• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 151.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Категория Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik

vaqtning o‘zida bir nechta turdagi javobgarlikka tortilishi mumkinligi huquq sohasining muhim tamoyillaridan biridir. Mehnat xavfsizligini buzish bilan bog‘liq ishlarda sud yoki tegishli vakolatli organlar, avvalo, huquqbuzarlikning sababini, oqibatlarini, aybdorning xatti- harakatlarini, shu bilan birga, zarar miqdorini va boshqa omillarni baholab, so‘ng tegishli jazo turini yoki zararni qoplash hajmini belgilaydi. Davlat organlari tomonidan o‘tkaziladigan tekshiruvlar har ikki tomondan keltirilgan dalillarni mukammal ko‘rib chiqadi. Qonunchilik nazarda tutgan barcha huquqiy mexanizmlarning maqsadi – xodimlar salomatligini ta’minlash, mehnat sharoitlarining xavfsiz va qulay bo‘lishini garantiyalash, shu bilan birga, huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarga nisbatan adolatli sanksiyalarni qo‘llashdan iboratdir. Mazkur mexanizmlarning samarali ishlashi uchun esa korxonalar tomonidan mehnat muhofazasi qoidalariga rioya qilish, xodimlarni muntazam o‘qitish, xavfsizlik bo‘yicha ichki nazoratni kuchaytirish, profilaktik chora- tadbirlarni amalga oshirish zarur. Shunday qilib, mehnat xavfsizligi qoidalarini buzish jamiyatda salbiy oqibatlarga olib keladigan xavfli xatti-harakatdir. Qonunchilikda belgilab qo‘yilgan intizomiy, ma’muriy, fuqarolik-huquqiy va jinoyaviy javobgarlik choralari mazkur qoidalarni buzgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilishi orqali ham profilaktik, ham jazolash funksiyasini bajaradi. Intizomiy javobgarlik xodimning ichki tartib-qoidalarga bepisandligi yoki ish beruvchining bevosita buyrug‘iga bo‘ysunmasligi kabi holatlarda qo‘llanilsa, ma’muriy javobgarlik korxona yoki tashkilotning davlat tomonidan belgilangan xavfsizlik talablari va me’yorlarini buzganida ishga tushiriladi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik zarar ko‘rgan shaxslarga tovon puli to‘lash, davolanish yoki tiklash xarajatlarini qoplash va ushbu yo‘nalishdagi boshqa majburiyatlar bilan namoyon bo‘lsa, jinoyaviy javobgarlik eng og‘ir oqibatlar vujudga kelganda, ayniqsa odam o‘limi yoki katta moddiy zarar keltirilganda, qo‘llaniladi. Ushbu huquqiy mexanizmlar bir-birini to‘ldiradi va ular o‘rtasidagi uyg‘unlik mehnat xavfsizligi sohasida yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. 28 xodimlarni muntazam ravishda malaka oshirishga, yangiliklardan xabardor bo‘lishga undash, ularning hayotiy manfaatini yanada mustahkamlaydi. Ishonchli mehnat muhitini yaratishda sug‘urta tizimining ham o‘rni katta. O‘zbekistonda mehnat faoliyatining turli jabhalarida, xususan, og‘ir sanoat, transport, qurilish, energetika va boshqa faoliyat turlarida xodimlarning hayoti va salomatligini sug‘urtalash, ish beruvchini ham, xodimni ham turli xavf-xatarlardan himoyalashga xizmat qiladi. Shu bilan birgalikda, sug‘urta organlari tomonidan ham korxonalar faoliyati sinchiklab o‘rganiladi, xavfsizlik bo‘yicha tavsiyalar beriladi va buzilishlar aniqlandi degan taqdirda sug‘urta mukofotlarining oshishi orqali javobgarlik omili kuchaytiriladi. Natijada, korxona rahbariyati xavfsizlik masalasiga befarq bo‘lmaslikka, xodimlar esa o‘z salomatligini ta’minlash yo‘lida yanada mas’uliyatli bo‘lishga intiladilar. Ishlab chiqarish jarayonida mehnatda xavfsizlik masalalariga rioya etmaslik ba’zida tahlillar yetarli darajada olib borilmagan texnik loyihalash yoki ish jarayoni dizayni bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, sex ichida xomashyo yoki tayyor mahsulotlarni ko‘tarib, tashish uchun mo‘ljallangan yo‘laklar tor bo‘lsa yoki noto‘g‘ri yoritilgan bo‘lsa, bu xodimlarning harakatlanishiga xavf tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, har qanday ishlab chiqarish inshootini barpo etish yoki rekonstruksiya qilish jarayonida texnika xavfsizligi talablari loyihalash bosqichidanoq hisobga olinishi, keyinchalik ekspluatatsiya jarayonida esa bu talablar doimiy ravishda nazorat qilinishi muhimdir. Bundan kelib chiqadigan xulosa shundan iboratki, mehnat xavfsizligi sohasida huquqiy me’yorlarga qat’iy rioya qilish, bir tomondan, xodimlarning hayoti va sog‘ligini muhofaza qilishning ishonchli kafolati bo‘lsa, ikkinchi tomondan, korxona imijini mustahkamlash, samaradorlikni oshirish va turli noxush oqibatlarning oldini olishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, davlat idoralari, xususan, Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi hamda boshqa organlarning vakillari ishtirokida o‘tkaziladigan rejali va rejadan tashqari tekshiruvlar, mehnatda xavfsizlikka oid normativlarga, sanitariya-epidemiologiya normalariga, yong‘in xavfsizligi, 40 kiradi. Xodimning beparvoligi va me’yoriy hujjatlarni buzishi, ish beruvchining bunday buzilishlarga ko‘z yumishi yokida nazoratni susaytirishi atrofdagilar uchun ham jiddiy xavf tug‘diradi. Shu sababli, korxona ichki tartib-qoidalarida belgilangan texnik xavfsizlikni buzgan shaxslar, hatto hech qanday baxtsiz hodisa sodir bo‘lmagan taqdirda ham, intizomiy yoki ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin. Zero, bu kabi choralar boshqalarga ibrat bo‘lishi va kelgusida huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida xizmat qiladi. 3 Mehnat kodeksi doirasida xodimlarni ishga qabul qilish jarayonida ham xavfsizlik bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlar bayon etilishi, ish jarayonida muntazam yo‘riqnomalar tashkil etilishi, xodimlar tomonidan olingan bilimlar amaliyotda qo‘llanilishi shart. Agar korxonada balandlikda ishlash zarur bo‘lsa, ishchilarning tayyorgarlik darajasi albatta tekshirilishi, ularning sog‘lig‘i va jismoniy imkoniyatlari balandlikda ishlashga mos yoki mos emasligi inobatga olinishi lozim. Shu bilan bir qatorda, ish beruvchi sog‘liqni saqlash tashkilotlari bilan hamkorlikda mehnat sharoitlari og‘ir yoki xavfli bo‘lgan joylarda sog‘lom ish muhitini yaratishga intilishi kerak. Chunki korxona rivoji, uning iqtisodiy barqarorligi va xodimlarning mehnat unumdorligi mehnat xavfsizligiga qaratilgan siyosat bilan bevosita bog‘liqdir. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik holati sodir bo‘lganda, avvalo, bunday buzilishning sabablarini kompleks ravishda o‘rganish zarur. Qanday sharoitda xodim o‘z majburiyatiga e’tibor bermadi yoki ish beruvchi o‘z zimmasidagi vazifalarni bajarmadi? Xodimga texnika xavfsizligi bo‘yicha tushuntirish ishlari yetarlicha o‘tkazilganmi, kerakli himoya vositalari yetkazib berilganmi? Yoki korxonada texnologik jarayonlar nazoratiga mas’ul bo‘lgan bo‘limlar o‘z vazifasini bajarmayaptimi? Mazkur savollarga javob topish, kelgusida xuddi shunday huquqbuzarliklarning oldini olishga xizmat qiladi. Shuningdek, tekshiruv yakunlariga ko‘ra, aybdor shaxsni javobgarlikka tortishning aniq ko‘lami ham belgilanadi. Qonun hujjatlari mehnatni muhofaza qilish 3 Tursunov Yu., O’rinboev D. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va mehnat qilish huqvuqining kafolatlari. T., TDYuI, 2008. 9 ko‘tarish uskunalari va boshqa barcha texnik jihozlardan to‘g‘ri hamda xatosiz foydalanish tartibini puxta o‘rganishi zarur. Shuningdek, ish beruvchi avvalo ish o‘rinlarining texnik jihatdan xavfsizligi, sanitariya normalariga muvofiqligi va ergonomik qulayligi bo‘yicha qayg‘urishi lozim. Saralash, sertifikatlashtirish va davriy profilaktik ko‘riklardan o‘tgan uskuna va jihozlar, xodimlarning ish jarayonida o‘zini erkin hamda himoyalangan his etishiga xizmat qiladi. Natijada ishlab chiqarish unumdorligi oshishi, turli nosozlik va avariyalar kamayishi, tartib- intizom mustahkamlanishi kabilarga erishiladi. Shu bilan birga, ishlash jarayonida xodimlarga doimiy ravishda shaxsiy mas’uliyat hissini singdirish zarur. Zero, har qanday texnik choralar ko‘rilgan taqdirda ham, inson omilining bevosita ta’siri nihoyatda katta. Misol uchun, kimyo va farmatsevtika sanoatida maxsus himoya vositalarini taqmagan holda zararli moddalar bilan ishlash yoki energetika sohasida kuchlanish ostida bo‘lgan tarmoqlarga e’tiborsiz munosabatda bo‘lish jiddiy jarohatlar yoki hatto halokatli oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Korxona rahbariyati, texnika xavfsizligi bo‘yicha mas’ul xodimlar muntazam taftishlar, reydlar, texnik va hujjatli tekshiruvlar o‘tkazib borishlari lozim. Agar ularning davomida qoidabuzarliklar aniqlansa, shu zahoti chora ko‘rish va takroriy buzilishlarning oldini olish maqsadida tahlil qilinishi, zarur bo‘lsa, xodimlar bilan qayta suhbat yoki qo‘shimcha o‘quv mashg‘ulotlari o‘tkazilishi taqozo etiladi. Bundan tashqari, mehnat xavfsizligini ta’minlash yo‘lida zamonaviy texnologiyalar va boshqaruv uslublaridan keng foydalanish katta samara beradi. Masalan, raqamli nazorat tizimlari, videokuzatuv vositalari, ish jarayonlarini onlayn monitoring qilish platformalari yordamida xodimlarning ish tartibi, uskunalarning texnik holati real vaqt rejimida kuzatib borilishi mumkin. Shu orqali har qanday g‘ayritabiiy holat yoki xavfli vaziyat darhol aniqlandi, deya ko‘rilgan tezkor choralar katta talafotlarning oldini olishga yordam beradi. Shu bilan birga, ish joylaridagi xavfsizlik tizimini takomillashtirishga qaratilgan investitsiyalar, asosan, korxonaning uzoq muddatli barqaror rivojlanishi uchun xizmat qiladi. Qabul qilinadigan o‘quv dasturlari va yangi texnik-laboratoriya vositalari orqali 39  Xavfsiz ish sharoitlari: Mehnat jarayonida xavfsiz ishlash sharoitlarini yaratish bo yicha takliflar ishlab chiqish.ʻ Kurs ishining ob ekti va predmeti. ʼ Mehnat xavfsizligi va muhofazasi tizimi, mehnat sharoitlari va ishlab chiqarish jarayonlarida xavf-xatarlar. Mehnat xavfsizligi bilan bog liq qonunchilik va mehnat muhofazasi sohasidagi amaliyot. ʻ Mehnat xavfsizligi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik, uning turlari, sanksiyalari va mehnat xavfsizligini ta minlash bo yicha mavjud qonun va ʼ ʻ normativ-huquqiy hujjatlar. Bunda mehnat xavfsizligini buzishning oldini olish uchun amaliy choralar va qonunlarning samaradorligini oshirish yo llari tahlil ʻ qilinadi. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 43 ʻ sahifani tashlik etadi. 4 kodeksiga muvofiq, kimning harakati yoki harakatsizligi oqibatida zarar vujudga kelsa, bu zarar yetkazgan shaxs tomonidan qoplanishi lozim. Mehnat xavfsizligini buzish tufayli xodimlarning sog‘lig‘iga zarar yetishi, ish quroli yoki ishlab chiqarish inshootiga ziyon yetishi, hatto uchinchi shaxslarning mulkiga zarar yetkazilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, texnik talablarga rioya qilinmay, xavfli moddalardan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida yuz bergan portlash yoki yong‘in natijasida atrofga yoyilgan zarar korxona tomonidan qoplanishi shart. Agar baxtsiz hodisa tufayli xodim ishdan uzoq muddatga mehnatga layoqatini yo‘qotgan bo‘lsa yoki u doimiy nogiron bo‘lib qolgan bo‘lsa, qonun hujjatlarida bunday shaxslarga nisbatan kompensatsiya to‘lanishi yoki davolanish xarajatlarini to‘liq qoplashi lozimligi belgilangan. Ba’zi hollarda ziyon ko‘rgan xodimning harakatlari ham inobatga olinadi. Agar u o‘zi ham xavfsizlikni buzgan yoki ish beruvchining ogohlantirishlarini inobatga olmagan bo‘lsa, u holda tegishli tartibda zarar qisman qoplanishi mumkin. Biroq amalda, odatda, ish beruvchining xodimni himoya vositalari, zarur bilim va ko‘nikma bilan ta’minlash majburiyati ustuvor ahamiyatga ega. Shu bois fuqarolik-huquqiy javobgarlik masalalari, ayniqsa, sud amaliyotida alohida o‘rin tutadi va har ikkala tomonning huquqiy holati, huquq va majburiyatlari aniq tahlil etiladi. Bu jarayonda zararning aniq miqdori, uning yetkazilish sabablari hamda ziyonni kim qoplashi lozimligi to‘g‘risida daliliy isbotlar keltiriladi. Natijada zararning har tomonlama qoplanishi orqali mehnat xavfsizligi buzilishidan aziyat chekkan shaxslar manfaatlari himoya qilinadi. 9 Jinoiy javobgarlik mehnat xavfsizligini buzish eng og‘ir oqibatlarga olib kelgan taqdirda qo‘llaniladigan chora hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ishlab chiqarishdagi xavfsizlik qoidalarini buzish oqibatida og‘ir tan jarohati yetkazish, katta moddiy zarar keltirish yoki inson o‘limiga sabab bo‘lish kabi holatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Bu turdagi javobgarlikning asosiy maqsadi ijtimoiy xavfli qilmishlar sodir etilishi oldini olish, shuningdek, jabrlanuvchilarning huquqlari hamda manfaatlarini himoya qilishdir. 9 Tursunov Yu., Usmanova M., Raximova Yu. “Mehnat huquqi” Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. T., “Ilm- Ziyo”, 2009. 26 belgilangan xavfsizlik kamarlaridan foydalanmasligi. Bunday beparvolik bir tomondan ishchining hayotiga tahdid qilsa, boshqa tomondan esa butun korxona faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xodimni himoya qiluvchi vositalar bilan ta’minlash ish beruvchining zimmasidagi majburiyat bo‘lsa, ularning to‘g‘ri va tizimli ishlatilishini ta’minlash qisman ishchining shaxsiy mas’uliyatiga ham bog‘liqdir. Agar voqea natijasida jiddiy baxtsiz hodisa ro‘y bersa, surishtiruv ishlarida avvalo, nima sababdan hodisa yuz berganligi, kimning mas’uliyatsizligi evaziga bunday oqibat kelib chiqqanligi aniqlanadi. Shu jarayonda, zarur choralarni ko‘rmagan ish beruvchi yoki texnika xavfsizligi ko‘rsatmalarini pisand qilmagan xodim jinoiy javobgarlikka tortilishi ehtimoli mavjud. Javobgarlikning turlari haqida so‘z borganda, eng avvalo, ma’muriy javobgarlikni qayd etish lozim. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish, lekin oqibatda uncha og‘ir bo‘lmagan ziyon yetkazish holatlarida, ma’muriy jarima yoki faoliyatni vaqtinchalik to‘xtatib turish chorasi qo‘llanilishi ehtimoli bor. Ammo agar xodimning salomatligiga og‘ir shikast yetkazish yoki o‘lim holatiga sabab bo‘ladigan jinoyat sodir etilsa, Jinoyat kodeksi asosida jinoiy javobgarlik muqarrar bo‘ladi. Bunday vaziyatlarda sud organlari ish beruvchi yoki xodimning ayb darajasini, ijtimoiy xavflilik darajasini va boshqa bog‘liq omillarni chuqur tahlil qilgan holda, ozodlikdan mahrum qilishgacha bo‘lgan jazoni belgilashi mumkin. Shu bilan birga, yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplash masalasi ham ko‘rib chiqiladi. 2 Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mehnat faoliyatidagi turli xatarlarni oldini olish yoki ularni bartaraf etish chora-tadbirlariga investitsiya kiritish, uzoq muddatli istiqbolda korxonalarga ham iqtisodiy, ham ijtimoiy manfaat keltiradi. Zero, yuqori xavfsizlik standartlari qo‘llanilgan korxonalarda baxtsiz hodisalar soni kamayadi, ish unumdorligi ortadi va malakali kadrlarni ishga jalb qilish osonlashadi. Masalan, xalqaro tajribada bir qator yirik korxonalar ishchilari uchun xavfsiz va qulay mehnat muhitini yaratishga jiddiy e’tibor qaratar ekan, intizomni buzmaslik, zarur himoya vositalaridan foydalanish hamda yo‘riqnomalarga to‘liq amal qilishni 2 Tursunov Y. Trudovoe pravo Respubliki Uzbekistan.T.: TDYuI, 2005 y. 7 Davlatning asosiy maqsadi – kishilarning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish, ishlab chiqarishda barqarorlik hamda iqtisodiyotda uzoq muddatli samaradorlikka erishishdir. Qonunda belgilangan chora-tadbirlar esa, bir tomondan, ish beruvchining mas’uliyatini oshirish, ikkinchi tomondan, xodimning o‘z sog‘lig‘i hamda xavfsizligi borasida hushyor bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Ayniqsa, texnik rivojlanish tez sur’atlar bilan kechayotgan sharoitda ishlab chiqarish uskunalari va texnologiyalarini yangilash, ishchilarning doimiy ravishda o‘qish va malakasini oshirishini yo‘lga qo‘yish, favqulodda vaziyatlar yuz berganda tezkor chora ko‘rish bo‘yicha yanada rivojlangan tizim yaratish muhim. Qonunchilikda belgilangan javobgarlik turlari va jazo choralarining sanksiyasi nafaqat mehnat intizomini shakllantiradi, balki ishlash tartibini tubdan yaxshilash, yo‘l qo‘yiladigan xato va ko‘ngilsizliklarni minimallashtirish yo‘lida profilaktik ahamiyatga egadir. Shu bilan birga, amaliyotda huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladigan ishlar mehnat xavfsizligi masalalariga nisbatan e’tiborni kuchaytirib, ushbu sohada huquqbuzarliklar sonini kamaytirishga xizmat qilmoqda. Davlat inspeksiyasi, prokuratura, sud hamda boshqa mutasaddi tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan tekshiruvlar, ekspertizalar va ma’naviy-ma’rifiy ishlar korxonalarni quyidagi fikrga yetaklaydi: mehnat xavfsizligini ta’minlashga sarmoya kiritish ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatdan maqbul yechimdir. Agarda bu qoidalarga rioya qilinmasa, oxir-oqibat korxonaning o‘zi qimmat jarimalar, zarar to‘lovi, obro‘ e’tiborining pasayishi, ayrim hollarda jinoiy javobgarlik kabi muammolarga duch keladi. Shu bois, mehnat xavfsizligi bo‘yicha tizimli ishlar, muntazam monitoring hamda oqilona boshqaruv uslublari ish beruvchini ham, xodimni ham turli salbiy oqibatlardan himoya qiladi. Xulosa qilib aytganda, mehnat xavfsizligi qoidalariga rioya qilish va uni buzganlik uchun mas’uliyat belgilashda qonunchilikda nazarda tutilgan choralar muvozanatni ta’minlashga qaratilgan. Birinchidan, bu tadbirlar ishlab chiqarish jarayonini intizomli, xavfsiz va samarali tashkil qilishni rag‘batlantiradi. Ikkinchidan, xodimlarning mehnat huquqlari, sog‘lig‘i va hayotini himoya qilish 29 sanitariya qoidalari va boshqa huquqiy talablariga rioya qilishdarajasini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Tekshiruvlar natijalari bo‘yicha aniqlangan qoidabuzarliklar darhol bartaraf etilishi, ularning sodir bo‘lish sabablarini aniqlash hamda takrorlanmasligi uchun amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Shu o‘rinda ayrim raqamlar misolida vaziyatni tasavvur qilish o‘rinli bo‘ladi. Ma’lumki, jahon statistikasi bo‘yicha ishlab chiqarish jarayonlarida sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisalar har yili millionlab ishchilarning turli darajadagi tan jarohati yoki kasallanishiga sabab bo‘lmoqda. Birgina og‘ir jarohatning o‘zi oilaga ijtimoiy va iqtisodiy ko‘rinishdagi zarar keltirishi shubhasiz. Shu sababli ham mehnat xavfsizligi va sog‘liqni saqlash bo‘yicha xalqaro talablar, jumladan, Xalqaro mehnat tashkilotining konvensiyalari asosida, aksariyat davlatlar o‘z milliy qonunchiligida majburiy me’yorlarni belgilab qo‘ygan. O‘zbekistonda ham mehnatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari, ish beruvchining va xodimlarning majburiyat hamda javobgarlik doiralari me’yoriy hujjatlar bilan mustahkamlab qo‘yilgan. Ayniqsa, turli noxush holatlar yuz berishi oldini olish uchun korxonalarda boshlang‘ich tibbiy yordam maskanlari, avariya-dispetcherlik xizmatlari va ta’lim-targ‘ibot markazlari shakllantirilishi katta ahamiyatga ega. 14 14 Киселев И.Я. Трудовоэ право России и зарубежных стран. Международныэ нормы труда. – М.: Экомо, 2005. 41 tashqari, moddiy ziyonni undirish, mulkiy manfaatlarga putur yetkazish, ishchanlik obro‘siga salbiy ta’sir o‘tkazish kabi asoratlar ham bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, baxtsiz hodisalarda jabr ko‘rgan xodimlar yoki ularning oila a’zolari sudga murojaat qilib, yetkazilgan ma’naviy zarar uchun ham kompensatsiya talab qilishlari mumkin. Shu ma’noda, mehnatda xavfsizlik choralari yoki texnik normalarga rioya qilmaslikning oqibatlari keng qamrovli bo‘lib, u o‘z ichiga ijtimoiy, iqtisodiy, hatto psixologik ko‘rinishdagi yo‘qotishlarni ham oladi. 12 Ish beruvchi har doim mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha cheklovlar va talablarni to‘liq bajarish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga, xodimlarini himoya vositalari va xavfsizlik bo‘yicha ko‘rsatmalar bilan ta’minlashga, kasbiy risklarni baholash mexanizmini joriy etishga majbur. Xodimlar esa, o‘z navbatida, ish beruvchi tomonidan belgilangan ichki tartib-qoidalarga rioya qilish, ishchi- uskunalardan to‘g‘ri va oqilona foydalanish, avariya yoki baxtsiz hodisa xavfi tug‘ilgan har qanday vaziyatda bu haqda darhol ma’lum qilish kabi talablarga qat’iy amal qilishlari lozim. Xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi ana shu o‘zaro huquq va majburiyatlar muvozanati, real ishlab chiqarish jarayonida kutilmagan xavf yoki favqulodda holatlar ro‘y bersa, minimal zarar bilan vaziyatdan chiqish, umuman zarar ko‘rmaslik yoki baxtsiz hodisalarni butunlay oldini olishga xizmat qiladi. Yuqorida qayd etilganidek, amaliyotda mehnatda xavfsizlik qoidalari buzilishi oqibatida yuzaga keladigan tipik vaziyatlardan biri — xodimning alohida tayyorgarligi yoki malakasi bo‘lmagan holda murakkab texnologik uskuna yoki moslamani boshqarishi. Bu ham ish beruvchi tomonidan xodimning bilim va ko‘nikmalarini yetarlicha baholamaslik, ham xodimning ehtiyotsizligi natijasida sodir bo‘ladi. Qonun nuqtayi nazaridan bunday vaziyatda, agar xodim qonunbuzarlikka ongli ravishda yo‘l qo‘ygan, ya’ni bilib turib texnik xavfsizlik qoidalarini mensimagan bo‘lsa, ma’muriy javobgarlik yoki muayyan holatlarda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Ammo ko‘p hollarda javobgarlik ish 12 Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekiston Respublikasida mehnat shartnomalari (kontrakt). T.: “O’qituvchi”, 1-2-tomlar. 1996 y. 528 b. 34 hujjatlarni ratifikatsiya qilish bilangina chegaralanmasdan, ularning amaliyotga joriy etilishi va nazorat qilinishi orqali ham o‘z ifodasini topadi. 4 I.2. Ish beruvchi tomonidan xavfsizlik talablariga rioya qilmaslik Mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslikning huquqiy oqibatlari turli darajada bo‘lishi mumkin. Avvalo, bunday buzilishlar xodimning sog‘lig‘iga zarar keltirsa yoki og‘ir oqibatlarga olib kelsa, ish beruvchi belgilangan tartibda ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksida mehnat intizomini, xavfsizlik qoidalarini buzish bilan bog‘liq turli sanksiyalar nazarda tutiladi. Jumladan, dalolatnoma tuzish, jarima solish, faoliyatni vaqtincha to‘xtatib qo‘yish yoki cheklash kabi choralar ish beruvchilarga nisbatan qo‘llanishi mumkin. Jarimaning miqdori buzilishning xavflilik darajasi va oqibatlariga bog‘liq holda belgilanadi. Og‘ir oqibatlarga sabab bo‘ladigan holatlarda ish beruvchiga nisbatan jinoyat ishlari ham qo‘zg‘atilishi ehtimoli mavjud. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida ish beruvchining loqaydligi yoki xavfsizlik va gigiyena talablari buzilishi oqibatida xodimning o‘limi yoki sog‘lig‘iga og‘ir shikast yetkazish holatlari bo‘yicha javobgarlik ko‘zda tutiladi. Bunda aybdor shaxslar ma’lum muddatga ozodlikdan mahrum qilish, belgilangan huquqlaridan mahrum qilish kabi jazolarga tortilishi mumkin. Bu normalar orqali davlat mehnat muhofazasi qoidalarini buzish bilan bog‘liq salbiy ko‘rinishlarning oldini olishni, ish beruvchilarni yetarli darajada mas’uliyatli bo‘lishga undashni maqsad qiladi. Mavzuga doir tahliliy yondashuvda, avvalo, ish beruvchi va xodimning o‘zaro mas’uliyati va majburiyatlari muhim rol o‘ynashi aniq ko‘rinadi. Mehnat jarayonida xavfsizlikni ta’minlash faqatgina ish beruvchiga yoki davlat organlariga bog‘liq emas, balki xodimlar tomonidan belgilangan qoidalarga qat’iy rioya qilish, jamoaviy va individual himoya vositalaridan me’yorida foydalanish, qulay mehnat sharoitlarini talab qilish, havo almashinuvi va sanitariya-gigiyena holatini kuzatib 4 Tursunov Yu. Xalqaro mehnat huquqi va O’zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligini takomillashtirish muammolari. Monografiya, T., “Fan va texnoloqiya” nashriyoti, 2009., 192 b. 12 ekan, ularning hayoti va sog‘lig‘ini himoya qilish, tibbiy ko‘riklardan o‘tkazish, individual himoya vositalari bilan ta’minlash kabi majburiyatlar ish beruvchiga yuklatiladi. Bunday majburiyatlarning buzilishi, ya’ni mehnat muhofazasi talablari lozim darajada bajarilmasligi, xodimlarning shikastlanishi yoki sog‘lig‘iga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan xavfli holatlar kelib chiqishiga sabab bo‘lsa, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan turli xil choralar qo‘llaniladi. “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun mehnatda xavfsizlik, gigiyena va sanitariya me’yorlarini belgilab beruvchi muhim huquqiy hujjat sifatida alohida ahamiyatga ega. Mazkur qonunda mehnat muhofazasi tizimining asosiy maqsad va vazifalari, davlat organlarining vakolatlari, ish beruvchilarning majburiyatlari va xodimlarning huquqlari aniq bayon etiladi. Jumladan, ish beruvchi avvalo ishlab chiqarishda aniqlangan xavflarni bartaraf etish yoki kamaytirish choralarini ko‘rishi, zarur uskunalarni ishlab chiqarish talablariga muvofiq ravishda o‘rnatishi, xodimlarning mehnat xavfsizligiga doir ko‘nikmalarini oshirishi va ularni o‘qitishi lozim. Shuningdek, xodimlarning o‘zlari ham mehnat intizomiga rioya qilish, himoya vositalaridan belgilangan tartibda foydalanish, avariya xavfi paydo bo‘lsa, bu haqda zudlik bilan ish beruvchilarga yoki mas’ul shaxslarga xabar berish kabi burchlarga ega. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) tomonidan qabul qilingan bir qator konvensiyalar va tavsiyalar ham mehnat muhofazasiga oid standartlarni belgilab beradi. XMTning 155-sonli “Xavfsizlik va gigiyena hamda ishlab chiqarish muhitini yaxshilash to‘g‘risidagi konvensiya”si, 161-sonli “Ishlab chiqarishdagi gigiyena xizmati to‘g‘risida”gi konvensiyasi va boshqa hujjatlar orqali jahon hamjamiyatiga mehnat xavfsizligi borasida yagona va zamonaviy yondashuvni joriy qilish maqsad qilingan. O‘zbekiston Respublikasi ham o‘zining tegishli ichki qonun hujjatlarini XMT standartlariga uyg‘unlashtirish, mehnat muhofazasida xalqaro talablarga mos mexanizmlarni joriy etish yo‘lida izchil islohotlarni amalga oshirib keladi. Ta’kidlash o‘rinliki, xalqaro me’yorlarning bajarilishi faqat 11 ulardan to‘g‘ri foydalanishni ta’minlash ish beruvchining bevosita majburiyati sifatida belgilanadi. Mazkur majburiyatni bajarmaslik bilan bog‘liq huquqbuzarliklar ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladi. Ayrim hollarda esa, xodimlarning o‘zlari ham surunkali ravishda qat’iy instruktsiyalarga rioya etmasligi, ish beruvchi taqdim etgan vositalardan foydalanmasligi, texnikaga e’tiborsiz munosabatda bo‘lishi orqali salbiy oqibatlarga sababchi bo‘ladilar. Shunday holatlarda qonun xodimning o‘z javobgarlik darajasini ham ko‘rib chiqadi, chunki mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha ko‘rsatmalar xodimlar uchun ham majburiy xarakterga ega. 7 Demak, ikkinchi muhim omil – xodimlarning qoidalarga beparvoligi – tahlil qilinishi lozim bo‘lgan masalalardan biridir. Har qanday korxonada xavfsizlik borasidagi talablarga rioya qilish, ichki mehnat intizomi hamda korxona ichki nizomlariga amal qilish barcha xodimlar uchun birdek majburiy sanaladi. Shuningdek, xodim ishga qabul qilinishidan avval yoki ish jarayonining bosqichlarida doimiy ravishda o‘tkaziladigan o‘qitish, instruktaж va malaka oshirish dasturlarida ham faol qatnashishi shart. Bu jarayonlarda xavfsizlik bo‘yicha belgilangan qoidalar haqida yetarli ma’lumotga ega bo‘lish, ish beruvchi tomonidan ajratiladigan himoya vositalarining qo‘llanilishi va zarurligi borasida aniq tushunchaga ega bo‘lish, xodimning keyingi faoliyati davomida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni oldini oladi. Ammo ayrim holatlarda xodimlar “ozgina shoshilish” yoki “o‘z malakasi yetarli” degan xulosa bilan xavfsizlik talablarini chetlab o‘tishlari, kerakli jihozlardan foydalanmasliklari kuzatiladi. Misol sifatida, ba’zi stanok operatorlari dag‘al e’tiborsizlik bilan maxsus qo‘lqop yoki ko‘zoynaklarni kiyishdan bosh tortishadi, chunki “tezroq ishni tugatish” yoki “og‘riq sezmiman” kabi asossiz fikrlar bilan o‘zlarini chalg‘itadilar. Natijada kutilmagan texnik nosozlik yoki tasodifiy holat bo‘lganda jarohatlanish, sog‘liqqa jiddiy zarar yetishi xavfi oshadi. Bunday vaziyatda, xodimning o‘zi amaldagi qoida va ko‘rsatmalarga rioya etmagan bo‘lsa, ma’lum darajada uning javobgarligi ham vujudga keladi. Zero, mehnat jarayonida har bir 7 Tursunev Yu., Atajanova D. Shogirdlik va yoshlarni kasbga o‘rgatish.. Qo‘llanma. T., TDYuI, 2010., 18 beruvchilar uchun o‘zaro mas’uliyat hissini kuchaytirish yo‘lida muhim vosita hisoblanadi. Ma’muriy javobgarlik, odatda, mehnat xavfsizligini buzganlik bilan bog‘liq bo‘lgan lekin jinoyat tarkibini to‘liq shakllantirmaydigan huquqbuzarliklarga nisbatan qo‘llaniladi. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksda bu kabi huquqbuzarliklar uchun jarimalar, faoliyatni vaqtincha to‘xtatish yoki ayrim hollarda belgilangan huquqlardan mahrum qilish ko‘zda tutilgan. Bunda, asosan, ish beruvchining xavfsizlik qoidalariga oid hujjatlarni e’tiborsiz qoldirishi, mehnat muhofazasi bo‘yicha tegishli o‘quv mashg‘ulotlarini o‘tkazmasligi, zarur himoya vositalarini taqdim etmasligi yoki mehnat sharoiti xavfli deb topilgan joylarda sanitariya-gigiyena normalariga zid tarzda ishchilarga ishlashga ruxsat berishi kabi holatlar ayniqsa e’tiborga olinadi. Misol uchun, yirik qurilish tashkiloti o‘z xodimlariga shaxsiy himoya kiyimlari — kaska, qo‘lqop, xavfsizlik belbog‘i va boshqa zarur vositalarni taqdim etmasdan, ularni baland binolarni qurish yoki ta’mirlash ishlarida qatnashtirsa, bu qonunchilikka ko‘ra ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanadi. Bunday holatda davlat mehnat inspektsiyasi yoki boshqa vakolatli organlar tomonidan korxonaga jarima solinishi yoki uning faoliyatini vaqtincha to‘xtatish choralari ko‘rilishi mumkin. Natijada korxona o‘z majburiyatlarini bajarmasdan iqtisodiy foyda olish harakatidan ko‘ra, ishchilar salomatligi va hayotini birlamchi ahamiyatga ega deb bilishi kerakligi bo‘yicha qat’iy saboq oladi. Jarimalar miqdori odatda huquqbuzarlikning mohiyati, takroriyligi va oqibatidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Faoliyatni vaqtinchalik to‘xtatib turish esa korxonaga jiddiy iqtisodiy zarar keltirishi mumkin bo‘lib, bu jazo turi xavfsizlik masalalarida beparvolik qilishning qanchalik xavfli ekanini yana bir bor yodga soladi. Shu sababli ma’muriy javobgarlik korxona, tashkilot va muassasalarda xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishning muhim omili sifatida namoyon bo‘ladi. Fuqarolik-huquqiy javobgarlik mehnat xavfsizligi qoidalari buzilishi natijasida yetkazilgan zararlarni qoplash bilan bog‘liq bo‘lib, bu orqali jabrlanuvchilarga moddiy va ma’naviy zararlar to‘lanishi ta’minlanadi. Fuqarolik 25 yiqilish xavfi keskin ortadi. Natijada, sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisa oqibatida xodim og‘ir jarohatlanishi yoki hayotdan ko‘z yumishi, korxona esa yirik miqdordagi to‘lovlar, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik bilan yuzma-yuz kelishi ehtimoli bor. Shu bois mehnatda xavfsizlik talablarini izchil va muttasil nazorat qilish, amaldagi me’yorlarning bajarilishini ta’minlash korxona faoliyatining uzluksizligi, xodimlar sog‘lig‘ining saqlanishi va ish beruvchining qonuniy manfaatlarini himoya qilishda muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq, mehnatda xavfsizlik sohasidagi qoidabuzarliklar uchun bir nechta javobgarlik turlari mavjud. Eng yengil ko‘rinishdagi choralar, odatda, intizomiy javobgarlik sifatida qo‘llanilib, u mehnat intizomini buzgan xodimga nisbatan hayfsan e’lon qilish, ma’lum muddat mukofot yoki ustama to‘lovlaridan mahrum etish, ishdan chetlashtirish, hatto mehnat shartnomasini bekor qilishgacha bo‘lgan shakllarda ko‘zda tutiladi. Agar qoidabuzarlik oqibatida xodim yoki uchinchi shaxslarning sog‘lig‘iga putur yetgan, moddiy zarar yuzaga kelgan bo‘lsa, javobgarlik choralari ma’muriy jazoga o‘tishi, ya’ni jarima yoki boshqacha turdagi sanksiyalar bilan ifodalanishi mumkin. Misol uchun, texnik nazoratdan o‘tmagan uskunada ishlashga ruxsat bergan ish beruvchi yoki shu uskunadan foydalanishni davom ettirgan xodim katta jarimalar bilan jazolanishi ehtimoldan xoli emas. Yakunda, agar mehnat xavfsizligi qoidalarini buzish odamlarning o‘limiga yoki og‘ir tan jarohatiga sabab bo‘lsa, jinoiy javobgarlik masalasi ko‘rib chiqiladi. Bunda ish beruvchi, mutasaddi shaxs yoki xavfsizlik qoidalariga rioya etmagan xodim jinoyat ishi doirasida sud tomonidan jazolanishi, ozodlikdan mahrum etish chorasi ham ko‘llanishi ehtimoldan holi emas. 13 Qoidabuzarliklar sodir bo‘lishining oldini olish choralari sifatida birinchi navbatda tegishli o‘quv-amaliy mashg‘ulotlarni muntazam tashkil etish, xodimlar orasida tushuntirish va targ‘ibot ishlarini yo‘lga qo‘yish alohida e’tibor talab etadi. Xodimlar xavfsizlikni ta’minlaydigan asbob-uskunalar, himoya moslamalari, 13 Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekistonning yangi mehnat qonunchiligi. Mehnat shartnomasi (kontrakt). T.: “O’qituvchi”, 1999 y. 512 b. 38 bo‘lgan mansabdor shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishi ehtimoldan xoli emas. O‘z navbatida, xodimlar tomonidan sodir etilgan qoidabuzarlik holatlarida ham intizomiy jazolash, hayfsan, jarima, ishdan ozod qilish kabi chora-tadbirlar qo‘llanilishi mumkin. Bu mehnat intizomi va xavfsizlik talablarini buzilishining oldini olish yo‘lida ko‘riladigan muhim profilaktik mexanizm sifatida baholanadi. Amaliyotda mehnat muhofazasi qoidalarining buzilishi ko‘pincha korxonalarda keng ko‘lamli tekshiruvlar o‘tkazilishiga ham sabab bo‘ladi. Davlat nazorat organlari, sanitariya-epidemiologiya xizmati yoki favqulodda vaziyatlar bo‘yicha inspeksiyalar o‘tkazadigan navbatdan tashqari tekshiruvlar tufayli korxonalar ish jarayonida muayyan cheklov yoki to‘xtatishlarga duch keladi. Bu, o‘z navbatida, korxonaning ishlab chiqarish rejalari va iqtisodiy samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, xavfsizlik qoidalari buzilishi tufayli sug‘urta korxonalari bilan bog‘liq muammolar, jumladan, to‘lovlarning rad etilishi, sug‘urta mukofotining oshishi kabi noqulay holatlar ham yuzaga chiqishi mumkin. Zero, sug‘urta kompaniyalari xavfsizlik talablariga rioya etilmagan joyda risk darajasi yuqoriligini hisobga olib, sug‘urta badallarini ko‘tarishi yoki qoplama miqdorini kamaytirishi ehtimoldan xoli emas. Mehnat muhofazasi talablari buzilishining oldini olish maqsadida korxona rahbariyati, mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha mutaxassislar hamda xodimlarning o‘zlari ham doimiy ravishda profilaktik choralarni amalga oshirishi lozim. Dastlab, korxonada xavfsizlik madaniyatini shakllantirish muhim: ya’ni, har bir xodim, mehnatning har bir ishtirokchisi mehnat muhofazasi qoidalariga ongli munosabatda bo‘lishi, bu masalada o‘zining jamoa oldidagi mas’uliyatini his qilishi zarur. Ikkinchidan, ish uskunalari va texnik vositalarning texnik ko‘rik va sertifikatlash tizimini muntazam yo‘lga qo‘yish, ularni o‘z vaqtida ta’mirlash hamda almashtirish choralarini ko‘rish lozim. Agar korxona rahbariyati bu borada nuqsonlarga yo‘l qo‘ysa, avvalo o‘zining huquqiy va moddiy javobgarlik riskini oshirgan bo‘ladi. Uchinchidan, xodimlarning malakasini oshirish, ularga muntazam o‘qitish mashg‘ulotlari va amaliy treninglar o‘tkazish, xavfsizlik bo‘yicha maxsus instruktsiyalar berish zarur. Bunda bevosita ishlab chiqarish 21 keskin qisqaradi va bu korxonalar foydalari hamda xodimlar manfaatlari o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlaydi. Bizning sharoitda esa bunday rivojlanishga erishish uchun, avvalo, milliy qonunchilikka rioya qilishni kuchaytirish, xodimlar savodxonligini va ish beruvchilarning mas’uliyatini oshirish, zararli deb topilgan eski uskunalarni zamonaviy, xavfsiz texnologiyalarga almashtirish zarur. Xulosa qilib aytish mumkinki, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik choralari qonunchilik tomonidan qat’iy belgilab qo‘yilgan. Bunday choralarning qo‘llanilishi davlatning xodimlar salomatligi va hayotini muhofaza qilish borasidagi siyosatining bir qismi bo‘lib, ayni paytda ish beruvchilardan ham, xodimlardan ham yuqori darajadagi intizom, ijtimoiy mas’uliyat va huquqiy madaniyat talab etadi. Mehnatda xavfsizlikka mas’uliyat bilan yondashish — bu nafaqat ish beruvchining zimmasidagi korporativ talab, balki har bir xodimning hayotiy ehtiyoji va huquqidir. Zero, texnik, iqtisodiy yoki boshqa turdagi inqirozlardan xoli holda faqat qonunda ko‘zda tutilgan tartib- qoidalarga rioya qilish, mehnat intizomini mustahkamlash va mehnat muhofazasi vositalaridan to‘g‘ri foydalanish bilangina zamonaviy, raqobatbardosh hamda xavfsiz ishlab chiqarish madaniyatini barpo etish mumkin. Bunda ish beruvchining majburiyatlari, xodimlarning huquq va burchlari, ish joyida xavfsizlik texnikasini o‘rnatish va muntazam nazorat qilish jarayoni bir butun mexanizmga aylanadi. Bu mexanizm rivoji esa, o‘z navbatida, mehnat samaradorligi va sifati oshishiga, iqtisodiy barqarorlikka hamda eng muhimi, inson omilining muhofaza qilinishiga xizmat qiladi. Mehnat faoliyatini samarali tashkil etish jarayonida xavfsizlik masalalari ustuvor ahamiyatga ega bo‘lib, bu masala davlat siyosati darajasida ham qat’iy nazorat etiladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasida mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlarda har bir xodimning sog‘lig‘ini muhofaza qilish, ishlab chiqarish jarayonlarida yuzaga kelishi ehtimol qilinadigan xavflarni oldindan bartaraf etish hamda avariyalar va baxtsiz hodisalar sonini kamaytirish bo‘yicha aniq talablar belgilangan. Shu sababli, ish beruvchilar va xodimlar tomonidan mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish nafaqat huquqiy, 36 Xulosa qilib aytganda, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish, avvalo, inson hayoti va sog‘lig‘ini xavf ostiga qo‘yadigan jiddiy huquqbuzarlik sanaladi. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun va tegishli qonunchilik hujjatlari, shuningdek, XMT me’yorlari va xalqaro standartlar bu borada aniq cheklovlar va qoidalarni belgilab, buzilishlar uchun ma’muriy hamda jinoiy javobgarlik kiritgan. Qonunlarning bunday qat’iy talablari ish beruvchi va xodimlar o‘rtasida mehnat intizomini kuchaytirish va xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan. Shu bilan birga, profilaktika ishlari, malaka oshirish, texnik jihozlash, huquqiy va texnik nazorat tartibini takomillashtirish ham mehnatda xavfsizlikni buzzmaslikka xizmat qiladi. Yalpi holda, bu jarayonlar jamiyatda inson salomatligi, hayot sifati va ijtimoiy barqarorlikka ijobiy hissa qo‘shadi. Demak, mehnatda xavfsizlik masalasida har bir ish beruvchi ham, har bir xodim ham mas’ul ekani, qonunlarda belgilangan majburiyatlarga e’tiborsizlik qilib bo‘lmasligini hamisha yodda tutish lozim. Inson hayoti va sog‘lig‘i ustuvor qadriyat sifatida ulug‘lanar ekan, mehnat muhofazasi tizimini mustahkamlash orqali barqaror iqtisodiy taraqqiyot hamda ijtimoiy farovonlikka erishish mumkin bo‘ladi. 6 Mehnat faoliyati jarayonida xavfsizlik qoidalariga rioya qilish har qanday tashkilot, korxona va muassasa uchun ustuvor ahamiyatga ega. Ish beruvchining xodimlar oldidagi mas’uliyati, xodimlarning esa o‘z vazifalarini xavfsiz va samara bilan bajarish borasidagi majburiyati mehnat jarayonining uzluksiz hamda xatarsiz tashkil etilishiga xizmat qiladi. Shu bois, mehnatni muhofaza qilish sohasida mavjud talablarga qat’iy rioya etilmasligi, ularga bepisandlik bilan munosabatda bo‘lish yoki lozim vositalardan foydalanmaslik oqibatida ham ish beruvchining, ham xodimning, ham umuman, butun tashkilotning huquqiy va moddiy javobgarligi yuzaga kelishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, mehnat jarayonida xavfsizlik me’yorlaridan chetga chiqish har doim ham bevosita jarohatlar yoki moddiy zarar bilan cheklanmaydi, balki korxona obro‘siga, ijtimoiy barqarorlikka ham jiddiy putur yetkazadi. Shuning uchun ushbu masala bo‘yicha 6 Tadbirkorlik va mehnat qonunchiligi. Qo‘llanma. Risola. T., «Adolat», 2002. 16 talablariga zid xatti-harakatlar vujudga kelsa, ish beruvchi ma’muriy yoxud jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. 1 Ish joyida xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik har doim ham ish beruvchining aybi bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Ba’zan xodimning o‘zi ham o‘rnatilgan intizom qoidalarini pisand qilmasligi, zarur himoya vositalaridan foydalanmasligi yoki ish beruvchi tomonidan berilgan texnik ko‘rsatmalarni buzishi tufayli jiddiy talafotlar yuzaga keladi. Masalan, ishlab chiqarish sexida ma’lum bir mashinadan foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalar berilganiga qaramay, xodim ularni e’tiborsiz qoldirishi oqibatida texnik nosozlik sodir bo‘lishi va boshqa xodimlarning ham hayotiga tahdid tug‘dirishi mumkin. Shunday holatlarda xodimning o‘zi ham javobgarlikka tortilishi ehtimoldan xoli emas. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi hamda Jinoyat kodeksida mehnat xavfsizligi masalalariga oid normalar mavjud bo‘lib, ushbu qonun hujjatlarida xavfli xatti-harakatlar sodir etgan shaxsga nisbatan beriladigan jazolar turi va o‘lchovi belgilab qo‘yilgan. Aynan ushbu mas’uliyatni kuchaytirish, xodimlar hamda ish beruvchilarni hushyorlikka undash maqsadida qonunchilikda muayyan turdagi moliyaviy jarimalar, mehnat faoliyatidan chetlashtirish, ayrim hollarda, agar bu kabi huquqbuzarlik og‘ir oqibatlarga olib kelsa, jinoiy jazolar qo‘llanilishi mumkinligi qayd etilgan. Shu bilan birga, mehnatda xavfsizlik bo‘yicha o‘tkaziladigan o‘quv seminarlari, targ‘ibot-tashviqot ishlari ham doimiy ravishda kuchaytirilib borilmoqda. Jumladan, korxonalar o‘z xodimlarini mehnatni muhofaza qilish qoidalari bilan tanishtirish, yangi texnologik uskuna joriy etilganda, uni xavfsiz boshqarish bo‘yicha amaliy treninglar tashkil etishga mas’ul hisoblanadi. Bu borada esa korxona rahbarining ishi faqat ko‘rsatmalar berish bilangina cheklanmaydi, balki berilgan ko‘rsatmalar amalda qanday bajarilayotganligini ham nazorat qilish shart. Keltirilishi mumkin bo‘lgan misollardan biri – qurilish sohasida faoliyat yurituvchi ishchilarning balandlikda ishlash qoidalariga e’tibor qaratmasligi, 1 Tursunov Y. Mehnat huquqi. Darslik. T.: “Moliya”, 2002. 279 b. 6 II.BOB. MEHNAT XAVFSIZLIGI QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN JAVOBGARLIK TURLARI II.1. Mehnatda xavfsizlikni ta’minlash choralari Davlat miqyosida mehnat xavfsizligi bo‘yicha qonunchilik doim yangilanib, zamonaviy talablar joriy etib borilmoqda. Korxonalarning o‘zida esa, jahon andozalariga uyg‘un ish shakllarini joriy qilish, zamonaviy himoya texnologiyalarini sotib olish va amalda qo‘llash, xodimlarga yuqori malakali instruktaj berish orqali ushbu muammo yechim topishi mumkin. Muhimi, har bir shaxs – ish beruvchi bo‘ladimi yoki xodim bo‘ladimi – mehnat xavfsizligi talablariga rioya qilish borasidagi o‘z mas’uliyatini teran his etib, ish jarayonida qonun talablariga og‘ishmay amal qilishi darkor. Chunki xavfsizlikka bo‘lgan e’tibor insan hayotiga bo‘lgan e’tibor demakdir. Shuningdek, mehnat jarayonining barqarorligi va samaradorligi ham faqat xavfsiz mehnat sharoitlari yaratilgan holda to‘liq ta’minlanadi. Agar bu talablar buzilsa, nafaqat huquqiy javobgarlik, balki korxonada ish intizomi izdan chiqishi, malakali kadrlarning ketishi, iqtisodiy zararning ortishi kabi ko‘plab salbiy oqibatlar ham yuzaga keladi. Shu bois, mehnatda xavfsizlikni buzish nafaqat qonun oldida javobgarlikni, balki korxona kelajagiga salbiy ta’sirni ham keltirib chiqarishini har doim yodda tutish lozim. Mehnat munosabatlarida xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash har qanday tashkilot va korxonaning ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu borada amaldagi qonunchilik mehnat jarayonida xodimlarning salomatligi va hayotini himoya qilishga xizmat qiladigan chora-tadbirlar turkumini nazarda tutadi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks, Fuqarolik kodeksi hamda Jinoyat kodeksi bu sohada keng qamrovli huquqiy poydevor yaratadi. Mazkur hujjatlar asosida ish beruvchi va ishchilarning birdek javobgarligi ta’minlangan bo‘lib, mehnat jarayonidagi xavfsizlikni buzgan shaxslarga tegishli sanksiyalar qo‘llanilishi mumkin. Qonunda belgilangan tartib-qoidalar nafaqat odob-axloq normalariga mos harakatni talab etadi, balki ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni oldini olish, kasb kasalliklari yuzaga kelishining oldini olish va ish unumdorligini saqlashga ham xizmat qiladi. 23 yetkazish va zarur texnik uskunalar bilan ta’minlash bevosita ish beruvchining zimmasidagi majburiyatdir. 5 Mazkur jarayonlarda javobgarlik masalasiga oid huquqiy munosabatlar faqat jazolash bilan cheklanmaydi. Davlat organlari, xususan, Mehnatni muhofaza qilish davlat inspeksiyasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, Favqulodda vaziyatlar vazirligi va boshqa tegishli idoralar profilaktika, o‘qitish, targ‘ibot ishlarini ham olib boradi. Xodimlarga kasbiy kasalliklar va baxtsiz hodisalarni oldini olishga qaratilgan treninglar, seminarlar, texnik xavfsizlik bo‘yicha maxsus dasturlar taklif etiladi. Shuningdek, ish beruvchilarga ishlab chiqarish jarayonida qo‘llaniladigan texnik uskunalarning sifatini yaxshilash, xavfsizlik standartlarini oshirish, mehnat muhofazasi bo‘yicha mas’ul xodimlar bilan ta’minlash tavsiya etiladi. Ushbu chora-tadbirlar, aslida, kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan huquqiy nizolar va javobgarlikni kamaytirishda samarali natija beradi. Shu nuqtai nazardan, mehnatda xavfsizlik masalasi uzluksiz e’tibor va mablag‘ talab qiladigan soha ekanini qayd etish lozim. Davlat siyosati nuqtayi nazaridan, ishlab chiqarish jarayonlarida inson omili asosiy o‘rinda turadi, shuning uchun ishchi va xizmatchilarning hayoti va sog‘lig‘i ta’minlanishi zarur. Yangi ishlanma va texnologiyalar joriy etilishi bilan bog‘liq holda xavfsizlik qoidalari muntazam ravishda takomillashtirilib boradi. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun, shuningdek, XMT me’yorlari doirasida ishlab chiqilgan ish beruvchi va xodimning o‘zaro burchlari, majburiyatlari, mas’uliyati tobora aniqroq belgilanib, zamonaviy talablar bilan uyg‘unlashtirilib kelinmoqda. Alohida ta’kidlash kerakki, mehnat muhofazasi va xavfsizligi bo‘yicha normativ-huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan talablarga rioya qilish hamda bunday talablarga rioya qilmaganlik uchun belgilangan javobgarlik, aslida, ish beruvchilar uchun zarar yoki yo‘qotish keltirishga qaratilgan choralar emas. Aksincha, bu majburiyatlar iqtisodiy samaradorlik, kadrlar salomatligini 5 Tursunov Yu., Ro‘ziev Sh., Qudratov B. Fermer xo‘jaliklarida mehnat – huquqiy munosabat. T., TDYuI, 2010., B.134. 14 lozim bo‘lgan har qanday shaxsga nisbatan qo‘llanishi ehtimoli bor. Ma’muriy javobgarlik odatda jarimalar yoki tegishli faoliyatni vaqtincha to‘xtatib turish kabi choralar bilan namoyon bo‘ladi. Masalan, ishchining beparvoligi natijasida mehnat gigiyenasi qoidalari buzilsa yoki o‘ta xavfli jarayonlarda zarur muhofaza vositalari ishlatilmasa, korxonaga nisbatan jarima qo‘llanilishi mumkin. Agar bu holat takrorlansa va natijada fuqarolarga jiddiy zarar yetkazilsa, jinoiy javobgarlik ham ko‘rib chiqilishi ehtimoldan xoli emas. Shuningdek, ish beruvchi tomonidan xavfsizlik talablarini muntazam buzish holatlari aniqlansa yoki bunday buzilishlar oqibatida o‘lim bilan bog‘liq baxtsiz hodisa sodir bo‘lsa, u holda ish beruvchiga nisbatan tegishli jinoyat ishini qo‘zg‘atish imkoniyati ham mavjud. Reja bo‘yicha tahlil o‘tkazadigan bo‘lsak, ko‘plab sohalarda, jumladan, yo‘llar qurilishi, transport xizmatlari, og‘ir sanoat korxonalari, kimyo, energetika, neft-gaz va boshqa yuqori texnologik tarmoqlarda xavfsizlik talablari buzilishi oqibatida jiddiy yong‘inlar, portlashlar, is gazidan zaharlanishlar, turli kasbiy kasalliklar, jarohatlar, hatto o‘lim holatlari qayd qilinishi mumkin. Bunday salbiy oqibatlar bir necha omillar bilan izohlanadi: avvalo ish beruvchining loqaydligi, xodimlarning mehnat intizomiga bepisandligi, tayyorgarlik yoki nazoratning yetarli emasligi, ishlatilayotgan asbob-uskunalarning eskirgan yoki nosozligi va boshqalar. Shuningdek, ba’zan ish joylarining sanitariya talablariga javob bermasligi, zarur himoya vositalari bilan ta’minlanmaganligi, ish vaqtining juda uzunligi (me’yoriy cheklovlarga e’tibor berilmasligi) ham xavfsizlikka ta’sir qiladi. Misol sifatida, yirik zavodlardan birida texnologik jarayon bo‘yicha nazorat yetarli darajada olib borilmagani tufayli, kislorod balonlarining xavfli bosim ostida noto‘g‘ri saqlanishi portlashga olib kelishi mumkin. Bu nafaqat ishlab chiqarish binosiga zarar yetkazadi, balki xodimlar orasida jiddiy jarohatlar va qurbonliklar keltirib chiqaradi. Natijada korxonaga jiddiy jarimalar solinishi, mas’ul shaxslarga nisbatan esa jinoyat ishi ochilishi ehtimoldan xoli emas. Ta’kidlash kerakki, mehnatda xavfsizlikni buzganlik uchun javobgarlik choralarining qo‘llanishi faqat huquqiy oqibatlar bilan cheklanmaydi. Xodim yoki ish beruvchiga nisbatan qo‘llanadigan ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikdan 33 orqali ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi. Uchinchidan, tartib-qoidalarga to‘liq rioya qilinishi ishlab chiqarish faoliyatidan unumli daromad olishga xizmat qiladi va bu jarayonda inson omili – uning malakasi, mas’uliyati va motivatsiyasi birlamchi o‘rinni egallaydi. Shunday ekan, intizomiy, ma’muriy, fuqarolik- huquqiy va jinoyaviy javobgarlik turlari mehnat xavfsizligini buzilishining oldini olish, sodir bo‘lgan huquqbuzarliklar bo‘yicha aybdorlarga chora ko‘rish va bu orqali korxonalar hamda xodimlarga to‘g‘ri xulosa chiqarish imkonini beradigan asosiy huquqiy kafolatlar hisoblanadi. Mazkur huquqiy choralar faqat jazolash vazifasini emas, balki tarbiyaviy, profilaktik hamda ijtimoiy adolatni ta’minlash kabi keng ko‘lamli maqsadlarga ham xizmat qiladi. Shu bois, har bir mehnat ishtirokchisi, xoh ish beruvchi bo‘lsin, xoh xodim bo‘lsin, yuqorida keltirilgan choralar haqidagi bilimini oshirish, huquqiy madaniyatini yuksaltirish va amaliyotda bu qoidalarga rioya etishi lozim. Zero, mehnat muhofazasi – bu nafaqat yuridik majburiyat, balki insoniy burch hamdir. Mehnat xavfsizligi borasidagi talablarga rioya qilgan jamiyatda ishlab chiqarish barqarorligi kuchli bo‘lib, iqtisodiy manfaatlar va inson qadrini ulug‘lash o‘zaro uyg‘unlashadi. Natijada nafaqat korxona, balki butun davlat miqyosida ijobiy ijtimoiy-iqtisodiy ahvol shakllanadi. 10 Mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya etish har qanday tashkilotning uzviy talabi hamda xodimlar mehnatini muhofaza qilish borasidagi eng muhim huquqiy normalardan biridir. Mazkur yo‘nalishdagi chora-tadbirlar faqat xodimlarning salomatligi va hayotini muhofaza qilish bilan cheklanmasdan, ish beruvchi hamda xodim o‘rtasidagi mehnat munosabatlarining barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qiladi. Amaldagi qonunchilikda mehnatda xavfsizlik bo‘yicha belgilangan tartib-qoidalarni buzganlik uchun turli huquqiy javobgarlik turlari nazarda tutilgan bo‘lib, bunday javobgarlik choralari avvalo mehnat jarayonini muntazam ravishda nazorat qilish, sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan baxtsiz hodisalarni oldini olish va xodimlar hayotini kafolatlashga qaratilgan. Shu boisdan, ish beruvchi o‘z xodimlariga qulay va xavfsiz mehnat sharoitini yaratib berishi, xodimlar esa 10 O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga sharhlar. T., TDYuI, 2008. 30 Misol uchun, ishlab chiqarishda ekspluatatsiya talablari buzilgani sababli yirik texnologik portlash yuz bersa va bu oqibatda bir yoki bir nechta xodim hayotdan ko‘z yussa, mazkur vaziyatda javobgar shaxs yoki shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiladi. Bu yerda aybdorning vazifasi, qilmishning sabablari va og‘irlashtiruvchi holatlar sud tomonidan atroflicha ko‘rib chiqiladi. Natijada jinoyat tarkibi aniqlanib, aybdor shaxsga ozodlikdan mahrum qilish jazosi, muayyan huquqdan mahrum qilish yoki boshqa turdagi jinoiy jazolar qo‘llanishi mumkin. Jinoiy jazolar bevosita shaxsni erkinlikdan mahrum qilish darajasiga yetishi bilan boshqa turlardan keskin farq qiladi va ijtimoiy ta’sir kuchi yuqori bo‘ladi. Ko‘pincha og‘ir oqibatlarga olib kelgan mehnat xavfsizligi buzilishi jami korxona rahbariyatining beparvoligi yoki ayrim mutasaddilarning poraxo‘rlik va mansabni suiiste’mol qilishlari bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda ham huquqni muhofaza qiluvchi organlar har bir mansabdor shaxsning javobgarlik darajasini aniqlab, qonunchilikka muvofiq jazo tayinlaydi. Shu tariqa jinoyaviy jazolash tizimi mehnat sharoitlarida beparvolik yoki bilvosita suiste’mol qilish orqali boshqalarning hayoti va sog‘lig‘ini xavf ostiga qo‘ygan shaxslarni ehtiyot bo‘lishga chorlash bilan birga, umumiy profilaktika vazifasini ham bajaradi. Amaliyotda mehnat xavfsizligini buzish bilan bog‘liq huquqbuzarliklarda ish beruvchi va xodimlarning javobgarligi odatda kompleks tarzda baholanadi. Bu shuni anglatadiki, ko‘plab hollarda bir vaqtning o‘zida intizomiy, ma’muriy va fuqarolik-huquqiy javobgarliklar qo‘llanilishi mumkin, agar huquqbuzarlikning og‘irlik darajasi shuni talab etib, jinoyat tarkibi aniqlansa, ish jinoiy ish yurituv doirasida ko‘rib chiqiladi. Masalan, yirik kimyo zavodida ish beruvchilar ishchilarni maxsus kursdan o‘tkazmay, himoya niqobi va boshqa zarur vositalar bilan ta’minlamay, sohada xavfli moddalar bilan ishlash talablarini buzib kelgan bo‘lishsa, hamda shu sababli texnogen avariya ro‘y berib, katta moddiy zarar yetkazilishi va bir nechta odamning halokatiga sabab bo‘lishi ehtimoli kuzatilsa, aynan jinoiy javobgarlik ham qo‘llanilishi ehtimoldan xoli emas. Shu bilan birga, jabrlangan shaxslar yoki ularning oila a’zolari fuqarolik sudi orqali yetkazilgan zararni qoplash talabi bilan murojaat qilishlari mumkin. Shu bois huquqbuzar bir 27 ta’minlash, ishlab chiqarishdagi uzilishlar va baxtsiz hodisalardan kelib chiqadigan qo‘shimcha xarajatlarning oldini olishga xizmat qiladi. Xodimlarning mehnat sharoitlari yaxshilansa, ishlab chiqarish unumdorligi ortadi, o‘z navbatida, turli noxush ko‘rinishlarsiz barqaror faoliyat yo‘lga qo‘yiladi. Shu sababli mehnat muhofazasi talablari intizomiy, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik bilan bir qatorda, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka ham bevosita ta’sir o‘tkazadi. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlikni joriy etishning asosiy maqsadi – ijtimoiy adolatni o‘rnatish va inson hayoti, salomatligini himoya qilishdan iborat ekanini yoddan chiqarmaslik kerak. Mazkur mexanizm faqat jazolash emas, balki buzilishlarni barvaqt aniqlash, tahlil qilish, kelgusida bunday holatlar takrorlanishini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimini ham qamrab oladi. Ishlab chiqarish jarayonida turli texnik nazorat va inspeksiya yo‘nalishlari doimiy ravishda rivojlantirilib borilmoqda, xodimlarning malakasini oshirishga ixtisoslashgan o‘quv markazlari tashkil etilmoqda, texnik vositalar sertifikatsiyalashda xavfsizlik masalalariga alohida urg‘u berilmoqda. Bularning barchasi mehnatda xavfsizlikni yaxshilashga, ishlab chiqarish jarayonlari hamda xodimlarning farovon faoliyatiga xizmat qiladi. Shuningdek, mehnat muhofazasiga doir xalqaro tajriba, jumladan, XMT talablari asosida yaxlit ravishda yangi standartlar, yangilangan ko‘rsatmalar qabul qilinishi ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Zamonaviy texnik me’yorlar, ish joylarining ergonomikasi, xodimlarning psixologik holati, ishlab chiqarish madaniyati va jamoaviy xavfsizlik muhitini shakllantirish singari tamoyillar rivojlangan davlatlarda ustuvor ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonda ham, xususan, yirik sanoat korxonalarida xalqaro ISO standartlarini joriy qilish, korporativ sarmoyadorlar bilan hamkorlikda ilg‘or texnologik usullarni qo‘llash orqali mehnat muhofazasi bo‘yicha ilg‘or tajribalarni tatbiq etish amaliyoti yo‘lga qo‘yilgan. Bularning barchasi yakuniy natijada xodimlar uchun zamonaviy, xavfsiz, sog‘lom mehnat muhitini yaratishga ko‘maklashadi, shu bilan birga, qonunchilikda ko‘rsatilgan javobgarlik choralaridan tortib, umumiy madaniy yuksalish va kasbiy salohiyatni oshirishgacha bo‘lgan keng ko‘lamni qamrab oladi. 15 borish kabi masalalarga ham bevosita aloqador. Ayrim hollarda xodimlar tomonidan sodir etiladigan mas’uliyatsizlik yoki qoidalarga e’tiborsizlarcha yondashish, qo‘l ostidagi texnika vositalaridan noto‘g‘ri foydalanish ham turli darajadagi baxtsiz hodisalarga sabab bo‘ladi. Shu bois, mehnatda xavfsizlikni buzishda xodimning ham, ish beruvchining ham xatti-harakatlari sinchiklab o‘rganiladi va huquqiy baho beriladi. Misol sifatida, ishlab chiqarish korxonasida yong‘in xavfsizligi qoidalariga e’tibor qaratilmaganligi tufayli is gazidan zaharlanish yoki texnologik uskunalar ishdan chiqqan vaqtda zarur choralar ko‘rilmaganligi oqibatida xodim jiddiy jarohat olsa, bunday vaziyatda ish beruvchi aybdor deb topilishi mumkin. Agar surishtiruv jarayonida xodimning o‘zi ham taqiqlangan hududda himoya vositalaridan foydalanmasdan faoliyat yuritgani aniqlansa, xodimga nisbatan intizomiy chora ko‘riladi. Vaziyatga ko‘ra, agar xodimning bunday xatti-harakati ish beruvchi tomonidan o‘qitish yoki tushuntirish tadbirlarini o‘tkazmaslik yoki noto‘g‘ri tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lib chiqsa, ish beruvchi javobgar bo‘lishda davom etaveradi. Shu tariqa, har ikki tomonning ham mehnat xavfsizligi qoidalariga munosabati, rioya qilish darajasi birdek baholanadi. Huquqiy amaliyotdan yana bir misol, qurilish sohasida ko‘p qavatli bino qurilishida ishchilarni balandlikda ishlashga tayyorlamaslik, ularni maxsus o‘qitish kurslaridan o‘tkazmaslik, himoya arqonlari yoki maxsus kamarlar bilan jihozlamaslik oqibatida kelib chiqadigan baxtsiz hodisalar, odatda, og‘ir jarohatlar yoki hatto o‘lim bilan tugashi mumkin. Bunday holatlarda davlat inspeksiyasi tomonidan korxonada tekshiruv o‘tkaziladi, buzilish dalillari aniqlansa, ish beruvchiga nisbatan jiddiy chora ko‘riladi. Agar ishchi hushyorlikni yo‘qotgan, ish hujjatlarini taqdim etmagan yoki ogohlantirishlarga rioya qilmagan bo‘lsa ham, yakuniy javobgarlik ko‘p hollarda ish beruvchiga yuklatiladi, chunki xodimni o‘qitish, ularga tegishli sharoit yaratish, xavfsizlik bo‘yicha yo‘riqnomalarni 13 mehnat intizomini to‘g‘ri tushunib, xavfsizlik qoidalarini o‘z vaqtida, to‘liq va uzluksiz bajarishi shartdir. Mehnat jarayonini samarali tashkil etish, uni inson salomatligiga zarar yetkazmaydigan shaklda olib borish, ish beruvchi va xodim o‘rtasida huquq hamda burchlar bo‘yicha aniq tartib o‘rnatishni talab qiladi. Xodimning mehnat xavfsizligi borasidagi huquqlari qonun bilan kafolatlanadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida xodimlar o‘zlarining mehnat huquqlaridan to‘liq foydalanishlari, agar ish beruvchi tomonidan mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasiga oid sharoitlar yaratilmagan bo‘lsa, ishni to‘xtatish huquqiga egaligi qayd etilgan. Shuningdek, ish joyi sharoitlari xodim salomatligiga yoki umuman hayotiga tahdid tug‘dirishi mumkin bo‘lgan holatlarda, bu xodim tomonidan ish beruvchiga zudlik bilan ma’lum qilinishi lozim. Bu huquq amaliyotda xodimlarning sog‘lig‘i va xavfsizligini muhofaza qilishga xizmat qiladigan vositalardan biridir. Ish beruvchining majburiyatlari avvalo xodimni ishga qabul qilishdan oldin zarur ko‘nikma va malakaga ega ekanligini tekshirish, shuningdek, har bir xodimga o‘z vazifasini muayyan me’yorlar asosida bajarish uchun kerakli ko‘rsatmalar berishdan boshlanadi. Bu jarayon xodimni o‘qitish, yo‘riqnomadan o‘tkazish va keyinchalik nazorat qilish bilan uzviy bog‘liqdir. Masalan, qurilish sohasida faoliyat yuritadigan tashkilotda ishchilarning himoya kiyim-boshlariga ega ekanligi, balandlikda ishlashda xavfsizlik kamari va boshqa muhofaza vositalaridan foydalanilishi majburiy sanaladi. Ish beruvchi bunday vositalarni yetarli miqdorda taqdim etishi, ularni mukammal holatda saqlab turishi, shuningdek, ishchilarga har kuni zarur ko‘rsatmalar berib borishi shart. Agar ushbu majburiyatlar o‘z vaqtida bajarilmasa, ish joyida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan baxtsiz hodisalar soni ortib ketishi muqarrar. Bunday holatlar esa keyinchalik ish beruvchining huquqiy, iqtisodiy va ma’naviy javobgarligiga sabab bo‘ladi. 11 11 Usmanova M., Tursunov Yu. Mehnat shartnomasi. O’quv qo‘llanma. T., TDYuI, 2007. 31 joyida, real mashg‘ulotlar orqali xavfli holatlarda to‘g‘ri harakat qilish bo‘yicha ko‘nikmalar shakllantiriladi. Shuningdek, agar xodimlar ish jarayonidagi xavfsizlik qoidalarini buzishga moyillik ko‘rsatsa, tezkor ogohlantirish yoki intizomiy chora- tadbirlar qo‘llanishi maqsadga muvofiq. To‘rtinchidan, korxona miqyosida mehnatga doir ichki hujjatlarni rasmiy qayd etish, xavfsizlik qoidalari haqida hamma xabardor bo‘lishiga erishish, ishga kelganda har bir xodim yozma ravishda tanishganini tasdiqlash kabi tartiblarni ishlab chiqish foydali bo‘ladi. Bu kelgusida nizoli vaziyatlar yoki javobgarlik masalalarini aniqlashda muhim dalil sifatida xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish turli darajadagi xavf-xatarlarni keltirib chiqaradigan murakkab muammo hisoblanadi. Ish beruvchining majburiyatlariga rioya qilmaslik, xodimlarning e’tiborsizligi yoki himoya vositalaridan foydalanmaslik, ishga yaroqsiz texnikadan foydalanish kabi holatlar alohida yoki birgalikda namoyon bo‘lishi mumkin. Har bir bu kabi buzilish korxona ichki jarayonlariga, xodimlar salomatligiga va korxona iqtisodiy manfaatlariga salbiy ta’sir etadi. Ayniqsa, og‘ir oqibatlar bilan tugaydigan baxtsiz hodisalar sodir bo‘lganda, moddiy zarar bilan birga inson hayotiga ham tahdid tug‘ilgani sababli sud organlari, nazorat idoralari, jamoatchilik tomonidan bunday holatlarga nisbatan juda qat’iy qarorlar qabul qilinadi. Shu bois, istalgan ish beruvchi va xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilishga doir qoidalarni e’tiborsiz qoldirish yoki meniksiz darajada bajarish tobora xavfli ekanini unutmaslik lozim. 8 8 Usmanova M.A., Tursunov Y. Mehnat huquqi. T.: TDYuI, 2006 y. 22 nafaqat qonun hujjatlariga mos choralar ko‘rish, balki ishlab chiqarish madaniyatini yuksaltirish, mehnat muhofazasi bo‘yicha xodimlarning ongini oshirish va javobgarlik to‘g‘risidagi qoidalarni aniq tushuntirish muhim hisoblanadi. Mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar talablari shuni belgilaydiki, korxona yoki tashkilotda xavfsizlik texnikasi va mehnatni muhofaza qilish qoidalarining buzilishi, eng avvalo, ish beruvchi tomonidan e’tiborsizlik yoki lozim shart-sharoitlar yaratmaslik holati natijasida kelib chiqishi mumkin. Ish beruvchi mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha zarur talablarga rioya etishga, xodimlarni xavfsiz mehnat sharoiti bilan ta’minlashga, texnika va uskunalarning soz holatda bo‘lishini muntazam nazorat qilishga majbur. Shu bilan birga, ishlab chiqarish hududlarida, xodimlar foydalanishi lozim bo‘lgan himoya vositalarida va ish uskunalarining texnik holatida kamchiliklar mavjud bo‘lsa, ish beruvchi qonunchilikda belgilangan tartibda javobgar bo‘lishi ehtimoli juda yuqori. Masalan, qisqa muddatli iqtisodiy foyda yoki tejamkorlik maqsadida xavfsizlikka oid xarajatlarni kamaytirish, sifatli himoya vositalarini xarid qilmaslik yoki xodimlarga texnik talablarga javob bermaydigan uskunalarni foydalanishga topshirish orqali ish beruvchi mehnatni muhofaza qilish me’yorlariga zid harakat qiladi va shu orqali o‘zining huquqiy javobgarligiga sabab bo‘ladigan sharoit yaratadi. Bunga misol sifatida, yirik qurilish korxonasida sodir bo‘lgan avariya holatini ko‘rsatish mumkin: ish beruvchi suhbati va nazoratsizligi tufayli ishchilar balandlikda ishlash paytida maxsus himoya kamarlari bilan ta’minlanmagan, natijada ikki nafar xodimning jarohatlanishi va mehnat qobiliyatini yo‘qotishiga olib kelgan. Bunday vaziyatda sodir bo‘lgan voqea nafaqat xodimning sog‘lig‘iga va korxona daxlsizligiga zarar keltiradi, balki ish beruvchiga ham jiddiy javobgarlik yuklaydi. Chunki qonun talablariga ko‘ra, ish beruvchi xodimlar salomatligini himoya qilish uchun zarur barcha shart-sharoitlarni taqdim etishi shart. Ayniqsa, og‘ir yoki xavfli sharoitda ishlaydigan xodimlar tomonidan qo‘llanilishi zarur bo‘lgan shaxsiy himoya vositalarining mavjudligi hamda 17 II.2. Xodimlarning huquq va majburiyatlari Xodimlarning huquq va majburiyatlari esa xavfsizlik qoidalarini tizimli ravishda, intizomli holda bajarishga qaratilgan. Xodim har qanday shubhali yoki havfli deb topgan mehnat sharoitlarini ish beruvchiga bildirishi, taqdim etilgan xavfsizlik vositalaridan to‘g‘ri foydalanishi va ish beruvchi tomonidan belgilangan yo‘riqnomalarga qat’iy rioya qilishi zarur. Misol tariqasida, sanoat korxonalarida kimyoviy moddalar bilan ishlashda xodimning individual muhofaza vositalari, jumladan, respirator, qo‘lqop, himoya ko‘zoynagi kabi ashyolarsiz faoliyat yuritishi qat’iyan man etiladi. Agar xodim bu vositalardan foydalanmasdan, qonuniy tartibga itoat etmasdan ishlasa, nafaqat o‘z sog‘lig‘iga balki atrofdagilarning ham xavfsizligiga tahdid tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, xodimlar mehnatda xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha belgilangan barcha ko‘rsatmalarga og‘ishmay amal qilishlari lozim. Ish joyida xavfsizlik texnikasi va nazorat, mehnat sharoitlarini yaxshilash va sog‘lom muhit yaratish jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Xatarli ishlarda yoki xavf darajasi yuqori bo‘lgan joylarda belgilangan tartibda texnik vositalar o‘rnatilishi, shuningdek, ulardan muntazam foydalanilishi talab etiladi. Misol uchun, og‘ir sanoatda ishlab chiqarish jarayonlarini to‘liq avtomatlashtirish, ish joylarida havo almashinuvi yaxshilangan ventilyatsiya tizimlari o‘rnatish, uskuna va uskunalar holatini doimiy ravishda tekshirib borish hamda zarur paytda ularga tezkorlik bilan xizmat ko‘rsatish kabi chora-tadbirlar bajarilishi shart. Bu jarayon bilan bir qatorda, nazorat funksiyasini bajaruvchi rasmiy idoralar yoki ichki nazorat organlari ham mavjud bo‘lib, ular korxonada xavfsizlik talablari qay darajada bajarilayotganini muntazam o‘rganib, aniqlangan kamchiliklarni tuzatish bo‘yicha topshiriqlar beradi. Shu tariqa, xavfsizlik choralari doimo yangilanib, mavjud xavf-xatarlar esda tutiladi va amaliy ishlar bilan bartaraf etiladi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik belgilanishi mumkin. Mazkur huquqiy javobgarlik barchaga tatbiq qilinadi, ya’ni xodimlardan tortib ish beruvchilarga qadar qonunda mustahkamlab qo‘yilgan talablarga rioya qilishi 32 borasidagi har qanday buzilishning o‘z vaqtida bartaraf etilishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, javobgarlikning muqarrarligi shaxslar tomonidan qoidalarga rioya qilishga ijobiy rag‘bat beradi. Xulosa sifatida aytish lozimki, mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik faqatgina jazolash vositasi bo‘lib qolmasdan, balki profilaktik ahamiyatga ega choradir. Mehnat sohasi ishtirokchilari – ish beruvchilardan tortib xodimlargacha – barchaning mas’uliyatni his etishi, qoidalarga qat’iy amal qilishi, beparvolikning salbiy oqibatlarini oldini oladi. Shuningdek, bu nafaqat qonun oldidagi burch, balki inson hayoti va salomatligi hamda korxonaning iqtisodiy manfaatlari uchun ham muhimdir. Amaldagi qonunchilik talablari va to‘plangan amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, xavfsiz mehnat muhitini yaratish bo‘yicha sarflangan har qanday mablag‘ va vaqt, kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ko‘plab muammolarni oldini olishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Qonun oldidagi javobgarlik esa ushbu jarayonning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik masalasi, avvalo, jamiyatda inson manfaatlari, uning sog‘lig‘i va hayotini asrashga qaratilgan muhim huquqiy tartibot sifatida ko‘rib chiqiladi. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi mehnat qonunchiligi hamda “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun mazkur sohada majburiyatlar va javobgarlik choralari bo‘yicha keng ko‘lamli huquqiy normalarni o‘z ichiga oladi. Mehnat jarayonida xodimlarning xavfsizligini ta’minlash, mehnat gigiyenasi va texnika xavfsizligiga oid talablarga rioya qilish nafaqat davlat organlari, balki ish beruvchi tashkilotlar hamda har bir xodimning ham majburiyatidir. Aynan shu boisdan mehnatda xavfsizlikni buzish holatlari alohida nazorat qilinadi, ularni bartaraf etish va oldini olish mexanizmlari muntazam takomillashtirib boriladi. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi mehnat munosabatlarini kompleks tartibga soluvchi asosiy hujjat sifatida ko‘rib chiqiladi. Unda xodimlarning huquqlari va burchlari, ish beruvchining majburiyatlari, ish sharoitlarini xavfsiz va sog‘lom qilishi lozim bo‘lgan mezonlar aniq ifodalab berilgan. Mehnat kodeksi doirasida xodimlar mehnat faoliyatini amalga oshirar 10 Ish beruvchilar mehnat xavfsizligi bo‘yicha belgilangan normalarga rioya etishi, xodimlarga zarur himoya vositalarini taqdim etishi hamda ularni muntazam o‘qitib borishi shart. Ayni paytda, xodimlar ham o‘zlari bajaradigan vazifalar doirasida xavfsizlik talablari va korxona ichki tartib-qoidalariga qat’iy rioya etishlari lozim. Shu bilan birga, ish beruvchi zimmasidagi majburiyatlarni bajarmasa yoki xodimlar mehnat intizomiga xilof ravishda xavfsizlik talablarini buzsa, ular turli xil huquqiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Ana shunday javobgarlik turlari to‘rtta asosiy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: intizomiy javobgarlik, ma’muriy javobgarlik, fuqarolik-huquqiy javobgarlik va jinoyaviy javobgarlik. Ushbu javobgarlik turlarining har birida qonunchilik bilan belgilangan choralar qo‘llanilishiga sabab bo‘ladigan huquqbuzarlikning mohiyati, oqibatlari hamda jazo turining ko‘lami farqlanadi. Mehnat intizomini buzganlik uchun belgilangan javobgarlik, avvalo, xodimning bevosita ish beruvchi bilan tuzgan mehnat shartnomasiga zid ravishda, mehnat faoliyatini tashkil etish yoki bajarishda yo‘l qo‘ygan xato yoki kamchiliklariga qaratilgan. Mehnat kodeksida intizomiy javobgarlik choralariga quyidagilar kirishi mumkin: ogohlantirish berish, hayfsan e’lon qilish, lavozimni pasaytirish va eng og‘ir holatlarda xodimni ishdan bo‘shatish. Mehnat xavfsizligi talablarini buzganlik ham ana shu choralar qo‘llanilishining omili bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, ish beruvchi tomonidan belgilangan himoya kiyimlaridan foydalanishni rad etish, ruxsat berilgan normalardan yuqori tezlikda stanok yoki boshqa texnik vositalarni ishga tushirish, xavfsizlik bo‘yicha talablarga xilof ravishda odatiy boshqaruv qoidalarini mensimaslik singari holatlar xodimga nisbatan intizomiy choralar qo‘llashga sabab bo‘ladi. Ba’zi hollarda ogohlantirish yoki hayfsan xodimning o‘ziga nisbatan yetarli tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bu kelgusida yana shu kabi huquqbuzarliklar sodir etilishining oldini olishi mumkin. Lekin xavfsizlikni buzish qayta-qayta takrorlansa yoki oqibatda boshqa xodimlar salomatligi yoki korxona mulkiga ziyon yetkazilgan bo‘lsa, ishdan bo‘shatish chorasi qo‘llanishi ehtimoldan xoli emas. Intizomiy choralar, odatda, mehnat munosabatlarining ichki masalasi sifatida ko‘rib chiqiladi, biroq bu xodimlar va ish 24 korporativ madaniyat darajasiga ko‘targan. Natijada ishlab chiqarish jarayonidagi nosozliklar keskin kamaygan, shuningdek, jarimalar va boshqa majburiy to‘lovlar hisobiga iqtisodiy zararlar minimallashtirilgan. Mamlakatimizda ham shu kabi yondashuvni qo‘llash tobora kuchayib bormoqda. Mehnat inspeksiyalari tomonidan korxonalar muntazam ravishda tekshiriladi, ish beruvchiga taqdim etiladigan ko‘rsatmalar asosida turli kamchiliklar bartaraf etilishi talab qilinadi. Biroq, ayrim korxonalar rahbarlari tekshiruvlar oralig‘ida sustkashlikka yo‘l qo‘yishi, xodimlar ham doimiy boshqaruv va nazorat bo‘lmasa, xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha qat’iy tartibga to‘liq rioya qilmasligi kuzatilishi mumkin. Shuning uchun ham mehnatda xavfsizlik bo‘yicha qonun hujjatlarining buzilishi yuzasidan ogohlantirish, ma’muriy chora yoki jinoiy jazo belgilanishi bir vaqtning o‘zida profilaktik ahamiyat kasb etadi. Ya’ni, bunday chora xatti-harakatlarning oldini olish va ish joylarida intizomni mustahkamlashga xizmat qiladi. Davlat idoralari va nodavlat notijorat tashkilotlari ham mehnatda xavfsizlik madaniyatini shakllantirish bo‘yicha keng qamrovli ishlarga hissa qo‘shib kelmoqda. Xususan, xalqaro mehnat tashkilotlari ishtirokida o‘tkaziladigan amaliy seminarlar, treninglar hamda ma’rifiy tadbirlar sohadagi mutaxassislar salohiyatini oshirish, yangi texnologiyalardan xavfsiz foydalanish va huquqbuzarliklarga barham berish yo‘llarini qamrab oladi. Shu bilan birga, ayrim hollarda baxtsiz hodisa sodir etilgan korxonada ishchilarga har tomonlama ijtimoiy ko‘mak ko‘rsatish, jarohatlanganlarga reabilitatsiya va boshqa tibbiy yordamni tashkil etish, marhumning oila a’zolariga moddiy ko‘mak berish – bularning barchasi ish beruvchining bevosita majburiyati sifatida belgilanadi. Agar bunday kompensatsiyalar yoki yordam turlari ko‘rsatilmasa, mehnat qonunchiligiga ko‘ra, ish beruvchi sud tartibida ham javob berishi mumkin. Boshqa tomondan, xodimlar ham o‘zining shaxsiy mas’uliyatini yodda tutishi lozim. Mehnatda xavfsizlik bo‘yicha mashg‘ulotlardan o‘tish, himoya vositalaridan foydalanish, xavfli ishlab chiqarish jarayonlarida intizom bilan ishlash – bularning barchasi o‘z-o‘zidan bajarilishi kerak bo‘lgan talablar sirasiga 8 I.BOB. MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINING HUQUQIY ASOSLARI I.1. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish turlari Mehnatda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, jamiyatdagi mehnat munosabatlarining uzluksiz va samarali faoliyat yuritishi uchun muhim omil hisoblanadi. Ushbu qoidalar xodimlarning salomatligi hamda ularning hayotini saqlash, ishlab chiqarish jarayonlarida yuqori darajadagi tartib-intizomni ta’minlash va iqtisodiy samaradorlikka erishish maqsadida joriy etilgan bo‘lib, ularni buzganlik uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlik yuki mavjud. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa qonun hujjatlarida belgilangan normalar, tashkilotlar hamda korxonalarda xavfsiz mehnat muhitini yaratish borasidagi talablar barcha mehnat subyektlari tomonidan qat’iy rioya etilishi zarur. Shu bilan birga, ish beruvchi ham, xodim ham e’tiborsizlik yoki loqaydlik qilsa, huquqbuzarlik sodir etishi mumkin bo‘lgan holatlar, ular bo‘yicha kelib chiqadigan qonuniy oqibatlar va iqtisodiy zararlar chuqur tahlil qilinishi lozim. Mehnatda xavfsizlik, avvalo, inson hayotining ustuvorligi tamoyili bilan uzviy bog‘liqdir. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash eng asosiy vazifa sifatida belgilanadi. Shu nuqtayi nazardan, davlatimiz tomonidan mehnatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik doimiy ravishda takomillashtirilib, ish beruvchilarning javobgarligi, xodimlarning huquqlari va majburiyatlari aniq belgilab qo‘yilgan. Xususan, “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun mehnat jarayonida xavfsizlik, gigiyena hamda boshqa me’yoriy talablarni ta’minlashni maqsad qilgan bo‘lib, ish beruvchiga bir qator majburiyatlarni yuklaydi. Bularga xavfli uchastkalarni muntazam nazoratdan o‘tkazish, xodimlarni mehnatni muhofaza qilish usullari bo‘yicha o‘qitish, zarur himoya vositalari bilan ta’minlash va ishlab chiqarish binolarini xavfsizlik talablariga mos holda jihozlash kabi chora-tadbirlar kiradi. Agar ushbu majburiyatlar bajarilmasa yoki mas’uliyatsiz munosabat tufayli xavfsizlik 5 beruvchiga ham tegishli bo‘ladi. Chunki u xodimga tegishli ko‘rsatma bermagan, zarur o‘qitishdan o‘tkazmagan yoki xavfsizlik choralarini inobatga olmagan bo‘lishi mumkin. Moddiy zarar, jarohatlar va korxonaga etkazilgan iqtisodiy zarar hajmi ham bunday ishlar bo‘yicha muhim omil sifatida inobatga olinadi. Boshqa bir misol, korxonada yong‘in xavfsizligi talablari buzilishi oqibatida kelib chiqqan yirik yong‘in hodisasini ko‘rib chiqish mumkin. Agar bunday yong‘in maxsus o‘t o‘chirish vositalari, suv manbalari yoki evakuatsiya yo‘laklarining mavjud emasligi tufayli keng ko‘lamda tarqalib, odamlar hayotiga xavf tug‘dirsa, javobgarlik to‘g‘ridan to‘g‘ri ish beruvchi zimmasiga tushadi. Chunki u o‘z korxonasida o‘t o‘chirish texnikasi va xavfsizlik belgilari bo‘yicha me’yorlarni buzgan, xodimlarga favqulodda vaziyatlarda qanday harakat qilish lozimligini tushuntirgan mashg‘ulotlarni muntazam o‘tkazmagan yoki bu sohada mas’ul xodimni tayinlamagan bo‘ladi. Bunday holda nafaqat moliyaviy zarar, balki inson salomatligi va hatto o‘lim bilan bog‘liq fojealar ham yuzaga kelishi mumkin. Natijada ish beruvchi qonun oldida javob berishi, katta miqdorda jarimaga tortilishi yoki jinoiy javobgarlikka jalb qilinishi ehtimoldan xoli emas. Har bir ish beruvchi va xodim shuni yaxshi tushunishi lozimki, mehnatda xavfsizlik faqat rasmiy hujjatlar bilan chegaralanmaydi. U har kuni ijro etilishi zarur bo‘lgan majburiyatlar va tavsiyalar tizimidir. Bu tizim muntazam yangilanib borishi, zamonaviy texnologiyalar bilan boyitilishi, o‘rganilgan xatolardan xulosa chiqarilishi, real voqea va hodisalardan kelib chiqib, tegishli profilaktika choralarini ko‘rishni taqozo etadi. Shundagina mehnat jarayonlari xodimlar salomatligini muhofaza qilishga, ishlab chiqarishdagi samaradorlikni oshirishga va umuman ijtimoiy barqarorlikka xizmat qiladi. Shu o‘rinda dalil sifatida xalqaro tajribani ham keltirish mumkin: ilg‘or xorijiy korxonalarda mehnatda xavfsizlik masalasi markaziy o‘ringa qo‘yiladi. Masalan, Yevropa davlatlarida ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy robototexnika va IoT (Internet of Things) texnologiyalari joriy etilishi evaziga odam omili bilan bog‘liq xatoliklar kamaytiriladi, xodimlarning salomatligini doimiy monitoring qilish imkoniyati yaratiladi. Oqibatda, baxtsiz hodisalar soni 35 Nihoyat, to‘rtinchi jihat – ishga yaroqsiz, texnik jihatdan nosoz yoki muddati o‘tgan jihozlardan foydalanish. Bu masala ayniqsa og‘ir sanoat, transport, energetika sohalarida ko‘p uchraydi. Agar ish beruvchi yoki mas’ul shaxslar qurilmalarni belgilangan muddatlarda texnik ko‘rikdan o‘tkazmasdan foydalanishda davom etsa, ehtimoliy avariyalar xavfi ortadi. Shuningdek, xodimlar tomonidan texnikani ishlatish borasida o‘qitishdan o‘tkazilmagan, tajribasiz yoki beparvo munosabatda bo‘lgan shaxslar jalb etilsa, texnikaning nosozligi yanada xavfli oqibatlar keltirib chiqaradi. Masalan, yirik metallurgiya korxonasida muhim agregatlarning nosozligi e’tibordan chetda qolishi ishlov berish jarayonida bo‘ronchi xodimlarning kuyishiga, texnik inshootlarning ishdan chiqishiga, hatto yong‘in kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. Shundan kelib chiqib, qonun hujjatlarida texnika va uskunalarning sozligi, sertifikatlari mavjudligi, periodik ekspertizadan o‘tganligi bo‘yicha qat’iy talablar qo‘yiladi. Agar ish beruvchi yoki ish jarayonini nazorat qiluvchi mas’ul shaxs bu talablarni bajarmasa, huquqbuzarlik deb baholanadi va ma’muriy-jarima choralari hamda boshqa turdagi javobgarlik choralari ko‘rib chiqiladi. Zero, har qanday jihatdan nosoz yoki foydalanish muddati o‘tgan uskunadan foydalanish xodimlarning hayoti va salomatligiga jiddiy tahdid tug‘diradi. Ayniqsa, avto-transport sohasida bu masala og‘ir oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Texnik ko‘rikdan o‘tmagan mashina yoki sinovdan o‘tmagan asbob-uskunadan foydalanish, ayniqsa, jamoat xavfsizligini xatarga qo‘yadi, bu esa yanada jiddiy mas’uliyatni yuzaga keltiradi. Shunday qilib, mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik qoidalarini buzish har qanday tashkilotdagi ishlab chiqarish jarayoniga zarar yetkazadi hamda mazkur huquqbuzarlikka aloqador shaxslarga – ish beruvchidan tortib, bevosita ish jarayonida ishtirok etayotgan xodimlargacha – qonun oldida javob berish majburiyatini yuklaydi. Qonunchilikda ushbu huquqbuzarliklar uchun turli xil choralar nazarda tutilgan. Masalan, eng yengil shaklda ma’muriy jarima yoki ogohlantirish berishdan tortib, jiddiy holatlarda jinoiy javobgarlikkacha bo‘lgan chora-tadbirlar qo‘llanishi mumkin. Agar xodimlarning hayotiga yoki sog‘lig‘iga jiddiy zarar yetkazilgan bo‘lsa, ish beruvchi yoki bevosita qonun buzilishiga sabab 20 XULOSA Amaliyot ko‘rsatmoqdaki, mehnat intizomini mustahkamlash, xodimlar ongida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, javobgarlik choralari bo‘yicha xabardorlik darajasini oshirish, turli qoidabuzarliklarni erta aniqlash va oldini olish orqali, ishlab chiqarish jarayonlari izchil va samarali kechadi. Bunday yondashuvda rag‘batlantirish usullari ham muhim rol o‘ynaydi. Ya’ni, ishlab chiqarish ko‘rsatkichlaridan tashqari, ish jarayonlarida qoidabuzarliklar sodir qilmagan, o‘ziga biriktirilgan hudud yoki uskunada xavfsizlikni saqlagan xodimlarga mukofotlar yoki boshqa turdagi rag‘bat berish, korxonadagi mehnat madaniyati darajasini ko‘taradi. Bu esa barcha uchun manfaatli hisoblanadi: xodim o‘z sog‘lig‘i va xavfsizligi borasida ishonchli himoya ostida ishlasa, ish beruvchi esa barqaror ishlab chiqarish jarayonini davom ettirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, mehnatda xavfsizlik masalalarida loqaydlik yoki xunuk oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan tasodifiy xatolar hech kimni javobgarlikdan ozod etmaydi. Aksincha, bugun boshqalarga arzimas tuyulgan bir yo‘l qo‘yilgan xatolik ertaga korxonada fojiali voqeaning sababi bo‘lib qolishi ehtimoldan xoli emas. Shu bois, qancha ko‘p korxonalar o‘z ichki ish tartibiga mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha aniq mexanizmlar, muntazam monitoring, xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan chora- tadbirlarni joriy etsalar, umuman olganda, butun jamiyatda xavfsiz mehnat muhitini shakllantirishga yo‘naltirilgan sa’y-harakatlar yanada muvaffaqiyatli kechadi. Davlat va jamoat nazorati, ish beruvchilarning qiziqishi hamda xodimlarning mas’uliyatli munosabati uyg‘unlashgandagina mehnat jaryonlarining xavfsizlik darajasi yanada oshadi. Demak, mehnatda xavfsizlik sohasidagi talablarni buzganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish, qay bir ma’noda, xodimlar va ish beruvchilarga ogohlantirish bo‘lib xizmat qiladi. Zero, inson sog‘ligi va hayoti bebaho bo‘lib, uning himoyasini qonuniy kafolatlash va amalda ta’minlash barcha uchun, nafaqat yuridik, balki axloqiy mas’uliyatdir. 42 o zgarishlar, ishlab chiqarishdagi texnologik jarayonlar, ish sharoitlarini yaxshilashʻ hamda ishchi kuchini himoya qilish borasidagi ilmiy yondoshuvlar keng o rganilgan. ʻ O zbekistonda ham mehnat xavfsizligi va muhofazasi masalalari jiddiy ʻ e tiborga olinmoqda. "Mehnatni muhofaza qilish to g risida"gi qonun, ʼ ʻ ʻ ishchilarning xavfsizligi va sog lig ini ta minlashda muhim huquqiy asos ʻ ʻ ʼ hisoblanadi. Biroq, ushbu qonunlarning amaliyotda qanday ishlashini tahlil qilish va mehnat xavfsizligi qoidalarining buzilishiga qarshi kurashish uchun qaysi choralar ko rilishini aniqlash zarur. ʻ Shu bilan birga, mehnat xavfsizligi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlikni belgilovchi huquqiy asoslar va ularga amal qilish masalalari hali ham to liq o rganilmagan. Ayniqsa, mehnat xavfsizligi sohasidagi amaliyotchilar va ʻ ʻ qonun ijodkorlari tomonidan tahlil qilish va yangilanishlar kiritish zarurati mavjud. Bu kurs ishi orqali mazkur masalalarga doir yangi bilimlar taqdim etilishi mumkin. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlikni o rganish, bu sohadagi muammolarni aniqlash va ʻ mehnat xavfsizligi qonunchiligida qanday takomillashtirishlar qilish zarurligini o rganish. ʻ  Mehnat xavfsizligi qoidalari: Mehnat xavfsizligi qoidalarining mohiyati va ularning ahamiyatini o rganish. ʻ  Xavfsizlikka ta sir qiluvchi omillar: Ish joylaridagi xavf-xatarlarni ʼ tahlil qilish va ularga ta sir qiluvchi omillarni aniqlash. ʼ  Qonun va normativ-huquqiy hujjatlar: Mehnat xavfsizligi qonunlari va normativ hujjatlarning tahlili va ularning amaliyotda qo llanilishini ko rib ʻ ʻ chiqish.  Javobgarlik shakllari: Xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlikni tahlil qilish, uning shakllari va amaliy ta sirini o rganish. ʼ ʻ  Prevensiya choralarini ishlab chiqish: Mehnat xavfsizligi buzilishlarini oldini olish bo yicha ilg or amaliyotlarni va takliflarni ishlab chiqish. ʻ ʻ 3 MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN JAVOBGARLIK MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................................................... 2 I.BOB. MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINING HUQUQIY ASOSLARI ........................................................ 5 I.1. Mehnatda xavfsizlik qoidalarini buzish turlari ....................................................................................... 5 I.2. Ish beruvchi tomonidan xavfsizlik talablariga rioya qilmaslik .............................................................. 12 II.BOB. MEHNAT XAVFSIZLIGI QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN JAVOBGARLIK TURLARI ........................ 23 II.1. Mehnatda xavfsizlikni ta’minlash choralari ......................................................................................... 23 II.2. Xodimlarning huquq va majburiyatlari ............................................................................................... 32 XULOSA ...................................................................................................................................................... 42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 43 1 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Tursunov Y. Mehnat huquqi. Darslik. T.: “Moliya”, 2002. 279 b. 2. Tursunov Y. Trudovoe pravo Respubliki Uzbekistan.T.: TDYuI, 2005 y. 3. Tursunov Yu., O’rinboev D. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va mehnat qilish huqvuqining kafolatlari. T., TDYuI, 2008. 4. Tursunov Yu. Xalqaro mehnat huquqi va O’zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligini takomillashtirish muammolari. Monografiya, T., “Fan va texnoloqiya” nashriyoti, 2009., 192 b. 5. Tursunov Yu., Ro‘ziev Sh., Qudratov B. Fermer xo‘jaliklarida mehnat – huquqiy munosabat. T., TDYuI, 2010., B.134. 6. Tadbirkorlik va mehnat qonunchiligi. Qo‘llanma. Risola. T., «Adolat», 2002. 7. Tursunev Yu., Atajanova D. Shogirdlik va yoshlarni kasbga o‘rgatish.. Qo‘llanma. T., TDYuI, 2010., 8. Usmanova M.A., Tursunov Y. Mehnat huquqi. T.: TDYuI, 2006 y. 9. Tursunov Yu., Usmanova M., Raximova Yu. “Mehnat huquqi” Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. T., “Ilm-Ziyo”, 2009. 10. O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga sharhlar. T., TDYuI, 2008. 11. Usmanova M., Tursunov Yu. Mehnat shartnomasi. O’quv qo‘llanma. T., TDYuI, 2007. 12. Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekiston Respublikasida mehnat shartnomalari (kontrakt). T.: “O’qituvchi”, 1-2-tomlar. 1996 y. 528 b. 13. Gasanov M.Yu., Sokolov Ye.A. O’zbekistonning yangi mehnat qonunchiligi. Mehnat shartnomasi (kontrakt). T.: “O’qituvchi”, 1999 y. 512 b. 14. Yegorov V.I., Xaritonova Yu.V. Trudovoy dogovor. M., 2007. 15. Киселев И.Я. Трудовоэ право России и зарубежн ы х стран. Международныэ нормы труда. – М.: Экомо, 2005. 16. Трудовоэ право России / Под ред. Ю, П. Орловского и А.Ф. Нуртдиновой. – М.: МСФ E Р, 2004. 17. Молодтсов М.В., Головина С.Ю. Трудовоэ право России. Учебник для вузов. – М.: Норма, 2003. С. 136. 18. Предпринимате-работодател. М., Банк-союз. 2008.,192 с. 43 balki ma’naviy-axloqiy majburiyat ham hisoblanadi. Mazkur mas’uliyat lozim darajada bajo keltirilmaganda, turli ko‘rinishdagi intizomiy, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik choralariga tortilish ehtimoli yuzaga keladi. Ayni jarayon mehnat samaradorligini pasaytirish, inson salomatligiga zarar yetkazish yoki umuman ayanchli oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkinligi tufayli, mehnat intizomini mustahkamlashda xavfsizlik qoidalariga e’tibor qaratish zarurati ortib bormoqda. Mehnatda xavfsizlik norma va qoidalariga rioya qilishning ahamiyati bir necha omillar bilan izohlanadi. Birinchidan, inson hayoti va salomatligi o‘ta muhim boylik bo‘lib, ular har qanday iqtisodiy yoki ijtimoiy manfaatlardan ustun turadi. Xodimlarning xavfsiz mehnat sharoitida faoliyat yuritishi ularning ruhiy va jismoniy holatini yaxshilash, ishga bo‘lgan rag‘batini oshirish hamda kasbiy rivojlanishlariga sharoit yaratadi. Ikkinchidan, xavfsizlikning ta’minlanishi ish beruvchining obro‘-e’tiboriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan, ishlab chiqarish jarayonida tez-tez baxtsiz hodisalar yoki is accidentlari sodir bo‘ladigan korxonalar jamoatchilik ishonchini yo‘qotishi, ishga yollashda muammolarga duch kelishi yoki investorlarda ehtiyotkorlik uyg‘otishi mumkin. Uchinchidan, davlatchilik nuqtayi nazaridan, mehnatda xavfsizlik darajasining past bo‘lishi iqtisodiy yo‘qotishlar, ijtimoiy himoya choralari uchun ortiqcha xarajatlar, tibbiy muassasalar hamda sug‘urta tizimining haddan tashqari yuklanishi kabi salbiy oqibatlar keltirib chiqaradi. Shunday ekan, mehnat jarayonlarida qonun hujjatlarida belgilangan me’yor va qoidalarga qat’iy rioya qilish har tomonlama manfaatli hisoblanadi. Binobarin, xavfsizlik qoidalarining buzilishi, eng avvalo, inson omili bilan bog‘liq bo‘lib, bunda xodimlarning yetarli malaka yoki ko‘nikmaga ega emasligi, beparvoligi, mas’uliyatsizligi yoki ish beruvchining ishchi-xizmatchilarni o‘qitish hamda ularning kasbiy rivoji, xususan, xavfsizlikka oid ko‘nikmalarini shakllantirish masalalariga bepisand munosabati sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, qurilish sohasida o‘rnatilgan me’yorlarga muvofiq balandlikda ishlashda albatta maxsus himoya uskunalari taqib yurish shart etib belgilanadi. Agar xodim ushbu talablarga beparvo munosabatda bo‘lib, himoya tasmasi yoki kaskasiz ishlasa, 37 shaxsning xavfsizlik borasidagi ongli harakati nafaqat uning o‘zini himoya qiladi, balki butun jamoaning salomatligi va tashkilotning normal faoliyat yuritishi uchun zarur muhitni ta’minlaydi. Uchinchi masala – ish joyida himoya vositalaridan foydalanmaslik – amaliyotda eng keng tarqalgan huquqbuzarliklardan biri hisoblanadi. Himoya vositalari, xususan, boshni, ko‘zlarni, quloqlarni, qo‘l-oyoqni yoki butun organizmni turli texnik ta’sirlar yoki kimyoviy moddalar ta’siridan saqlashga qaratilgan eng asosiy usullardan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining majburiy qismi sifatida ko‘riladi. Qonunchilikka muvofiq, ish beruvchi xodimlar mehnatiga xos bo‘lgan xavf-xatarlardan kelib chiqib, zarur bo‘lgan himoya vositalarini yetarli miqdorda ajratishi, ushbu vositalarning belgilangan muddatlarda almashtirilishi hamda xodimlar orasida noto‘g‘ri foydalanish yoki umuman foydalanmaslik hollarining oldini olishi lozim. Biroq, ko‘pgina holatlarda mehnat muhofazasiga mas’ul bo‘lgan mutaxassisning e’tibori susayishi, ish jadvallarining haddan tashqari tig‘izligi yoki xodimlarning beparvo xatti-harakatlari oqibatida mazkur talablar bajarilmaydi. Natijada ish jarayonida jarohatlar, tan jarohati bilan bog‘liq hodisalar ko‘payadi. Ayniqsa, kimyoviy moddalar bilan ishlashda, yuqori shovqin darajasidagi korxonalarda yoki balandlikda bajariladigan ishlar mobaynida shaxsiy himoya vositalaridan foydalanmaslik, ko‘pincha, jiddiy oqibatlarga olib keladi. Jumladan, maxsus quloqchin taqilmasligi eshitish qobiliyatining zaiflashishiga, ko‘zni himoya qiluvchi ko‘zoynaklar taqilmasligi ko‘rish qobiliyatining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu ma’noda, himoya vositalaridan foydalanmaslik – ham ish beruvchi, ham xodimlar tomonidan mehnat xavfsizligi qoidalariga to‘g‘ri munosabat bildirilmaganini ko‘rsatadigan jiddiy xato hisoblanadi. Natijada nafaqat individual sog‘liq bilan bog‘liq muammolar, balki korxona ma’muriy jazo choralari yoki jarimalar bilan ham yuzma-yuz keladi. Qolaversa, ishlab chiqarish ko‘lami kengaygan sari, butun jamoaning mehnatini mehnatni muhofaza qilish normalariga javob beradigan darajada tashkil etish mas’uliyati ham oshib boradi. 19 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Mehnat xavfsizligi va mehnatda xavf-xatarlarni boshqarish masalalari jamiyatda alohida e tiborga loyiqdir.ʼ Bugungi kunda ishlab chiqarish va sanoat tarmoqlarining rivojlanishi, texnologiyalarning tez o zgarishi, yangi ishlab chiqarish usullari va jarayonlari ʻ xavfsizlikni ta minlashni o zgartirishni talab qiladi. Har yili mehnat muhofazasi ʼ ʻ bilan bog liq yuzlab jarohatlar, hatto halokatli holatlar ro y beradi. Shu sababli, ʻ ʻ mehnat xavfsizligini ta minlash va xavfsizlik qoidalarini buzganlik uchun ʼ javobgarlikni belgilash, ishchilarning sog lig ini va hayotini himoya qilishda ʻ ʻ muhim o rin tutadi. ʻ Xavfsizlik qoidalarining buzilishi natijasida ishchilar og ir jarohatlar ʻ olishlari yoki halok bo lishlari mumkin. Bu esa, nafaqat ishchining shaxsiy ʻ salomatligi va hayotiga salbiy ta sir ko rsatadi, balki ishlab chiqarish jarayonini ʼ ʻ ham to xtatishi, kompaniyaning iqtisodiy holatiga salbiy ta sir o tkazishi mumkin. ʻ ʼ ʻ Shuningdek, mehnat muhofazasi sohasidagi qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar doimiy ravishda yangilanib boradi, bu esa mehnat xavfsizligini ta minlashdagi ahamiyatni yanada oshiradi. ʼ Shu sababli, mehnat xavfsizligi qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik masalasini chuqur o rganish zarurati tug iladi. Bu mavzu, ishchilarning huquqlari, ʻ ʻ xavfsiz ishlash sharoitlari, ish joylaridagi xavf-xatarlardan qanday himoyalanish haqida aniq va dolzarb ma lumotlarni taqdim etadi. Qonunlar va hujjatlar asosida ʼ mehnat muhofazasi tizimi samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlarida yuzaga keladigan xavf-xatarlarni kamaytirish, shuningdek, mehnat xavfsizligini nazorat qilishdagi o zgarishlarni tahlil qilish va bu sohadagi amaliy takliflar ishlab ʻ chiqish, bugungi kunda dolzarb masala bo lib qolmoqda. ʻ Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ Mehnat xavfsizligi va mehnat muhofazasi masalalari bo yicha ko plab ilmiy tadqiqotlar, maqolalar, ʻ ʻ monografiyalar mavjud. Bu masalalar turli mamlakatlarda o rganilgan va ularning ʻ har birida mehnat xavfsizligi uchun javobgarlikni belgilovchi huquqiy va normativ-huquqiy asoslar mavjud. Shuningdek, mehnat qonunchiligidagi 2

MEHNATDA XAVFSIZLIK QOIDALARINI BUZGANLIK UCHUN JAVOBGARLIK

Купить