ynash. Hayvonlar haqidagi multiplikatsion
film namoyishi va muhokamasi.
Tushunchalarni mustahkamlash
uchun “Yovvoyi hayvonlar”, “Uy
hayvonlari”, “Qishloq ho‘jaligi
hayvonlari”, “Uysiz hayvonlar” didaktik
o‘yinini o‘tkazish.
Qahramonlari turli hayvonlar bo‘lgan harakatli o‘yinlar
o‘ynash.
Ota-onalar bilan ishlash:
Birgalikda hayvonot bog‘i yoki kuchuk, mushuklar parvarish
qilinadigan joyni borib ko‘rish, fermaga tashrif buyurish.
Kuchuk
yoki mushuklarni birgalikda kuzatish, “Bizning kichik
do‘stlarimiz”
fotogalereyasini bezatish
Dekabr
46

5- dekabrButunjahon
tuproq
kuni Yerdagi hayot uchun tuproqning
ahamiyati Tuproq nima, uning ahamiyati, tuproqda yashovchi jonli mavjudotlar
(yomg‘ir chuvalchangi, ko‘rsichqon, qumsichqon, sug‘ur,
yumronqoziq va b.) haqida namoyishli suhbat o‘tkazish.
Tuproq haqida multiplikatsion film namoyishi. Tuz mavjudligida
tuproqning xususiyati qanday o‘zgarishi haqida namoyish va tajriba.

Urug‘larnig unishi, o‘simlik shoxchasining ildiz otib, tuproqda
mustahkamlanishini kuzatish. Ota-onalarni faol jalb qilgan holda
daraxtlar, gullar, butalar o‘tkazish
11- dekabr
Xalqaro
Tog‘lar
kuni Yomonlashib borayotgan tog‘ ekotizimlariga e’tibor qaratish
uchun nishonlanadi
Landshaftlarning o‘ziga xos shakli – tog‘lar haqida suhbat.
O‘rta Osiyo tog‘lari va u yerda yashovchi jonivorlar (qor barsi,
Tyan- Shan ayig‘i, Menzbir sug‘uri, tog‘ echkisi yoki tog‘ qo‘yi)
haqida multiplikatsion yoki hujjatli film namoyishi. Bizning
tog‘larimiz lola,
xandon pista, grek yong‘og‘i, bodom, yovvoyi nok va
olma kabilarning
vatani hisoblanadi
Virtual “Toqqa sayohat”ni o‘tkazish. Turli qarshiliklarni yengishga

qaratilgan harakatli o‘yinlar
Plastilindan tog‘ shaklini yasash, qumlardan imoratlar yasash, rasm

chizish
“Toshlar mamlakatida” (toshlar xususiyatini mustahkamlash (qattiq,

katta, kichik, silliq, g‘adir-budur, og‘ir) tajriba ishi
“Suv” mavzusidagi loyihani amalga oshirishning namunaviy rejasi
Ushbu jadvalda “Suv” mavzusidagi loyihaning taxminiy variant keltirilgan.
Pedagog bolalar va ularning ota-onalari bilan hamkorlikda ijodiy yondoshib, MTT
mavjud vositalardan foydalangan holda, bolalarning o‘ziga xosligini inobatga olib,
ushbu mavzuda o‘z loyihalarini ishlab chiqarishlari mumkin.
“Suv”
mavzusi
Loyihaning
maqsadi: Bolalarning suvning ahamiyati, xususiyati va holati haqidagi tasavvurlarini boyitish. Yer
yuzidagi
jami tiriklik manbai sifatida suvni asrashga o‘rgatish
Amalga oshirish muddati: sentabr – may
Loyihaning
kirish qismi
Loyihani ishlab chiqish
Bolalar va ota-onalarni mavzu va uning ahamiyati bilan tanishtirish va
qiziqtirish
Guruhda loyihani muvaffaqqiyatli amalga oshirish uchun kerakli
sharoitni yaratish
Tajribalar o‘tkazish uchun zaruriy materiallar va
ko‘rgazmali qurollarni tayyorlash
Loyihaning
asosiy qismi Loyihani amalga oshirish
O‘yinli
faoliyat Didaktik o‘yinlar: “Suzadi – suzmaydi”, “Suvning uch holati”, “Tomchi”, “Suv
qayerda yashaydi?”, “Nima kuchli?”, “Suvning tabiatdagi aylanishi”, “Suv nega
kerak?”, “Suv qanday bo‘ladi?
Kamharakat o‘yin: “Bir, ikki, uch - to‘xta”; “Esnama, biz bilan qaytar”, “Quyosh,
yomg‘ir, shamol”, “Tomchini top”, “Suvni qoshiqda keltir”, “Suv tashuvchilar”
Harakatli o‘yinlar: “Daryoni ko‘prik orqali kesib o‘t”, “Tomchilar aylanib yuribdi”,
“Quyosh va yomg‘ir”, “Quvnoq tomchilar”, “Qayiq, suzaqol”
Tadqiqiy
faoliyat Tajribalar: “Suv shakli”, “Suv ta‘mi”, “Suv hidi”, “Suvning shaffofligi” “Suvning oqishi,
“Suvning parlanishi”, “Suvning tovushi”, “Suvning bug‘lanishi”, “Suvning uch holati”,
“Suv o‘simliklarni oziqlantiradi”, “Moy va suv aralashmaydi”, “Qaysi mateiallar suvni
o‘tkazadi”, “Mahsulotlarning suvda
eruvchanligi”, “Narsalarning suzuvchanligi”, “Tabiiy
materialning suvga ta‘siri”
47

Kommunikativ faoliyat
Badiiy adabiyotSuhbatlar: “Atrofimizdagi suv”, “Suv – bizning boyligimiz”, “Suv hammaga kerak”,
“Suvni
asrang”
Suv haqidagi suratlarni ko‘rib chiqish
“Suvning
tabiatdagi aylanishi” chizmasi bo‘yicha hikoya tuzish
Barmoq gimnastikasi: “Momaqaldiroq”, “Yomg‘ir-yom‘ir”, “Bulut va yomg‘ir”,
“Qorbobo”
Suv haqidagi asarlarni
o‘qish Suv haqida
topishmoqlar topish Suv
haqida she‘r yodlash
Ijodiy
faoliyat Rasm chizish: “Suv qanday bo‘ladi”, “Tomchining sarguzashtlari”, “Suvning uch
holati”, “Tabiiy suv havzalar: buloq, daryo, ko‘l”, “Sun‘iy suv havzalari: favvora,
basseyn, akvarium”
Applikatsiya: “Baliqchalar akvariumda”,
“Favvora” Yasash: “Qamishli ko‘l”,
“Qorbobo” Konstruksiyalash : “Qayiq”,
“Kemacha”, “Qor parcha”
Fonogrammada
eshitish: “Jarangdor jilg‘a”; “Tabiatdagi suvning tovushi”
Suv
haqida qo‘shiq yodlash
Drama: K.I. Chukovskiyning “Tozalab yuv (Moydodir)” she‘ridan parcha; Xans
Kristian Andersenning “Qor malikasi” ertagidan parcha
Ota-onalar bilan
birgalikda
ishlash
“Suv olami” albomini yaratish
“Suvning tabiatdagi aylanishi” kollajini
yaratish
Suv bilan bo‘ladigan o‘yin
bayonini tuzish
Ota-onalar uchun tavsiya: “Bolalarga suv haqida gapirib bering”, “Suv bilan o‘yinlar”,
“Kattalar va bo- lalar uchun suv ichish tartibiga rioya etishning ahamiyati”
Loyihaviy
faoliyat mahsuloti
Xulosa
qismi “Suv bilan tajribalar” kartotekasini yaratish
“Atrofimizdagi suv” bolalar ijod ko‘rgazmasini
bezatish “Sehrgar suv” kichik muzeyini
yaratish
UCHINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA
Uchinchi bobda maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik tarbiyaning
samaradorligini oshirishga qaratilgan usullar va tajribalar ko‘rib chiqildi. Bolalar
ekologik loyihalar va dasturlarni ishlab chiqishda nafaqat bilim olishadi, balki o‘z
ijodiy qobiliyatlarini ham rivojlantiradilar. Ekologik tarbiyaning eng muhim
48

jihatlaridan biri bolalarning tabiatga bo‘lgan munosabatini shakllantirish va atrof-
muhitni asrashga bo‘lgan ongli yondashuvni rivojlantirishdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik loyihalar va dasturlar ishlab
chiqishda o‘qituvchilar, pedagoglar va ota-onalar birgalikda ishlashi zarur. Bu,
bolalar uchun ekologik muammolarni tushunish va ularga qarshi turish, tabiatni
muhofaza qilishning asosiy tamoyillariga amal qilishni o‘rgatadi.
Ota-onalar va jamiyatning ekologik tarbiyada alohida o‘rni bor. Ular bolalar
bilan birgalikda ekologik masalalar haqida suhbatlashish, amaliy ishlar o‘tkazish
va atrof-muhitga oid tajribalarga jalb qilish orqali bolalarning ekologik ongini
rivojlantirishga yordam beradi.
Shunday qilib, ekologik tarbiyaning samaradorligini oshirish uchun tizimli
yondashuv, pedagogik yondashuvlar va jamiyatning faol ishtiroki zarur. Ekologik
loyihalar va dasturlarni ishlab chiqish bolalarning ekologik savodxonligini
oshirishga katta yordam beradi.
UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni atrof-muhitni asrab-avaylash va
unga g‘amxo‘rlik ko‘rsatishga o‘rgatish jarayoni ekologik tarbiyaning muhim
tarkibiy qismlaridan biridir. Ekologik tarbiya orqali bolalar nafaqat tabiatni
sevishni o‘rganadilar, balki uning saqlanishi uchun mas’uliyatni his qilishadi.
49

Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tabiat bilan bog‘liq faoliyatlar, o‘quv
dasturlari, amaliy mashg‘ulotlar va ekologik loyihalar orqali ularning ekologik
ongini shakllantirish mumkin. Bolalar bilan bevosita tabiatda o‘tkazilgan
ekskursiyalar, o‘yinlar va ijodiy ishlanmalar ularning atrof-muhitga bo‘lgan
qiziqishini oshirishda samarali vositalardir.
Bolalarning ekologik tarbiyasini shakllantirishda ota-onalar va jamiyatning
o‘rni ham muhimdir. Ota-onalar bolalariga ekologik g‘amxo‘rlikni o‘rgatishda
ularning eng yaqin o‘rnaklari hisoblanadi. Shuningdek, jamiyatning ekologik
mas'uliyatni his qilish va unga qarshi kurashishdagi faolligi bolalar ongini
shakllantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik tarbiya va uning
metodologik asoslarini chuqur o‘rganish, innovatsion pedagogik texnologiyalarni
joriy etish orqali bu jarayonni yanada samarali qilish mumkin.
Takliflar:
1. Ekologik dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish: Maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida ekologik dasturlar va loyihalarni ishlab chiqish zarur. Bu
dasturlar bolalarning ekologik ongini rivojlantirishga, tabiatni asrab-avaylashga
bo‘lgan qiziqishni oshirishga yordam beradi. Loyihalar bolalar uchun o‘yinlar,
ijodiy ishlanmalar, tabiat bilan bevosita aloqaga kirishish imkoniyatlarini yaratishi
lozim.
2. Innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo‘llash: Ekologik tarbiya
jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash muhimdir. Interaktiv
o‘quv metodlari, videolar, taqdimotlar va boshqa multimediya vositalari
bolalarning ekologik ongini samarali rivojlantirishda yordam beradi.
3. Ota-onalar va jamiyat bilan hamkorlikni kuchaytirish: Ekologik
tarbiya jarayonida ota-onalar va jamiyat bilan hamkorlikni kuchaytirish zarur. Ota-
onalar bolalariga ekologik qadriyatlarni o‘rgatishda o‘rnak bo‘lishi, jamiyatning
ekologik muammolarni hal qilishdagi faolligi bolalar tarbiyasiga bevosita ta’sir
qiladi.
4. Ekologik ekskursiyalar va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish: Bolalar
uchun ekologik ekskursiyalar, tabiatga chiqish va amaliy mashg‘ulotlar tashkil
50

qilish ekologik tarbiyaning samarali usullaridan biridir. Bu faoliyatlar orqali
bolalar tabiatni o‘rganishadi, uning go‘zalligi va muhofazasi haqida tushuncha
hosil qiladilar.
5. Ekologik ongni rivojlantirish uchun pedagoglarning malakasini
oshirish: Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi pedagoglar ekologik tarbiya
bo‘yicha maxsus tayyorlovdan o‘tishlari kerak. Ular ekologik tarbiyani samarali
o‘rgatish uchun zarur bo‘lgan metodik bilimlar va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi
lozim.
6. Bolalar uchun ekologik o‘yinlar va ijodiy faoliyatlar tashkil etish:
Ekologik o‘yinlar va ijodiy faoliyatlar bolalarning ekologik ongini rivojlantirishda
samarali vosita hisoblanadi. Bu o‘yinlar bolalar uchun qiziqarli va o‘rganish
jarayonini yanada samarali qiladi.
Shu tarzda, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik tarbiya
samaradorligini oshirish uchun keng qamrovli dasturlar, innovatsion usullar, ota-
onalar va jamiyat bilan hamkorlik va pedagoglarning malakasini oshirish zarur
bo‘ladi. Bu jarayon bolalarni ekologik ongli va tabiatni asrab-avaylashga
mas'uliyatli shaxslar sifatida tarbiyalashda muhim rol o‘ynaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Prezident asarlari va normativ hujjatlar:
51

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ekologik
mas'uliyatga o‘rgatish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni (2020 yil, 10
fevral) .
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bolalar uchun ekologik
muhitni yaratish to‘g‘risida”gi qarori (2020 yil, 21 yanvar) .
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tabiatni muhofaza qilish va
ekologik xavfsizlikni ta'minlash to‘g‘risida”gi farmoni (2017 yil, 15 aprel) .
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta'lim tizimida
ekologik tarbiya tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori (2019 yil, 24 mart) .
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Atrof-muhitni muhofaza qilish
bo‘yicha strategik yo‘nalishlar” haqidagi qarori (2018 yil, 30 iyul).
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ekologik xavfsizlikni
ta'minlash bo‘yicha chora-tadbirlar” to‘g‘risida farmoni (2021 yil, 12 yanvar) .
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ekologik ta'limni
rivojlantirish bo‘yicha yangi dastur” to‘g‘risida farmoni (2022 yil, 6 aprel) .
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ekologik ongni shakllantirish
va yoshlarni ekologik mas'uliyatga o‘rgatish” to‘g‘risida farmoni (2020 yil, 15
dekabr) .
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ekologik pedagogika va atrof-
muhitni asrab-avaylash bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish” haqidagi qarori
(2018 yil, 10 dekabr).
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tabiatni asrab-avaylash va
resurslarni samarali boshqarish” to‘g‘risida qarori (2019 yil, 25 aprel) .
II. Asosiy adabiyotlar, darsliklar va jurnallar ro‘yxati:
1. Aliyev, A. (2020). Ekologiya va atrof-muhitni asrab-avaylashning
asoslari . Toshkent: O‘zbekiston xalq ta'limi nashriyoti.
2. Karimova, G. (2019). Maktabgacha ta'limda ekologik tarbiya: nazariy
va amaliy asoslar . Tashkent: O‘zbekiston ta'lim akademiyasi.
3. Yusupova, M. (2021). Bolalar ekologik tarbiyasini rivojlantirish:
pedagogik texnologiyalar . Toshkent: Ta'lim.
52

4. Soliev, D. (2018). Atrof-muhitni asrab-avaylash va ekologik ongni
shakllantirish . Buxoro: Buxoro davlat universiteti.
5. Abdujalilov, T. (2022). Ekologik tarbiya va uning ta'lim tizimida roli .
Samarqand: Samarqand davlat universiteti.
6. Islomov, R. (2019). Bolalar ekologik tarbiyasi: amaliy tadqiqotlar .
Toshkent: Farg‘ona nashriyoti.
7. Javlonov, O. (2018). Tabiat va jamiyat: ekologik integratsiya . Toshkent:
O‘zbekiston matbuoti.
8. Karimov, E. (2020). Ekologik o‘qitish va amaliyotdagi yangiliklar .
Toshkent: O‘zbekiston ta'lim nashriyoti.
9. Mahmudov, A. (2021). Ekologik pedagogika: nazariy asoslar va
metodlar . Buxoro: Buxoro davlat universiteti.
10. Rasulov, M. (2020). Maktabgacha ta'limda ekologik pedagogikaning
ahamiyati . Toshkent: “Akademnashr”.
11. Xudoyberganov, S. (2022). Tabiatni asrab-avaylash va yosh avlodni
tarbiyalash . Farg‘ona: Farg‘ona davlat universiteti.
12. Muxammadiev, I. (2019). Ekologik ta'limda innovatsion texnologiyalar .
Toshkent: Ta'lim va innovatsiyalar.
13. Sobirova, S. (2021). Ota-onalar va jamiyatning ekologik tarbiya
jarayonidagi roli . Tashkent: Tashkent davlat pedagogika universiteti.
14. Xolmatova, D. (2020). Bolalar ekologik tarbiyasini rivojlantirish .
Toshkent: Yangi avlod.
15. Bayramov, T. (2020). Tabiat va inson: ekologik pedagogika nazariyasi .
Toshkent: O‘zbekiston ta'lim akademiyasi.
16. Ismoilov, B. (2022). Ekologik tarbiyaning bolalar psixologiyasiga
ta'siri . Samarkand: Samarkand davlat universiteti.
17. Usmonova, N. (2019). Maktabgacha yoshdagi bolalarning ekologik
ongini rivojlantirish . Toshkent: “Matbuot”.
18. Karimov, B. (2021). Ekologik tarbiya jarayonida innovatsiyalar .
Samarqand: Samarqand davlat universiteti.
53

19. Tadjibayev, S. (2018). Ekologik tarbiya va pedagogik metodlar .
Toshkent: “O‘zbekiston Matbuoti”.
20. Nadirova, R. (2019). Tabiatni asrab-avaylash va ekologik tarbiya .
Toshkent: “Yangi Avlod”.
21. Akhmedov, M. (2022). Ekologik tarbiyaning pedagogik asoslari .
Bukhara: Bukhara State University.
22. Murodov, I. (2020). Tabiatni asrab-avaylash bo‘yicha maktabgacha
ta’limdagi yangiliklar . Samarkand: Samarkand state pedagogical institute.
23. Djamolova, S. (2019). Atrof-muhitni asrab-avaylashda pedagoglarning
roli . Toshkent: O‘zbekiston xalq ta'limi nashriyoti.
24. Mamadaliyev, J. (2021). Bolalar ekologik tarbiyasini rivojlantirishda
ota-onalar va jamiyatning o‘rni . Tashkent: “O‘zbekiston Ta'lim”.
25. Mardanov, O. (2020). Ekologik ta'limda pedagogik texnologiyalar va
innovatsiyalar . Toshkent: “Yangi Avlod”.
III. Internet resurslari:
1. Ekoloyga.uz – www.ekoloyga.uz
2. UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization) – www.unesco.org
3. Greenpeace – www.greenpeace.org
4. World Wildlife Fund (WWF) – www.worldwildlife.org
5. Global Environmental Education Partnership (GEEP) – www.geep.org
6. National Geographic – www.nationalgeographic.com
7. EcoSchools – www.eco-schools.org
8. Ecology and Environment, Inc. – www.earthenvironment.com
9. O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
davlat qo‘mitasi – www.eco.uz
10. Environmental Protection Agency (EPA) – www.epa.gov
11. Ecology Education – www.ecoed.org
12. O‘quv resurslari va dasturlar – www.environmentaleducation.org
13. Tadqiqotlar va ekologik muammolar – www.ecotippingpoints.org
54

14. Global Education Network for Teachers – www.globaleducation.org
15. Yoshlarni ekologik mas'uliyatga o‘rgatish bo‘yicha resurslar –
www.youthforecology.org
55

Sotib olish