Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqiy kasalliklar va ularni bartaraf etish yo’llari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	137.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

6 Sotish

Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqiy kasalliklar va ularni bartaraf etish yo’llari

Sotib olish

TOSHKINT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
MAKTABGACHA TA’LIM YO’NALISHI 01-GURUH TALABASI
ODINOVA DILNOZNING
MAKTABGACHA PEDAGOGKIKA FANIDAN
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA NUTQIY KASALLIKLAR
VA ULARNI BARTARAF ETISH YO’LLARI MAVZUSIDA
TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Qabul qildi:__________________________________
Topshirdi:___________________________________
TOSHKENT -2024
MAVZU: MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA NUTQIY
KASALLIKLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH YO’LLARI
Reja:
1

KIRISH ………………………………………………………………...……………
ASOSIY QISIM …………………………………………………………………….
I.BOB.NUTQ KAMCHILIKLARI VA ULARNI BARTARAF ETISH
YO‘LLARI ………………………………………………………………………….
1. 1. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vazifalari… ………………….………
1.2 . Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari… ......... ……
II.BOB.NUTQ NUQSONLARINI BARTARAF ETISH
TEXNOLOGIYASI ………………………………………………………………...
2.1 . «Bolajon» tayanch dasturida bolalar nutqini rivojlantirishning
ilmiy asosi… ………………………………………………………………….……...
2.2 . Nutqni tushunishni rivojlantirishning asosiy metodik usullari ………….……….
XULOSA ……………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………………….
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………….....…………4
ASOSIY QISIM ………………………………………………………………..….6
2

I.BOB.NUTQ KAMCHILIKLARI VA ULARNI BARTARAF ETISH
YO‘LLARI ………………………………………..……………………………….7
1. 1. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vazifalari… …………...……………8
1.2 . Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari… ……...…9
II.BOB.NUTQ NUQSONLARINI BARTARAF ETISH
TEXNOLOGIYASI ……………………………………………………………...10
2.1 . «Bolajon» tayanch dasturida bolalar nutqini rivojlantirishning
ilmiy asosi… …………………………………………………………….………...17
2.2 . Nutqni tushunishni rivojlantirishning asosiy metodik usullari …………….….18
XULOSA …………………………………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………………….30
KIRISH
Pedagogik fan sifatida logopediyada «nutqning to‘liq rivojlanmaganligi»
tushunchasi, eshitish va intellekti normada bo‘lgan bolalarda barcha nutq
3

kamponentlarining shakllanishi buzilishi bilan xarakterlanuvchi nutq kamchiligiga
nisbatan qo‘llaniladi.
«Nutqning to‘liq rivojlanmaganligida nutqning kechroq paydo bo‘lishi,
lug‘atning kambag‘alligi, agrammatizm, talaffuz kamchiliklari kuzatiladi.»
Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi tushunchasi bola nutqi rivojlanishining aniq
holatidan kelib chiqqan holda, o‘zining etilogiyasi bo‘yicha nutq
rivojlanmaganligining turli xil ko‘rinishlariga yagona pedagogik yondashuv
imkoniyati haqidagi ilg‘or nuqtai nazarga asoslanadi.
Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi termini nutq rivojlanishi buzilishiga g‘oyat
chuqur yondashuvni ifodalaydi va uni tahlil qilish pedagog zimmasidadir. Bunday
yondoshuv mutaxassisdan katta umumbiologik va tibbiy malakani talab qiluvchi,
nuqson tuzilishini patogenetik jihatdan tahlil qilishni talab qilmaydi. Nutq - kishi
faoliyatining turi, til vositalari (so‘z, so‘z birikmasi, gap)asosidatafakkurni ishga
solishdir. Nutq o‘zaro aloqa va xabar, o‘z fikrini his-hayajon
bilanifodalashvaboshqalargata‘sir etish vazifasinibajaradi.Yaxshi rivojlangan nutq
jamiyatda kishi faoliyatining muhim vositalaridan birisifatida xizmat qiladi.
O‘quvchi uchun esa nutq maktabda muvaffaqiyatli ta‘lim olishqurolidir.
tutilsa,nutqo‘stirishdegandatilnihartomonlama(talaffuzi,lug‘ati,sintaktikqurilishini,
bog‘lanishli nutqni) faol amaliy o‘zlashtirish tushuniladi. Agar o‘qituvchi ko‘zda
tutilsa,nutq o‘stirish deganda, o‘quvchilarning tilning talaffuzi, lug‘ati, sintaktik
qurilishi vabog‘lanishli nutqni faol egallashlariga yordam beradigan metod va
usullarni qo‘llash tushuniladi.
I.BOB.NUTQ KAMCHILIKLARI VA ULARNI BARTARAF ETISH
YO‘LLARI
1. 1. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vazifalari
4

Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vazifalari. Uch-besh yoshli bolalarda
kattalarning mehriga, ularning tushunishiga va u bilan muloqot qilishiga ehtiyoj
saqlanib qoladi. Kattalarga nisbatan ishonchga asoslangan muloqot va uning
emotsional ahvolini (quvonch, zavq-shavq, qayg‘u, xotirjamlik, jahldorlik va h.k.)
his qilishga, kayfiyat o‘zgarganligi sabablarini tushunishga qodirlik rivojlanadi.
Kattalar bilan muloqotning yangi shakli – qiziqarli mavzularda muloqot
qilish vujudga keladi va rivojlanadi. U dastlab kattalar bilan birgalikdagi bilish
faoliyatiga (masalan, o‘yin, predmetlar va o‘yinchoqlar bilan tajriba o‘tkazish,
qog‘ozdan va tabiiy materialdan narsa yasash va boshq.) qo‘shilib ketgan, so‘ngra,
bola hayotining beshinchi yili oxiriga kelib muayyan vaziyat bilan bog‘liq
bo‘lmagan bilish mavzularidagi «nazariy» muloqot ko‘rinishiga ega bo‘ladi.
Bolalarning katta yoshli odam bilan muloqotga bo‘lgan ehtiyojining
qondirilmasligi ular o‘rtasida emotsional jihatdan begonalashuvga olib keladi. U
turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: ba’zi bolalar indamas, hurkak, arzimagan
narsaga ham yig‘lab yuboruvchi bo‘lib qoladilar; boshqalari esa – negativizm,
tajovuzni namoyon qilishadi. Bola hayotining to‘rtinchi yilida tengdoshi uning
uchun eng avvalo, birgalikdagi amaliy faoliyat (rasm chizish, narsa yasash, tuzish
va h.k.) ishtirokchisi, o‘yindagi sherik sifatida qolaveradi.
Bola tengdoshiga eng oddiy talablar, iltimoslar bilan murojaat qiladi va
tengdoshining harakatiga baho beradi. Besh yoshli bolalar tengdoshlarining hadeb
u yoki bu narsani so‘rab, jonga tegishini salbiy baholaydi. Besh yoshga kelib,
tengdoshlari bilan muloqotga va ular bilan bolalar jamiyatini vujudga keltiradigan
birgalikdagi o‘yinlarga bo‘lgan ehtiyoj keskin ortadi. Bola hayotining beshinchi
yiliga kelib, u o‘z tengdoshlari o‘rtasida o‘z o‘rnini anglay boshlaydi.
Kommunikativ qo‘nikma rivojlanadi:bola salomlashadi va xayrlashadi, do‘stini
ismini aytib chaqiradi, to‘rt-besh yoshlarga kelib – sherigini u o‘ynayotgan rol
nomi bilan chaqiradi («hoy, shofyor, arqon g‘ildirakning tagiga tushib ketdi»).
Kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilish bolaga o‘zining «men»ini anglash
imkonini
Uch yashar bola nutqini rivojlantirishga oid vazifalar:
5

- bolaning imkon doirasi va undan tashqaridagi nutq vositalari bilan faol
muloqotga kirishishi, kattalarning savol va takliflariga javob berishi, o‘z istak
xohishlari, hissiyotlari, fikrlarini ifoda qilgan holda tashabbus ko‘rsatib fikr
bildirishga intilishini qo‘llab-quvvatlang;
- tengdoshlari ishlariga qiziqishi, o‘z taassurotlarini ular bilan o‘rtoqlashishni
istashi, o‘yin harakatlari, ro‘y berayotgan hodisaga munosabatini nutq bilan
ifodalashga qiziqishini rag‘batlantiring;
- bolangizning lug‘at zahirasini kishilar, o‘simliklar, oziq-ovqatlar, kiyim-
boshlar, mebellar, uy hayvonlari, o‘yinchoqlar, narsa-buyum qismlari (ko‘ylak
yengi, cho‘ntaklari va yoqasi; mashina eshigi va g‘ildiragi kabilar) nomlari bilan
boyitib boring. Gapda so‘zlarni bir-biriga to‘g‘ri bog‘lashni (masalan, «Uyda
ketdi» emas, «uyga ketdi», «Kecha boraman» emas, «Bugun boraman»)
o‘rgatishga alohida e’tibor bering;
- bolalarni unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri talaff qilishga o‘rgating.
2. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning metodik masalalari. Bolaning
kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti to‘laqonli ijtimoiy rivojlanishning muhim
shartidir. Shundan kelib chiqqan holda, bolada muloqotga intilish, muloqot
bo‘yicha sheriklarining talabiga javob berish, ijtimoiy jihatdan o‘zini tutishga
moslashuvchanlik va xushmuomalalilik kabi xislatlarni tarbiyalamoq zarur.
Kattalar (ota-onalar, pedagoglar) shuni tushunishlari lozimki, qator holatlarda
salbiy muloqot tajribasi bolani biron-bir harakatga undamaydi, balki bolani insoniy
munosabatlar olamida o‘zini ko‘rsatishdan «aynitadi», himoya mexanizmlari – o‘zi
bilan insoniy olam o‘rtasidagi «devor», atrofdagi olamni «ko‘rmaslik» paydo
bo‘lishiga olib kelishi mumkin: bola odamlar haqidagi savollarga javob bermaydi,
suratlarda odamlarni «ko‘rmaydi», odamlar va hayvonlarni tasvirlovchi
o‘yinchoqlar bilan o‘ynamaydi. Muloqotdan faol bosh tortayotgan bolaning
dunyosiga qo‘pol aralashish salbiy oqibatlarga va tajovuzga olib keladi. Salbiy
kechinmalar cho‘qqisida o‘ziga nisbatan tajovuz tug‘uladi. Bolaga oilada va
maktabgacha ta’lim muassasasida psixologik jihatdan qulay bo‘lishi, uning kattalar
6

va tengdoshlari o‘rtasida emotsional jihatdan qulay muhit yaratish, ular bilan
o‘zaro munosabatlardan quvonch va zavq olishlari uchun quyidagilar zarur:
- bolaga kattalar va tengdoshlarining turli emotsional holatdagi hissiyotlari va
kechinmalari olamini ochib berish;
- bolaning boshqa bolalar bilan ishongan holatda muloqot qilishi uchun
sharoit yaratish;
- quvonchli, qayg‘uli, xotirjam, emotsional holatini ko‘rish va tushunishga
bo‘lgan intilishni rivojlantirish;
- o‘zini tutib turish va g‘azab, qo‘rquv, jahl hislarini ijtimoiy jihatdan maqbul
shaklda namoyon qilishni rivojlantirish (boshqa bolani turtmaslik, urmaslik,
o‘yinchoqni qo‘ldan tortib olmaslik va h.k.);
- jamiyatda qabul qilingan muloqot usullaridan foydalanish ko‘nikmasini
tarbiyalash: ochiq chehra bilan salomlashish va xayrlashish, o‘z iltimos va
takliflarini xushmuomalalik bilan bildirish; yordam berganlik, mehmon qilganlik
uchun, o‘yinchoqni berib turganlik uchun minnatdorchilik izhor qilish;
o‘rtog‘ining iltimosiga xushmuomalalilik bilan javob qaytarish; javobini
xotirjamlik bilan tinglash; o‘rtog‘ini xafa qilmaydigan ohangda o‘z noroziligini
izhor qilish.
Pedagogik ishlar to‘g‘ri tashkil qilinganida maktabgacha yoshdagi bola besh
yoshga kelib ijtimoiy rivojlanishning quyidagi ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi:
- insoniy munosabatlarni tushunadi, atrofdagilarning unga nisbatan yaxshi va
yomon munosabatlarini his qiladi va anglaydi; ota-onasining, tengdoshining
emotsional ahvolidagi o‘zgarishlarni payqaydi; diqqat- e’tibor, hamdardlik izhor
qiladi;
- «men xohlayman!» vaziyatga oid bevosita istagini to‘xtatib turishga qodir.
Empatiya (hamdardlik) va emotsional ekspressiya (quvonch, qayg‘u va boshqa
holatlarni ifodalash) xususiyatidagi kechinmalar bola xulq-atvori va muloqotining
tartibga soluvchisiga aylanadi;
-
1.2 . Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari .
7

B olalar barqaror o‘yin birlashmalariga kirishi mumkin, muloqotda va
birgalikdagi faoliyatda quvonch, zavqlanish, qayg‘u va boshqa holatlarni ifodalash
uchun emotsional ekspressiv nutqiy va nonutqiy vositalardan foydalanadi. 3
yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish emotsional tusga ega
bo‘lishi lozim. Bunda ko‘rgazmaviylik, o‘yin usullari va didaktik o‘yinlarni keng
qo‘llash zarur.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari. Ma’lumki,
bolaning nutqi til qonuniyatlariga to‘g‘ri amal qilish, kattalar nutqini idrok etish va
o‘zining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi.
Shunday qilib, til va nutq maktabgacha katta yoshdagi bolaning psixologik
rivojlanishi hamda dastavval xotirasi, fikrlashi, idrok etishi, hissiyoti va ehtirosini
ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir.
Birinchi qonuniyat: Ona tilidagi nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq
organlari muskullarining mashq qildirilishiga bog‘liq (shuning uchun ham so‘z,
ibora va gaplarni talaffuz etishni takomillashtirish uchun nutq organlarini mashq
qildirishga yetarli darajada e’tibor bermoq muhimdir).
Ikkinchi qonuniyat: Nutq ma’nosini tushunish bola tomonidan nutqning
leksik va grammatik qonuniyatlarining o‘zlashtirilishiga bog‘liq.
Uchinchi qonuniyat: Nutq ifodaliligini o‘zlashtirish bolada fonetika, leksika
va grammatikaning ifoda vositalarini tushunishga bo‘lgan moyillikka bog‘liq
(maktabgacha katta yoshdagi bolalarni nutq ifodaliligini tushunishga o‘rgatish
hamda bu hissiyotlarning bola tomonidan o‘zlashtirilishiga erishish lozim).
To‘rtinchi qonuniyat: Nutqni boyitish, avvalo, nutq ko‘nikmalarini
takomillashtirishga bog‘liq (agar oldingi yosh bosqichida maktabgacha katta
yoshdagi bola nutqini shakllantirish muvaffaqiyatli bo‘lgan bo‘lsa, undan keyingi
nutqni boyitish jarayoni hamda uni o‘zlashtirish oson va tez boradi). Bundan
tashqari, tadqiqotchilar tomonidan nutqni boyitish jadalligi tilni his etish, bilish
imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga
ham bog‘liq.
8

Beshinchi qonuniyat: Nutq meyorlarini o‘zlashtirish tilni his etishning
rivojlanishiga
Ma’lumki, ta’limda biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog‘liq. Shuning
uchun ham maktabgacha yoshdagi bolalarning madaniy xulq-odatlarini
shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish lozim.Ularda yaxshilik,
kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g‘risidagi axloqiy tasavvurlarni tarkib toptirish
kerak. Nutqni samaraliroq rivojlantirish maqsadida bolalarning tevarak-atrof
obyektlari (kishilarning hayoti va mehnati, hayvonlar, o‘simliklar olami, suv osti
dunyosi) to‘g‘risidagi tasavvurlarini aniqlash va izchil, rejali tarzda kengaytira
borish talab etiladi. Nutqni rivojlantirishning samaradorligini oshirish rejasida
nafaqat tevarak- atrof obyektlari ustida oddiy kuzatishlar (mushohadalar) uchun,
balki ularni o‘rganish uchun ham sayrlar, sayohatlar o‘tkazish muhimdir. Shu
o‘rinda tevarak-atrof obyektlarini o‘rganishda nimalarga erishish mumkinligini
aniqlab olishimiz lozim bo‘ladi. Buning uchun, avvalo, nutq o‘stirishga oid
tevarak-atrof manbalarining o‘zini guruhlashtirish taqozo etiladi. Tevarak-atrofni
o‘rganishda (tarbiyachilar yoki ota-onalar tomonidan) bolalar shunchaki
kuzatmasliklari, balki predmetlarni ularning qismlari, elementlarini ko‘rib,
jarayonlar, hodisalarni idrok eta borib, ular to‘g‘risida mulohaza yuritishlari ham
lozim. Bunga erishish uchun tarbiyachi oldiga qiyoslash, taqqoslash, ajratish,
umumlashtirish, tahlil qilish va boshqa shu kabi usullardan foydalanish vazifasi
qo‘yiladi. Bundan tashqari, o‘rganish jarayonida) maktabgacha katta yoshdagi
bolalarni mehnatning ular uchun qulay bo‘lgan turlari (ariqchalarni tozalash,
daraxtlar tagini yumshatish, gullarni parvarish qilish)ga jalb qilish muhimdir.
Bunday yondashuv shu bilan bog‘liqki, inson biron narsani o‘z qo‘li bilan bajarsa,
uni ko‘proq va to‘laroq esda saqlaydi. Mazkur usul bilan maktabgacha katta
yoshdagi bolalarning bog‘lanishli nutqidagi kamchiliklar narsa-predmetlarning
nomlarini so‘zma-so‘z va eslash orqali to‘ldiriladi. Maktabgacha katta yoshdagi
bolalar nutqini rivojlantirish ko‘p jihatdan quyidagi narsalarning to‘g‘ri hal
etilishiga bog‘liq:
9

- nutqni rivojlantirishga doir didaktik materiallar (tarbiyachi va ota-onalarning
ma’lum maqsadga qaratilgan nutqi, bolalarga o‘qib yoki aytib beriladigan ertaklar,
qo‘shiqlar, hikoyalar);
- ta’limning didaktik materiallarni o‘zlashtirish uchun foydalaniladigan metod
va usullari;
- ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof obyektlarini saralash, shunga bog‘liq
nutq o‘stirishni rejalashtirish).
- o‘quv materialining mazmuni, uni o‘rganishning ayrim usullari hamda
ularga tegishli tamoyillarga tayanib, tarbiyachi nutq o‘stirish bilan bog‘liq bo‘lgan
barcha ishlarni rejalashtirmog‘i zarur.
Biz ayni muammoga oid tadqiqot ishlari olib borish jarayonida nutq o‘stirish
borasida quyidagi didaktik tamoyillarga tayanib ish ko‘rish yaxshi natija beradi
degan xulosaga keldik:
- nutq organlari hamda qo‘lni o‘rgatish uchun nutq materialini tushunish;
- nutq ahamiyatini tushunish hamda leksik va grammatik ko‘nikmalarni
rivojlantirish;
- nutq ifodaliligini baholash. Buning uchun maktabgacha yoshdagi katta
bolalarda muayyan hissiyotni rivojlantiradigan didaktik materiallarni tanlash
maqsadga muvofiqdir;
- ona tiliga muhabbat tuyg‘usini rivojlantirish tamoyili (bu o‘rinda bolalarga,
xususan, nutqda ona tili faktlarini qo‘llash an’anasini o‘zlashtirish bo‘yicha
ta’limni tashkil etish nazarda tutiladi);
- muayyan mavzuga oid yozma nutqni og‘zaki nutq bilan qiyoslash;
- nutqning asta-sekin boyib borishi
3. «Bolajon» tayanch dasturida bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy asosi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari 2008 yil 28-sentabrdagi XTV
hay’at yig‘ilishining 10/4 qarori bilan tasdiqlangan. Bu Davlat talablarini
amaliyotga joriy etish zarurati O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi
Maktabgacha ta’lim muassasalari xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini
10

oshirish Respublika o‘quv-metodik Markazi 4. «Bolajon» tayanch dasturi yangi
takomillashtirilgan dasturning maqsad, vazifasi bugungi Davlat va jamiyat
boshqaruvining erkinlashuvi
sharoitida, fuqarolik jamiyatining bo‘lg‘usi shaxslarini barkamol qilib
kamolga yetkazishga bo‘lgan talab va ehtiyojini qondirish, amaldagi «Uchinchi
mingyillikning bolasi» tayanch dasturining samarali mazmun-mohiyatinisaqlab
qolgan holda, maktabgacha yoshdagi bolalarni yangi Davlat talablari asosida
tarbiyalashga qaratilgan.
Dastur mazmuni bolalarda ilk bora milliy o‘zlikni anglash tuyg‘usini
shakllantirish, milliy urf-odatlar, milliy va umummilliy qadriyatlarga hurmat-
ehtiromni kuchaytirish maqsadini ko‘zda tutadi. Ushbu dastur O‘zbekiston Xalq
ta’limi vazirligi YUNISEF xalqaro tashkiloti bilan hamkorlikda o‘tkazgan uch
bosqichlik tajriba-validatsiya sinovlaridan samarali o‘tgan. «Bolajon» tayanch
dasturi bugungi kunda maktabgacha ta’lim sohasining barcha yo‘nalishlari ushbu
meyoriy hujjatlar bilan ta’minlanganligi va ular XTVning elektron saytlarida
yoritilganligi bois, yangi tayyorlangan takomillashtirilgan nashrga ushbu hujjatlar
kiritilmadi. «Bolajon» yangi tayanch dasturi yaxlit holatda, to‘ldirish va
qo‘shimchalar bilan 12 bosma taboqni tashkil etadi. «Bolajon» yangi
taomillashtirilgan tayanch dasturi maktabgacha yoshdagi bolalarga 4 yo‘nalish 3
bosqichda ta’lim-tarbiya berish maqsadini ko‘zda tutgan:
1. Jismoniy rivojlantirish, o‘z-o‘ziga xizmat va gigiyena;
2. Ijtimoiy-hissiy rivojlantirish;
3. Nutq, o‘qish, savodga tayyorgarlik;
4. Bilish jarayoni, atrof-olam to‘g‘risidagi bilimlarga ega bo‘lish va uni
anglash Misol. Bolaga tavsiya etilgan ertak yoki hikoyani qayta hikoya qilib bera
olishini aniqlash. «Zumrad va Qimmat», «Bo‘g‘irsoq», «Ikki echki», «Ur,
to‘qmoq», «Yechki bolalari», «Toshbaqa bilan chayon» kabi ertak va
hikoyatlardan uchtasini taklif etiladi. Bola ertakni eslay olmasa, shu ertaklarga
ishlangan rasmlar havola qilinadi.
Bolalar hikoyasi quyidagi ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilinadi:
11

- hikoyani mustaqil bayon qilish (kattalarning yordamisiz).
- matn mazmunining to‘liqligi;
- matnni bayon qilishda izchillik;
- ifoda vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi;
- nutqning ravonligi.
Tevarak-atrofdagi narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib berishda
bolalar nutqida quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin.
- bolalar ertakni yordamchi savollar bermasdan turib mustaqil hikoya qila
olmaydi;
- matndagi so‘zlarga taqlid qilib so‘zlaydi;
- ba’zi muhim voqealarni tushirib qoldiradi;
- bir oz to‘xtab-to‘xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo‘ladi;
- nutqda ifodalilik yetishmaydi:
- bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi;
- o‘zicha ba’zi so‘zlarni qo‘shib, ma’nosiz hikoya qiladi;
- kattalar yordami vositasida hikoya qiladi;
- hikoya qilish jarayonida matn ma’nosini o‘zgartirib yuboradi;
- mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi.
Bolalarga «Mehmonda», «Uycha», «Maktabga yo‘l» mavzulari va ularga
ishlangan rasmlar tavsiya etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo‘l qo‘ygan xatolari va
yutuqlari aniqlanadi.
Mazkur MTMda bolalarning nutqini kuzatganda quyidagilar asosiy mezon
sifatida olinadi:
- tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalarning
yordamisiz, mustaqil bayon eta olishi;
- matn mazmunini to‘liq ifodalay olishi;
- matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi;
- ifoda vositalaridan foydalana olishi;
- nutqning ravonligi, tezligi;
- jumlalarning grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilganligi;
12

- nutq madaniyatiga rioya etishi.
Bolalarning nutqini o‘rganishning eng qulay usuli, shubhasiz, suhbat metodi
hisoblanadi. Shuningdek, bolalarning tevarak-atrofda mavjud bo‘lgannarsalarni
kuzatish va ularni tahlil etish, ular haqida sayrlarda uyushtirilgan savol–javoblar
ham muhimdir. Shu bilan birga, bolalarning bog‘lanishli nutqini o‘rganishda
ularning tarjimai holi yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham muhim ahamiyat
kasb etadi.
3 .Nutqni tushunishni rivojlantirishning asosiy metodik usullari
4 . Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
So‘zlarni tushunishni o’rgatishda bolalarga nafakat ular karab turgan narsalarning
va ularning o’zlari bajarayotgan harakatlarning nomini aytish, balki bolalarga
ushbu narsalarni ataylab ko’rsatish va ularni kiziktirish zarur. Bu usul «ko’rsatib,
nomini aytish» usuli deb ataladi.
Ko’pincha bolani biron-bir narsa nomini tushunishga undashda katta yoshli
odam undan so’raydi: «falon narsa kaerda?», birok biz uni amaliy ish bilan
mustahkamlamasak, ya’ni «ko’rsatib, nomini aytmasak», bola narsa bilan uning
nomi o’rtasidagi bizga zarur bo’lgan shartli alokani o’rnata olmaydi, o’z-o’zidan u
ushbu so’z ma’nosini tushunmaydi. «Falon narsa kaerda» degan savol bilan bolada
u tushuna oladigan so’zlarni mustahkamlashda foydalanish mumkin. Masalan,
«soat» deganimizda bola ko’zlari bilan soatni izlay boshlasa, undan soat
kaerdaligini tez-tez so’rab turish lozim. Birok bu o’rinda savol emas, aynan soatni
ko’rib va eshitib kabul kilish vaktlarining bir-biriga mos kelishi birlamchi
ahamiyatga egadir.
Ammo katta yoshli odamning fakatgina ushbu usul mohiyatini tushunishi hali
yetarli emas. Uni turli hayotiy vaziyatlarda bolaga kizikarli kilib ko’llashni ham
o’rganish zarur: bunda katta yoshli odamning nutki birmuncha o’ziga xos bo’ladi.
Katta yoshli odam bola bilan suhbatlashar ekan, u bolani tushunishga undayotgan
so’zni hadeb bir xil ohangda kaytaravermasdan iboralarni ham aytishi lozim.
Ko’rsatilayotgan narsa bilan bog’lanishi lozim bo’lgan so’zni alohida ohang,
13

so’zdan oldin va so’zdan keyin kiska, birok ahamiyatli bo’lgan pauzalardan
foydalanish, uni ko’p marta talaffuz kilish lozim. Ushbu usuldan («ko’rsatib,
nomini aytish») foydalangan holda katta yoshli odam bolaga ayrim o’yinchoklar,
shaxsiy gigienaga oid narsalar, ovkat yeyish bilan bog’lik buyumlar nomlarini
tushunishni o’rgatishi darkor. Bolaga ko’rsatilayotgan narsa kanchalik kizikarli
bo’lsa, u narsalar bilan shunchalik keng va ko’p tanishishi (ko’l tegizishi, ushlab
ko’rishi, ko’lga olishi, kimirlatishi, biron narsaga urib ko’rishi, agarda taom bo’lsa
– ta’mini ko’rishi) mumkin.
Gigienik jarayonlarda, kiyinish, ovkatlanish, o’ynash vaktida bolaga so’zlarni
tushunishni o’rgatish uchun ko’p imkoniyatlar paydo bo’ladi.
Harakatni anglatuvchi so’zlarni («ko’rsat», «takkilat», «tashla», «karsak chal»
va boshk.) tushunishni o’rgatishda bu so’zlarni ushbu harakat bola yoki katta
yoshli odam tomonidan amalga oshirilayotgan paytda aytish lozim. Zarur so’zni
aytishda bolaning ko’lidan ushlab, tegishli harakatni bajarib ko’rish mumkin.
So’zni tushunishni mustahkamlash uchun kichkintoyga «ko’rsat» deganda katta
yoshli odam nomini aytgan narsani barmog’i bilan ko’rsatishni va «ber» deganda
katta yoshli odam nomini aytgan narsani olib berishni o’rgatish zarur. Bu usullarni
asosan bolalar taniydigan va nomlarini tushuna boshlagan narsalarga nisbatan
ko’llash mumkin. Aynan bitta so’zda uzok to’xtalib kolib ketmaslik kerak, balki
uning sonini asta-sekin kengaytirib borish, ayni paytda ilgari o’zlashtirilgan
so’zlarni ham unutmaslik lozim.
2.Til tafakkur quroli va muomala vositasi. Til millatning noyobxazinasi bo‘lib
doimo og‘zaki va yozma holda namoyon bo‘lgan. Boy, yorqin, maroqli, nutq
so‘zlayotgan kim bo‘lishidan qatiy nazar, uning nuri hisoblanadi. Tilni oliyjanob
imkoniyatlari nutq orqali, nutq jarayonida ochiladi. Nutq bo‘lmas ekan tilning
cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolaveradi. So‘z va g‘azal sultoni A.
Novoiy til va nutq munosabatlarini shunday izoxlaydi. «Til shuncha sharafi bilan
nutqning qurolidir. Agar nutq
noma’qul bo‘lib chiqsa tilning manfaatidir».
14

Demak. Til qanchalik zo‘r bo‘lmasin, u nutq uchuun qurol sifatida xizmat
qilarkan. Uning kuch qudrati nutq jarayonida namoyon bo‘lar ekan. Agar til o‘q
bo‘lsa, nutq kamondir. O‘qning qudrati, kamonning qudratiga ham bog‘liq. Buyuk
bobomiz A. Novoiy so‘zga shunday baho berganlar. «So‘zdirki, nishon berur
o‘likka jondin, So‘zdirki, berur jonga xabar jonondin. Insonki so‘z ayladi judo
hayvondin, Balki, guhari sharifroq yo‘q ondin». Qadimgi sharq pedagogikasining
ajoyib asarlaridan biri «Qobusnoma»da ham til va nutqqa alohida e’tibor
berilganki, ular hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganini ko‘ramiz. Kaykovus
barcha hunarlar ichida so‘z hunari – notiqlikni a’lo deb biladi: «Bilinki hamma
xunardan so‘z xunari yaxshi». Shuning uchun ham kishi suxandon va notiq
bo‘lishni takidlaydi. Muallif notiqlikni egallashning yo‘lini tinimsiz mehnat va
o‘rganish deb uqtiradi.
Hikoyat: «Shunday deb eshitdimki, bir kecha Xorun ar-Rashid bir tush ko‘rdi.
YA’ni, og‘zidagi hamma tishlari to‘kilib tushgan emish. Ertalab turib bir
ta’birchini chaqirib bu tush ta’biri nima ekanini so‘radik., Ta’birchi dedi: Ey amir
al mo‘min sening huzuringda barcha qarindosh-urug‘laring o‘ladi, sendan boshqa
hech kishi qolmaydi».
Xorun ar Rashid dedi: «Mening yuzimga shunday dard anduh bilan to‘lgan
so‘zni aytasanmi? Agar mening qarindoshlarim o‘lsalar men nima ish qilaman?Va
qanday qilib kun kechiraman? - deb ta’birchini yuz tayoq urishga buyurdi. So‘ngra
boshqa bir ta’birchini chaqirdi va tushining ta’birini so‘radi. Ta’birchi dedi: Ey
amir al mo‘min, sening umring barcha qarindoshlaringning umridan uzun bo‘ladi.
Xorun ar Rashid dedi: «Barcha aqlning yo‘li birdir va ikkovining ta’biri bir yerdan
chiqadi, ammo yuqoridagi ta’birchining iborasi bilan keyingi ta’birchining iborasi
orasidagi farq kattadir», – dedi va Xalifa keyingi ta’birchiga yuz tilla berishini
buyurdi.
Ey farzand, so‘zingni yuzi va orqa tomonini bilgin, ularga rioya qilgin.
So‘zlaganda ma’noli gapir, bu notiqlikning alomatidir.Agar gapirgan vaqtingda
so‘zing qanday ma’noga ega ekanligini bilmasang, qushga o‘xshaysan, bunday
qushni to‘ti deydilar. To‘ti ham so‘zlaydi, ammo so‘zining ma’nosi bo‘lmaydi.
15

Shunday kishini notiq (suxango‘y) deymizki, uning har bir so‘zi xalqqa tushunarli
bo‘lsin va xalqning har so‘zi unga ma’lum bo‘lsin. Bunday kishilar oqil (aqlli) lar
qatoriga kiradi.
…Bilgan so‘zingni o‘z joyila ishlatgin, vaqtni bekor o‘tkazmagin. Agar
vaqtni bekor o‘tkazsang, donishmandlikka putur yetkazgan bo‘lasan. Hamma vaqt
to‘g‘ri so‘z gapir, be’sanilikni da’vo qilguvchi bo‘lmagin, bilmagan ilmdan
gapirmagil, shunda ilmdan non talab qilma. Har qanday talabing bo‘lsa, билган
илм, маърифат ва хунардан ҳозир бўлади. Билмаган илм, маърифат ва
хунарни билмаган деб даъво қилсанг неч нарса ҳосил бўлмайди ва
беҳудазахмат чекасан.
Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimidagi boshlang‘ich bo‘g‘in
hisoblanadi. O‘zbekistondagi rus tilida ta’lim oluvchi maktabgacha ta’lim
muassasalarining o‘ziga xos xususiyati – undagi tarbiyalanuvchilarning ko‘p
millatliligi – ko‘proq – turk millati vakillari, eng avvalo o‘zbek bolalarining
ko‘pligidir. Shundan kelib chiqqan holda ushbu bolalarga ta’lim berishga nisbatan
yondashuv rus tili ular uchun ona tili hisoblangan kichkintoylardan farq qilishi
lozim.
L.S.Vыgotskiy o‘z asarlarida ko‘p bor ta’kidlaganidek, «tarbiyaning
yo‘naltiruvchi ahamiyati hech qaerda bola nutqi va uning intellektual rivojlanishi
taqdiri uchun bolalar aholisining ikki tilliligi yoki ko‘p tilliligi holatidagidek hal
qiluvchi ahamiyat kasb etmaydi. Ta’lim rivojlanishdagi yangilik vujudga
kelishining manbai hisoblanadi va u doimo rivojlanishdan oldinda yurishi zarur» 1
.
Shundan kelib chiqqan holda, maktabgacha yoshdagi bolalarga o‘zga tilni
o‘qitish modeli motiv, maqsad, fikr va uning xususiyatlari – avtomatizm,
barqarorlik, moslashuvchanlik, mustaqillik kabi nutqiy harakat tamoyillarini
hisobga olgan holda jiddiy psixolingvistik poydevor asosida qurilishi lozim.
Bola o‘z ehtiyojlarini, intilishlarini ifoda qilish uchun so‘zlashishni boshlashi
zarur. Zero bu ehtiyojlarning qondirilishi bola organizmi, uning rivojlanishi uchun
hayotiy muhimdir, lekin u bu ehtiyojlarni uning o‘zi, kattalarning yordamisiz,
1
Выготский Л.С. К вопросу о многоязычии в детском возрасте.//Асарлар тўплами. – М., 1983. 3-жилд. 329-
337-бет
16

qondira olmaydi. Muayyan til muhiti ushbu muhitga mos bo‘lgan nutq
mexanizmlari faoliyatini rag‘batlantiradi.
Chet tilda so‘zlashni boshlash, ya’ni unda mustaqil fikrlarni tuzish uchun
tildan foydalanishning muayyan qoidalarini o‘zlashtirib olish lozim.
Hozirgi zamon sharoitida inson faoliyati uchun zarur bo‘lgan axborot
hajmining beqiyos darajada ortib borayotganligi ta’lim oldiga yangi talablarni
qo‘yadi. Gap qandaydir dalillar, bilimlar va hattoki ko‘nikmalar to‘plami haqida
emas, balki ta’lim natijasida bilimni, malaka, ko‘nikmalarni mustaqil egallash va
ularni ijodiy ravishda qo‘llay olish qobiliyatlarini hosil qilish to‘g‘risida bormoqda.
O‘qishni o‘rgatish – bugungi kunda ta’lim oldida turgan eng dolzarb vazifadir.
Tilni o‘rganish ushbu til vositalari yordamida o‘zi xohlagan mazmunni uzata
olishni anglatadi. Tilni o‘rganishni o‘rgatish ushbu til borliqni aks ettiradigan
usullarni izlashni o‘rgatishni anglatadi, ya’ni o‘qishda til materiali bilan tahliliy
ishlarga alohida o‘rin ajratilishi va bu ish boshqariladigan bo‘lishi darkor.
O‘zga tilda so‘zlashni boshlash uchun ushbu tilga mos keladigan qobiliyatni
shakllantirish, tegishli qoidalar tizimini o‘zlashtirish lozim.
Til qobiliyati faqat nisbatan keng faoliyat doirasidagina, ya’ni predmetli
faoliyatda, muloqotdagina rivojlanadi. Bola so‘zlarni o‘zi hoxlagani yoki unga
buni majbur qilishayotgani uchungina emas, balki unda bunga keskin hayotiy
ehtiyoj mavjud bo‘lgani uchun ham tahlil qilib, esda saqlab qoladi. So‘zni esda
saqlab qolmadimi – demak, xohlagan narsaning nomini ayta olmaydi, so‘rashni
o‘rganmadimi – demak, unga hech narsa berishmaydi, ko‘plik sonlarni aytishni
o‘rganmadimi – demak, unga bir nechta o‘yinchoq o‘rniga faqat bittagina
o‘yinchoq berishadi.
Begona tilni o‘rganib olishning psixologik qonuniy yo‘li – bu «nutqning
anglab etish va maqsad bilan bog‘liq oliy, murakkab xususiyatlari rivojlanadigan,
va faqat keyingina begona nutqdan ixtiyoriy ravishda, erkin foydalanish bilan
bog‘liq eng oddiy xususiyatlar paydo bo‘ladigan» yo‘ldir.
II.BOB.NUTQ NUQSONLARINI BARTARAF ETISH TEXNOLOGIYASI
17

2.1 . «Bolajon» tayanch dasturida bolalar nutqini rivojlantirishning
ilmiy asosi
Bu psixologik vaziyatni inkor etmagan holda, bolani u ona tilini o‘zlashtirish
uchun borgan yo‘ldan olib borish zarur.
Yangi bilimlar va harakatlarni o‘zlashtirishni boshqarish konsepsiyasi
(P.YA.Galperin, N.F.Talizina) asosida ta’lim berilayotgan bolani (o‘quvchini)
harakatlarning alohida namunalarini namoyish qilish emas, balki umumlashtirilgan
usullari bilan tanishtirish samarali metod hisoblanadi. Bu eng avvalo, shuni
anglatadiki, o‘quvchiga u yoki bu til hodisasini shunchaki majburlash, shunchaki
qandaydir til mashqlarini bajarishni buyurish, shunchaki «berilgan mavzu asosida
suhbatlashish»ni taklif qilish emas, balki bolani (o‘quvchini) tegishli faoliyatga
jalb qilgan holda, ushbu faoliyatning motivini kafolatlash lozim.
Muloqotga bo‘lgan ehtiyoj har doim muayyan vaziyatda yuzaga keladi.
Nutqiy harakat muayyan maqsadda amalga oshiriladi, ya’ni so‘zlayotib, biz
suhbatdoshimizga muayyan darajada ta’sir o‘tkazishni ko‘zlaymiz.
Nutqiy harakat alohida operatsiyalardan, eng avvalo biz istayotgan fikrni bera
oladigan so‘zlarni tanlashdan iboratdir. Har qanday til so‘zlari minglab
kombinatsiyalarga birlashishi mumkin va so‘zlovchi bu so‘zlarni mazkur fikrni,
ya’ni fikr konstruksiyasini berish uchun bir-biri bilan bog‘lash, gap tuzish uchun
zarur bo‘lgan grammatik elementlarni (qo‘shimcha, old qo‘shimcha, suffikslar)
tanlash imkonini beradigan usulni topishi zarur. Fikr bildirish jarayoni kerakli
tovushlarni va ularning birikmalarini talaffuz qilish, fikrlarni kerakli ohangda
aytish bilan nihoyasiga etadi.
Fikrni hosil qilish jarayonida ushbu operatsiyalar bir zumda amalga oshiriladi.
Ammo ularni ham tahlil qilish, ham o‘qitish maqsadlarida ajratish zarur, chunki
ulardan birini amalga oshirishni bilmaslik noto‘g‘ri fikr hosil qilishga yoki uni
umuman hosil qila olmaslikka olib keladi. Nutqiy faoliyat motivlari va maqsadlari
doimo nutqdan tashqarida yotadi; biron narsani aytish istagi, bundan ko‘zlangan
maqsad odatda, biron-bir nutqiy faoliyat – o‘yinlar, ta’lim, mehnat va hokazolar
doirasidagi muloqotlarda vujudga keladi.
18

So‘zlar tartibini, ularning fikrdagi bog‘lanishini tanlashdan tashqari
«grammatik mashqlar»ni ham bajarish lozim. Rus tilida iltimosni (buyruqni)
ifodalash, harakatga undash uchun buyruq mayli f’elining maxsus shakli bo‘lmish
– day foydalanidadi. Xushmuomalalik talablari mazkur fe’lni ko‘plik son shaklida
qo‘llashni talab qiladi, buning uchun alohida grammatik element zarur – day – te .
Hattoki, eng oddiy fikrni hosil qilish jarayoni ham murakkab va ko‘p
bosqichlidir. Boshqa kishi bildirgan fikrni qabul qilish va tushunish jarayoni ham
shu tarzda kechadi. Tinglash, tushunish va so‘zlash - aynan bir nutqiy faoliyatning
uch turi bo‘lib, ular o‘xshash ichki psixologik tabiatga ega va aynan bir xil
sharoitlarni talab qiladi. Fikrni hosil qilish ham va uni qabul qilish ham ichki nutq
ishtirokida ro‘y beradi. So‘zlash va nutqni tushunish til tizimini, ya’ni mazkur til
muayyan til hodisalarini va borliq munosabatlarini beradigan usullar tizimini
o‘zlashtirishni talab qiladi.
Nutqiy ko‘nikmalarning muhim xususiyati shundaki, ular yangi, hali
uchramagan til birliklariga oson ko‘chib o‘tadi. Bu «Til sezgisi» deb ataladigan va
nutqda to‘g‘rini noto‘g‘ridan ajratib olish hamda nutqiy ko‘nikmalarni notanish
materialda qo‘llash, uni darhol tahlil qilish, yangilikni til ko‘rinishlarining ma’lum
bo‘lgan biron-bir toifasiga o‘tkazish (masalan, yangi so‘zning turini, uning sonini,
fe’l turlarini aniqlash va boshq.) imkonini beruvchi hodisadir.
Nutqiy muloqot til birliklarini fikrga aylantirishni nazarda tutadi. Nutqiy
muloqotning doimiy o‘zgarib turuvchi vaziyatlari bizni hali uchramagan iboralar
hamda ularning kombinatsiyalari, majmualar, matnlarni yaratish va qabul qilish
zaruratini yuzaga keltiradi. Bu vaziyatning o‘zgarishi yangi fikrlarning paydo
bo‘lishi, demak, uni til vositalari orqali ifodalashni talab qilishi bilan bog‘liqdir.
Aynan muayyan vaziyatdan kelib chiqqan holda nutqiy qarorni topa olish
qobiliyatini shakllantirish o‘zga tilni o‘rgatishdagi eng qiyin va ayni paytda zarur
vazifadir.
Nutqiy faoliyatning yuqorida aytib o‘tilgan xususiyatlari yoshdan qat’iy
nazar, chet tiliga o‘qitishning asosiy psixologik, pedagogik shart-sharoitlarini
tashkil qiladi. Bu – so‘z va harakat birligi, nutqni tushunish va uni hosil qilishdagi
19

nutqiy malaka va ko‘nikmalarning tabaqalashuvi; operatsiyalar va harakatlarni
bosqichma-bosqich shakllantirish; yakka va jamoaviy topshiriqlarni navbatma-
navbat berish, vaziyatlilik va ko‘rgazmaviylikka tayanish; motivlilik; maktabgacha
yoshdagi bolalarga o‘zga tilni o‘qitish jarayonida hisobga olish zarur bo‘lgan
o‘rganuvchining katta yoshli odamga – o‘rgatayotgan til egasiga bo‘lgan ijobiy
munosabatidir.
Nutqiy funksiyaning qayd etib o‘tilgan xususiyatlari bolalikda bolaning tilni
qanchalik engil va oson o‘zlashtirishini belgilab beradi.
Mamlakatimizda va chet el maktabgacha ta’lim muassasalarining o‘zga til
sifatida rus tilini o‘qitish borasidagi tajribalari (F.R.Qodirova, 1989;
R.M.Qodirova,1990; G.Jumasheva, 1996; L.R.Mirjalolova, 2002;
N.SH.Nurmuhamedova, 2004; A.M.SHaxnorovich, 1993; E.YU.Protasova, 1996
va boshq.) shuni ko‘rsatdiki, rus tilining bironta ham konstruksiyasi darhol va
to‘liq o‘zlashtirilishi mumkin emas, bu amaliy malaka va ko‘nikmalarni
bosqichma-bosqich egallashning uzoqqa cho‘ziladigan va murakkab jarayonidir:
nutq oqimida konstruksiyani tanib olish va ushbu konstruksiyaga kiruvchi so‘zlar
qo‘shilgan munosabatlarnigina tushunish; kerakli so‘z shakllarini hosil qila olish
qobiliyati; masalan, mustaqil so‘zlarni (otlarni) olmoshlar bilan, savol bo‘lmagan
so‘zlarni so‘roq so‘zlar bilan o‘rnini almashtirish orqali bu konstruksiyalarni
o‘zgartira olish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga boshqa tilni (rus, o‘zbek, ingliz va boshq.)
o‘qitish jarayonini yosh xususiyatlarini, ta’limning psixologiya, pedagogikaga oid
tamoyillarini hisobga olgan holda, qurish zarur. Bu shuni anglatadiki, birinchidan,
nutq mazmuni qiziqarli va mazmunli bo‘lishi, bolaning yosh imkoniyatlari,
qiziqishlari va ehtiyojlari doirasiga mos kelishi lozim. Folklor asarlari, bolalar
adabiyotning eng yaxshi namunalari mazmunning yosh qiziqishlarini hisobga
olgan holda tanlanishiga o‘ziga xos misol bo‘la oladi.
Nutqiy faoliyatning o‘ziga xos psixologik xususiyatlarini tahlil qilish
maktabgacha yoshdagi bolalarga o‘zga tilni (rus, o‘zbek va boshq.) o‘qitish
metodikasi uchun zarur bo‘lgan xulosalarni chiqarish imkonini beradi:
20

- Ta’limning boshidan boshlab so‘zlash va tushunishning faol jarayoni
sifatida bolalarning o‘rganilayotgan tildagi nutqiy faoliyatini shakllantirish zarur.
Bu talab shuning uchunki, so‘zlash va tushunish bitta umumiy psixologik
asosga – til qobiliyatiga ega (qisman bir-biriga mos keluvchi ichki jarayonlar).
- Ta’lim metodikasi nutqiy harakat tamoyillariga asoslanmog‘i lozim. SHuni
unutmaslik kerakki, har qanday nutq tovushlarini talaffuz qilish ham nutq
bo‘lavermaydi (garchi bu yaxlit matnlar bo‘lsa ham). Bolaning o‘rganilayotgan
tilda aytayotgan so‘zlari faqat bir qator shart-sharoitlarga rioya qilingan
taqdirdagina nutqiy harakat natijasi bo‘ladi: o‘rganuvchida ichki motiv (nima
uchun u buni aytishi kerak), maqsad (nima uchun buni aytish lozim, buni aytish
natijasida nima ro‘y beradi), fikr (qaysi mazmunni so‘z bilan aytish kerak) bo‘lishi
lozim.
- O‘quv jarayonini shunday qurish lozimki, unda bola harakatlari ta’limning
har bir daqiqasida haqiqatdan ham nutqiy bo‘lsin.
- Metodik jihatdan to‘g‘ri o‘qitish natijasida bolalarda o‘rganilayotgan til
materialida ularsiz har qanday, hattoki eng oddiy fikrni ham tuzishning (so‘zlarni
tanlash, ularni o‘zgartirish, konstruksiyani tanlash, «grammatik majburiyatlar»ga
rioya qilish, ushbu grammatik majburiyatlarga muvofiq holda so‘zlarni o‘zgartirish
va boshq.) imkoni bo‘lmagan nutqiy ko‘nikmalar shakllantirilishi mumkin.
Nutqiy ko‘nikma faqat yangi, bola hali uchramagan so‘zlar va nutqiy
vaziyatlarga ko‘chirilgan taqdirdagina shakllantirilgan, deb hisoblanishi mumkin.
O‘zga tilni o‘qitishning maktabgacha davrida o‘rganilayotgan tilda muloqot
qilishning dastlabki ko‘nikmalari, nutqiy vaziyatda yo‘nalish topa olish
ko‘nikmasi, ushbu vaziyat asosida mazmuni va nutqiy ifodalanishi jihatdan eng
oddiy fikrni yaratish ko‘nikmalari hosil qilinishi darkor. Aks holda, ta’lim tayyor
ibora va dialoglarni qotib qolgan va shuning uchun sun’iy bo‘lgan vaziyatlarda yod
olishdan iborat bo‘lib qoladi va bunda bola o‘rganilayotgan tilda real muloqot
qilish sharoitlarida ilojsiz bo‘lib qoladi.
F.R.Qodirova tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotda nutqli vazifalar qo‘yilgan
ijodiy o‘yinli mashqlar asosida bolalarning o‘zga (rus, o‘zbek) tilni bilish darajasi
21

keltirilgan. 5 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar (katta guruh) bilan uchta leksik
mavzu, ya’ni: «O‘yinchoqlar», «Hayvonlar» (uy va yovvoyi hayvonlar), «Gullar»
(jami 7 ta mashq) bo‘yicha nutqiy mashqlar o‘tkazildi. 6 yoshdan 7 yoshgacha
bo‘lgan bolalar (maktabga tayyorlash guruhi) bilan quyidagi uchta leksik mavzu,
ya’ni «Bizning uyimiz», «Bayramlar va dam olish», «Yil fasllari» mavzulari
bo‘yicha nutqiy mashqlar o‘tkazildi.
Bolalar nutqini tadqiq etish chog‘ida maktabgacha yoshda so‘z ustida
ishlashni bolalar nutqi tuzilmasini rivojlantirishning muhim sharti, deb
hisoblaydigan O.S.Ushakova va E.M.Strunina (semantik metod) metodikalaridan
foydalanildi. Mazkur ish ular tomonidan boshqa nutqiy vazifalarni hal etish bilan
o‘zaro bog‘liq holda ko‘rib chiqiladi. So‘zni erkin egallash, uning mazmunini
tushunish, so‘zni qo‘llashning aniqligi grammatik tuzumni, tovushli nutqni
o‘zlashtirishning, shuningdek, ravon fikrni mustaqil tuza olish qobiliyatini
rivojlantirishning zarur sharti hisoblanadi. BOLALAR NUTQI GRAMMATIK
TUZILISHINING O‘SISHI
Tilga kira boshlagan bola o‘z nutqida dastlab bosh kelishikda keladigan ba’zi
fe’llarni ishlatadi. Bolalarning dastlabki gaplari bir so‘zdan iborat bo‘ladi. Bu gap
ularda bir necha ma’noga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, bola «koptok» der ekan,
bunda «kop- tokni menga ber», «ana koptok» degan va boshqa ma’nolarni ifo-
dalashi mumkin.
Lekin bola bir yarim yoshga to‘lgandan keyin, ayniqsa 3 yoshga qadam qo‘yganda
ona tilisining Grammatik tuzilishini tez- da egallay boshlaydi.
Bola «oz» va « ко ‘ р » tushunchasini juda erta farq qila bosh laydi, 2 yoshga
yaqinlashganda «katta» va «kichik» tushunchasi ni ham farq qila boshlaydi. Ammo
qaratqich kelishigi o‘rniga tushum kelishigi qo‘shimchasini ishlatadi (bizani
uyimiz). Bolalar bu yoshda fe’llarni shaxs va zamon e’tibori bilan ham birmuncha
to‘g‘ri ishlatadigan bo‘lib qoladilar. Bolalar buyruq fe’lini ancha tez va barvaqt
o‘zlashtirib oladilar.
Bola ikki yoshga to‘lganida sodda gaplarni to‘g‘ri tuzib ga- pirishni o‘rganadi.
Endi bola o‘zi turgan vaziyatdan tashqaridagi narsalar, shu paytdagi biror ish-
22

harakat bilan bilvosita bog‘langan narsalar haqida ham gapira boshlaydi, ya’ni o‘zi
bevosita ko‘rib turmagan narsalar to‘g‘risida gapira boshlaydiki, bu xildagi nutq
tasavvurlarga asoslanib fikr qilishning ifodasidir.
Ikki yarim yoshdan besh yoshgacha bo‘lgan bolalarda ak- sari o‘zicha so‘z yasash
hodisasi ko‘riladi, masalan, bu yosh dagi bolalar o'zlari bilgan so‘zlarning
shakllariga o‘xshatib so‘z tuza boshlaydilar: non - nanna, osh - ashsha va hokazo.
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalaming kattalardan eshitgan so‘zlarnigina
takrorlab qolmasdan, balki shu tariqa o‘zlaricha so‘z yasash grammatik shakllarini
ham egallay boshlaganini ko‘rsatuvchi belgidir.
Bola yetti yoshga to‘lganida og‘zaki nutqning grammatikasini amaliy yo‘l bilan
egallab oladi deyish mumkin. Bu esa keyincha lik savod chiqarish va til
grammatikasini o‘rganishga imkon be radi.
2.2 .Nutqni tushunishni rivojlantirishning asosiy metodik usullari .
Maktabda o‘qiyotgan bola o‘z nutqini grammatika qoidala- riga muvofiq
sur’atda, ongli ravishda tuzishni o‘rganadi. Gram- matikani o‘qib-o‘rganish
jarayonida bola nutqining fonetik ji- hati qaror topib, nutqning morfologik jihati
to‘g‘rilanib boradi, sintaksis tuzilishi ancha takomillashadi. Maktabda
o'qitilayotgan hamma fanlarni o‘rganish va shu fanlar bilan shug‘ullanish
jarayonida o‘quvchi nutqining lug‘at boyligi ko‘payadi, so‘zlarning mazmuni
chuqurlashadi va kengayadi, har qaysi so‘zning, har qaysi atamaning ma’nosi aniq,
Ta’lim jarayonida o‘quvchi yozma nutqini to‘g‘ri tushunishni o‘rganib oladi: o‘z
fikrlarini yozma nutq bilan ham bayon qilish va boshqalarga tushuntirishni
o'rganadi.
Yozma autqni egallash og‘zaki nutqni va ayniqsa monolog nutqni to‘g‘ri va
kengroq qilib tuzishga yordam beradi.
0‘quvchi ovoz chiqarib o‘qish, matnni aynan yoki o‘z so‘zlari bilan takrorlash yo‘li
bilan o‘zining artikulatsiya apparatini mashq qildiradi, o‘z nutqini qay darajada
to‘g‘riligini, shu bilan birga o‘zi o‘zlashtirgan bilimlarini to‘g‘ri va
mustahkamligini ham nazorat qilib boradi.
Insonning eng muhim fazilatlaridan biri uning so‘zlash qobiliyatiga ega bo‘lib,
23

nutq vositasida o‘zaro aloqa bog‘lay olishi, fikrlay bilishidir. Turli tovushlarning
ma’lum tartibda birgalashib, payvasta bo‘lib qo‘shilishidan yuzaga keladigan
ma’noli nutq muayyan organizmlarning faoliyati natijasida paydo bo‘ladi.
Nutq hosil bo‘lishida ishtirok etadigan organlaming jami nutq apparati deyiladi.
Nutq apparati markaziy va periferik bo‘limlardan iborat. Nutq apparatining
markaziy bo‘limiga bosh miya po‘stlog‘i, po'stloqdagi markazlar osti va
o‘tkazuvchi asab tolalar kiradi.
Odam miya po‘stlog‘ining ma’lum qismi (miya chap yarim peshana qismining
pastki tomondagi pushtlaming orqa qismi) shikastlansa bemorda nutq
artikulatsiyasi, ya’ni nutq talaffuzi buzilib qolishini bundan yuz yil awal 1861-
yilda Broka kashf etgan. Broka bunday miyaning ana shu qismi «so‘z
obrazlarining motor, ya’ni harakatlantiruvchi markazidir», deb xulosa chiqargan
edi. So‘zlar talaffuzining markazlari miyaning xuddi shu qismida joylashgandir.
Birmuncha vaqt o‘tgandan keyin (1874-yilda) К . Vemike miya chap yarim shari
tepa qismidagi pushtlarning orqa qismi shikastlanganda nutqni tushunish qobiliyati
yo‘qoIib qolishini aniqladi va miya po‘stlog‘ining ana shu qismida «so‘zlarning
sensor obrazlari» joylashgan degan xulosaga keldi. Bunday tadqiqotlar odamning
nutq bilan bog‘langan hamma funksiyalarini psixologik va fiziologik jihatdan
o‘rganishga aloqador bir qancha tekshirish ishlarini boshlab berdi. Shu ishlar
natijasida nutq bilan bog‘liq bo‘lgan barcha psixofunksiyalar miya po‘stlog‘ining
ma’lum qismlari ishtirokida yuzaga chiqishi aniqlandi.
Ma’lumki, organizm atrofidagi muhit bilan doimo va mustahkam o‘zaro aloqada
bo‘lmay turib yashay olmaydi. Organizmning shunday tashqi ta’sirlarga
moslanishi, atrofdagi muhit bilan muvozanatda bo‘lishi asab sistemasi tufayli
yuzaga chiqadi. Oliy darajadagi organizm bo‘lmish odamda tashqi muhit bilan
bog‘lanish, aloqada bo‘lishning yangi shakllari vujudga kelib, qaror topib borgan.
«Rivojlanib borayotgan hayvonot dunyosida, - deb yozadi I. P. Pavlov, - odam
darajasiga kelganda asab faoliyati mexanizmlariga juda ham katta qo‘shimcha
qo‘shiladi»'.
Bu qo‘shimcha odamda nutq paydo bo‘lib, ikkinchi signal sistemasi yuzaga kelishi
24

va rivojlanib borishidan iborat bo‘ladi.
Nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishida biz «signallar- ning signallari» (I. P.
Pavlov) tarzidagi so‘zlardan foydalanamiz, ya’ni so‘zlarni tanlaymiz va ularning
ma’nosiga qarab tahlil qilamiz, ajratamiz. Bu murakkab jarayon katta miya yarim
sharlarining po‘stlog‘ida amalga oshiriladi. Bolada ayrim tovush va fonemalar
hayotining dastlabki oylarida paydo bo‘lsa-da, lekin ular hali tegishli signallar
rolini o‘ynamaydi, ma’lum bir tushunchani, ma’noni ifoda qilmaydi. So‘zni, gapni
talaffuz etish, narsalarning nomini, gaplardan iborat nutqni tushunish uchun
miyada shartli aloqalar qaror topishi fiziologik korrelantlar paydo bo‘lishi, ya’ni
miya faoliyatining tegishli mexanizmlari yuzaga kelishi lozim.
So‘nggi 40 yil mobaynida fiziologlar (P.K.Anoxin, NA.Bem- shteyn) hamda
psixologlar (A.R. Luriya, A.N. Leontyev, E.G‘oziyev, D.N. Uznadze, AQSHda Dj.
Miller va boshqalar) olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan ma’lum bo‘lishicha,
nutq faoliyatining fiziologik asosini bunday tushunish uni butunlay ochib berib,
talqin qilish uchun yetarli emas.
P. K. Anoxin tadqiqotlaridan olingan ma’lumotlar nuqtayi nazaridan qaraganda,
nutq faoliyatining fiziologik asosini ixtisoslashgan funksional sistema yoki,
aniqroq aytganda, bir necha funksional sistemalardan iborat murakkab uyushma
tashkil etadi, bu funksional sistemalardan ayrimlari nutq uchun ixtisoslashgan
sistema bo‘lsa, boshqalari o‘zga faoliyatlari uchun ham xizmat qilaveradi.
Funksional sistemalaming bunday uyushmalari ko‘p tomonlama va ko‘p
darajalidir. Nutq jarayonini ta’minlashda «stimul-reaksiya» tipidagi juda sodda
fiziologik mexanizmlar ham, nutq faoliyatining yuksak shakllari, masalan, ichdan
programmalashtirib, nutq vositasi bilan fikr bayon qilishning har xil darajasidagi
maxsus mexanizmlari ham qatnashadi.
Eshituv analizatori tashqi, o‘rta, ichki quloq, ichki quloqdan boshlanadigan va asab
qo‘zg‘alishlarini miyaga o‘tkazib beruvchi eshituv asab tolasi va bosh miyadagi
eshituv markazlarini o‘z ichiga oladi. Tashqi quloq - quloq suprasi va tashqi
25

eshituv yo‘lidan iborat. Quloq suprasi tovushni tutib olish va yo‘nalishini
aniqlashga xizmat qiladi, tashqi eshituv yo‘li ingichka tuklar bilan qoplangan
kanaldan iborat bo‘lib, uzunligi kattalarda 2,5 sm ga boradi va quloqning tashqi
chegarasi bo‘lmish quloq pardasi - nog‘ora parda bilan tutashib turadi. Quloq
pardasi egiluvchan, elastik bo‘ladi, shunga ko‘ra tovush to'lqinlari ta’sirida
tebranib, shu tebranishlarni buzmasdan takrorlaydi. Quloq pardasi kalla suyagining
chekka qismida joylashgan o‘rta quloq bo‘shlig‘ining tashqi devorini hosil qiladi.
Bu bo‘shliqda eshituv suyakchalari va shu bo‘shliqni burun- halqum bilan
tutashtirib turadigan kanal - Yevstaxio nayi bor. 0‘rta quloqning ichki devorchasi
ikkita darcha- oval darcha va yumaloq darcha bilan ichki quloqdan ajralib turadi.
0‘rta quloqdagi eshituv suyakchalari bolg‘acha, sandon va uzangi deb ataladigan
uchta suyakchadan iborat. Bolg‘achaning dastasi quloq pardasiga yopishgan,
boshchasi harakatchan bo‘lib, sandonga taqalib turadi. Sandon esa uzangi bilan
tutashgan. Uzangining keng tarafi oval darchadagi pardaga yopishgan. Quloq
pardasining tebranishlari eshituv suyakchalariga o‘tib, ularni ham harakatlantiradi,
buning natijasida quloq pardasining hamma tebranishlari oval pardasiga ham
tarqaladi.
Oval darcha yumaloq darcha bilan birgalikda ichki quloqqa tutashadi. Ichki quloq
(labirint) chekka suyagining piramida degan qismida joylashgan bo‘lib, suyak
labirint va uning ichidagi parda labirintdan iborat. Suyak labirint bilan parda
labirint devorchalari o‘rtasida kichik bir kamchak bo‘lib, u perelimfa degan
suyuqlik bilan to‘la turadi. Parda labirint ichida ham suyuq bor, buni enfolimfa
deyiladi.
Labirint dahliz, chig‘anoq va yarim doira kanallar degan qismlardan iborat.
Labirintning yarim doira kanallari muvozanatni saqlash organi bo‘lib hisoblanadi.
Asl eshituv organi chig‘anoqdir. U gajakka o‘xshab, 2,5 marta o‘ralgan suyak
kanaldir. Uning ichida korti organi joylashgan. Korti organi tovushni sezuvchi
moslama bo‘lib, miyadan keladigan eshituv asab tolalarining oxirlari shu organda
tugaydi.
Eshituv sezishlari quyidagicha kelib chiqadi. Tovush to‘lqin- lari havo orqali
26

tashqi eshituv yo‘liga kirib, quloq pardasiga uril- ganida uni tebratadi. Bu tebranish
eshituv suyakchalariga o‘tib, ularni ham tebrantiradi. Eshituv suyakchalaridan
uzangi oval darcha pardasiga taqalib turadigan bo‘lganidan shu parda ham
tebranadi. Bu tebranish perelimfaga undan endolimfaga o‘tadi, endolimfa
tebranganda chig‘anoqdagi korti organi tuklarni ham tebrantirib, shu yerdagi
eshituv asab tolasi oxirlarini qo‘zg‘atadi. Bu asab tolalarda paydo bo‘lgan
qo‘zg‘alish bosh miya po‘stlog‘iga
eshituv analizatorining oliy markaziga yetib boradi va u yerda tahlil etilib, bizda
Bolada nutq rivojlanib borishi, yuqorida aytilgandek, eshituv analizatori
funksiyasiga, miyada bo‘lib o‘tadigan tahlil jarayonlarining takomillashib
borishiga bevosita bog‘liqdir. Bola hayoti birinchi yilining oxirlari va butun
ikkinchi yili nutq shakllanib qaror topib boradigan davridir. Bu davrda asl nutq
apparati rivojlanib, takomillashib boradi va bosh miya po‘stlog‘idagi tegishli Asl
nutq apparati: 1) nafas a’zolari; 2) hiqildoq; 3) artiku- latsion apparatlardan tashkil
topgan. Nutqiy tovushlami hosil qiluvchi vosita o‘pkadan nafas yo‘llari orqali
chiqib, hiqildoqqa va undan og‘iz bo‘shlig‘i, ba’zan burun bo‘shlig‘iga o‘tadigan
havo oqimidir. Demak, o‘pka nutq tovushlarini talaffuz etish uchun zarur bo‘lgan
Ovoz hiqildoqda hosil bo‘ladi. Hiqildoqda ko‘ndalang joylash- gan elastik, yupqa
tovush boylamlari mavjud bo‘lib, bular so‘zlash paytida, o‘pkadan chiqadigan
havo oqimining kuchi bilan tebranadi, shularning tebranishida ovoz hosil bo‘ladi.
Unli, sonor va jarangli undosh tovushlari ovozi ana shu tovush boylamlarining
hiqildoq bo‘shlig‘ida tebranishi natijasidir. Jarangsiz undoshlar hosil bo‘lishida bu
boylamlar tebranmaydi, ularning orqasi ochiq turadi: orasi yopiq bo‘lsa havo oqimi
ularning orasidan o‘tadi va ovozdor: unli, sonor, jarangli undosh tovushlar hosil
bo'ladi.
Tovush boylamlarining tebranishi natijasida hosil bo‘lgan ovoz kuchsiz, past,
noaniq bo‘ladi. Og‘iz va burun bo‘shlig‘i - nutq rezonatori, ya’ni ovozni
kuchaytirib beradigan joydir. Og‘iz bo‘shlig‘ida joylashgan a’zolarning turlicha
harakati va holati tufayli xilma-xil tovushlar hosil bo‘ladi. Nutq organlarining
27

tovush hosil qilish paytidagi harakati va holati artikulatsiya degan atama bilan
belgilanadi. Og‘iz bo‘shlig‘idagi eng faol organ tildir. Til o‘zining harakatchanligi
bilan tovush hosil qilishda boshqa nutq organlariga nisbatan kattaroq vazifani
bajaradi. Til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til (lak-luk), tovush boylamlari - faol
organlar deb; tish, qattiq tanglay, burun bo‘shlig‘i - nofaol organlar deb sanaladi.
Hiqildoq orqali o‘tgan havo oqimi til, tanglay yoki ikki labning to‘siqligiga duch
kelib, shovqin hosil bo‘ladi. Og‘iz bo‘shlig‘i pastki harakati bilan keng va tor
holatga o‘tib turadi. Til bilan tanglayning nutq tovushi hosil qilishidagi harakatini
aniq belgilash maqsadida bularning har biri bir necha qismga bo‘linadi: til oldi, til
o‘rtasi va til orqasi; tanglay oldi yoki qattiq tanglay va tanglay orqasi yoki
yumshoq tanglay. Til og‘iz bo‘shlig‘ida gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda
harakat qiladi: tilning oldinga - milkka va orqaga qarab siljib turishi gorizontal
yo‘nalishdagi, tanglayga tomon yuqori ko‘tarilishi va undan past tushishi vertikal
yo‘nalishdagi harakatdir. So‘zlash paytida lablar turlicha harakat qiladi:
cho‘chchayadi, pastki lab ustki labga yo tishlarga tegadi va hokazo. U yoki bu nutq
organining tovush hosil qilishida faol qatnashgan qismi artikulatsiya o‘rni bo‘ladi.
Masalan, tilning old qismi oldingi tish milkka tegishi yoki yaqinlashishi bilan «D»,
« Т », «Z», «J», «SH» kabi tovushlar paydo bo‘ladi, demak, bunday tovushlarning
artikulatsiya o‘rni til oldidir. Pastki labning ustki tishlarga sal tegishi bilan «F»
tovushi hosil bo‘ladi, «F» undoshning artikulatsiya o‘rni lab va tishlardir.
Artikulatsiya o‘rni va usuli nutq tovushlarini tasvirlash, tasniflash, logopedik Nutq
apparatining tuzilishi va faoliyatida turli xil kamchiliklar kuzatilishi mumkin.
Tilning tuzilishi yoki harakatchanligida kuzatilishi mumkin bo‘lgan nuqsonlari
Xulosa
O ‘ zbеk xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko’p asrlar davomida
qo’llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o’ziga xos urf-odatlari va an'analari,
28

ta'lim-tarbiya haqidagi g’oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu mеros o’tmishda
ko’plab alloma-yu donishmandlar etishib chiqishiga asos bo’lgan. Hozirgi kunda
bu mеrosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega.
Ajdodlarimiz bilim o’rgatuvchi ustoz faoliyatiga katta ahamiyat bеrganlar.
Bu pеdagogik faoliyatga bo’lgan asosiy talablardan biri edi. Sharq uyg’onish
davrining buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiy aqlli, dono va o’tkir fikrlaydigan
kishilar to’g’risida shunday dеydi: «Aqlli dеb shunday kishiga aytiladiki, ular
fazilatli, o’tkir mulohazali, foydali ishlarga bеrilgan, zarur narsalarni kashf va
ixtiro etishda zo’r istidodga ega; yomon ishlardan o’zini chеtda olib yuradilar.
Bunday kishilarni oqil d е ydilar».Uning fikricha, «Ta'lim so’z va o’rgatish
bilangina bo’ladi. Tarbiya esa amaliy ish va tajriba bilan o’rganishdir, ya'ni shu
xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo’lgan ish-harakatga, kasb-
hunarga b е rilgan bo’lishidir. Agar ular ish, kasb-hunarga b е rilgan bo’lsalar, kasb-
hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni butunlay kasb-hunarga jalb etsa, d е mak, ular
kasb-hunarning chinakam oshig’i bo’ladilar». Logoped o‘z oldiga qo‘ygan maqsad
- vazifani hal etishda til- shunoslik, lingvistik fanlarga, psixologiya va
pedagogikaga suya-nibishko‘radi.
Tilshunoslik fani kishilarning eng muhim aloqa quroli bo‘lgan nutqni ijtimoiy
hodisa deb biladi. Nutqning asosiy tarkibiy qism- lari: tovush, so‘z, so‘z birikmasi
va gap bir butun tizimni tashkil etib, fikmi og‘zaki yoki yozma ravishda ifodalash
uchun xizmat qiladi. Har bir logoped tilshunoslikning ilmiy-nazariy asoslarini,
fonetika va grammatikani, lug‘at va stilistikani, orfografiya va punktuatsiyani
mukammal bilish bilan birga, ifodali o‘qiy olish va to‘g‘ri so‘zlay olish
qobiliyatiga ham ega bo‘lishi kerak. Tabiiyki, logopedning o‘zi imloni yaxshi
bilmay turib, o‘quvchilarga hech qachon savod malakasini singdira olmaydi,
logoped uchun og‘zaki va yozma nutq qobiliyati amaliy jihatdan juda muhimdir:
logoped so‘z vositasida fan xulosalarini izohlabgina qolmasdan, ayni vaqt- da
nutqida kamchiligi bo‘lgan bolani tarbiyalaydi; tarbiyalanuv- chilar yo‘lini yoritadi
ham. Logopediya - maxsus pedagogika - korreksion pedagogika fanining bir
29

sohasidir. Logoped ham boshqa fan o‘qituvchilari kabi ta’lim va tarbiya
shakllarining mohiyatini, maqsad va mazmunini, usul hamda vositalarini,
prinsiplarini yaxshi egallab, ularni amalda qo‘llay olishi kerak.
Logoped bolalaming psixologik qobiliyatlarini hisobga olishi kerak. Bolalarni o‘z
kuchiga ishontirishi, mashg‘ulotlarga havasi- ni uyg‘ota bilishi, material bayoni
vaqtida ularning diqqatini tola jalb qila olish, materialni esda saqlab qolish
yo‘llarining (mashq, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish, mustaqil ish, suhbat,
gram- matik o‘yin kabi vositalarni) qo‘llanishi o'qitish samaradorligini yanada
oshiradi. Inson idrokining mazmuni, fikri, nutqi orqali shakllanadi. Bolalar
logoped tushuntirgan materiallarni eshi- tib, yozganlarini ko‘rib, kuzatib,
mushohada yo‘li bilan o‘zlari fikr yuritadilar va berilayotgan bilim-malakalarni
mustahkamlab o‘zlashtirib boradilar
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. “Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak”. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev asari, Toshkent-2017yil
30

2. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi”.O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev
asari, Toshkent-2017 yil
3. “Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev asari.Toshkent-2017
4. “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
murojaatnomasi”, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev
asari.Toshkent-2018
5. “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy bahodir”
(2-jild), O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev asari.Toshkent-
6. Temurova S., Toshpo’latova G. Sinf rahbari faoliyati. - T.: “O’qituvchi”, 1985-
7. G’aybullayev N. R. “Barkamollik - taraqqiyot kaliti”. - T.: “O’qituvchi”, 2000-
y, 191 bet.
8. SattorMahmud. “O’zbek udumlari”. - T., “Fan”, 2005-yil.
9. HasanboyevaO .“K uni uzaytirilgan guruhlarga tarbiyaviy ishlar ”,Q o’llanma. - T .:
10. Abdurahmonova E. O ’yin vositasida o ’quvchilarning bilimini mustahkamlash.
(Boshla ng ’ich sinf o ’qituvchilari uchun qo ’llanma sifatida). T .: «O'qituvchi »,
11. G’afforova T., Ye. Shodmonov, G. Eshturdiyeva. O’qish kitobi. Umumiy o’rta
ta’lim maktablarining 1-sinfi uchun darslik, - T.: “Sharq”, 2013-y., 127 b.
12. http://google.com
13. http :// book . uz
14. http :// www . ilmiy - maqola . uz
15. http :// www . dissertant . uz
16. http://maqola.uz
31

Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqiy kasalliklar va ularni bartaraf etish yo’llari

Sotib olish