• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 108.8KB
Покупки 2
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakillantirish bo‘yicha mashg‘ulotlarga qo‘yiladigan didaktik talabl

Matematik tasavvurlar bolalarning umumiy rivojlanishiga ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatadi. Bu nafaqat matematik bilimlarni egallash, balki bolaning nutqiy, ijtimoiy va ijodiy rivojlanishiga ham yordam beradi. Shu sababli, maktabgacha ta’limda matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni samarali metod va texnologiyalar asosida tashkil etilishi lozim. O‘yinlar, qiziqarli topshiriqlar va interaktiv mashg‘ulotlar orqali bolalarga matematik tushunchalarni o‘rgatish ularning keyingi rivojlanishiga katta foyda keltiradi. Bolalar bog‘chalarida tarbiyalanuvchilar uch guruhga bo‘lingan holda tarbiyalanadilar: kichik guruhlar, o‘rta guruhlar va katta guruhlar. Mashg‘ulotlarning mazmuni ularning yoshiga va qobiliyatiga mos tarzda tashkil etiladi. Maktabgacha yosh davri bolalarning rivojlanishidagi muhim bosqich bo‘lib, bu davrda ularning fiziologik, psixologik, jismoniy, ruhiy, ma’naviy, axloqiy va aqliy jihatdan rivojlanishi sodir bo‘ladi. Shu bilan birga, insonlarga mehr-oqibatli bo‘lish, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat qilish kabi insoniy fazilatlarni tarbiyalash uchun zamin yaratiladi. Shu sababli maktabgacha ta’lim muassasalarida ushbu maqsadlarga muvofiq turli ishlar amalga oshiriladi. Jumladan, didaktik o‘yin texnologiyalaridan foydalanish va boshqa vositalar orqali bolalarning elementar matematik tasavvurlarini shakllantirish, ularni har tomonlama barkamol, jismonan sog‘lom, aqlan yetuk, ruhan tetik tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yin maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun asosiy faoliyat turlaridan biridir. K.D. Ushinskiy: “Bola uchun o‘yin — voqelikdir, binobarin, tevarak-atrofdagi voqelikdan ko‘ra ancha qiziqroqdir” , deb ta’kidlagan. O‘yin bolaning o‘zi ishtirok etadigan jarayon bo‘lgani uchun unga tushunarli va qiziqarli bo‘ladi. Didaktik o‘yinlar orqali bolalarning faoliyati mustahkamlanib, shakllar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni berish natijasida ularning elementar matematik tasavvurlari rivojlanadi. Ushbu o‘yinlar bolalarning hayot haqidagi ilk tasavvurlarini shakllantirishga, jonli va jonsiz tabiatni tushunishga, turli buyum va 9 jarayonida rivojlanadi. Dastlabki bosqichlarda taqlidchanlik ustunlik qilsa, keyinchalik unda mustaqillik elementlari shakllana boshlaydi. Nutqning rivojlanishi, lug‘at boyligining ortishi va muloqot doirasining kengayishi tafakkurning rivojlanishi uchun muhim imkoniyat yaratadi. Bu yoshdagi bolalar fikr yuritish ob’ektining kengayishi va qiziqish doirasining ortib borishi bilan ajralib turadi. Ular atrof-muhitdagi narsalarni bevosita idrok etish bilan qanoatlanmay, bilvosita yo‘l bilan bilimlarni o‘zlashtirishga va informatsiyalarni qabul qilishga intiladilar. Asta-sekin idrok qilgan narsa va hodisalar to‘g‘risida mulohaza yuritishdan ilgari idrok etgan ob’ektlar haqida fikr yuritishga o‘tadilar, hatto kelajak haqidagi xayoliy obrazlarni yaratishga ham harakat qiladilar. Bu esa ularning tafakkurini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Misol uchun, bolalar bayramlar, tug‘ilgan kun va yubileylarni oldindan rejalashtirish, ularga tayyorgarlik ko‘rish haqida fikr yurita boshlaydilar. Afsona va ertaklar olamiga kirib borish esa maktabgacha yoshdagi bolalar tafakkuri rivojlanishi uchun muhim zamin yaratadi. Bu yoshdagi bolalar sabab-oqibat aloqalarini tushunishga harakat qilishadi va izohlash ehtiyojini sezadilar. Ular “Nega?”, “Nima uchun?”, “Qanday qilib?”, “Nima bo‘ladi?” kabi savollarni kattalarga ko‘p beradilar va ulardan javob olishga intiladilar. Biroq tabiat va jamiyat qonunlari haqidagi murakkab bilimlarni to‘liq o‘zlashtira olmaydilar. Shu bilan birga, ularning atrof-muhitdagi narsalar xususiyatlariga bo‘lgan qiziqishi, hayratlanishi va hayajonlanishi tafakkurning faoliyatini oshiradi. Mantiqiy tafakkurning hukm chiqarish shakllarini elementar darajada o‘zlashtirish esa kelajakda maktab ta’limiga puxta tayyorgarlik ko‘rishga xizmat qiladi. 14  Motivatsiya va ishtirok faolligini oshiradi . O‘yin usullari bilan shug‘ullangan bolalar darsga faolroq qatnashadi va o‘z fikrlarini bildirishga intiladi. Shuningdek, o‘yin jarayoni ular uchun rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib, yangi bilimlarni o‘zlashtirishga turtki bo‘ladi. Umuman olganda, o‘yin va innovatsion texnologiyalar ta’lim jarayonida samarali qo‘llansa, bolalarning o‘qish jarayoniga bo‘lgan qiziqishi ortib, ularning bilim va ko‘nikmalari mustahkamlanadi. Bu esa, kelajakda yanada muvaffaqiyatli o‘quvchilarning shakllanishiga xizmat qiladi. 2.3. Mashg‘ulotlarni loyihalash va baholash: didaktik talablar va samaradorlik mezonlari Ta’lim jarayonining samaradorligi mashg‘ulotlarni to‘g‘ri loyihalash va natijalarni baholashga bog‘liq. O‘quvchilarni faol va interaktiv o‘qitish uchun didaktik tamoyillarga rioya qilish, turli metodlardan foydalanish va natijalarni tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Mashg‘ulotlarni samarali tashkil etish uchun avvalo o‘quvchilarning ehtiyojlari, qiziqishlari va o‘rganish darajasi hisobga olinishi lozim. Har bir dars yoki mashg‘ulot quyidagi bosqichlarga asoslanadi: 35 milliy dasturi”, maktabgacha ta’lim pedagogikasi, “Ilk qadam” davlat dasturi, Davlat ta’lim standartlari, bolalarni maktabga tayyorlash metodikasi kabi fanlarni puxta egallagan bo‘lishi lozim. Maktabga borish davriga kelib, bolalar to‘plam va son, shakl va kattalik haqida o‘zaro bog‘langan bilimlarni nisbatan ko‘proq egallagan bo‘lishlari zarur. Matematika mashg‘ulotlarining didaktik talablari. Matematika ta’limiy faoliyatlarini o‘tkazishga qo‘yilgan talablar quyidagicha: 1. Matematika ta’limiy faoliyatlarida son-sanoq bo‘limi bilan bir qatorda dasturning boshqa bo‘limlarini ham rejalashtirish zarur. Son-sanoq bo‘limidagi dastur vazifasi barcha mashg‘ulotlarda asosiy o‘rinni egallashi kerak. 2. Har bir ta’limiy faoliyatda ikki-uch dastur vazifasi rejalashtiriladi. Birinchisi yangi, keyingilari takroriy bo‘ladi. 3. Olti-sakkiz ta’limiy faoliyatdan keyin takroriy usulda ta’limiy faoliyatlarni o‘tkazish tavsiya etiladi. 4. Matematika ta’limiy faoliyatlarida eng asosiy o‘rgatish usuli ko‘rgazmali o‘rgatish usuli hisoblanadi. Shuningdek, harakatli o‘yin va didaktik o‘yin usullari katta o‘rin tutadi. 5. Matematika ta’limiy faoliyatlarida dastur mazmuni ko‘rgazmali materiallar asosida bolalarga tushuntirib boriladi. Ikkinchi kichik va o‘rta guruhlarda mashg‘ulotlarni yakunlashda tarbiyachi dastur mazmunini bolalarga tushunarli so‘zlar bilan umumlashtirib aytib beradi. Katta va tayyorlov guruhlarida esa bolalar ishtirokida umumlashtiriladi. Ta’lim faoliyatlarini tashkil etishda tarbiyachidan talab etiladi: 1. Bolalarning ilmiy, psixologik, pedagogik taraqqiyoti qonuniyatlarini bilish; 2. Bolalarning matematik tasavvurlarini rivojlantirishdagi ilmiy tizimni bilish; 3. Har bir yosh guruhida elementar matematika tasavvurlarini o‘rgatish dasturini yaxshi bilish; 29 so‘z va tushunchalar mohiyatiga yetaklashlari tafakkurning rivojlanishi uchun muhim imkoniyat yaratadi. Kattalarning jism va predmetlarning nomini aytib, bolaga ko‘rsatishlari va buning javobida bolaning munosabat bildirishlari – elementar tushunishning (anglashning) paydo bo‘layotganligi hamda elementar matematik tasavvurlar shakllanayotganidan dalolat beradi. Eng avvalo, matematik bilimlarni bolalar aniq tushunishi uchun moslashtirilgan narsalar o‘zaro bog‘liqlikda, biridan ikkinchisini hosil qilish tartibida keltirib chiqariladi. Narsalar va atrofdagi haqiqatning mavjudligini anglash jarayonida biz narsalarni qismlarga ajratish va bir qancha elementlardan butun bir narsani yaratish usullarini tushuntiramiz. Butun bir narsani qismlarga ajratib fikrlash tahlil deb ataladi. Bu ikki fikrlash operatsiyasi o‘zaro bog‘liqdir. Tahlil va sintez o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, arifmetika qonuniyatlarini o‘qitishda qanday qo‘llanilsa, misol va masalalar yechishda ham shunday qo‘llaniladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning tafakkuri primitiv hukmlarda o‘z ifodasini topadi. Shunga qaramay, mazkur yoshdagi bolalarning tafakkuri bevosita idrok qilinayotgan konkret narsalar haqida fikr yuritishdan nari o‘tmaydi. Ularning nutqi qanchalik sodda tushuncha va iboralar yordamida ifodalansa, tafakkur ham shu darajada elementar bo‘ladi. Bolada asta-sekin fikr yuritish operatsiyalari shakllana boshlaydi: o‘yinchoqlarni taqqoslash, qismlarga ajratish, kubiklardan piramidalar yasash, rang va shakl belgilariga qarab guruhlarga ajratish, hatto elementar darajada predmetlarni umumlashtirish jarayonlari vujudga keladi. Bu esa bolalarda dastlabki elementar matematik tasavvur va tushunchalarning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Bolaning fikr yuritish jarayoni quyidagicha ifodalanadi: o‘yin – idrok – ko‘rgazmali harakat – tafakkur – obrazli tafakkur. Hukm chiqarish savollarga javob berish orqali rivojlanadi. Masalan, kattalar: “Bu kim?”, “Qayerda?”, “Bu nima?”, “Bu qanday shakl?” kabi savollarni berganda, bola “opa”, “o‘yinchoq”, “aylana” kabi hukmlarda ifodalangan javoblarni qaytaradi. Agar bolaga lug‘atida bo‘lmagan tushunchalar bilan 12 1. Maqsadni belgilash. Mashg‘ulotdan kutilayotgan natijalar aniq belgilanishi kerak. O‘qituvchi mashg‘ulot yakunida o‘quvchilar qanday bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashi lozimligini oldindan rejalashtiradi. Masalan, matematik mavzuda o‘tkaziladigan mashg‘ulotda:  O‘quvchilar berilgan masalalarni yechish usullarini tushunishlari kerak.  Amaliy topshiriqlar orqali nazariy bilimlarini mustahkamlashlari lozim. 2. Didaktik talablar. Mashg‘ulotning sifatli o‘tishini ta’minlash uchun quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:  Ilmiylik – Mashg‘ulot mazmuni ilmiy asoslangan bo‘lishi kerak.  Tizimlilik – Bilimlar mantiqiy ketma-ketlikda berilishi kerak.  Mustaqillik – O‘quvchilarni mustaqil ishlashga rag‘batlantirish lozim.  Amaliy uyg‘unlik – Nazariy bilimlar amaliyot bilan mustahkamlanishi kerak.  Ko‘rgazmalilik – Dars jarayonida vizual materiallardan foydalanish lozim. 3. Mashg‘ulotning tuzilishi. Mashg‘ulotning samarali o‘tishini ta’minlash uchun quyidagi bosqichlarga bo‘linadi: 1. Kirish – O‘quvchilarning e’tiborini jalb qilish va mavzuni tanishtirish. 2. Asosiy qism – Yangi bilimlarni tushuntirish va amaliy topshiriqlar orqali mustahkamlash. 3. Amaliy mashqlar – O‘rganilgan bilimlarni qo‘llash va mustahkamlash. 4. Xulosa va baholash – O‘quvchilarning natijalarini tahlil qilish va xatolar ustida ishlash. Mashg‘ulot samaradorligini baholash. Mashg‘ulot samaradorligini baholash ta’lim sifatini oshirishga yordam beradi. Baholash jarayoni uch bosqichda amalga oshiriladi: 1. O‘quvchilarning ishtiroki. O‘quvchilar mashg‘ulot davomida faol bo‘lishi muhimdir. Mashg‘ulot davomida quyidagi savollarga javob topish kerak:  O‘quvchilar darsda faol ishtirok etdimi? 36 predmetlarning nomi, rangi, shakli, tuzilishi, shuningdek, o‘simlik va hayvonot olamining rang-barangligini anglashga yordam beradi. O‘yin jarayonida bolalar turli qiyinchiliklarni yengish, har qanday to‘siqlardan o‘tish ko‘nikmalarini egallaydi. O‘yin qadim zamonlardan mavjud bo‘lib, pedagoglar, psixologlar va olimlar e’tiborini tortib kelgan. U ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq shakllangan bo‘lib, jamiyat hayotida mehnatdan keyin turadi va uning mazmunini belgilaydi. Bugungi kunda o‘yinlarning turli-tuman shakllari mavjud: milliy o‘yinlar, harakatli o‘yinlar, sport o‘yinlari, so‘z o‘yinlari, qo‘g‘irchoq o‘yinlari, ma’naviy-ma’rifiy o‘yinlar, intellektual o‘yinlar, ijodiy o‘yinlar va zamonaviy texnologiyalar asosidagi kompyuter o‘yinlari. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinlari mazmuni, xususiyati va tashkil etilishiga ko‘ra xilma-xildir. Ular ikki turkumga bo‘linadi: 1. Ijodiy o‘yinlar – bu bolalarning o‘zlari tomonidan ixtiro qilinadigan o‘yinlar bo‘lib, oldindan belgilangan qoidalari bo‘lmaydi. O‘yin jarayonida bolalar o‘z qoidalarini o‘zlari shakllantiradilar. Ushbu o‘yinlarga dramalashgan o‘yinlar, qurilish o‘yinlari va tabiiy materiallar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar kiradi. Tabiiy materiallar nomlanishi jarayonida geometrik shakllar va arifmetik hisob haqida tushunchalar beriladi, natijada bolalarning elementar matematik tasavvurlari rivojlanadi. 2. Qoidali o‘yinlar – bu oldindan belgilangan tartib-qoidalar asosida o‘ynaladigan o‘yinlardir. Ushbu o‘yinlar bolalarda intizom, fikrlash, strategik rejalashtirish va mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Qoidali o‘yinlarning mazmuni va qoidasi kattalar tomonidan belgilanadi. Qoidali o‘yinlarga quyidagilar kiradi: didaktik o‘yinlar, harakatli o‘yinlar, musiqaviy o‘yinlar. Didaktik o‘yinlar maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim va tarbiya vositasi sifatida keng qo‘llaniladi. Didaktik o‘yinlar ta’lim bilan bevosita uzviy bog‘liq bo‘lib, unga yordam beradi. 10 burchakni topish yoki matematik qonuniyatlarni kashf qilish singari vazifalar bolalarning analitik tafakkurini shakllantiradi. Qiziqarli vazifalar va didaktik o‘yinlar orqali bolalar bilimlarni yanada samarali o‘zlashtiradilar. O‘yin usulidan foydalangan holda o‘rgatilgan mavzular uzoq vaqt esda qoladi. Masalan, “Kim tezroq hisoblaydi?” yoki “Sonlarni guruhlash” kabi o‘yinlar bolalarning matematik qobiliyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yinlar bolalarni dars jarayonida faol ishtirok etishga undaydi va o‘rganish jarayonini qiziqarli qiladi. Vizual va amaliy yondashuvlar bolalarning matematik tushunchalarni aniq tushunishida katta rol o‘ynaydi. Ko‘rgazmali materiallar, jumladan, sanash tayoqchalari, geometrik shakllar, rangli kartalar va kublardan foydalanish bolalarga matematik tushunchalarni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam beradi. Misol uchun, kasrlarni tushuntirishda rangli doira yoki kvadratlardan foydalanish bolalarga tushunchalarni vizual idrok etishga imkon beradi. Bu usul ayniqsa abstrakt tushunchalarni tushunishda foydalidir. Differensial yondashuv har bir bolaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’lim berishni nazarda tutadi. Har bir o‘quvchining o‘rganish uslubi turlicha bo‘lishi mumkin: ba’zilar vizual materiallar yordamida yaxshiroq o‘rgansa, boshqalar amaliy tajribalarga tayanib yaxshiroq tushunadilar. Shuning uchun o‘qituvchilar har bir bolaning imkoniyatlarini inobatga olgan holda mos yondashuvlarni tanlashlari muhimdir. Matematika boshqa fanlar bilan bog‘lab o‘qitilsa, tushunchalarni yanada chuqurroq anglash imkoniyati paydo bo‘ladi. Masalan, tabiatshunoslik bilan bog‘liq topshiriqlarda daraxtlarning yoshini sanash yoki geografiya darsida masofani hisoblash kabi mashg‘ulotlar orqali matematik tushunchalar mustahkamlanadi. Bunday integratsion yondashuv matematikaning hayotiy ahamiyatini tushunishga yordam beradi va o‘quvchilarda fanlarga nisbatan qiziqishni oshiradi. Ushbu yondashuvlar bolalarda mustaqil fikrlash, muammolarni hal qilish va matematik bilimlarni hayotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. 24 tushunishni o‘rganadilar. Maktabgacha ta’lim muassasalarida matematika bo‘yicha haftasiga 2 ta mashg‘ulot o‘tkaziladi, jami yil davomida 72 ta mashg‘ulot rejalashtiriladi. Mashg‘ulotlarning davomiyligi quyidagicha belgilanadi:  Birinchi mashg‘ulot – 30 daqiqa  Ikkinchi mashg‘ulot – 20-25 daqiqa Har bir mashg‘ulotning tarkibi va mazmuni quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 1. Yangi mavzuni o‘rganish – bu bosqichda butun e’tibor yangi materialni tushuntirishga qaratiladi. Bolalarning materialni eng yaxshi idrok etish vaqti mashg‘ulotning 3-5 daqiqasidan boshlab 15-18 daqiqasigacha bo‘lgan oraliqda kuzatiladi. 2. Takrorlash va mustahkamlash – dars davomida o‘tilgan bilimlarni takrorlash va chuqurlashtirish uchun boshlanishida 3-4 daqiqa, oxirida esa 4-8 daqiqa ajratiladi. 3. Bilimlarni tekshirish – bolalar tomonidan o‘zlashtirilgan mavzuni qayta ko‘rib chiqish, mustahkamlash va xatolarni tuzatish maqsadida amalga oshiriladi. Matematika mashg‘ulotlarida didaktik ko‘rgazmali materiallardan keng foydalanish tavsiya etiladi. Bunga quyidagilar kiradi:  Rangli kartochkalar  Sanash tayoqchalari  Geometrik shakllar  Kublar va boshqa vizual vositalar Didaktik o‘yinlar mashg‘ulot jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Pedagog-tarbiyachilar bolalarning yoshiga mos ravishda o‘yinlarni moslashtirishi va ijodiy yondashishi tavsiya etiladi. Mashg‘ulotlarda o‘yin usulidan foydalanish bolalarning qiziqishini oshiradi, o‘quv jarayonini yanada samarali qiladi va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Matematika bo‘yicha o‘quv dasturi maktabgacha tayyorlov guruhidagi bolalarning avvalgi guruhlarda olgan bilimlarini tizimlashtirish, kengaytirish va chuqurlashtirishga 26  Matematik tushunchalarni mustahkamlash – bolalar raqamlarni tanib olish, ularni taqqoslash, oddiy arifmetik amallarni bajarish kabi ko‘nikmalarni o‘yin orqali oson o‘zlashtiradilar.  Mantiqiy tafakkurni rivojlantirish – bolalar muammoli vaziyatlarni hal qilishni o‘rganib, tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradilar.  Ijodiy fikrlash va mustaqil qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirish – matematik o‘yinlar orqali bolalar yangi yo‘llar topish, strategiyalar ishlab chiqish va yechimlarni mustaqil izlashni o‘rganadilar.  Motivatsiyani oshirish – an’anaviy mashg‘ulotlardan farqli ravishda o‘yinli ta’lim usullari bolalarni matematika faniga yanada qiziqtiradi. Matematika o‘yinlarining turlari: 1. Didaktik o‘yinlar. Didaktik o‘yinlar maxsus rejalashtirilgan bo‘lib, bolalarga matematik tushunchalarni o‘rgatish va mustahkamlashga qaratilgan. Masalan:  “Raqam top” o‘yini – bolalarga kartochkalar orqali turli sonlarni topish topshiriladi.  “Sanab ayt” o‘yini – bolalar sanash orqali sonlarni o‘rganadi va mustahkamlaydi.  “Ko‘proq yoki kamroq” o‘yini – bolalar ikki guruhdagi predmetlarni taqqoslab, qaysi guruhda ko‘proq yoki kamroq predmet borligini aniqlaydi. 2. Harakatli o‘yinlar. Matematika bilan bog‘liq harakatli o‘yinlar bolalarning jismoniy va aqliy faolligini oshiradi. Masalan:  “Raqam topib yugur” o‘yini – bolalar tarbiyachi tomonidan aytilgan raqamni topib, unga yugurib boradilar.  “Matematik estafeta” – bolalar turli misollarni ishlash orqali to‘siqlardan o‘tishadi. 3. Mantiqiy o‘yinlar. Mantiqiy o‘yinlar bolalarning tafakkurini rivojlantirishga qaratilgan. Masalan: 31 Baholash vositalari:  Test savollari  Yozma ishlar  Portfolio (o‘quvchining individual natijalari)  O‘zaro baholash (o‘quvchilar bir-birini baholaydi)  O‘zini o‘zi baholash (o‘quvchilar o‘z yutuqlari haqida fikr bildiradi) Mashg‘ulotlarni loyihalash va baholash jarayoni o‘quvchilarning ta’lim olishini yaxshilashga xizmat qiladi. Didaktik talablar asosida mashg‘ulot tashkil etilsa, o‘quvchilar bilimlarni yanada samarali o‘zlashtiradi. Baholash tizimi esa ularning yutuqlari va kamchiliklarini aniqlashga yordam beradi. Shuning uchun mashg‘ulotlarni interaktiv va innovatsion metodlar asosida tashkil qilish zarur. XULOSA Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish bo‘yicha mashg‘ulotlarga qo‘yiladigan didaktik talablar ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Ushbu tadqiqot natijalariga ko‘ra, bolalar matematik tushunchalarni o‘zlashtirish jarayonida o‘yin texnologiyalaridan, ko‘rgazmali vositalardan va interaktiv metodlardan foydalangan holda bilimlarni chuqurroq o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Tadqiqot davomida aniqlangan asosiy xulosalar quyidagilardan iborat: 38 ifodalangan savol berilsa, u anglamaganligini bildirish maqsadida suhbatdoshiga savol nazari bilan qarashi mumkin. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalar hukmni so‘z va tushunchalar orqali ifodalaydi. Biroq bu bilan cheklanib qolmay, balki o‘zi uchun yoqimli bo‘lgan narsalarning harakati va tuzilishi haqida ham ma’lumot bera oladi. Narsa va hodisalarning muhim hamda nomuhim belgilarini farqlash jarayoni nutq yordamida aks ettiriladi. Bola o‘z faoliyatida hukm chiqarishdan asta-sekin xulosa chiqarishga o‘ta boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar narsa va hodisalarning o‘xshash va umumiy belgilarini kattalar nutqidan bevosita o‘zlashtirib olgan holda foydalanadilar: begona chollarni “buva”, qari ayollarni “buvi”, o‘tirishga mo‘ljallangan har qanday narsani “stul”, dumaloq shakllarni esa “koptok” deb ataydilar. Demak, ular narsa va jismlarni umumlashtirilgan holda ifodalashda kattalarga taqlid qiladilar va kattalarning tafakkur mahsullaridan “tayyor holda” foydalanadilar. Biroq bolalar mustaqil ravishda muhim belgilar asosida umumlashtirishni amalga oshira olmaydilar. Ularning umumlashtirish faoliyati ko‘pincha tashqi, nomuhim belgilar asosida shakllanadi. Ular shaxsiy tajribalariga tayanib fikr yuritishga harakat qiladilar. Masalan, muayyan narsalarning barchasini tashqi belgiga asoslanib “manov” deb atashlari yoki turli zotga mansub qushlar va tovuqlarni bir so‘z bilan “kisht-kisht” deb nomlashlari bunga misol bo‘la oladi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarda umumlashtirish tashqi, nomuhim belgilarga asoslangan holda amalga oshadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar tafakkuri o‘zining konkretligi va yaqqolligi bilan katta yoshdagilarning tafakkuriga yaqin bo‘lsa-da, mazmun jihatidan farqlanadi. Ularning tajribasi va matematik bilimlarining to‘planishi, tarbiyaning bevosita ta’siri hamda aql-idrokning kuchayishi fikrlash jarayonining takomillashuviga olib keladi. Natijada tafakkur operatsiyalari va fikrlash shakllarida aniqlik, mantiqiylik, ravonlik kabi sifat o‘zgarishlari yuz beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar har qanday faoliyatni amalga oshirishda ma’lum bir maqsaddan kelib chiqib ish yuritadilar. Ularning fikr yuritishlari murakkab, harakatli va syujetli o‘yinlar davomida hamda o‘z kuchiga yarasha mehnat qilish 13  Ular berilgan topshiriqlarni tushunib bajardimi?  Mavzu bo‘yicha savollar berishdi va o‘z fikrlarini bildirishdimi? 2. O‘quvchilarning natijalari. Mashg‘ulot natijasida o‘quvchilarning bilim darajasi o‘sib borishi lozim. Buning uchun:  Ularning oldingi bilimlari va yangi bilimlari taqqoslanadi.  Testlar va amaliy topshiriqlar orqali natijalar tahlil qilinadi.  O‘quvchilarning xatolari ustida ishlanadi va ularga tushuntirish beriladi. 3. O‘qitish metodikasining samaradorligi. Mashg‘ulot davomida qo‘llanilgan o‘qitish metodlari natijalarga qanday ta’sir qilgani o‘rganiladi:  Darsda o‘yin va interaktiv texnologiyalar qanchalik samarali bo‘ldi?  Vizual materiallar va axborot-kommunikatsion texnologiyalarning ta’siri qanday bo‘ldi?  O‘quvchilar o‘rgangan bilimlarini amaliyotda ishlata oldimi? Mashg‘ulotlarni baholash usullari. Baholash o‘quvchilarning bilim darajasini tahlil qilish va ularga mos metodik yondashuvni tanlashga yordam beradi. Baholashning asosiy turlari quyidagilardir: 1. Diagnostik baholash. Mashg‘ulot oldidan o‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Masalan, oldindan savol-javob yoki qisqa test o‘tkazish mumkin. 2. Joriy baholash. Mashg‘ulot davomida o‘quvchilar faoliyatini kuzatish va ularning javoblarini baholash orqali amalga oshiriladi. Masalan:  Savollarga javob berish tezligi va to‘g‘riligini tekshirish.  Guruh bo‘lib ishlash jarayonida o‘quvchilarning ishtirok darajasini baholash. 3. Yakuniy baholash. Mashg‘ulot yakunida o‘quvchilarning natijalarini baholash uchun:  Test sinovlari o‘tkaziladi.  Yozma yoki og‘zaki imtihon o‘tkaziladi.  O‘quvchilarning amaliy loyihalari baholanadi. 37 ularning matematik bilimlarni o‘zlashtirish darajasini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi. Shu sababli, kelgusida ushbu yo‘nalishda yangi metodik yondashuvlar va ta’lim texnologiyalarini joriy etish dolzarb ahamiyat kasb etadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. PQ-53-son, 02.02.2024 – Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchilarini xorijiy til va zamonaviy kasblarga o‘qitish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2. PQ-372-son, 2024 – O‘zbekiston ta’lim tizimida sifatni oshirish bo‘yicha davlat dasturi. 3. PP-1005-son, 2024 – Pedagogik ta’lim sifati va o‘qituvchilar malakasini oshirish choralari. 40 Davlat tomonidan qabul qilingan huquqiy hujjatlar, xususan, “Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va Prezident farmonlari, ushbu yo‘nalishda pedagoglarning malakasini oshirish, yangi o‘quv dasturlarini ishlab chiqish va didaktik yondashuvlarni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratayotganini ko‘rsatmoqda. Shu bois, maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish bugungi kunda nafaqat ta’lim sifati, balki kelajak avlodning intellektual rivojlanishi bilan ham chambarchas bog‘liq bo‘lib, ustuvor masalalardan biri hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonini ilmiy-pedagogik jihatdan o‘rganish, samarali metodlarni aniqlash va didaktik talablarni tahlil qilishdan iborat. Bolalarning matematik tafakkurini rivojlantirish ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u ularning keyingi bilim olishiga mustahkam poydevor yaratadi. Shuning uchun ham maktabgacha ta’limda didaktik talablarni to‘g‘ri belgilash, o‘yin texnologiyalaridan foydalanish va innovatsion pedagogik yondashuvlarni joriy etish muhim ahamiyatga ega. Mazkur ish doirasida bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslari, ilg‘or pedagogik texnologiyalar, metod va vositalar o‘rganilib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning yoshiga mos o‘qitish usullaridan foydalanish, interaktiv va qiziqarli mashg‘ulotlar orqali ularning matematik bilimlarini shakllantirishga yordam berish ushbu kurs ishining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida ilg‘or pedagogik tajribalar va xorijiy tajriba asosida didaktik yondashuvlarni takomillashtirish bo‘yicha tahlillar olib boriladi. Kurs ishining vazifalari:  Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslarini o‘rganish.  Didaktik talablarni tahlil qilish va samarali pedagogik texnologiyalarni aniqlash. 4 MUNDARIJA: KIRISH................................................................................................................. 3 I.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Matematik tasavvurlar va ularning bola rivojlanishidagi ahamiyati………... 6 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda son va miqdor tushunchalarini shakllantirish bosqichlari………………………………………………………… 15 1.3. Matematik tasavvurlarni shakllantirishda psixologik va pedagogik yondashuvlar …………………………………………………………………….. 20 II-BOB. MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH MASHG‘ULOTLARIGA QO‘YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR 2.1. Maktabgacha ta’limda matematik ta’lim-tarbiya metodlari va vositalari …… 25 2.2. O‘yin va innovatsion texnologiyalar orqali matematik tasavvurlarni shakllantirish …………………………………………………………………….. 30 2.3. Mashg‘ulotlarni loyihalash va baholash: didaktik talablar va samaradorlik mezonlari………………………………………………………………………… 35 XULOSA……………………………………………………………………….. 38 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 40 2  Matematik topishmoqlar – raqamlar, shakllar yoki sonlar bo‘yicha topishmoqlar yechish.  Xatolarni topish – bolalar noto‘g‘ri yozilgan yoki joylashtirilgan sonlarni topib, to‘g‘ri holatga keltiradilar. 4. Rolli o‘yinlar. Rolli o‘yinlar bolalarni real hayotiy vaziyatlarga tayyorlash uchun qo‘llaniladi. Masalan:  “Do‘konda sotuvchi va xaridor” o‘yini – bolalar pul birliklari, sotish va sotib olish jarayonlarini o‘rganishadi.  “Yo‘l harakati qoidalari” o‘yini – bolalar sonlar va belgilar orqali marshrutlarni to‘g‘ri tanlashni o‘rganadilar. Hozirgi kunda innovatsion texnologiyalar o‘yin bilan uyg‘unlashgan holda qo‘llanilmoqda. Ular orasida:  Interfaol ta’lim metodlari – raqamli doskalar, planshetlar va maxsus interfaol dasturlar orqali bolalarga vizual tarzda matematik tushunchalar o‘rgatiladi.  STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics) texnologiyalari – matematika, texnologiya va muhandislik asoslari integratsiya qilingan holda o‘rgatiladi.  Gamifikatsiya – o‘yin elementlari orqali bolalarning o‘rganish jarayoniga bo‘lgan qiziqishini oshirish. Matematika ta’limida o‘yin texnologiyalari va innovatsion yondashuvlarni qo‘llash bolalarning bilim olish jarayonini yanada qiziqarli, samarali va osonlashtirilgan shaklga olib keladi. Turli o‘yin shakllari orqali bolalar matematik tushunchalarni chuqurroq o‘zlashtirib, mantiqiy tafakkur, ijodiy fikrlash va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Innovatsion texnologiyalar esa ta’lim jarayonini yanada zamonaviy va interfaol qilish imkonini beradi. Innovatsion texnologiyalar orqali o‘qitish. Innovatsion texnologiyalar ta’lim jarayonini samarali tashkil etish va o‘quvchilarning faolligini oshirishga 32  Matematik bilimlarni o‘rgatishda interaktiv va innovatsion metodlarni qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish.  Ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining predmeti. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni va unga qo‘yiladigan didaktik talablar. Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarga matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni. Kurs ishining metodologik asosi. Ta’lim va tarbiya nazariyalari, pedagogik va psixologik yondashuvlar, shuningdek, bolalar rivojlanishi bilan bog‘liq zamonaviy ilmiy tadqiqotlar va davlat hujjatlariga tayanadi. Ish jarayonida quyidagi metodologik asoslar qo‘llaniladi:  Pedagogik nazariyalar – maktabgacha ta’limdagi didaktik tamoyillar va rivojlantiruvchi ta’lim konsepsiyalari.  Psixologik yondashuvlar – bolalarning yosh xususiyatlariga mos ravishda matematik tafakkurni shakllantirish metodlari.  Davlat hujjatlari va me’yoriy asoslar – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim sohasidagi farmon va qarorlari, “Maktabgacha ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, davlat ta’lim standartlari va metodik tavsiyalar.  Ilg‘or xorijiy va mahalliy tajribalar – innovatsion pedagogik texnologiyalar va zamonaviy interaktiv usullarni o‘rganish. Mazkur metodologik yondashuvlar asosida maktabgacha yoshdagi bolalar uchun samarali matematik ta’lim jarayonini tashkil etish bo‘yicha ilmiy-amaliy xulosalar chiqariladi. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda son va miqdor tushunchalarini shakllantirish bosqichlari Maktabgacha yoshdagi bolalarda son va miqdor tushunchalarini shakllantirish jarayoni ularning kognitiv rivojlanishida juda muhim o‘rin tutadi. Bu bosqichlarda bolalar matematik tushunchalarni nafaqat o‘rganadilar, balki ular atrofdagi dunyoni anglashda va kundalik hayotda matematik fikrlashni amalga oshirishda kerakli asoslarni oladilar. Ushbu jarayon bir nechta bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1. Erta bosqich (1-3 yosh) . 1-3 yoshdagi bolalar miqdor va son haqida juda oddiy, tasavvurga asoslangan tushunchalarni shakllantiradilar. Ular “bir” va “ko‘p” tushunchalarini ajrata boshlaydilar, lekin bu tushunchalar faqat tajriba asosida shakllanadi, ya’ni bolalar faqat o‘zlariga yaqin narsalarni ko‘rib, ularni “bir” yoki “ko‘p” deb atashadi. Masalan, agar bir o‘yinchoqni ko‘rsalar, bu ularga “bitta” deb tushuniladi, ko‘p o‘yinchoqlarni ko‘rganlarida esa bu “ko‘p” deb tasavvur qilinadi. Lekin bu yoshdagi bolalar sonlarning haqiqiy matematik ma’nolarini hali to‘liq anglashmaydi, chunki ular sonlarni amaliy tajribalarga asoslanib sezadilar, ya’ni sonlar bilan bog‘liq tushunchalarni matematik formulalar yoki tizimli yondashuv bilan bog‘lamaydilar. Bu davrda bolalar ko‘proq amaliy faoliyatda, ya’ni o‘yinlar va kundalik hayotdagi oddiy vazifalarni bajarish orqali miqdor va son haqidagi tasavvurlarini rivojlantiradilar. Ular o‘z tajribalari orqali, ya’ni biror narsa sonini 15  Madaniy vositalar orqali o‘rganish – Matematik bilimlar yozuv, diagrammalar, o‘yinlar va qoidalar orqali o‘rgatilishi mumkin. Masalan, bolalar uchun mo‘ljallangan matematik o‘yinlar sanash va miqdorlarni tushunishda katta yordam beradi. Vigotskiy fikriga ko‘ra, bolalar bilimlarni ijtimoiy muhit orqali tezroq o‘zlashtiradilar. Shuning uchun bolalarni jamoaviy o‘qitish, muloqotga jalb qilish va muammoli vaziyatlar yaratish ularning matematik bilimlarini rivojlantirishda samarali hisoblanadi. Gestalt psixologiyasi. Gestalt psixologiyasi inson idroki va tafakkurining yaxlitligini ta’kidlaydi. Bolalar atrof-muhitni fragmentlarga bo‘lib emas, balki umumiy holatda idrok etadilar. Matematik tushunchalarni shakllantirishda Gestalt tamoyillari quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:  O‘xshashlik tamoyili – Bolalar bir-biriga o‘xshash ob’ektlarni bir guruh sifatida qabul qiladilar. Masalan, ular shunga o‘xshash shakllarni yoki rangdagi o‘xshashliklarni ajrata oladilar.  Yaxlitlik tamoyili – Bolalar matematik tushunchalarni qismlarga ajratib emas, balki umumiy yaxlitlikda qabul qiladilar. Masalan, ular uchburchakni uchta alohida chiziq emas, balki bir butun shakl sifatida ko‘radilar.  Guruhlash tamoyili – Sonlar va miqdorlarni guruhlarga ajratish bolalar uchun tushunarliroq bo‘ladi. Masalan, 10 ta olmani 2 guruhga bo‘lish orqali bolalar bo‘lish amallarini tezroq tushunib yetadilar. Gestalt psixologiyasi bolalarga matematik tushunchalarni aniq va vizual shaklda taqdim etish zarurligini ta’kidlaydi. Chunki ular shakllarni, naqshlarni va o‘xshashliklarni ko‘rish orqali yaxshiroq o‘rganadilar. Emotsional motivatsiya va o‘rganish. Matematik tushunchalarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishda bolalarning emotsional holati katta ahamiyatga ega. Agar bolalar matematikaga qiziqish bilan yondashsalar va ijobiy motivatsiyaga ega bo‘lsalar, ular bu bilimlarni tezroq o‘zlashtiradilar. 22 I.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Matematik tasavvurlar va ularning bola rivojlanishidagi ahamiyati Matematik tasavvurlar bolalarning atrof-muhitni anglashlari, tafakkur qilishlari va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, maktabgacha yoshda matematik tasavvurlarni rivojlantirish bolaning kelajakdagi ta’lim jarayoniga tayyorligini ta’minlashda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Chunki bu yoshdagi bolalar tafakkurining rivojlanish darajasi keyingi bosqichdagi bilimlarni o‘zlashtirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Matematik tasavvurlar bolalarning tafakkurini, xotira, diqqat, mantiqiy va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu jarayonda bolalar sanash, taqqoslash, guruhlash, tahlil qilish kabi muhim amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Shu sababli maktabgacha ta’lim muassasalarida matematik tasavvurlarni shakllantirish bo‘yicha samarali pedagogik va didaktik usullardan foydalanish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Matematik tasavvurlar bolalarning quyidagi jihatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi: 1. Son va miqdor tushunchasi – bolalar sanash, taqqoslash, miqdoriy o‘zgarishlarni tushunish orqali asosiy matematik tushunchalarni o‘zlashtiradilar. Masalan, “katta-kichik”, “ko‘p-kam” kabi tushunchalar orqali taqqoslash va guruhlash qobiliyatlari rivojlanadi. 2. Shakl va fazoviy munosabatlar – bolalar turli geometrik shakllarni ajratish, ularning xususiyatlarini bilish va fazoviy tushunchalarni anglash (chap- o‘ng, yuqori-past kabi) kabi bilimlarga ega bo‘ladilar. Bu esa kelajakda geometrik fikrlash asoslarini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. 3. Vaqt tushunchasi – bolaning atrof-muhitni anglashida vaqt tushunchalarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Kun tartibi, fasllar, hafta 6 Ta’limiy o‘yinli faoliyatlarda bolalar bilimlarini kengaytirishga mo‘ljallangan quyidagi interfaol usullardan foydalaniladi:  Qisqa hikoya  Tushuntirish  Ko‘rsatish  Kichik guruhlarda ishlash (guruhiy ish)  Juftlikda ishlash  Galereyaga sayr  Muammoli vaziyat yaratish  Savol-javob  Rag‘batlantirish  Amaliy ish  Ijodkorlik  Bilimlarni mustahkamlash uchun o‘yin  Masala tuzish, yechimni topish  Grafik diktant Bu usullar mashg‘ulotlarda almashinib kelgan holda qo‘llaniladi. O‘zbekiston Maktabgacha ta’lim vazirligi mazkur dasturni mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini – iqlimi, geografik joylashuvi, iqtisodiy, madaniy va milliy sharoitlarini hisobga olib, qayta ishlab chiqdi. Ushbu dastur tug‘ilgandan to yetti yoshgacha bo‘lgan bolalar egallashi lozim bo‘lgan bilim va malakalar hajmini o‘z ichiga oladi. Dastur maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning psixologik-fiziologik va individual xususiyatlarini inobatga olgan holda ularni har tomonlama kamol toptirishni nazarda tutadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyani pedagog-tarbiyachi amalga oshiradi. U pedagogik jarayonda markaziy o‘rinni egallaydi. Shuning uchun tarbiyachi o‘z sohasini chuqur bilishi, turli metodik vositalarni yaxshi egallagan, puxta pedagogik- psixologik tayyorgarlikka ega bo‘lishi kerak. Shu bilan bir qatorda, mutaxassislik bo‘yicha fanlarni, jumladan, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash 28 nisbiy xususiyatlarini o‘rganadilar. Bu ular uchun ancha murakkabroq fikrlashni rivojlantiradi, chunki ular endi faqat raqamlarni eslab qolish bilan cheklanmay, balki ular o‘rtasidagi aloqalar va munosabatlarni ham anglashadi. Misol sifatida, bolalar bir nechta o‘yinchoqni qo‘shish yoki ayirish amallarini amalga oshirayotganida, ular sonlarning o‘zaro bog‘lanishini tushunishni boshlaydilar, bu esa kelajakda yanada murakkabroq matematik tushunchalarni o‘zlashtirishga yordam beradi. 4. Oxirgi bosqich (5-6 yosh). 5-6 yoshdagi bolalar sonlarni o‘rganishda yanada chuqurroq bilimlarni o‘zlashtiradilar. Bu yoshda bolalar qo‘shish, ayirish, taqqoslash va o‘lchash kabi asosiy matematik amallarni mukammal tarzda o‘rganadilar. Ular sonlarning tartibini va nisbiy aloqalarini tushunishni boshlaydilar va mantiqiy fikrlashni rivojlantiradilar. Bu yoshdagi bolalar “nima uchun?”, “qanday qilib?”, “nima bo‘ladi?” kabi savollarni berib, atrofdagi narsalarning sabab va oqibatlarini tushunishga intiladilar. Bu fikrlash jarayoni, ularga faqat sonlar haqida emas, balki kengroq matematik tushunchalar haqida aniqroq tasavvur yaratishga yordam beradi. Ular endi o‘z fikrlarini izohlay boshlaydilar, ya’ni o‘z natijalarini izohlashga harakat qilishadi. Bu, ularning tafakkurini rivojlantirish va matematik bilimlarni chuqurlashtirish uchun muhim bosqichdir. Shu bilan birga, bolalar o‘lchash, taqqoslash va sonlar orasidagi farqlarni yanada yaxshi tushunadilar, bu ularning raqamlar va miqdorlar haqidagi bilimlarini mustahkamlaydi. Shuningdek, bu bosqichda bolalar yanada murakkab matematik masalalarni yechishga qiziqish bildirishadi, bu esa ularning kelajakda yanada chuqurroq matematik bilimlarni o‘zlashtirishlariga yordam beradi. Tarbiyaning ahamiyati maktabgacha yoshdagi bolalarning son va miqdor tushunchalarini shakllantirishda katta rol o‘ynaydi. Bolalar o‘yinlar, amaliy faoliyatlar va tajribalar orqali matematik tushunchalarni o‘rganadilar. Tarbiyachilar bolalarni qiziqtirish va ularni matematika bilan tanishtirish uchun o‘yinlar va didaktik materiallardan foydalanadilar. Bu yondashuv bolalarga sonlar va miqdorlar bilan ishlashda faol ishtirok etish imkonini beradi. Misol uchun, turli 17  Preoperatsional bosqich (2-7 yosh) – Bu bosqichda bolalar aniq tasvirlar va predmetlar orqali son va miqdorlarni tushunishni boshlaydilar. Ular sanashni o‘rganadi, lekin hali miqdorlarning o‘zgaruvchanligini to‘liq tushuna olmaydi. Masalan, bir stakandagi suv boshqa shakldagi idishga quyganda miqdor o‘zgarmasligini anglash qiyin bo‘ladi.  Konkret operatsiyalar bosqichi (7-11 yosh) – Bolalar ob’ektlar orasidagi bog‘liqliklarni tushunib, oddiy matematik amallarni bajarishga o‘tadi. Masalan, ular qo‘shish va ayirish kabi jarayonlarni amaliy shaklda bajara oladilar.  Formal operatsiyalar bosqichi (11 yoshdan katta) – Abstrakt fikrlash rivojlanib, bolalar murakkab matematik munosabatlarni tushuna boshlaydilar. Bu bosqichda algebra, geometriya va mantiqiy muammolar ustida ishlash qobiliyati rivojlanadi. Piajening fikriga ko‘ra, bolalar yangi bilimlarni o‘z oldingi bilimlari bilan bog‘lab, asta-sekin rivojlanib boradi. Shuning uchun matematik ta’limni bolaning rivojlanish bosqichlariga moslashtirish muhimdir. Vigotskiyning ijtimoiy-madaniy nazariyasi. L. S. Vigotskiy ta’lim jarayoni ijtimoiy muhit bilan bog‘liq deb hisoblaydi. Uning fikriga ko‘ra, bola matematik tushunchalarni mustaqil ravishda emas, balki atrofidagi insonlar (ota- onalar, tarbiyachilar, o‘qituvchilar) yordamida o‘zlashtiradi. Bu jarayonda quyidagi tushunchalar asosiy rol o‘ynaydi:  Yaqin rivojlanish zonasi (YRZ) – Bola mustaqil ravishda bajara olmagan, lekin kattalarning ko‘magida o‘rganishi mumkin bo‘lgan bilimlar sohasi. Masalan, bola 5 ta olmani sanashni bilishi mumkin, lekin unga 10 taga yetkazish uchun kattalar yo‘riqnomasi kerak bo‘lishi mumkin.  O‘qituvchining ko‘magida o‘rganish – O‘qituvchi yoki ota-ona bolaga matematik tushunchalarni tushuntirib, keyinchalik ularni mustaqil o‘zlashtirishiga yordam beradi. Masalan, bola sanashni o‘rganayotganda dastlab kattalar bilan birgalikda sonlarni talaffuz qiladi, keyin esa mustaqil sanashga o‘tadi. 21 4. Bolalarni o‘rgatish metodik usullarini egallash, ya’ni ishni qanday olib borishni bilish; 5. O‘rgatish dasturi materialini egallash faqat maxsus ta’limiy faoliyatlarda amalga oshirilishini bilish; 6. Har bir ta’limiy faoliyatda son-sanoq faoliyati bilan birga boshqa matematik tushunchalarni (kattalik, shakl, tevarak-atrof, vaqt tushunchasi) rejalashtirish; 7. Ta’lim faoliyatlari didaktik tamoyillar asosida tuzilishini bilish; 8. Ta’lim faoliyatlarida turli analizatorlardan keng foydalanish; 9. Ko‘rgazmali materiallardan keng foydalanish eng asosiy shartlardan biri ekanligini bilish; 10. Har bir bolaning tarqatma material bilan ishlashi har bir ta’lim faoliyatining asosiy sharti ekanligini bilish. Matematika bo‘yicha ta’limiy faoliyatlar haftaning ma’lum bir kunida o‘tkazilishi kerak. 2.2. O‘yin va innovatsion texnologiyalar orqali matematik tasavvurlarni shakllantirish Matematika ta’limida o‘yin va innovatsion texnologiyalarni qo‘llash bolalarning qiziqishini oshirish, ularning matematik tasavvurlarini shakllantirish va mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. O‘yin usullari bolaning yoshiga mos ravishda tanlanishi va o‘quv jarayonining maqsadlariga muvofiq tashkil etilishi kerak. Matematik tushunchalarni o‘yin va innovatsion texnologiyalar orqali shakllantirish maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘qitish samaradorligini oshirishning eng muhim yo‘llaridan biridir. Bolalar tabiatan faol va qiziquvchan bo‘lishgani sababli, ularga matematika asoslarini an’anaviy usulda emas, balki qiziqarli va interfaol shaklda o‘rgatish yanada samarali natija beradi. O‘yin texnologiyalari matematika ta’limida quyidagi muhim vazifalarni bajaradi: 30 1. Didaktik talablarning ahamiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mashg‘ulotlar ilmiy asoslangan, yosh xususiyatlariga mos va qiziqarli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar bolalarning bilish qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. O‘qitish jarayonida tizimlilik, izchillik va amaliyot bilan bog‘liqlik tamoyillariga rioya qilish muhimdir. 2. Matematik tasavvurlarni shakllantirishning samarali usullari . O‘yin texnologiyalari bolalarning qiziqishini oshirib, ularni faol ishtirok etishga undaydi. Vizual va ko‘rgazmali materiallar yordamida bolalar abstrakt tushunchalarni ancha oson tushunishadi. Innovatsion texnologiyalardan foydalanish bolalarning mantiqiy tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi. 3. Mashg‘ulotlarni tashkil etishda e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar . Mashg‘ulotlar bolalarning yoshiga mos va oson tushunarli bo‘lishi kerak. O‘quv faoliyatini bolalarning kundalik hayoti bilan bog‘lash, ularning amaliy tajribasini oshirishga xizmat qiladi. Mashg‘ulotlar davomida bolalarning mustaqil fikrlashiga va savollarga javob topishiga sharoit yaratish muhimdir. 4. Baholash tizimining o‘rni . O‘qitish samaradorligini baholash uchun bolalarning faoliyati, bilim darajasi va mantiqiy fikrlashi o‘rganilishi kerak. Diagnostik, joriy va yakuniy baholash usullari orqali bolalarning rivojlanish dinamikasi kuzatib borilishi lozim. 5. Nazariy va amaliy natijalarning muhimligi . Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, didaktik talablar asosida tashkil etilgan mashg‘ulotlar bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. Turli metodlardan foydalanish natijasida bolalar matematik bilimlarni chuqurroq tushunib, amaliyotda qo‘llay olishga o‘rganadilar. Xulosa qilib aytganda, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun matematik tasavvurlarni shakllantirish bo‘yicha mashg‘ulotlarga qo‘yiladigan didaktik talablar ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Zamonaviy innovatsion texnologiyalar, o‘yin usullari va interfaol metodlardan samarali foydalanish bolalarning intellektual rivojlanishini jadallashtirish bilan birga, 39 Bunday o‘yinlarga kichik bolalar uchun “Rangiga qarab top”, “Shakliga qarab top”, hamda katta guruh bolalari uchun “Dehqonlar nimani yetishtirishadi”, “Kim ko‘proq narsani nomini ayta oladi”, “Qarab ol-u eslab qol”, “Nimaning shakli tasvirlangan” kabi o‘yinlarni misol qilib keltirish mumkin. O‘yinda qatnashgan bolalarni maqtash va rag‘batlantirish lozim. Didaktik o‘yinlarning xususiyati shundaki, unda tarbiyachi bilan bolalar o‘zaro muloqot qilgan holda o‘yin tarzida ishtirok etadi. Tarbiyachi o‘yinning tashkilotchisi yoki bevosita qatnashchisi bo‘lishi mumkin. Bu o‘yinlar bolalarda kuzatuvchanlik, ravon nutq, elementar matematik tushunchalar shakllanishiga xizmat qiladi. Tarbiyachi didaktik o‘yinni bolalarni qiziqtirgan holda tugallashi lozim, ya’ni bolalar o‘yinni yana davom ettirish istagi bilan qolsinlar. Bolalar birdaniga tushunchalar vositasida o‘ylamaydilar. Ularning tafakkuri ma’lum yoshgacha konkret bo‘lib, tasavvurlar orqali shakllanadi. Tushunchani shakllantirish jarayonida shunga erishish kerakki, bolalar tushuncha tarkibidagi asosiy xususiyatlarni umumlashtira olsin. Masalan, “uchburchak” tushunchasi – uchta burchagi va uchta kesmadan iborat bo‘lishini anglatadi. Inson tafakkuri nutq bilan, til bilan uzviy bog‘liq bo‘lganligi sababli maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda fikr yuritishning vujudga kelishi va rivojlanishi ularning nutqi bilan o‘lchanadi. Biroq ularda ko‘rgazmali-harakatli va ko‘rgazmali-obrazli tafakkur bevosita ifodalanadigan tafakkur shakllaridan oldinroq namoyon bo‘ladi. Bolada paydo bo‘layotgan elementar tafakkur uning predmet va jismlarga, o‘yinchoqlarga, buyumlarga nisbatan bildirilayotgan harakatlarida ko‘zga tashlanadi. Bir yoshga yetguniga qadar ovozli o‘yinchoqlarni ushlab ko‘rish va ulardan foydalana olish qobiliyatining shakllanishi fikr yuritish faoliyatida sifat o‘zgarishlarining yuzaga kelayotganidan dalolat beradi. Bolalarning o‘yinchoqlar bilan bevosita va bilvosita muloqotga kirishishi ularda tafakkurning rivojlanayotganidan dalolat beradi. Asta-sekin ularda analitik- sintetik faoliyat shakllanadi. Oila a’zolari bola bilan muloqotga kirishganlarida uni 11 1.3. Matematik tasavvurlarni shakllantirishda psixologik va pedagogik yondashuvlar Matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni bolalarning tafakkurini rivojlantirishga, ularning atrof-muhitni idrok etishiga va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. Ushbu jarayonda psixologik va pedagogik yondashuvlar muhim o‘rin tutadi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida psixologik yondashuvlar bolalarning tafakkurini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu jarayonda kognitiv rivojlanish, ijtimoiy- madaniy nazariya, Gestalt psixologiyasi va emotsional motivatsiya kabi konsepsiyalar qo‘llaniladi. Kognitiv rivojlanish nazariyasi (J. Piajening nazariyasi). J. Piaje bolalarning aqliy rivojlanishi turli bosqichlarda sodir bo‘lishini ta’kidlagan. U matematik tushunchalarni o‘zlashtirish jarayonini quyidagi bosqichlarga ajratgan:  Sensomotor bosqich (0-2 yosh) – Bolalar atrof-muhitni sezgi va harakatlar orqali idrok qiladi. Matematik tushunchalarga nisbatan bu bosqichda bola ob’ektlarning mavjudligini tushunib yetish (masalan, yo‘qolgan to‘pni qidirish) orqali sonlarning asosiy xususiyatlarini tushuna boshlaydi. 20 qaratilgan. Ushbu yondashuv bolalarning umumiy intellektual rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar mashg‘ulotlarga qiziqib qatnashishlari uchun tarbiyachi quyidagi talablarga rioya qilishi lozim: 1. Dastur materiallarini yaxshi o‘zlashtirib olish. 2. Puxta material (namoyish qiluvchi va tarqatma) tayyorlash. 3. Bolalar faoliyatining o‘zgarib turishiga, qiziqishlariga e’tibor qaratish. 4. Mashg‘ulot o‘rtasida harakatli o‘yinlar o‘tkazishni rejalashtirish. 5. Mashg‘ulot davomida bolalarning mustaqil xulosa chiqarishlariga erishish. 6. Bolalarning xilma-xil javoblarini rag‘batlantirish. Dastur materialini mashg‘ulotlarga taqsimlashda bolalarning bilim va ko‘nikmalariga, ularning tayyorgarligiga e’tibor berish lozim. Maxsus atamalarni to‘g‘ri qo‘llash katta ahamiyatga ega. Masalan, son va raqam tushunchalarini aralashtirib yubormaslik kerak. (Qaysi son katta, qaysinisi kichik deb so‘raladi, lekin “qaysi raqam katta” deyish noto‘g‘ri hisoblanadi). Mashg‘ulotda barcha bolalarning faol ishtirok etishlarini ta’minlash maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar bo‘lishi tavsiya etiladi. Agar o‘rtog‘ining javobi to‘g‘ri bo‘lsa, qizil kartochka, javobi uni qoniqtirmasa, ko‘k kartochka ko‘tariladi. Bu usul bolalarning o‘zaro diqqat bilan eshitishiga yordam beradi, intizom buzilishining oldini oladi va ularning test sinovlariga tayyorgarligini ham oshiradi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish bo‘yicha olib boriladigan ishlarning asosiy shakli ta’limiy o‘yinli faoliyat hisoblanadi. Dastur vazifalarining aksariyati ta’limiy o‘yin faoliyatlari orqali bajariladi. Bolalarda ma’lum izchillikda tasavvurlar shakllantiriladi, zarur malaka va ko‘nikmalar hosil qilinadi. Ta’limiy o‘yinli faoliyatda va kundalik hayotda didaktik o‘yinlardan hamda o‘yin-mashqlardan keng foydalaniladi. Ta’limiy o‘yinli faoliyatdan tashqari, bolalarning matematik tasavvurlari mustahkamlanishi, chuqurlashtirilishi va kengaytirilishi uchun qo‘shimcha o‘yinlar tashkil qilinadi. 27 O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI “TASDIQLAYMAN” Sirtqi (maxsus) bo‘lim boshlig‘i ________________S.B.Umarov “ _______ ” ___________2025-yil Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi 4-kurs 403-guruh talabasi Fayzullayeva Dilchiroy G‘olib qizi “Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakillantirish bo‘yicha mashg‘ulotlarga qo‘yiladigan didaktik talablar” mavzusidagi KURS ISHI Himoyaga tavsiya etilsin Sirtqi (maxsus) bo‘lim boshlig‘i: _________________S.B.Umarov “ ____ ” _______________2025-yil Ilmiy rahbar:_________A.G.Kamalova Toshkent-2025 yil oshirish yoki kamaytirish bilan, “bir” va “ko‘p” tushunchalarini birinchi marta ajratadilar. Bu, o‘z navbatida, bolalarning rivojlanishiga ta’sir qiladi va keyingi yillarda ular sonlarning murakkabroq tushunchalarini o‘zlashtira boshlashlariga asos yaratadi. 2. O‘rta bosqich (3-4 yosh). 3-4 yoshdagi bolalar sonlarni o‘rganishni boshlaydilar va bu davrda oddiy sonlar bilan tanishadilar, masalan, “bir”, “ikki”, “uch”. Ular bu sonlarni o‘yinchoqlar, hayvonlar yoki boshqa narsalar bilan bog‘laydilar. Bolalar sanashni boshlashadi, lekin ko‘pincha ular sonlar va miqdorlar o‘rtasidagi farqni anglashda qiynalishlari mumkin. Masalan, bolalar “uchta o‘yinchoq”ni “ikki marta ko‘p” deb tushunishlari mumkin, chunki ular hali sonlarning real miqdoriga to‘liq tushuncha hosil qilishmagan bo‘ladi. Bu bosqichda bolalar sonlarni amaliy faoliyatda, ya’ni narsalarni sanash yoki sonlarni bir-biriga taqqoslash orqali o‘rganadilar. O‘rta bosqichda bolalarning sonlar bilan bog‘liq tushunchalari hali oddiy va nomutanosib bo‘lishi mumkin, chunki ular faqat sezgilariga asoslanib sanashni boshlaydilar. Ular sonlarni va miqdorlarni to‘g‘ri tushunishda kichik qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, lekin tajriba ortishi bilan bu tushunchalar rivojlanadi. Bu davrda o‘yinlar, sanash o‘yinlari, va kundalik hayotdagi misollar bolalarga sonlar haqidagi tushunchalarni mustahkamlashda yordam beradi. 3. Keyingi bosqich (4-5 yosh). 4-5 yoshdagi bolalar uchun sonlar o‘rtasidagi munosabatlarni anglash boshqacha bosqichni anglatadi. Bu yoshdagi bolalar “ikki marta ko‘p” yoki “uch marta kichik” kabi tushunchalarni tushuna boshlaydilar, bu esa ularning miqdor va sonlar haqidagi tasavvurini rivojlantiradi. Bu bosqichda bolalar o‘yinchoqlarni sanashdan tashqari, oddiy qo‘shish va ayirish amallarini bajara boshlaydilar, masalan, “bir o‘yinchoq qo‘shish” yoki “ikki o‘yinchoqni ayirish”. Shu bilan birga, ular sonlarni o‘lchash, solishtirish va tasavvur qilishni o‘rganadilar. Bu davrda bolalar raqamlar va miqdorlar o‘rtasidagi farqlarni yanada yaxshiroq tushuna boshlaydilar. O‘yinlar va faoliyatlar orqali, masalan, sanash o‘yinlari yoki har xil narsalarni solishtirish, bolalar sonlarning 16 II-BOB. MATEMATIK TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH MASHG‘ULOTLARIGA QO‘YILADIGAN DIDAKTIK TALABLAR 2.1. Maktabgacha ta’limda matematik ta’lim-tarbiya metodlari va vositalari Maktabgacha tayyorlov guruhida bolalarda muhim matematik aloqalarni tushunish, munosabatlarni anglash hamda “teng”, “katta”, “kichik”, “butun va bo‘lak” kabi tushunchalar orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, bolalarda o‘lchov kattaliklari bilan son o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash qobiliyatini rivojlantirishga e’tibor qaratiladi. Matematik tasavvurni shakllantirish mantiqiy tafakkurning yangi bosqichga ko‘tarilishiga xizmat qiladi hamda bolalarning aqliy rivojlanishi uchun mustahkam asos yaratadi. Bu yoshda bolalar sanashni o‘rganish bilan birga, ko‘z bilan chamalash, shakl va hajmni farqlash qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Mustaqil fikrlash, tahlil qilish, sintez qilish, taqqoslash, muhokama qilish va xulosa chiqarish kabi kognitiv qobiliyatlarning shakllanishi ham alohida ahamiyat kasb etadi. Fazoviy tasavvur ham rivojlantirilib, bolalar atrof-muhitdagi ob’ektlarning o‘zaro joylashuvini 25 yordam beradi. Ular an’anaviy ta’lim metodlaridan farqli ravishda interfaol, vizual va amaliy usullarni o‘z ichiga oladi. Bu texnologiyalar o‘quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish va fanga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirishga xizmat qiladi. Interfaol ta’lim metodlari o‘quvchilarni faollikka undaydi va ularning bilimlarni mustahkamlashiga yordam beradi. Quyidagi usullar eng samarali hisoblanadi:  “Aqliy hujum” (Brainstorming) – muammolarni yechish jarayonida o‘quvchilar turli fikrlarni ilgari surishadi va yechimlarni muhokama qilishadi. Bu usul ijodiy fikrlash va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.  “Kichik guruhlarda ishlash” – o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linib, berilgan masalalarni birgalikda yechishadi. Bu usul orqali jamoaviy ishlash qobiliyati shakllanadi.  “Munozara” – muayyan mavzu bo‘yicha turli fikrlarni tahlil qilish orqali o‘quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatlari rivojlantiriladi. Axborot-kommunikatsion texnologiyalar (AKT). Axborot- kommunikatsion texnologiyalar (AKT) ta’limni interaktiv va vizual ravishda o‘rgatishga imkon beradi. Ular o‘quvchilarning bilim olish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qiladi. Quyidagi texnologiyalar eng ko‘p qo‘llaniladi:  Elektron darsliklar – interaktiv materiallar yordamida mavzular tushuntiriladi. Elektron darsliklar matn, audio, video va interaktiv mashqlarni o‘z ichiga olganligi sababli, o‘quvchilarning mavzuni yaxshiroq o‘zlashtirishiga yordam beradi.  Matematik dasturlar va ilovalar – masalan, GeoGebra, Matific, ABCmouse kabi dasturlar bolalarning matematik tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu dasturlar orqali o‘quvchilar geometriya, algebra va mantiqiy tafakkur bilan bog‘liq topshiriqlarni bajara oladilar.  Raqamli o‘yinlar va simulyatsiyalar – bolalar virtual muhitda matematik tushunchalarni amaliy o‘rganishlari mumkin. Ushbu o‘yinlar orqali bolalar 33 kunlari kabi tushunchalarni o‘rganish bolalarning vaqt bo‘yicha fazoviy tafakkurini shakllantirishga yordam beradi. 4. Mantiqiy fikrlash – matematik tasavvurlar bolalarda tahlil qilish, qiyoslash, guruhlash, sabab-oqibat munosabatlarini tushunish kabi muhim mantiqiy tafakkur elementlarini shakllantiradi. Masalan, ketma-ketlik tushunchasi bolalarda hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash ko‘nikmasini rivojlantiradi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish va ularga mos metodlarni tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. Didaktik o‘yinlar, vizual ko‘rgazmali qurollar, amaliy mashg‘ulotlar yordamida berilgan bilimlar yanada mustahkam o‘zlashtiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, interfaol metodlarni joriy etish orqali matematik tasavvurlar yanada samarali shakllantiriladi. Matematik tasavvurlar bolaning nafaqat akademik bilimlarni o‘zlashtirishiga, balki atrof-muhitni anglash, mantiqiy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishga ham asos yaratadi. Shu sababli maktabgacha yoshdagi bolalar uchun matematika mashg‘ulotlari didaktik talablar asosida tashkil etilishi va zamonaviy yondashuvlar bilan boyitilishi lozim. Matematik tasavvurlar bolalarning aqliy, nutqiy, ijtimoiy va ijodiy rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Ushbu tasavvurlar bolaga atrof-muhitni yaxshiroq anglash, mantiqiy tafakkurini rivojlantirish va muammolarni hal qilish qobiliyatini shakllantirish imkonini beradi. Erta yoshdan matematik tasavvurlarni o‘zlashtirish bolaning keyinchalik maktabda matematikani muvaffaqiyatli o‘rganishi va umuman olganda, kundalik hayotda turli masalalarni yechishda muvaffaqiyat qozonishiga yordam beradi. Matematik tasavvurlar bolaning aqliy rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar sonlarni sanash, ularni qiyoslash va ketma-ket joylashtirish kabi faoliyatlar orqali mantiqiy xulosa chiqarish va muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Masalan, “bir dona olma”, “ikki dona to‘p”, “uchta mashina” kabi tushunchalarni o‘rganish orqali bola sanash qobiliyatiga ega bo‘ladi va keyinchalik bu bilimlari murakkabroq matematik 7 amallarni bajarish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, shakl va o‘lchamni farqlash, narsalarni guruhlash va taqqoslash orqali bolaning mantiqiy tafakkuri shakllanadi. Bu jarayon sabab-oqibat bog‘liqligini tushunishga, muammolarni turli usullar bilan hal qilishga va analiz qilish qobiliyatining oshishiga olib keladi. Matematik tasavvurlar bolaning til va nutq rivojlanishiga ham bevosita ta’sir qiladi. Matematik tushunchalarni o‘rganish jarayonida bolalar turli so‘z va iboralarni o‘zlashtiradi, bu esa ularning so‘z boyligini oshiradi. Masalan, “katta-kichik”, “uzun-qisqa”, “yuqori-past”, “engil-og‘ir” kabi tushunchalar bola nutqining boyishiga va atrof-muhitdagi narsalarni aniqroq tasvirlashiga yordam beradi. Bundan tashqari, matematik tasavvurlar bolalarga o‘z fikrlarini aniq ifodalashga yordam beradi. Masalan, “bu kvadrat shaklga o‘xshaydi” yoki “mening oldimda beshta to‘p bor” kabi gaplarni tuzish orqali bola o‘z fikrini tushunarli shaklda bayon qilishni o‘rganadi. Ijtimoiy rivojlanish nuqtayi nazaridan, matematik tasavvurlar bolalarning jamoaviy faoliyatda ishtirok etishiga, muloqot ko‘nikmalarini shakllantirishga va hamkorlik qilishni o‘rganishiga yordam beradi. Guruh bo‘lib o‘ynaladigan matematik o‘yinlar bolalarga o‘zaro yordam ko‘rsatish, bir-biri bilan fikr almashish va muammolarni birgalikda hal qilish kabi ijtimoiy ko‘nikmalarni o‘rgatadi. Masalan, sanash yoki shakllarni aniqlash bo‘yicha o‘yinlar bolalarga qiziqarli bo‘lib, ularning bilim olish jarayonidan zavqlanishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, bu jarayonda muvaffaqiyatga erishish bolalarda ishonch va motivatsiyani shakllantiradi. Matematik tasavvurlar bolaning ijodiy tafakkurini rivojlantirishga ham katta hissa qo‘shadi. Oddiy muammolarni turli usullarda hal qilish imkoniyati bolani mustaqil fikrlashga va yangi yondashuvlar topishga o‘rgatadi. Masalan, bir xil natijaga erishish uchun turli usullarni sinab ko‘rish bolaning ijodiy tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi. Shuningdek, matematik muammolar bilan shug‘ullanish bolada mustaqillik va tashabbuskorlikni oshirishga yordam beradi. 8 KIRISH “Yangi O‘zbekistonning asosiy ustuni — bilim, ta’lim va tarbiya bo‘ladi.” Sh.M. Mirziyoyev Mavzuning dolzarbligi . Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishning dolzarbligi hozirgi ta’lim tizimining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Matematik tafakkur insonning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini shakllantirish va keyingi ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyatga erishish uchun mustahkam poydevor yaratishga xizmat qiladi. Shu boisdan, maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning yoshiga mos didaktik talablar asosida matematik tasavvurlarni shakllantirishga e’tibor qaratish zarur. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasida maktabgacha ta’limni modernizatsiya qilish, uning qamrov darajasini oshirish va sifatini yaxshilash muhim vazifa sifatida belgilangan. Ushbu strategiya doirasida bolalarni 6 yoshdan boshlab maktabga tayyorlash tizimi takomillashtirilib, maktabgacha ta’lim muassasalarining innovatsion metodlarga asoslangan mashg‘ulotlar o‘tkazishi ta’minlanmoqda. Bu esa, ayniqsa, matematik bilimlarni o‘rgatish jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qo‘llashni talab etadi. Maktabgacha ta’limda matematik tasavvurlarni shakllantirishning dolzarbligi jamiyatda raqamli texnologiyalar rivojlanishi bilan ham bog‘liq. Bolalarning mantiqiy fikrlash va matematik savodxonligi yuqori bo‘lsa, kelajakda zamonaviy kasblarga moslashish imkoniyatlari ham ortadi. Shu sababli, pedagogik jarayonni didaktik talablar asosida tashkil etish, bolalar uchun qiziqarli, interaktiv va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish orqali matematik bilimlarning samaradorligini oshirish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. 3 1. Sanash o‘yinlari. Bolalar sanashni o‘rganish jarayonida, ular bir necha narsalarni sanash orqali raqamlar va miqdorlar bilan tanishadilar. Misol uchun, “uchta to‘p” yoki “ikki qo‘li”ni sanashni boshlashadi. Bunday o‘yinlar orqali ular sanash tartibini va har bir ob’ektni sanashni o‘rganadilar. Shuningdek, bolalar o‘yinchoqlarni bir joyga yig‘ish va ularni sanash orqali sonlarni yaxshiroq tushunadilar. Masalan, “beshta kitobni sanash” yoki “ikki rangli olma sanash” kabi faoliyatlar o‘tkazish mumkin. 2. Ko‘p yoki oz tushunchalari. Bu yoshda bolalar ko‘p yoki oz narsalarni ajratib ko‘rish orqali miqdoriy tushunchalarni shakllantiradilar. Masalan, bolaga “bu ko‘p o‘yinchoq” va “bu oz o‘yinchoq”ni ajratishni taklif qilish orqali, ular miqdoriy tushunchalarni aniqroq tushunadilar. Bunday faoliyatlar orqali, ular sonlar va miqdorlar o‘rtasidagi farqni tushunib, har bir narsaning sonini solishtirishni o‘rganadilar. 3. Qo‘shish va ayirish. 5-6 yoshdagi bolalar oddiy matematik amallarni bajarishni o‘rganishadi. Masalan, ular “ikki to‘pni yana birga qo‘shish” yoki “uchta olma va birta olmani ayirish” kabi mashqlarni bajarishadi. Bunday amallarni bajarish orqali bolalar qo‘shish va ayirishning asosiy tushunchalarini tushunib olishadi. Shu bilan birga, ular o‘zlashtirgan matematik bilimlarni kundalik hayotda qo‘llashni boshlaydilar, masalan, “ikki kitobni qo‘shganingizda, qancha bo‘ladi?” kabi savollar bilan mashq qilishadi. Bu misollar bolalarga matematik bilimlarni o‘rgatishda qiziqarli va o‘rganishga motivatsiya beruvchi faoliyatlar hisoblanadi. Har bir misol bolalar uchun tushunarli va amaliy bo‘lishi uchun, o‘yinlar va amaliy faoliyatlar orqali amalga oshiriladi. 19  Qiziqish va rag‘batlantirish – Agar matematik ta’lim qiziqarli va interaktiv shaklda tashkil etilsa, bolalar o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqi oshadi. Rag‘batlantirish vositalari (maqtov, o‘yin elementlari, mukofotlar) o‘quv jarayonini yanada samarali qiladi.  O‘yin va ijodiy yondashuvlar – Bolalar uchun matematik o‘yinlar va ijodiy mashg‘ulotlar bilimlarni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, turli sanash o‘yinlari yoki geometrik shakllarni yaratish bo‘yicha ijodiy topshiriqlar bolalarning matematik tushunchalarini rivojlantiradi.  O‘ziga bo‘lgan ishonchni shakllantirish – Agar bola matematik topshiriqlarni bajarishda muvaffaqiyat qozonsa, u o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va qiyinroq masalalarni ham bajarishga harakat qiladi. Emotsional motivatsiya bolaning matematikaga bo‘lgan munosabatini shakllantirishda muhimdir. O‘yinlar, qiziqarli topshiriqlar va rag‘batlantirish orqali bola matematik bilimlarni quvonch bilan o‘zlashtiradi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida psixologik yondashuvlar bolaning yoshiga, rivojlanish bosqichiga va o‘rganish uslubiga qarab moslashtirilishi lozim. Kognitiv rivojlanish nazariyasi bolalarning tafakkur bosqichlarini tushuntirsa, Vigotskiyning ijtimoiy- madaniy nazariyasi bilimlarni ijtimoiy muhit orqali o‘zlashtirishni ta’kidlaydi. Gestalt psixologiyasi yaxlit idrokni, emotsional motivatsiya esa qiziqish va ishtiyoqni oshirishni qo‘llab-quvvatlaydi. Ushbu yondashuvlar kombinatsiyasi bolalarning matematik tushunchalarni samarali o‘zlashtirishiga yordam beradi. Pedagogik yondashuvlar . Matematik tushunchalarni shakllantirishda pedagogik yondashuvlar muhim rol o‘ynaydi. Faol o‘qitish usullari bolalarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishga va bilimlarni chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi. Matematika o‘qitishda muammoli ta’lim keng qo‘llaniladi. Bunda bolalar oldiga masalalar qo‘yilib, ular mustaqil ravishda yechim topishga undaladi. Bu jarayonda o‘qituvchi yo‘naltiruvchi bo‘lib, o‘quvchilarning fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, geometriya darslarida noma’lum 23 o‘yinlar orqali bolalar sonlarni sanash, qo‘shish yoki ayirish kabi amallarni o‘rganadilar, bu esa ularning tafakkurini rivojlantiradi. Tarbiyachilar, shuningdek, bolalarga ko‘proq motivatsiya berish orqali ular uchun matematik tushunchalarni yanada qiziqarli va esda qolarli qiladilar. O‘yinlar orqali bolalar o‘z bilish qobiliyatlarini rivojlantirib, o‘zlashtirilgan bilimlarni amalda qo‘llashni o‘rganadilar. Bu usul bilan bolalarga sonlar bilan ishlash jarayoni faqat didaktik jihatdan emas, balki emotsional jihatdan ham rivojlanadi, chunki ular o‘ynash orqali o‘rganadilar. Bu metodlar maktabgacha yoshdagi bolalar uchun son va miqdor tushunchalarini o‘rganishda muhim asos bo‘ladi. Yoshga mos usullar va faoliyatlar bolalarning son va miqdor tushunchalarini o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali qilishga yordam beradi. 1-3 yoshdagi bolalar uchun oddiy o‘yinlar orqali sonlarni tanish va ularni sanashni o‘rgatish mumkin. Misol uchun, o‘yinchoqlarni yoki hayvonlarni sanash, ularni bir-biriga qo‘shish yoki ayirish kabi faoliyatlar yordamida bolalar sonlar haqidagi tasavvurlarini kengaytiradilar. 3-4 yoshdagi bolalar uchun esa, o‘lchash o‘yinlari yoki ikki narsani solishtirish kabi faoliyatlar o‘tkazilishi kerak. Masalan, turli xil ob’ektlar orasidagi uzunlik yoki og‘irlikni solishtirish, bu yoshdagi bolalarga matematik tafakkurda muhim qadam bo‘ladi. Shu bilan birga, turli xil o‘yinlar, masalan, o‘yinchoqlarni tartib bilan joylashtirish yoki hayvonlarning sonini sanash, sonlarni tushunish va taqqoslashda foydalidir. 5-6 yoshdagi bolalar uchun yanada murakkab mashqlar, masalan, ikki narsani taqqoslash, qo‘shish va ayirish amallari, bolalar matematik tafakkurlarini yanada rivojlantiradi. Bu faoliyatlar orqali bolalar sonlar va miqdorlar bilan bog‘liq tushunchalarni mustahkam o‘rganadilar. Yoshga mos o‘yinlar va faoliyatlar, bolalarning matematik fikrlashlarini rivojlantirish va ularga yangi bilimlarni o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Amaliy misollar : 18 4. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi – O‘quv dasturlari va ta’lim tizimidagi innovatsiyalar. 5. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti – O‘quvchilarning bilim darajasini oshirish usullari, Toshkent, 2023. 6. Qosimov B. – O‘qituvchining innovatsion metodlari, Toshkent, 2022. 7. Yusupov I. – O‘quv jarayonida AKTning roli, Samarqand, 2021. 8. Mahmudov N. – Pedagogik psixologiya asoslari, Toshkent, 2023. 9. T. Safarov – O‘quv jarayonida interfaol metodlarni qo‘llash, Toshkent, 2020. 10. Sh. Qodirov – O‘qitish metodikasi va yangi yondashuvlar, Farg‘ona, 2021. 11. Hasanov A. – Ta’lim sifatini oshirish usullari, Buxoro, 2023. 12. Abdurahmonov M. – O‘quvchilarning fikrlashini rivojlantirish metodlari, Toshkent, 2022. 13. Ziyodov F. – Rivojlangan davlatlarda ta’lim tizimi, Toshkent, 2022. Internet manbalari: 14. www.edu.uz – O‘zbekistonda ta’lim yangiliklari. 15. www.lex.uz – Rasmiy hujjatlar va farmonlar. 16. www.ziyonet.uz – Elektron kutubxona va o‘quv resurslari. 17. www.tdpu.uz – O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanmalar. 18. www.kitobxon.com – O‘qitish metodlari bo‘yicha zamonaviy kitoblar. 19. www.science.uz – Ilmiy tadqiqotlar va maqolalar. 20. www.unesco.org – Xalqaro ta’lim tizimi bo‘yicha hisobotlar. 41 sonlarni tanish, arifmetik amallarni bajarish va mantiqiy masalalarni yechish ko‘nikmalarini shakllantiradilar. Innovatsion texnologiyalar orqali o‘qitish o‘quvchilarning qiziqishini oshirib, ularga mustaqil fikrlash va o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantirish imkonini beradi. Shuningdek, bu usullar ta’lim jarayonini zamonaviy va samarali qilishga xizmat qiladi. O‘yin texnologiyalaridan foydalanishning samaradorligi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘yin texnologiyalaridan foydalanish nafaqat o‘quv jarayonini qiziqarli qiladi, balki o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirish darajasini ham sezilarli darajada oshiradi.  Matematik o‘yinlar ta’lim samaradorligini oshiradi . Matematik o‘yinlardan foydalanish bolalarning qiziqishini 40% ga oshirishi aniqlangan. Bunday o‘yinlar ta’limni interaktiv shaklda tashkil etishga yordam beradi, natijada bolalar murakkab matematik tushunchalarni qulay usulda o‘zlashtiradi.  Innovatsion texnologiyalar natijalarga ta’sir qiladi . Innovatsion texnologiyalar asosida o‘qitilgan bolalar an’anaviy usulda ta’lim olgan bolalarga nisbatan o‘rtacha 30% yuqori natijalarni ko‘rsatadi. Virtual laboratoriyalar, interfaol o‘yinlar va elektron resurslar yordamida o‘quvchilarning mustaqil o‘rganish qobiliyati oshadi, bu esa ularning umumiy natijalariga ijobiy ta’sir qiladi.  Matematik o‘yinlar mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi . O‘yin texnologiyalari orqali o‘qitilgan bolalar matematik tafakkurga oid topshiriqlarni 30-50% tezroq bajarishi aniqlangan. Didaktik o‘yinlar, mantiqiy masalalar va raqamli simulyatsiyalar bolaning fikrlash jarayonini jadallashtiradi va xotira hamda e’tiborni rivojlantiradi.  Faol o‘rganish muhiti yaratadi . Bolalar o‘yin jarayonida bilim olishga qiziqib, ularni bevosita o‘z tajribasida qo‘llay boshlaydi. Masalan, “do‘konda sotuvchi va xaridor” kabi rolli o‘yinlar orqali bolalar sonlarni solishtirish, hisoblash, xarid qilish va iqtisodiy tushunchalarni shakllantirish kabi ko‘nikmalarni egallaydi. 34
Купить