Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 55.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Maqsud Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar individualigi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Maqsud Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar individualigi Mundarija Kirish I bob. Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodidagi o’ziga xoslik 1.1. Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodi 1.2. Maqsud Shayxzoda ijodidagi o’ziga xoslik II.bob. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi" dramasi tahlili 2.1. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasining yozilish tarixi 2.2. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar tahlili va individualigi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Kirish Mavzuning dolzarbligi: Shayxzoda ko‘p qirrali iste’dod sohibi bo`lgan. U she’rlar va dostonlar bilan birga, juda yuksak badiiy quvvatga ega bo‘lgan dramalar ham yaratadi. Shayxzoda umrining so‘ngida yozishga kirishgan, lekin tugatib ulgurmagan “Beruniy” dramasini hisobga olmaganda ham, uning “Jaloliddin Manguberdi” va “Mirzo Ulug‘bek” dramalari allaqachon xalqimizning badiiy mulkiga aylanib qoldi. Shayxzoda ikkinchi jahon urushi yillarida yozgan “Jaloliddin Manguberdi” (1944) tragediyasida o‘z yurtining ozodligi va mustaqilligi uchun mo‘g‘ul istilochilariga qarshi kurashgan so‘nggi Xorazm shohining jangovar jasoratini tarixan aniq va haqqoniy tasvirlagan. Oybek bilan G‘afur G‘ulom o‘sha vaqtda asarga yuqori baho berishib: “Tarixiy jarayonning haqiqiy mazmunini, uning ichki ma’nosini” ochib bergan deyishgan edi. 1946 yilgacha “Jaloliddin Manguberdi” dramasidan ayrim parchalar “Armug‘on” to‘plamida bosilgan edi. Shundan keyin 43 yil davomida asar tilga olinmadi va dunyo yuzini ko‘rmadi. Asar sahnadan olingandan keyin ko‘p o’tmay Shayxzoda qamaladi. Bu asarga o‘tmish ideallashtirilgan degan siyosiy ayb qo‘yiladi. Musodara etilgan buyumlar ichida dramaning qo‘lyozmasi ham bor edi. Muallif oqlanib, qaytib kelganidan keyin muayyan tashkilotlar “yo‘qoldi” degan bahonalar bilan qo‘lyozmani qaytarib bermadilar. Shayxzoda uni bir necha yil qidirishga majbur bo‘ldi va nihoyat, teatrning sobiq suflyorlaridan uning bir nusxasini topishga muvaffaq bo‘ladi. Lekin shunda ham asarning matni e’lon qilinmay qolaveradi. Shayxzoda adabiyotshunos va tanqidchi sifatida ham samarali qalam tebratib, o zbek xalq og zaki ijodiningʻ ʻ Fozil shoir singari namoyandalari, „Alpomish“, „Shirin bilan Shakar“ kabi asarlari, o zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotining Bobur, Muqimiy, Furqat, Oybek, ʻ G afur G ulom, Hamid Olimjon, jahon adabiyotining Nizomiy Ganjaviy, ʻ ʻ Sh.Rustaveli, A.S.Pushkin, N.A.Nekrasov, A.N.Ostrovskiy, T.G.Shevchenko, A.P.Chexov singari namoyandalariga bag ishlangan asarlar yezadi. Pedagog olim ʻ va shoir sifatida esa talaygina shoir, adabiyotshunos va tanqidchilar avlodining yetishib chiqishiga munosib hissa qo shadi Maqsud Shayxzodaning xalqimizʻ tarixiga, jumladan, Jaloliddin Manguberdi taqdiri va kurashiga odilona yondoshganligi, haqiqatni himoya qilganligi Prezidentimiz Islom Karimov imzosi bilan e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 sentyabrdagi “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi qarori ham yana bir bor tasdiqlaydi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Maqsud Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasi yaratilishi va undagi obrazlar individualigi haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodining o’zbek milliy adabiyotidagi tutgan o'rnini o’rganish va tahlil qilish. Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Shayxzodaning"Jaloliddin Manguberdi" dramasining yozilish tarixi. Shayxzodaning"Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar tahlili va individualigi Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, ikkita bobdan va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I bob. Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodidagi o’ziga xoslik 1.1.Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodi Aslida qondosh ozarbayjon naslidan bo‘lib, keyinchalik o‘zbek xalqining chinakam sevimli shoiri, yozuvchisi, dramaturgi, zabardast olimi sifatida dong taratgan Maqsud Shayxzoda 1908 yili Ozarbayjonning Ganja viloyatiga qarashli Oqtosh shahrida tug‘ildi. Otasi Ma’sumbek elu-yurtda katta obro‘ga ega shifokor edi. U san’at va adabiyotni sevar, tarix va falsafaga qiziqardi, Oqtosh ziyolilari bilan turli masalalarda suhbatlashardi. Yosh Maqsud Nizomiy va Firdavsiy, Navoiy va Fuzuliy, Pushkin va Shekspir kabi buyuklar nomini ilk matotaba ana shu gurunglarda eshitadi va bu muhit unga adabiyotga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otadi. Maqsud Shayxzoda Oqtoshda ibtidoiy maktabni bitirgach, 1921 yili Boku dorilmualliminiga o‘qishga kiradi va uni tugatgach Dog‘istonning Darband, Bo‘ynoq shaharlarida muallimlik qilgan. U 1926 yili Adhem Fayziy tashkilotiga a’zo etilgan «Milliy firqa» tashkilotiga a’zo bo‘lib, musovotchilar harakatida faol qatnashgani uchun 1928 yili hibsga olinib, Toshkentga surgun qilingan. Umrining oxiriga qadar shu yerda yashab, ijod qilgan. Albatta, sho‘ro hukumati Shayxzodani O‘zbekistonda ham ta’qiblar va tahqirlardan benasib qoldirgani yo‘q. Muhimi shundaki, Shayxzoda «tole’ doim erkalamaganiga» qaramay, umrining oxiriga qadar o‘zbek xalqining sadoqatli farzandi sifatida faoliyat ko‘rsatdi va O‘zbekiston uning ikkinchi vatani bo‘lib qoldi. Shayxzoda Toshkentga kelgach, avval Narimonov nomidagi texnikumda dars beradi, keyin “Sharq haqiqati”, “Qizil O‘zbekiston”, “Yosh leninchi” gazetalarida ishlaydi. 1929 yili yosh shoirning o‘zbek tilidagi dastlabki she’ri “Sharq haqiqati” gazetasi sahifalarida bosilib chiqadi. Oradan ko‘p o‘tmay, Shayxzodaning birinchi to‘plami “O‘n she’r”, keyinroq “Undoshlarim” (1933), “Uchinchi kitob” (1934), “Jumhuriyat” (1935) kabi to‘plamlari nashr etiladi. Maqsud Shayxzoda “xalqimizning mehnat qahramonligi, kurash va jang, ozodlik va do‘stlik, baxt va alam, yurtning go‘zal manzaralari va insonning ma’naviy jamoli mening qalamimga oshno, dilimga mazmun bo‘lib keldi” deb ta’kidlagan edi. Shoirning bu fazilatlari, eng avvalo, hayotdagi, voqelikdagi va odamlarimizning ruhiy olamidagi o‘zgarishlar, holatlarni ifodalashga qodir yangi, betakror obrazlarida namoyon bo‘ldi. Bu Tarix -Yo‘l - Safar - Kema -Karvon, Xarita (er kurrasi va Vatani), Manzil, Raqam, Sur’at va Vaqt obrazlaridir. Bular bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, insoniyat tarixi yaxlitdir va doim olg‘a qarab harakat qiladi, bu insoniyat karvonini - kemani to‘xtatib bo‘lmaydi, u insoniyat orzusi - baxt-saodat manzili sari harakat qiladi. Buni Shayxzodaning o‘z kitoblariga “O‘n besh yillik daftari” yoki “Chorak asr devoni” deb sarlavha qo‘yishidan ham bilish mumkin. Shoirning o‘zi “Inson umri cheklangan muhlatli daftar”, demak bu daftarni foydali, ezgu ishlar - “yozuvlar” bilan to‘ldirish lozim deydi. “Raqamlar” she’rida esa shunday satrlar bor: “Men na munajjimman va na hisobdon va lekin ko‘raman sonlar mag‘zida osmoncha ma’nolar, yurtni obodon”... “Qo‘llar» she’rida qo‘llarda insonning borlig‘ini, uning ichki olamining muhrini ko‘radi. Uningcha, “g‘oyat shafqatli, hayotbaxsh qo‘llar” ham “ayovsiz, yovuz, go‘r kabi sovuq, tanbal” qo‘llar ham bor, qisqasi, har bir qo‘l “yurakning navkarlaridir”, yurak neni buyursa, qo‘l shuni ijro etadi. Maqsud Shayxzoda ijodiy balog‘atidan dalolat beruvchi asarlardan biri “Toshkentnoma” dostonidir. Adabiy jamoatchilik o‘z vaqtida bu dostonni shoirning adabiyotimizning yirik ijodiy muvaffaqiyati sifatida baholadi. Chindan ham, “Toshkentnoma” Shayxzoda dostonlari ichida eng barkamoli bo‘lib, unda shoir shaxsiyatining o‘ziga xos qirralari ancha yorqin namoyon bo‘lgan. Dostondagi o‘ziga xoslik shundaki, asar yaxlit voqea asosiga qurilgan emas. Shayxzoda ko‘pqirrali iste’dod sohibi edi. U she’rlar va dostonlar bilan birga, juda yuksak badiiy quvvatga ega bo‘lgan dramalar ham yaratdi. Shayxzoda umrining so‘ngida yozishga kirishgan, lekin tugatib ulgurmagan “Beruniy” dramasini hisobga olmaganda ham, uning “Jaloliddin Manguberdi” va “Mirzo Ulug‘bek” dramalari allaqachon xalqimizning badiiy mulkiga aylanib qoldi. Shayxzoda ikkinchi jahon urushi yillarida yozgan “Jaloliddin Manguberdi” (1944) tragediyasida o‘z yurtining ozodligi va mustaqilligi uchun mo‘g‘ul istilochilariga qarshi kurashgan so‘nggi Xorazm shohining jangovar jasoratini tarixan aniq va haqqoniy tasvirlagan. Oybek bilan G‘afur G‘ulom o‘sha vaqtda asarga yuqori baho berishib: “Tarixiy jarayonning haqiqiy mazmunini, uning ichki ma’nosini” ochib bergan, “Kompozitsiyasi pishiq, dramatik to‘qnashuvlarga boy bir asar. 1946 yilgacha “Jaloliddin Manguberdi” dramasidan ayrim parchalar “Armug‘on” to‘plamida bosilgan edi. Shundan keyin 43 yil davomida asar tilga olinmadi va dunyo yuzini ko‘rmadi. Asar sahnadan olingandan keyin ko‘p utmay Shayxzoda qamaldi. Bu asarga o‘tmish ideallashtirilgan degan siyosiy ayb qo‘yildi. Musodara etilgan buyumlar ichida dramaning qo‘lyozmasi ham bor edi. Muallif oqlanib, qaytib kelganidan keyin muayyan tashkilotlar “yo‘qoldi” degan bahonalar bilan qo‘lyozmani qaytarib bermadilar. Shayxzoda uni bir necha yil qidirishga majbur bo‘ldi va nihoyat, teatrning sobiq suflyorlaridan uning bir nusxasini topishga muvaffaq bo‘ldi. Lekin shunda ham asarning matni e’lon qilinmay qolaverdi. Taqdirning o‘yinini qarangki, muallif bu asarining chop etilganini ko‘rmay olamdan ko‘z yumdi. “Jaloliddin Manguberdi”ning to‘la matni birinchi marta Bokuda ozarbayjon tilida Shayxzodaning ikki jildlik saylanmasida bosilib chiqarildi. Faqatgina 1988 yildagina Jaloliddin Manguberdi” birinchi marta o‘zbek tilida yozuvchining “Boqiy dunyo” degan kitobida to‘la bosilib chiqarildi. Maqsud Shayxzodaning xalqimiz tarixiga, jumladan, Jaloliddin Manguberdi taqdiri va kurashiga odilona yondoshganligi, haqiqatni himoya qilganligi Prezidentimiz Islom Karimov imzosi bilan e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 sentyabrdagi “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash to‘g‘risida” qarori ham yana bir bor tasdiqlaydi. Shayxzodaning yozuvchilik shuuri va ijodkorlik zehnining o‘tkirligi yana bir bor isbotlandi. Maqsud Shayxzodaning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan yana bir ulkan hissasi “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasidir. Tragediya 1964 yili yozildi, o‘sha yili bu asar Hamza teatri sahnasida qo‘yildi, keyinchalik uning asosida kinofilm yaratildi. Maqsud Shayxzoda yuksak ilm egasi edi. Ayniqsa, u o‘zbek mumtoz adabiyotini chuqur bilar edi. 1941 yilda Toshkentda nashr etilgan “Genial shoir” to‘plami adabiyotshunos olim Shayxzodaning Navoiy ijodiga oid ilmiy maqolalaridan tashkil topgan. Navoiy she’riyatining bu chuqur ilmiy tadqiqi navoiyshunoslikda hamisha alohida o‘rin egallab qoladi. Shayxzoda Navoiy mahoratini, uning san’atkorligini teran o‘rganishni boshlab bergan o‘tkir tadqiqotchi edi. Filologiya fanlari nomzodi, dotsent Maqsud Shayxzoda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti)da, Toshkent Davlat pedagogika instituti (hozirgi Toshkent Davlat pedagogika universiteti)da uzoq yillar davomida o‘zbek adabiyoti tarixidan o‘qigan ma’ruzalari, maxsus kurslari o‘zbek adabiyoti tarixi bo‘yicha eng qimmatli darslar edi. Maqsud Shayxzodaning butun ijodi chuqur siyosiy publitsistik ruh bilan to‘la. Uning she’riy, dramatik asarlari qaysi mavzuga bag‘ishlangan bo‘lmasin, zamona bilan hamohangdir. Shuning uchun ham shu tipdagi ijodkorning bevosita publitsistika janrida xizmat qilishi tasodifiy hol emas. Uning zo‘r badiiy janrga ega bo‘lgan publitsistik maqolalari va nutqlari bu iste’dodli adib ijodining mazmundorligi va rang-barangligidan yorqin nishonadir. Iste’dodli shoir mohir tarjimon ham edi. U jahon adabiyoti mumtoz shoirlarining asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishda katta xizmat qildi. Jumladan, Shekspirning “Hamlet” va “Romeo va Juletta” asarlari o‘zbek drama teatrlari sahnasida Shayxzoda tarjimasida sahnalashtirildi. Pushkin, Lermontov, Bayron she’rlarini o‘zbek o‘quvchisiga ilk bor taqdim etgan shoirlar avlodi ichida Shayxzoda ham bor. Shoir mahoratining o‘sishiga, uning jahon adabiyoti klassiklarining asarlarini g‘oyat sevib o‘rgangani, ularning boy badiiy tajribasini ustalik bilan o‘zlashtirgani ham sabab bo‘ldi. U G‘arbiy Yevropa va rus adabiyotini mukammal bilgani holda o‘zining Vatan adabiyotini - Sharq she’riyati merosini ham to‘la o‘rgangan edi. Maqsud Shayxzodani 50-yillar boshida mutlaqo asossiz ravishda qamoqqa oladilar va 25 yilga surgun qiladilar. Stalin vafot etgach, tuhmat bilan nohaq qamalganlarning ishi qayta ko‘rildi. Shu tariqa 1955 yili ko‘pgina fidoyi ziyolilarimiz qatori Shayxzoda ham oqlanib chiqdi. Lekin 5 yillik qamoqxona azoblari natijasida shoirning sog‘ligi juda yomonlashib qolgan edi. Shunga qaramay, umrining oxirigacha 10 yil davomida baland uyning eng yuqori qavatida yashashga majbur bo‘ldi. Ana shunday og‘ir sharoit va xastalikda ham hayotidan sira nolimay umrining oxirigacha ijod qilishdan to‘xtamadi. Yaxshi bilasiz, ziyo degani nur, yorug‘lik, oydinlik demakdir. Haqiqatan ham ziyolilarimiz elga bilim, ma’rifat, madaniyat ulashish, ta’lim-tarbiya berishdek savob ishlarga da’vat etilgan...” Bu so‘z bilan go‘yo sehrlangan majlis zalida o‘tirganlar gulduros qarsaklar chalib yuborishgan edi. U qisqa hayot kechirdi - 60 yoshga ham to‘lmay, 1967 yil 19 fevral kuni uzoq vaqt davom etgan xastalikdan so‘ng olamdan ko‘z yumdi. Shayxzoda ijodi eng gullagan paytda, shiraga to‘lgan vaqtda olamdan ketdi. Boshidan qanchadan-qancha musibatli kunlar o‘tgan bo‘lmasin, u hech zorlanmagan. Uning iymon-e’tiqodi, dunyoqarashi, yuqoridagi misralarda teran bayon qilingan. U hech qachon alamzadalik bilan yashamadi. Aksincha, unga xiyonat qilgan, uni azob uqubatlarga, jiddiy xastaliklarga duchor qilganlar haqida hech qayerda, hech narsa demagan. Shayxzoda o‘zining insoniy fazilatlariga sodiq qolib, doimo xayrixohlik va balandlik xislatlari bilan yuksalib yashadi. Chunki uning chinakam, sodiq do‘stlari ham oz emas edi. Oybek, G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Komil Yashin, Mirtemir, Shukur Burxon... 1.2. Maqsud Shayxzoda ijodidagi o’ziga xoslik Atoqli adabiyotshunos olim Naim Karimov Maqsud Shayxzoda haqida “Shunday ijodkorlar bo‘ladiki, ular vafotlaridan keyin ham nafaqat milliy adabiyot xazinasidan joy olgan asarlari, balki ajoyib insoniy fazilatlari va porloq obrazlari bilan ham xalq xotirasida abadiy yashaydilar. Shunday ijodkorlardan biri Maqsud Shayxzodadir” – degan edilar: Haqiqatda ham Maqsud Shayxzoda ijodi o‘zbek adabiyotida alohida o‘ziga xos o‘ringa ega. Uning ijodiy merosi adabiyotimizga alohida ko‘rk bag‘ishlaydi. Ayniqsa “Toshkentnoma” lirik dostoni o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Toshkent – O‘zbekistonning yuragi, non shahri har bir o‘zbek uchun sevimli shahar. Na faqat o‘zbek uchun shu tuproqda tug‘ilib o‘sgan har bir millat vakili uchun muqaddas shahardir. Shu qatori Ozar o‘g‘li shuning bilan o‘zbek o‘g‘li Maqsud Shayxzoda uchun ham ona vatanidan kam emas. U o‘zining “Toshkentnoma” lirik poemasini mana shu azim shahar uchun bag‘ishladi. Ozarbayjon diyorida tug‘ilgan, falakning gardishi bilan o‘zbek tuprog‘iga kelib qolib, mustabid tuzumning tazyiq va tahdidlariga qaramay, zavq-shavq bilan ijod qilgan, zamonaviy o‘zbek adabiy tili va adabiyoti taraqqiyotiga bebaho hissa qo‘shgan bu buyuk ijodkorning muborak nomi hech qachon xalq xotirasidan o‘chmaydi. Hayotning temir qonuni, taqdirning g‘aroyib shamoli kindik qoni to‘kilgan vatanini tark etib Shayxzodani o‘zbek diyoriga uchirib keldi va Toshkentning qaynoq bag‘rida bir umrga qolib ketdi. Shu yerda o‘zbek tilini mukammal egallab, o‘zbek adibi, zabardast shoir, barkamol dramaturg va mutafakkir olim sifatida o‘zbek xalqining qalbini zabt etib, o‘zbek adabiyoti tarixiga oltin harflar bilan yozildi. Buni Shayxzoda turmush o‘rtog‘i Sakinaxonimga “Toshkent – mening vatanim! Toshkent – saxovatli va olijanob kishilarning yurti!..” deya faxr bilan yozgan xatidan ham bilsa bo‘ladi. Lekin shoir o‘z vatanini, vatandoshlarini umrining oxirigacha unutgani yo‘q. U 1957 yilda yozilgan “Toshkentnoma” lirik dostonida Ozarbayjon xalqiga bo‘lgan sevgisini shunday ifodalab, tug‘ilib o‘sgan ona vatanini mana shunday tarannum etadi. Umrim bino bo‘ldi Ozarbayjonda, Kechdi bolaligim u gul makonda. Nizomiy vatani, Ganja o‘lkasi O‘pkamga to‘ldirdi she’r havosin. Kur nahrin muloyim, tinch muzikasi Ko‘nglimda uyg‘otdi kuylash havasin. Maqsud Shayxzodaning “Toshkentnoma” lirik dostoni o‘zbek adabiyotini qolaversa, o‘zbek tarixining bir parchasi hisoblanadi. Chunki shoir nafaqat Toshkentning balki, butun boshli o‘zbek xalqining boshidan o‘tgan o‘tmishini poemada yoritib berishga harakat qiladi. Xondamirdan tortib Navoiygacha o‘qib o‘rganganini birma bir sanab o‘tadi. Varaqlardim qo‘lyozmani, O‘qir edim Xondamirni, Jimjimador har so‘z — ma’ni, Har so‘z saqlar eski sirni. Navoiyning zamonasin Sayr etardim ko‘zim yumib. Nemis fashist boshqinchilarining yovuzliklarini, yurtga shunday musibat kelganda o‘zbek xalqining mehribonligini, saxovatini, mehmondo‘stligini, bolajonligni qalb qo‘ri bilan ochib berishga intiladi. Bola desa xotirlanar bolajonlilar, Bolalarga g‘amxo‘rlilar, mehribonlilar. Men toshkentlik temirchiga aytaman: — Rahmat! O‘n to‘rt bola asrab olgan Shoahmad aka… A, mehribon Bahri opa, sen chekib zahmat, O‘z bolangday mehr qo‘yding o‘n to‘rt o‘ksizga. “Toshkentnoma”da “tarixlar va odamlar” bilan birga shaharning suv-tuprog‘ini ham tasvirlab, uning erini javohir, tuprog‘ini esa oltin, deb ta’riflaydi. Nimasi ko‘p Toshkentning? − Suvi, soyi, soyasi… Toshkentga ixlosmandning Tugamas hikoyasi!.. Nimalar ko‘p Toshkentda? Oshlar, ishlar, kishilar. Sozanda-yu pazanda, Ishchilar, ishboshilar. Nima ko‘rding Toshkentda? Mevalarning aslini, Doim quyosh faslini, Quyosh bunda izzatda. Lekin o‘sha davrda Shayxzoda haqida ayrim kishilar Toshkentda tug‘ilmay turib, bu ko‘hna shahar haqida doston yozmoqchi bo‘lganidan hayratga tushdilar. Lekin shoir bunday hayrat so‘zlariga shunday javob berdi: Toshkentni sevmoqlik yurakning ishi, Shu uchun shartmikan bunda tug‘ilmoq! Shartmi, bir romanga ishqiboz kishi O‘zi u romanga qahramon bo‘lmoq! Maqsud Shayxzoda dostonni yozar ekan, bu o‘lkaga kelgandan beri yashagan hayoti ko‘z oldidan o‘tadi.Toshkentning har bir ko‘chasini, har bir kishisini, har bir tarixini o‘z ijod uslubiga yarasha ochib berishga intilgan. Goho g‘amgin, goho shodon ruhda she’rni ifodalashga harakat qiladi. O‘zbek diyorida birga qalam tebratgan do‘stu yorlarini ham she’rda tilga oladi. Bu karvon yo‘lida unga hamroh bo‘lib, og‘a – inidek bo‘lgan do‘stlarini, ya’ni G‘afur G‘ulom va Oybeklarni alohida ulug‘lab satrlarni to‘ldiradi. Bu erda tug‘ilgan G‘afur va Oybek, Umrimning boshlang‘ich mavsumlarida Meni ardoqlashda quchib og‘adek, Inilik ko‘rsatdim ta’zimlarimda. Biri – she’rimizning o‘tli yuragi, Biri – nasr uyining baland tiragi. Shoir haqida shunday bir voqeani o‘qigandim. U dostonni yozib bo‘lganidan keyin uni tahririyatga – gazetada chop etish uchun olib boradi va dostonni shu erda o‘qib beradi: Yigitcha edim men, havaskor, sodda, Bo‘ldim oqibatda shoir Shayxzoda!.. Xuddi mana shu misralarni o‘qiyotgan bir paytda uning ko‘zlaridan ikki tomchi yosh oqib tushar ekan. Ha, sodda yigitchani taqdir shamoli uchirib hayot so‘qmoqlaridagi pastu balandliklarda sinadi, balki bu ko‘z yosh ana so‘qmoqlardagi og‘riqlardandir. Lekin bu ulug‘ inson so‘qmoqlarni mardonavor engib o‘z so‘zi bilan aytganda “o‘zbek diyorida otini surdi”. Hazrat Navoiyning o‘pib qo‘lini O‘zbek vodiysida otimni surdim, Ijod karvonining uzoq yo‘lini – Aziz yo‘ldoshlar-la o‘toldim, yurdim. Shoir dostonni yozishdan oldindan azim diyorning har bir go‘shasini kezib, uning butun borlig‘ini o‘tmishini-yu kelajagini ko‘ra olgan. Toshkent taqdirida kelajak ayon, Dilda kelajakni tuyganimdandir. Kuyladim o‘n sakkiz bobda-qo‘shiqda Va “Toshkentnoma”ga qo‘ydim so‘ng nuqta. Xulosa qilib aytganda, adibning ko‘hna va ayni chog‘da navqiron Toshkent shahriga bag‘ishlangan, uning tarixi, o‘tmishdagi madaniyat va xalqaro aloqalarini tasvirlovchi “Toshkentnoma” lirik dostoni o‘zbek xalqining kitobsevarlari qalbida doimo shoirga nisbatan hurmat ehtirom bilan mangu yashaydi. Shayxzoda asarlari qardosh xalqlar va xorijiy tillarga tarjima qilingan. Shoir tarjima jarayonida qardosh xalqlar va jahon adabiyoti namoyondalarining mahorat maktabidan ta’lim olib, ilg‘or an’analarini o‘zida mujassamlashtirgan she’rlar yozgan. O‘zbek va ozarbayjon xalqlarining o‘lmas siymosi ijodi kelusi avlodlar bilan barhayot davom etadi. II.bob. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasi haqida va obrazlar individualigi 2.1. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasi haqida Tragediya adabiyotning dramatik tur janrlaridan biri bo`lib, uning lug`aviy ma`nosi yunoncha tragos –echki , ode –qo`shiq; tragediya –echki qo`shig`i ma`nosini anglatadi. Qadim yunonlarda hosil xudosi Dionis shrafiga xalq bayramlari o`tkazilgan. Bu bayramlarda echkilar so`yilib dasturxonga qo`yilgan.Qiziqchilar esa echki terilarini yopinib yurishib , turli sahna tomoshalarini ko`rsatishgan.Bunday jaydari qiziqchilarni tragoslar deyishgan.Keyinchalik bu so`z oqibati fojia bilan tugaydigan sahna asarlariga nisbatan qo`llana boshlagan. Tragik asar ,ya`ni tragediyaning boshqa sahna asarlari(komediya, drama, monodrama , intermediya)dan farqi shundaki,u qahramonlar o`rtasidagi kuchli ziddiyatlar asosiga quriladi,qahramonlar taqdiri fojia bilan yakun topadi, ular o`rtasidagi konflikt (ziddiyat) shiddatli va keskin tus oladi.Fojeiy asar qahramonlar xarakterining yorqinligi , ichki kolliziya (qarama-qarshilik,to`qnashuv) kuchliligi, personajlar o`rtasidagi konfliktning o`ta kuchli Ekanligi bilan farqlanadi.Tragediya murosasiz kurash ,g`oyatda keskin ziddiyat zaminiga quriladi.Bunday asar asnosida kishilar qismati shiddatli , suronli siyosiy voqealar , turli ijtimoiy , shaxsiy qarashlar kurashi fonida ko`rsatiladi. Tragediya doimo hayotdagi eng muhim, dolzarb hayot-mamot masalalarini ko`tarib chiqadi.Ijobiy qahramon istagi ,qarashlari bilan u yashagan muhit o`rtasidagi ziddiyat tragediyaning asosiy kolliziyasi (qarama-qarshiligi)ni keltirib chiqaradi va albatta ezgulikni e`zozlagan , haqiqat fidoyisi , yaxshi inson fojiasi uning o`limi bilan tugaydi.Biroq bu qayg`uli , faqat ko`zyosh oqizib tomosha qiladigan holat emas, balki dramaturg ko`zda tutgan ezgu g`oyalarning tantanasi , kelajakka katta ishonch bilan yo`g`rilgan ijtimoiy ruhning g`olib kelishidir.Ijobiy qahramonni mahv etgan qora kuchlar asar davomida o`zlarining kaltabinliklari , ma`naviy tubanliklari , taraqqiyot dushmanlari kabi “xislat”larini fosh etadilar.fojeiy sahna tomoshasi so`ngida qahramon halokati yovuz kuchlarning ham o`limi bilan tugaydi. Tragediyaning paydo bo`lishi antic davr marosimlariga to`g`ri keladi.Yunonlarning hosil xudosi Dionis sharafiga echki so`yib bayram qilishlari , “echki qo`shig`i” degan iboraning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan omildir.Haqiqiy tragik asarlarni yaratish esa miloddan avvalgi beshinchi asrga kelib o`zining kamolot bosqichiga ko`tarildi.Esxilning “Zanjirband Prometey”, “Oresteya”, Sofokl “Shoh Edip”, “Antigona”, Evripidning “Elektra”, “Medeya”, “Gerakl” kabi tragediyalarni optimistic ruh ,adolat va haqiqatning qaror topishi , yuksak insoniy tuyg`ularning maromiga yetkazib tarannum etishi bilan ajralib turadi. Bu asarlar yunon sahna san`ati , xususan, tragediyasining dovrug`i jahonga yoyilishiga sabab bo`ldi. Yevropada tragediya uyg`onish va unan keyingi davrarda ham keng rivojlandi.Ispan dramaturglari Lope de Vega ,Kalderon , ingliz yozuvchisi V.Shekspir,nemis dramaturglari Gyote, Shiller, rus shoiri A.S. Pushkin kabilar bu sohada samarali qalam tebratadilar.Ular yaratgan “Otello”, “Gamlet”, “Romeo va Julyetta” , “Boris Godunov” kabi tragediyalar bugungi kunda jahon teatrlarining sahnasida takror-takror o`ynalmoqda. O`zbek adabiyotida tragediyaning go`zal namunalarini Mahmudxo`ja Behbudiy – “Padarkush” (1911) , Abdurauf Fitrat – “Abulfayzxon” (1926), “Mirzo Ulug`bek” (1961) tomonidan yaratildi. I.”Mirzo Ulug’bek”tragediyasidan parchalar o’qib,g’oyaviy - badiiy tahlil qilish: Ma’rifatning dargohiga qo’ydim ixlosim, Og’ir bo’ldi qismat menga qo’ygan vazifa. Men , sultonlar o’rtasida bo’ldim donishmand, Donishmandlar tepasida sulton sanaldim. Ma’rifatni hukumatga qilib rahnamo, Bu o’lkaning yerida ham yulduzlar yoqdim Mirzo Ulug’bek bu misralari orqali davlatchilik faoliyati ma’rifatchilik asosiga qurilganligiga ishora qiladi.Ma’rifat tufayli yurtni obod qilgan Ulug’bek nomi hali- hamon adolat va haqiqat,ilm va ma’rifat nomlari bilan birga tilga olinadi… Muhimi shundaki, Shayxzoda «tole’ doim erkalamaganiga» qaramay, umrining oxiriga qadar o‘zbek xalqining sadoqatli farzandi sifatida faoliyat ko‘rsatdi va O‘zbekiston uning ikkinchi vatani bo‘lib qoldi. Shayxzoda Toshkentga kelgach, avval Narimonov nomidagi texnikumda dars beradi, keyin “Sharq haqiqati”, “Qizil O‘zbekiston”, “Yosh leninchi” gazetalarida ishlaydi. 1929 yili yosh shoirning o‘zbek tilidagi dastlabki she’ri “Sharq haqiqati” gazetasi sahifalarida bosilib chiqadi. Oradan ko‘p o‘tmay, Shayxzodaning birinchi to‘plami “O‘n she’r”, keyinroq “Undoshlarim” (1933), “Uchinchi kitob” (1934), “Jumhuriyat” (1935) kabi to‘plamlari nashr etiladi. Maqsud Shayxzoda “xalqimizning mehnat qahramonligi, kurash va jang, ozodlik va do‘stlik, baxt va alam, yurtning go‘zal manzaralari va insonning ma’naviy jamoli mening qalamimga oshno, dilimga mazmun bo‘lib keldi” deb ta’kidlagan edi. Shoirning bu fazilatlari, eng avvalo, hayotdagi, voqelikdagi va odamlarimizning ruhiy olamidagi o‘zgarishlar, holatlarni ifodalashga qodir yangi, betakror obrazlarida namoyon bo‘ldi. Bu Tarix -Yo‘l - Safar - Kema -Karvon, Xarita (er kurrasi va Vatani), Manzil, Raqam, Sur’at va Vaqt obrazlaridir. Bular bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, insoniyat tarixi yaxlitdir va doim olg‘a qarab harakat qiladi, bu insoniyat karvonini - kemani to‘xtatib bo‘lmaydi, u insoniyat orzusi - baxt-saodat manzili sari harakat qiladi. Buni Shayxzodaning o‘z kitoblariga “O‘n besh yillik daftari” yoki “Chorak asr devoni” deb sarlavha qo‘yishidan ham bilish mumkin. Shoirning o‘zi “Inson umri cheklangan muhlatli daftar”, demak bu daftarni foydali, ezgu ishlar - “yozuvlar” bilan to‘ldirish lozim deydi. “Raqamlar” she’rida esa shunday satrlar bor: “Men na munajjimman va na hisobdon va lekin ko‘raman sonlar mag‘zida osmoncha ma’nolar, yurtni obodon”... “Qo‘llar» she’rida qo‘llarda insonning borlig‘ini, uning ichki olamining muhrini ko‘radi. Uningcha, “g‘oyat shafqatli, hayotbaxsh qo‘llar” ham “ayovsiz, yovuz, go‘r kabi sovuq, tanbal” qo‘llar ham bor, qisqasi, har bir qo‘l “yurakning navkarlaridir”, yurak neni buyursa, qo‘l shuni ijro etadi. Maqsud Shayxzoda ijodiy balog‘atidan dalolat beruvchi asarlardan biri “Toshkentnoma” dostonidir. Adabiy jamoatchilik o‘z vaqtida bu dostonni shoirning adabiyotimizning yirik ijodiy muvaffaqiyati sifatida baholadi. Chindan ham, “Toshkentnoma” Shayxzoda dostonlari ichida eng barkamoli bo‘lib, unda shoir shaxsiyatining o‘ziga xos qirralari ancha yorqin namoyon bo‘lgan. Dostondagi o‘ziga xoslik shundaki, asar yaxlit voqea asosiga qurilgan emas. Shayxzoda ko‘pqirrali iste’dod sohibi edi. U she’rlar va dostonlar bilan birga, juda yuksak badiiy quvvatga ega bo‘lgan dramalar ham yaratdi. Shayxzoda umrining so‘ngida yozishga kirishgan, lekin tugatib ulgurmagan “Beruniy” dramasini hisobga olmaganda ham, uning “Jaloliddin Manguberdi” va “Mirzo Ulug‘bek” dramalari allaqachon xalqimizning badiiy mulkiga aylanib qoldi. Shayxzoda ikkinchi jahon urushi yillarida yozgan “Jaloliddin Manguberdi” (1944) tragediyasida o‘z yurtining ozodligi va mustaqilligi uchun mo‘g‘ul istilochilariga qarshi kurashgan so‘nggi Xorazm shohining jangovar jasoratini tarixan aniq va haqqoniy tasvirlagan. Oybek bilan G‘afur G‘ulom o‘sha vaqtda asarga yuqori baho berishib: “Tarixiy jarayonning haqiqiy mazmunini, uning ichki ma’nosini” ochib bergan, “Kompozitsiyasi pishiq, dramatik to‘qnashuvlarga boy bir asar. 1946 yilgacha “Jaloliddin Manguberdi” dramasidan ayrim parchalar “Armug‘on” to‘plamida bosilgan edi. Shundan keyin 43 yil davomida asar tilga olinmadi va dunyo yuzini ko‘rmadi. Asar sahnadan olingandan keyin ko‘p utmay Shayxzoda qamaldi. Bu asarga o‘tmish ideallashtirilgan degan siyosiy ayb qo‘yildi. Musodara etilgan buyumlar ichida dramaning qo‘lyozmasi ham bor edi. Muallif oqlanib, qaytib kelganidan keyin muayyan tashkilotlar “yo‘qoldi” degan bahonalar bilan qo‘lyozmani qaytarib bermadilar. Shayxzoda uni bir necha yil qidirishga majbur bo‘ldi va nihoyat, teatrning sobiq suflyorlaridan uning bir nusxasini topishga muvaffaq bo‘ldi. Lekin shunda ham asarning matni e’lon qilinmay qolaverdi. Taqdirning o‘yinini qarangki, muallif bu asarining chop etilganini ko‘rmay olamdan ko‘z yumdi. “Jaloliddin Manguberdi”ning to‘la matni birinchi marta Bokuda ozarbayjon tilida Shayxzodaning ikki jildlik saylanmasida bosilib chiqarildi. Faqatgina 1988 yildagina Jaloliddin Manguberdi” birinchi marta o‘zbek tilida yozuvchining “Boqiy dunyo” degan kitobida to‘la bosilib chiqarildi. Maqsud Shayxzodaning xalqimiz tarixiga, jumladan, Jaloliddin Manguberdi taqdiri va kurashiga odilona yondoshganligi, haqiqatni himoya qilganligi Prezidentimiz Islom Karimov imzosi bilan e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 sentyabrdagi “Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash to‘g‘risida” qarori ham yana bir bor tasdiqlaydi. Shayxzodaning yozuvchilik shuuri va ijodkorlik zehnining o‘tkirligi yana bir bor isbotlandi. Maqsud Shayxzodaning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan yana bir ulkan hissasi “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasidir. Tragediya 1964 yili yozildi, o‘sha yili bu asar Hamza teatri sahnasida qo‘yildi, keyinchalik uning asosida kinofilm yaratildi. Maqsud Shayxzoda yuksak ilm egasi edi. Ayniqsa, u o‘zbek mumtoz adabiyotini chuqur bilar edi. 1941 yilda Toshkentda nashr etilgan “Genial shoir” to‘plami adabiyotshunos olim Shayxzodaning Navoiy ijodiga oid ilmiy maqolalaridan tashkil topgan. Navoiy she’riyatining bu chuqur ilmiy tadqiqi navoiyshunoslikda hamisha alohida o‘rin egallab qoladi. Shayxzoda Navoiy mahoratini, uning san’atkorligini teran o‘rganishni boshlab bergan o‘tkir tadqiqotchi edi. Filologiya fanlari nomzodi, dotsent Maqsud Shayxzoda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti)da, Toshkent Davlat pedagogika instituti (hozirgi Toshkent Davlat pedagogika universiteti)da uzoq yillar davomida o‘zbek adabiyoti tarixidan o‘qigan ma’ruzalari, maxsus kurslari o‘zbek adabiyoti tarixi bo‘yicha eng qimmatli darslar edi. Maqsud Shayxzodaning butun ijodi chuqur siyosiy publitsistik ruh bilan to‘la. Uning she’riy, dramatik asarlari qaysi mavzuga bag‘ishlangan bo‘lmasin, zamona bilan hamohangdir. Shuning uchun ham shu tipdagi ijodkorning bevosita publitsistika janrida xizmat qilishi tasodifiy hol emas. Uning zo‘r badiiy janrga ega bo‘lgan publitsistik maqolalari va nutqlari bu iste’dodli adib ijodining mazmundorligi va rang-barangligidan yorqin nishonadir. Iste’dodli shoir mohir tarjimon ham edi. U jahon adabiyoti mumtoz shoirlarining asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishda katta xizmat qildi. Jumladan, Shekspirning “Hamlet” va “Romeo va Juletta” asarlari o‘zbek drama teatrlari sahnasida Shayxzoda tarjimasida sahnalashtirildi. Pushkin, Lermontov, Bayron she’rlarini o‘zbek o‘quvchisiga ilk bor taqdim etgan shoirlar avlodi ichida Shayxzoda ham bor. Shoir mahoratining o‘sishiga, uning jahon adabiyoti klassiklarining asarlarini g‘oyat sevib o‘rgangani, ularning boy badiiy tajribasini ustalik bilan o‘zlashtirgani ham sabab bo‘ldi. U G‘arbiy Yevropa va rus adabiyotini mukammal bilgani holda o‘zining Vatan adabiyotini - Sharq she’riyati merosini ham to‘la o‘rgangan edi. Maqsud Shayxzodani 50-yillar boshida mutlaqo asossiz ravishda qamoqqa oladilar va 25 yilga surgun qiladilar. Stalin vafot etgach, tuhmat bilan nohaq qamalganlarning ishi qayta ko‘rildi. Shu tariqa 1955 yili ko‘pgina fidoyi ziyolilarimiz qatori Shayxzoda ham oqlanib chiqdi. Lekin 5 yillik qamoqxona azoblari natijasida shoirning sog‘ligi juda yomonlashib qolgan edi. Shunga qaramay, umrining oxirigacha 10 yil davomida baland uyning eng yuqori qavatida yashashga majbur bo‘ldi. Ana shunday og‘ir sharoit va xastalikda ham hayotidan sira nolimay umrining oxirigacha ijod qilishdan to‘xtamadi. Yaxshi bilasiz, ziyo degani nur, yorug‘lik, oydinlik demakdir. Haqiqatan ham ziyolilarimiz elga bilim, ma’rifat, madaniyat ulashish, ta’lim-tarbiya berishdek savob ishlarga da’vat etilgan...” Bu so‘z bilan go‘yo sehrlangan majlis zalida o‘tirganlar gulduros qarsaklar chalib yuborishgan edi. U qisqa hayot kechirdi - 60 yoshga ham to‘lmay, 1967 yil 19 fevral kuni uzoq vaqt davom etgan xastalikdan so‘ng olamdan ko‘z yumdi. Shayxzoda ijodi eng gullagan paytda, shiraga to‘lgan vaqtda olamdan ketdi. Boshidan qanchadan-qancha musibatli kunlar o‘tgan bo‘lmasin, u hech zorlanmagan. Uning iymon-e’tiqodi, dunyoqarashi, yuqoridagi misralarda teran bayon qilingan. U hech qachon alamzadalik bilan yashamadi. Aksincha, unga xiyonat qilgan, uni azob uqubatlarga, jiddiy xastaliklarga duchor qilganlar haqida hech qayerda, hech narsa demagan. Shayxzoda o‘zining insoniy fazilatlariga sodiq qolib, doimo xayrixohlik va balandlik xislatlari bilan yuksalib yashadi. Chunki uning chinakam, sodiq do‘stlari ham oz emas edi. Oybek, G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Komil Yashin, Mirtemir, Shukur Burxon... 2.2. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar individualigi Maqsud 1925 yili Bo‘ynoq shahriga kelib, «Maorif yo‘li» jurnalini chop eta boshlagan Edhem Fayziy bilan tanishdi, bir o‘quv yurtida ishladi, «Yeni dunyo» jurnalida tarjimon sifatida qatnashdi. Ayni vaqtda «erkin dunyo»ni ko‘rib, oq- qorani tanigan, bolsheviklarning Qrimda qilgan jinoyatlariga guvoh bo‘lgan Edhem Fayziyning ta’sir doirasiga sekin-asta kirib bordi. Edhem Fayziy Milliy firqa partiyasi «Millat» gazetasi va «Yeni dunyo» jurnalining muharriri, shuningdek, Fevral inqilobidan keyin Qrimda tashkil etilgan Milliy bankning xodimi bo‘lgani sababli (bu bank muxtor hukumatga moddiy yordam ko‘rsatgan) GPU xufiyalarining doimiy nazorati ostida yashagan. 1923 yili Musa Begiev «rus musulmonlari»ning rahbari sifatida jahon musulmonlarining Kalkuttadagi kongressiga taklif etiladi. U kongressda Qrim musulmonlarining vakili sifatida ham qatnashish maqsadida qrimlik muftiy Ibrohim Tarpining roziligini olmoqchi bo‘ladi. U Edhem Fayziydan shu nozik masalada yordam berishni so‘raydi. Edhem Fayziy muftiydan rozilik xatini olib Leningradga, Musa Begievning uyiga boradi. Shu voqeadan keyin GPU xodimlari nafaqat Edhem Fayziy, balki u bilan muloqotda bo‘lgan boshqa kishilarni ham qattiq ta’qib ostiga oladi. Xullas, Maqsud Sheyxizodaning (atoqli o‘zbek shoirining ism-sharifi o‘sha vaqtda shunday yuritilgan) Bo‘ynoqqa ko‘chib kelib, Edhem Fayziy bilan birga ishlashi va u muharrirlik qilgan jurnalda qatnashib turishi uning ham GPU nazorat doirasiga tushishiga sabab bo‘ladi. GPU xodimlarining Edhem Fayziyga yaqin bo‘lgan kishilar, shu jumladan, Sheyxizodadan ham shubhalanishi asossiz emas edi. Zero, Sheyxizoda, do‘stlari Tavfiq Jalol va Selim Fitrat o‘zaro muloqotlari chog‘ida ustozlari Edhem Fayziy ta’sirida bunday so‘zlarni aytgan: «Ozarboyjon hozir ruslarning mustamlakasi bo‘lib qoldi. Sho‘ro muxtor jumhuriyati qazib olinayotgan neftning aqalli 10 foiziga ham ega emas. Sho‘ro hokimiyati Ozarboyjonning Turkiyadan o‘zi xohlagan adabiyotni sotib olishiga, bizning dolzarb masalalar bo‘yicha matbuotda erkin chiqishimizga ruxsat bermaydi. Agar Ozarboyjonda musovotchilar hokimiyati o‘rnatilganida biz anchagina ilgarilab ketgan bo‘lardik. Biz o‘z faoliyatimizni VLKSMga (leninchi yoshlar tashkiloti) kirish yo‘li bilan olib bormoqchi bo‘lgan edik, ammo bizni bu tashkilotdan millatchi deb haydab chiqarishdi…» Ma’lum bo‘lishicha, Sheyxizoda 1927 yili Bokuga borib, u yerdan Istanbulda nashr etilgan «Yeni Kavkaz» jurnalining bir necha sonlarini olib kelgan. U Ozarboyjonning mustamlakaga aylanib, Dog‘istonning esa kundan-kunga ruslashib borayotganidan tashvishda ekanini aslo yashirmagan. Va nima uchundir Bo‘ynoqdagi harbiy qismning son-sanog‘i, ahvoli va milliy tarkibi bilan qiziqqan, hatto garnizonda xizmat qilgan Qozon tatarlari bilan yaqinlashishga uringan. Garchand o‘zining siyosiy qarashlarini oshkor qilmagan bo‘lsa-da, u bilan birga bilim yurtida o‘qituvchilik qilgan Tavfiq Jalol Dog‘istonga mahalliy aholining ruslashib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun kelganini aytgan. Xullas, 1927 yil iyun-iyul oylarida Sheyxizoda aksilinqilobiy targ‘ibot yuritishda ayblanib, Edhem Fayziy va Mamed Fayziy bilan birga qamoqqa olinadi. Edhem Fayziy ta’sirida harakat qilgan Selim Fitrat va Tavfiq Jalol esa Dog‘iston hududidan chiqib ketgani uchun ularning ishi alohida ajrim etiladi. Maxachqal’ada bo‘lib o‘tgan sud yig‘ilishi 1927 yil 6 dekabrda yuqorida nomlari tilga olingan uch kishini OGPU ixtiyoridagi siyosiy qurilishga yuborish haqida hukm chiqaradi. Sheyxizoda o‘ziga qo‘yilgan aybni asoslovchi birorta dalil-ashyo bo‘lmagani sababli ishni qayta ko‘rishlarini talab qilib tegishli idoralarga arizalar yozadi. Shundan keyin OGPU hay’ati huzuridagi Maxsus kengash bo‘ynoqlik muallimlar ishini qayta ko‘rib, Edhem Fayziyni muddatni kontslagerda o‘tash sharti bilan 3 yil qamash, Sheyxizodani esa 3 yillik surgunga yuborish haqida hukm chiqaradi. Mazkur hukmga ko‘ra, Sheyxizoda sobiq Ittifoqning Moskva, Leningrad, Tbilisi va Bokudan boshqa shaharlarida surgunni o‘tashi mumkin edi. Sheyxizoda qamoqdan ozod bo‘lgach, ona-sining maslahati bilan (otasi o‘sha vaqtda Moskvada o‘qishda bo‘lgan) surgungoh sifatida Toshkentni tanlaydi va o‘zbek yurtiga kelib, otasining tanishlaridan biri Sobir Sharipovning Shahrisabz ko‘chasidagi uyida yashay boshlaydi. 2.3. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar taxlili U Toshkentda hayotining har tomonla-ma yangi, bahor tarovatidek toza va beg‘ubor davrini boshlashga ahd etadi, ism-sharifiga jindek tahrir kiritib, Shayxzoda taxallusini qabul qiladi. Ijodining dastlabki namunalarini 1922 yilda ozarboyjon tilida yozgan Shayxzoda 1928 yilda Toshkentga kelib «Sharq haqiqati» gazetasida ishlar ekan, o‘zbek tilini Oybek va G’afur G’ulom singari do‘stlari ko‘magida shiddat bilan o‘rganib, 1929 yilda shu gazetada «Traktor» degan she’rini e’lon qildi. Bu atoqli shoirning o‘zbek tilidagi birinchi she’ri edi. U shu vaqtdan boshlab umrining so‘nggi nafasiga qadar o‘zbek adabiyotining ravnaqi yo‘lida ter to‘kib, adabiyotimiz xazinasini o‘ziga xos shayxona jo‘shqin she’r va dostonlar, drama va tarjimalar, publitsistik va adabiy-tanqidiy maqolalar bilan boyitdi. Ammo Shayxzoda o‘zbek diyoriga kelib yashay boshlaganida bu yerdagi vaziyat Dog‘istondagiga qaraganda ancha murakkab edi. 1927 yil Sho‘ro davlati uchun favqulodda katta va muhim ahamiyatga molik yil edi. Sho‘ro davlatining barpo etilganiga 10 yil to‘lishi mazkur sananing jamiyat hayotiga mafkuraviy chaqmoq va momaguldiraklar bilan kirib kelishiga sabab bo‘ldi: shu yilning boshlarida, aniqrog‘i, 14 fevralda «Qizil O’zbekiston» gazetasida adabiyotshunos Aynning (Olim Sharafiddinov) «O’zbek yosh shoirlari. Cho‘lpon» degan maqolasi bosildi. Milliy uyg‘onish davrining otashich kuychisi Cho‘lpon ijodini mehnatkash xalq ommasiga yot, g‘oyaviy jihatdan esa zararli, deb baholagan bu maqola dahshatli 1937 yilning ilk «qaldirg‘och»i edi. Oybekning o‘z ustozini mardona himoya qilgan maqolasi Cho‘lpon ijodi muxlislari tomonidan katta mamnuniyat va umid bilan qarshi olindi. Ammo Akmal Ikromov O’zbekiston madaniyat xodimlarining 1927 yil 4-5 oktyabrda bo‘lib o‘tgan II qurultoyidagi ma’ruzasida Oybekning emas, Aynning tarafini olib, Markazqo‘mning Cho‘lpon singari shoirlar ijodiga nisbatan o‘ta salbiy, taqdiriga esa o‘ta loqayd munosabatda ekanini yashirmadi. Oradan ko‘p o‘tmay, 1929-1930 yillarda Botu boshchiligidagi Maorif xalq komissarligi xodimlari, Munavvar qori Abdurashidxonov rahbarligidagi allaqachon tarqatib yuborilgan «Milliy ittihod» va «Milliy istiqlol» tashkilotlarining a’zolari qamoqqa olindi. Vaqtincha erkinlikda yashayotgan ziyolilarning har bir qadami siyosiy ta’qib ostida kecha boshladi. Ozarboyjondan surgun qilingan shoirning sho‘rolar O’zbekistonida emin- erkin yashashi aslo mumkin emas edi. Shuning uchun ham u Sho‘ro davlati rahbarlarini, partiyani olqishlovchi she’rlar yozib, davrning o‘tkinchi masalalariga o‘z vaq-tida munosabat bildirib turdi, «zamonasoz shoir» niqobi bilan ijod qildi. Shayxzoda 1933 yili badiiy ijoddan ko‘ra ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanishni xavfsiz deb bilibmi, Til va adabiyot instituti aspiranturasiga o‘qishga kirdi, aspiranturani tugatgach, kichik ilmiy xodim bo‘lib ishlay boshladi. Lekin 1937 yilning mash’um o‘rog‘i bu institut xodimlarini ham o‘rib ketganini, ijodini tekshirib, risola yozayotgani — Cho‘lponning qamoqqa olinganini ko‘rgan shoir ilmiy jabhani tark etdi-da, dastlab Toshkent viloyat kechki pedagogika instituti, keyin esa shahar pedagogika institutida o‘zbek mumtoz adabiyotidan ma’ruzalar o‘qidi. Tabiatan saxiy, topgan-tutganini do‘st-yorlar davrasida sochib yashaydigan shoir uchun domlalikning doimiy moyanasi ayni muddao edi. Ammo u, o‘zi e’tirof etganidek, tug‘ma shoir bo‘lgan. She’r yozish uning uchun nafas olishdek tabiiy bir jarayon va hayotiy ehtiyoj edi. Agar Shayxzoda boshqa tarixiy-madaniy sharoitda yashab ijod qilganida Olloh bergan buyuk iste’dodi tufayli badiiy madaniyatning ko‘plab shayxona muhtasham obidalarini yaratgan bo‘lardi. Shayxzoda mansub bo‘lgan o‘zbek shoirlari avlodi turfa ovozlar va uslublardan iborat. G’afur G’ulomning mumtoz o‘zbek poeziyasidan bahra olgan she’rlari Oybekning o‘ychan nazmidan keskin farqlanganidek, Mirtemirning xalqona lirikasi Hamid Olimjonning dilbar asarlariga mutlaqo o‘xshamaydi. Ular bilan bir havodan nafas olib, bir burda nonni baham ko‘rgan Shayxzodaning she’ri esa butunlay o‘zgacha! Uning nazmida shoirning tanti tabiati, yosh boladek toza qalbiyu turq va ozarboyjon she’riyatiga xos mavjlar tovlanib-almashinib turadi. Shayxzoda o‘ziga xos ohanglar va his-tuyg‘ularga boy ijodi bilan o‘zbek she’riyatining yanada yuksak darajaga erishishiga ulkan hissa qo‘shdi. Shubhasiz, zamon sharsharasida oqqan shoirning partiyaga, Oktyabrga, sho‘rolar vataniga, «oq oltin»ga hamdu sanodan iborat she’rlar bag‘ishlamasligi, sho‘ro davlatining manmanlarcha tashqi siyosati sababli jahon taqdiri qil ustida turgan vaqtlarda tinchlik uchun kurash kabi mavzularda ijod qilmasligi mahol edi. Ammo uning yuragida boshqa tuyg‘ular, muammolar, dardlar ham bo‘lgan. U o‘zini qiynagan iztirobli masalalarni tasvirlash va umuman, makrodunyo haqida fikr yuritish, ayni davrda ro‘y berayotgan voqealar mohiyatini tarix saboqlari ko‘zgusida ko‘rish va tushunish maqsadida 40-yillardan dramaturgiya sohasida ham qalam tebrata boshlagan. Ammo bu masalaga ko‘chishdan avval shoir hayotida ro‘y bergan mudhish voqeani eslab o‘taylik. Ma’lumki, 50-yillar avvalida qatag‘onning navbatdagi to‘lqini shu davr adabiyotining ko‘zga ko‘ringan aksar vakillarini o‘z girdobiga tortgan. Shuhrat, Said Ahmad, Shukrullo singari shoirlardan oldin Shayxzoda «sovet yozuvchisi» degan sharafli unvonga dog‘ tushirgan ijodkor sifatida dastlab Yozuvchilar uyushmasi a’zoligidan chiqarilgan. So‘ngra qamoqqa olinib, uni yaxshi bilgan, uning insoniy fazilatlari va ijodiy yuto‘qlaridan bahramand bo‘lgan kimsalar oldiga g‘ajish uchun tashlangan. Shunday kimsalardan biri S. familiyali ayol edi. Shayxzoda Teatr va rassomlik institutini sirtdan tugatayotgan bu ayolning «Boy ila xizmatchi» dramasi haqidagi diplom ishiga ilmiy rahbar etib tayinlanadi. S. 50- yillardagi qama-qamalarning tashkilotchilaridan biri — V.Milchakovning nog‘orasiga muqom qilib, ustozini millatchilikda, Sharqni haddan ziyod ideallashtirishda ayblagan. Ma’lum bo‘lishicha, u Hamza asari N.Ostrovskiyning «Momoguldirak» asari ta’sirida yaratilganiga urg‘u bermoqchi va shu fikrni diplom ishining yangiligi sifatida olg‘a surmoqchi bo‘lgan. «Men, — degan u tergovchiga bergan ko‘rsatmasida, — diplom ishimda Hamza Hakimzodaning adabiy ijodiga Oktyabr inqilobi, rus mumtoz va sho‘ro adabiyoti katta ta’sir ko‘rsatgani to‘g‘risida yozgan edim. U ochiq-oydin aytmagan bo‘lsa ham, Hamza eng avvalo Sharq madaniyatidan o‘rgangan demoqchi bo‘lgan. Umuman, Shayxzoda Sharq haqida hamisha hayrat bilan so‘zlar, uning fikr-mulohazalaridan shunday xulosa chiqar ediki, go‘yo Sharq hamma narsadan afzal edi. Shayxzoda Qadimgi Sharqni nazarda tutgan holda Sharq madaniyatiga birlamchi ahamiyatni berardi. Shayxzoda uchun rus madaniyati Qadimgi Sharq madaniyatiga nisbatan sariq chaqachalik ahamiyatga ega emas edi…» Xulosa Shayxzoda ko‘p qirrali iste’dod sohibi bo`lgan. U she’rlar va dostonlar bilan birga, juda yuksak badiiy quvvatga ega bo‘lgan dramalar ham yaratadi. Shayxzoda umrining so‘ngida yozishga kirishgan, lekin tugatib ulgurmagan “Beruniy” dramasini hisobga olmaganda ham, uning “Jaloliddin Manguberdi” va “Mirzo Ulug‘bek” dramalari allaqachon xalqimizning badiiy mulkiga aylanib qoldi. Shayxzoda ikkinchi jahon urushi yillarida yozgan “Jaloliddin Manguberdi” (1944) tragediyasida o‘z yurtining ozodligi va mustaqilligi uchun mo‘g‘ul istilochilariga qarshi kurashgan so‘nggi Xorazm shohining jangovar jasoratini tarixan aniq va haqqoniy tasvirlagan. Oybek bilan G‘afur G‘ulom o‘sha vaqtda asarga yuqori baho berishib: “Tarixiy jarayonning haqiqiy mazmunini, uning ichki ma’nosini” ochib bergan deyishgan edi. 1946 yilgacha “Jaloliddin Manguberdi” dramasidan ayrim parchalar “Armug‘on” to‘plamida bosilgan edi. Shundan keyin 43 yil davomida asar tilga olinmadi va dunyo yuzini ko‘rmadi. Asar sahnadan olingandan keyin ko‘p o’tmay Shayxzoda qamaladi. Bu asarga o‘tmish ideallashtirilgan degan siyosiy ayb qo‘yiladi. Musodara etilgan buyumlar ichida dramaning qo‘lyozmasi ham bor edi. Muallif oqlanib, qaytib kelganidan keyin muayyan tashkilotlar “yo‘qoldi” degan bahonalar bilan qo‘lyozmani qaytarib bermadilar. Shayxzoda uni bir necha yil qidirishga majbur bo‘ldi va nihoyat, teatrning sobiq suflyorlaridan uning bir nusxasini topishga muvaffaq bo‘ladi. Lekin shunda ham asarning matni e’lon qilinmay qolaveradi. Taqdirning o‘yinini qarangki, muallif bu asarining chop etilganini ko‘rmay olamdan ko‘z yumdi. “Jaloliddin Manguberdi”ning to‘la matni birinchi marta Bokuda ozarbayjon tilida Shayxzodaning ikki jildlik saylanmasida bosilib chiqarildi. Faqatgina 1988 yildagina Jaloliddin Manguberdi” birinchi marta o‘zbek tilida yozuvchining “Boqiy dunyo” degan kitobida to‘la bosilib chiqarildi. Shayxzodaning yozuvchilik va ijodkorlik zehnining o‘tkirligi yana bir bor isbotlanadi. Maqsud Shayxzodaning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan yana bir ulkan hissasi “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasidir. Tragediya 1964 yili yoziladi, o‘sha yili bu asar Hamza teatri sahnasida qo‘yiladi, keyinchalik uning asosida kinofilm yaratiladi. Shayxzoda adabiyotshunos va tanqidchi sifatida ham samarali qalam tebratib, o zbek xalq og zaki ijodining Fozil shoir singari namoyandalari, „Alpomish“,ʻ ʻ „Shirin bilan Shakar“ kabi asarlari, o zbek mumtoz va zamonaviy adabiyotining ʻ Bobur, Muqimiy, Furqat, Oybek, G afur G ulom, Hamid Olimjon, jahon ʻ ʻ adabiyotining Nizomiy Ganjaviy, Sh.Rustaveli, A.S.Pushkin, N.A.Nekrasov, A.N.Ostrovskiy, T.G.Shevchenko, A.P.Chexov singari namoyandalariga bag ishlangan asarlar yezadi. Pedagog olim va shoir sifatida esa talaygina shoir, ʻ adabiyotshunos va tanqidchilar avlodining yetishib chiqishiga munosib hissa qo shadi. Maqsud Shayxzoda yuksak ilm egasi edi. Ayniqsa, u o‘zbek mumtoz ʻ adabiyotini chuqur bilar edi. 1941 yilda Toshkentda nashr etilgan “Genial shoir” to‘plami adabiyotshunos olim Shayxzodaning Navoiy ijodiga oid ilmiy maqolalaridan tashkil topgandir. Navoiy she’riyatining bu chuqur ilmiy tadqiqi navoiyshunoslikda hamisha alohida o‘rin egallab qoladi. Maqsud Shayxzodaning butun ijodi chuqur siyosiy publitsistik ruh bilan to‘la. Uning she’riy, dramatic asarlari qaysi mavzuga bag‘ishlangan bo‘lmasin, zamona bilan hamohangdir. Shuning uchun ham ijodkorning shu tipdagi bevosita publitsistika janrida xizmat qilishi tasodifiy hol emas. Uning zo‘r badiiy janrga ega bo‘lgan publitsistik maqolalari va nutqlari ushbu iste’dodli adib ijodining mazmundorligi va rang-barangligidan yorqin nishonadir. Iste’dodli shoir mohir tarjimon ham edi. U jahon adabiyoti mumtoz shoirlarining asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishda katta xizmat qiladi. Jumladan, Shekspirning “Hamlet” hamda “Romeo va Juletta” asarlari o‘zbek drama teatrlari sahnasida Shayxzoda tarjimasida sahnalashtiriladi. Shoir mahoratining o‘sishiga, uning jahon adabiyotining klassik asarlarini g‘oyat sevib o‘rgangani, ularning boy badiiy tajribasini ustalik bilan o‘zlashtirgani ham sabab bo‘ldi. U G‘arbiy Yevropa va rus adabiyotini mukammal bilgani holda o‘zining Vatan adabiyotini - Sharq she’riyati merosini ham to‘la o‘rgangan edi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Zokirov M. Maqsud Shayxzoda. Adabiy tanqidiy ocherk, T., 1969 y. 2. Yusuf Shomansur. Shayxzoda — bunyodkor shoir, T., 1972 y. - 179 b. 3. G afurov I., O rtoq shoir. Maksud Shayxzoda ijodiyoti, T., 1975 y. - 215 b.ʻ ʻ 4.Maksud Shayxzoda zamondoshlari xotirasida, T., 1983 y. 5.XX asr o zbek adabiyoti tarixi, T., 1999 y. – 25 b. ʻ 6. Shayxzoda Maksud. Shoir qalbi dunyoni tinglar (Tanlangan asarlar) // Toshkent, „Nihol“, 2008. - 28 b. 7. Maqsud Shayxzoda Chorak asr devoni. Tanlangan asarlar ,( she ’ rlar ) Toshkent 1958 – yil . 8.Sadulla Mirzayev. XX asr o’zbek adabiyoti , Yangi asr avlodi. Toshkent 2005-yil. 9. Naim Karimov Maqsud Shayxzoda , Ma ’ rifiy - biografik roman Toshkent , Sharq nashryoti - 2010 - yil . 10.Sobir Mirvaliyev , Rixsiya Shokirova. O’zbek adiblari , Toshkent “Fan nashryoti” - 2007. 11. Karimov N., Nazarov B. va boshqalar. Adabiyot. (majmua va darslik). T., 2004. 12.G’afur Gulom “Jaloliddin” dramasi haqida . “ Jahon adabiyoti” 2003-y 13.M.Shayxzoda “Boqiy dunyo” Toshkent 1988-y 14.8-sinf adabiyot darsligi Toshkent 2019-y

Maqsud Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar individualigi

Kirish

I bob. Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodidagi o’ziga xoslik

1.1. Maqsud Shayxzoda hayoti va ijodi

1.2. Maqsud Shayxzoda ijodidagi o’ziga xoslik

II.bob. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi" dramasi tahlili

2.1. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasining yozilish tarixi 

2.2. Shayxzodaning "Jaloliddin Manguberdi"dramasida obrazlar tahlili va individualigi

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Купить