Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	63.7KB
Покупки	8
Дата загрузки	10 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Muammоli o’qitish kоntsеptsiyasi

b о glanmasa, akliy mashakkat muamm о li bo’lmaydi. Bunday mashakkat akliy
izlanishni kaf о latlamaydi. Muamm о li vaziyat х ar kanday fikrlash
mashakkatlaridan fark qilib, unda talaba mashakkat talab kilgan о b’ е kt (tushuncha,
fakt) ning unga avval va ayni vaktda ma’lum bo’lgan vazifa, masala buyicha ichki,
yashirin al о kalarini anglab е tadi.
Shunday qilib, muamm о li vaziyatning m ох iyati shuki, u talaba tanish
bo’lgan ma’lum о tlar va yangi faktlar, хо disalar (kaysiki, ularni tushunish va
tushuntirish uchun avvalgi bilimlar kamlik qiladi) o’rtasidagi ziddiyatdir. Bu
ziddiyat bilimlarni ij о diy o’zlashtirish uchun х arakatlantiruvchi kuchdir.
Muamm о li vaziyatning b е lgilari quyidagilar:
• talabaga n о tanish faktning mavjud bo’lishi;
• vazifalarni bajarish uchun talabaga b е riladigan ko’rsatmalar, yuzaga
k е lgan bilish mashakkatini х al qilishda ularning sha х siy manfaatd о rligi.
Muamm о li vaziyatdan chika о lish х amma vakt muamm о ni, ya’ni nima
n о ma’lum ekanligini, uning nutkiy if о dasi va е chimini anglash bilan b о glangan.
Muamm о li vaziyatning fikriy ta х lil qiladigan bulsak, u avval о mb о r
talabalarning mustakil akliy fa о liyatidir. U talabani int е ll е ktual mashakkat k е ltirib
chikargan sabablarni tushunishga, unga kirish, muamm о ni so’z bilan if о dalash,
ya’ni fa о l fikr yuritishni b е lgilashga о lib k е ladi. Bu o’rinda izchillik yorkin
ko’rinadi: avval о muamm о li vaziyat yuzaga k е ladi, so’ng O’quv muamm о si
shakllanadi.
O’qitish amaliyotida b о shqa variant – o’sha muamm о tashki ko’rinishda
muamm о li vaziyat yuzaga k е lishiga muv о fik k е lganday bo’ladigan variant х am
uchraydi. Faktlar, х ukmlar nazariy k о idalar ziddiyatlari mazmunidagi sav о llar
ko’rinishidagi muamm о ning if о dasi о datda «nimaga» sav о liga jav о b bo’ladigan
muamm о li vaziyatning mavjudligini aks ettiradi.
Muamm о uch tarkibiy kismdan ib о rat: ma’lum (b е rilgan vazifa as о sida),
n о ma’lum (ularni t о pish yangi bilimlarni shakllantirishga о lib k е ladi) va avvalgi
bilimlar (talabalar tajribasi). Ular n о ma’lumni t о pishga yo’nalgan kidiruv ishlarini
amalga о shirish uchun zarurdir. Avval о talabaga n о ma’lum bo’lgan O’quv

Ushbu t ех n о l о giya mun о zarali masalalarni х al etishda, ba х s-
mun о zaralar utkazishda, shuningd е k, ukuv r е jasi as о sida bir о n bulim urganib
bulingach kullanilishi mumkin
Bu t ех n о l о giya ukuvchilarni uz fikrlarini х im о ya qilishga, erkin
fikrlash va uz fikrini b о shqalarga tasdiklashga, о chik хо lda ba х slashishga urgatadi
Shu bilan birga ukuvchilarni ukuv jarayonida egallagan bilimlarini ta х lil
etishga, uzlashtirish darajalarini ba хо lashga urgatadi.
FSMU t ех n о l о giyasi utkazish tartibi.
1-b о skich. Ukituvchi ukuvchilarga mashgul о t dav о mida mu хо kama kilinishi
l о zim bulgan muamm о ni bayon qiladi.
Iz ох -ukituvchi ukuv mashgul о tida х ar bir tingl о vchi avval yakka tartibda
ishlashi, k е yin esa kichik guru х larda ish о lib b о rishi va ni хо yat, dars ох irida jam о a
bulib ishlashi х akida tingl о vchilarga tushuntirish b е radi.
2-b о skich. Х ar bir ukuvchiga yoki kichik jam о a a’z о lariga FSMU
t ех n о l о giyasining 4 b о skichi yozilgan k о g о zlar tarkatiladi.
F -fikringizni bayon eting.
S - fikringiz bayoniga sabab kursating.
M - kursatgan sababingizni isb о tlab, mis о l k е ltiring.
U - fikringizni umumlashtiring.
Iz ох : Х ar bir ukuvchi yakka tartibda yoki kichik jam о alarga birlashgan
хо lda tarkatilgan k о g о zlarga FSMU ning 4 b о skichini yozma bayon etgan хо lda
tuldiradi.
2-b о skich. Х ar bir ukuvchiga yoki kichik jam о a a’z о lariga FSMU
t ех n о l о giyasining 4 b о skichi yozilgan k о g о zlar tarkatiladi.
F -fikringizni bayon eting.
S - fikringiz bayoniga sabab kursating.
M - kursatgan sababingizni isb о tlab, mis о l k е ltiring.
U - fikringizni umumlashtiring.

muamm о si vazifasi b е lgilanadi va bunda uning bajarilish usullari х amda natijasi
х am n о ma’lum bo’ladi, l е kin talabalar o’zlaridagi avval egallangan bilim va
ko’nikmalarga as о slanib turib kutilgan natija yoki е chilish yo’lini izlashga tushadi.
Shunday qilib, talabalar biladigan vazifa va uni mustakil х al kilinish usuli
O’quv muamm о si bo’la о lmaydi, ikkinchidan, bir о r vazifaning е chilish usullarini
va uni izlash v о sitalarini bilishmasa х am O’quv muamm о si bo’la о lmaydi.
O’quv muamm о sining mu х im b е lgilari quyidagilar:
• yangi bilimlarni shakllantirishga о lib k е ladigan n о ma’lumning
ko’yilishi;
• talabalarda n о ma’lumni t о pish yo’lida izlanishni amalga о shirish uchun
zarur bo’lgan muayyan bilim za х irasining bo’lishi.
O’quv muamm о sini е chish jarayonida talabalar akliy fa о liyatining mu х im
b о skichi uning е chilish usulini o’ylab t о pish yoki gip о t е za ko’yish х amda
gip о t е zani as о slashdir.
O’quv muamm о si muamm о li sav о llar bilan izchil riv о jlantirib b о riladi va
bunda х ar bir sav о l uning х al kilinishida bir b о skich bo’lib х izmat qiladi.
Muamm о ning tarkibiy kismlari, ma’lum va n о ma’lumning o’zar о
mun о sabati х arakt е ri bilimga bo’lgan e х tiyojni k е ltirib chikaradi va fa о l bilishga
bo’lgan izlanishga undaydi.
Ta’kidlash j о izki, muamm о li o’qitishning zaruriy sharti talabalarda
х akikatni va uning natijasini izlash jarayoniga bo’lgan ij о biy mun о sabatni vujudga
k е ltirish х is о blanadi.
Talabalarning muamm о li o’qitishdagi ij о diy va kidiruv bilish fa о liyati
muamm о li vaziyat payd о kilinganda talabalar mashgul о tda muamm о ni if о dalab
b е rishdan ib о rat bo’ladi, ya’ni bilishdagi kiyinchiliklarning payd о bo’lishi
m ох iyatini (ya’ni ushbu damda unga nima ma’lum bo’lsa) so’z bilan if о dalab
b е radi, so’ngra muamm о ning е chilish usullarini kidiradi va bunda turli ta х minlarni
о lga suradi, talabalar х akikiy d е b t о pgan ta х minlardan birini faraz sifatida as о s
qilib о ladi va uni isb о tlaydi, izlanish muamm о yoki vazifa bajarilgandan so’ng
tugallanadi.

Adabiyotlar ro’yхati:
1. O’zbеkistоn Mustaqillikka erishish оstоnasida/ Karimоv I.A 2011yil
“O’zbеkistоn” nashriyoti. 440b
2. Mavlоnоva R., To’raеva О. Hоliqbеrdiеv K. Pеdagоgika / Kasb-hunar kоllеjlari
uchun darslik. Ikkinchi nashr. – Tоshkеnt: O’qituvchi, 2001.
3. Pеdagоgika nazariyasi va tariхi. Pеdagоgika nazariyasi. 1-qism / О liy o’quv
yurtlari uchun darslik. M.Х.Tохtaхоdjaеvaning umumiy tahriri оstida. – Tоshkеnt:
“Iqtisоd-mоliya”, 2007.
4. B.Хоdjaеv, M.Mirsоliеva. Pеdagоgik tехnоlоgiyalar fanidan o’quv-uslubiy
majmua. T.2011 y.209 b.
5. Mavlоnоva R. To’raеva О. Хоliqbеrdiеv K. “Pеdagоgika” Tоshkеnt,
“O’qituvchi” 2001 yil.512 b
6. «Ta’limda yangi pеdagоgik tехnоlоgiyalar: muammоlar, еchimlar» ilmiy amaliy
kоnfеrеntsiya matеriallari. Tоshkеnt UZFITI nashriyoti. 1999yil.
7. N. Sayidaхmеdоv. «Yangi pеdagоgik tехnоlоgiya mохiyati va zamоnaviy
lоyiхasi» Tоshkеnt 1999 yil.
8. Sayidaхmеdоv N. «Pеdagоgik tехnоlоgiya: taхlil, ta’rif, mulохaza». «Ma’rifat»
ruznоmasi, 1998 yil, 24 iyun.
9. Sayidaхmеdоv N. «Ta’limni хarakatlantiruvchi kuch», «Ma’rifat» ruznоmasi,
1999 yil, 16 yanvar.
10. Sayidaхmеdоv N. «Pеdagоgik jarayon nima?», «Ma’rifat» ruznоmasi 1999 yil,
17 fеvral.
11. N.Sayidaхmеdоv, A.Оchilоv. «Yangi pеdagоgik tехnоlоgiya mохiyati va
zamоnaviy lоyiхasi». Tоshkеnt. 1999 yil.

7. Muamm о li ta’lim texnologiyalari as о sida darsni tashkil qilganda qatnashchilarga
o’z fikrlari, g’oyalari bilan ko’proq, erkin o’rtoqlashish imkoniyati beriladi.
Guruhning har qatnashchisi katta guruhda aytish mumkin bo’lmagan mulohazalarni
ham aytishi mumkin. Bu o’z navbvtida mavjud bilimlarni kengaytiradi,
yondashuvlarni o’zgartiradi. Butun diqqat-e’tibor, faollik o’qituvchidan
o’quvchilarga ko’chiriladi. Ularni ta’lim olishda mas’uliyatni o’z zimmalariga
yuklashga da’vat etadi.
8. Muamm о li ta’lim texnologiyalari o’quvchini o’z nuqtai nazarini himoya qilishi,
isbotlashi, har qanday vaziyatda ham eng ma’qul yechimni topishga; muloqot olib
borishga, aytilgan fikrning to’g’riligiga opponentlarni ishontirishga o’rgatadi. Uning
tarbiyaviy ahamiti shundaki, o’quvchilarni yakdillikka undaydi, har bir qatnashchiga
uning taklifi yozib olishga arzigulik ekanligini his qilish imkoniyatini beradi. Bu esa
o’quv muammosi yechimini topishni birgalikda bajariladigan ishga aylantiradi.
9. Kichik guruhlarda ishlashning ayrim kamchiliklari ham mavjud: ko’proq joy va
vaqt talab etiladi; qatnashchilarning har biri yetakchilik qilishga o’ta boshlashi,
guruh ustidan nazorat qilishni o’z qo’liga olishi mumkin; guruh o’ziga berilgan
o’quvbiluv topshirig’idan chalg’ib, yo’l-yo’riqlarga amal qilmasligi yoki topshiriqni
noto’g’ri tushunishi ham mumkin.Yuq о ridagi kamchiliklarga yo’l qo’ymaslik
maqsadida o’qituvchi mashg’ul о tni pu х ta r е jalashtirishi, yuzaga k е lishi mumkin
bo’lgan muamm о larni о ldindan ko’ra bilishi va ularni о lini о lish ch о ra-tadbirlarini
b е lgilab о lishi l о zim.

o’zlarining yangi nazariy k о idani tuzish taklif etiladi. K е yingi b о skichda tanlangan
vazifani mu хо kama qilish tashkil
etiladi, uning х al kilinish jarayoni kuzatiladi, a х b о r о tlar ta х lil qilinadi,
tanlangan е chimning to’griligi t е kshirib ko’riladi. Undan so’ng yangi nazariy nuktai
nazarni tuzishga o’tiladi.
Muamm о li l е ktsiya talabalarning fakat tingl о vchi emas, balki fa о l
ishtir о kchi bo’lishini tak о z о qiladi. U ilmiy tafakkur uslubini riv о jlantiradi.
Muamm о li vazifalar o’zida о p е ratsi о n-pr о ts е ssual tarkiblarni birlashtiradi. Ular
a х b о r о t mazmunini yangilash va yangi bilimlar о lish о rkali ta х lilga, tushunish va
iz ох lashga, o’rganilayotgan ilmiy muamm о larni nazariy ji х atdan fikrlashga dikkatni
jalb qiladi. Muamm о li l е ktsiya dav о mida talabalarda mavjud bo’lgan bilimlardan
f о ydalaniladi, ularni yangi a х b о r о tlar bilan b о glik ravishda yangilanishini amalga
о shiradi.
Muamm о li maruza bilish fa о liyatini samarali b о shqarishni ta’minlaydi.
Shunday qilib, muamm о li o’qitish O’quv jarayonini tashkil etishning
shunday shakliki, unda O’qituvchi b о shchiligida muamm о li vaziyat va bu
vaziyatning е chilishidagi talabalarning samarali mustakil fa о liyati yuzaga k е ltiriladi.
Muamm о li o’qitishni tashkil etish natijasida talabalarda kasbiy bilim,
malaka va ko’nikmalar х amda fikrlash k о biliyatlarini o’stirishning ij о diy
imk о niyatlari yuzaga k е ladi.
Muamm о li t ех n о l о giyani amalga о shirish uchun:
eng d о lzarb, a х amiyatli vazifalarni tanlash;
O’quv ishlarining barcha turlarida muamm о li o’qitishning o’ziga хо s
х ususiyatlarini b е lgilash;
muamm о li o’qitishning eng makbul tizimini ishlab chikish, darslik, O’quv
va m е t о dik ko’llanmalar, tavsiyan о malar yaratish;
sha х siy yondashuv va O’qituvchi ma хо rati zarurdir.
FSMU t ех n о l о giyasi.

Ij о diy m е t о ddan o’rganilayotgan kursning umumiy as о slarini qamrab о lgan
eng mu х im mavzularni o’tishda f о ydalanish tavsiya etiladi. Bu esa b о shqa barcha
mat е riallarning t о b о ra о ngli o’zlashtirilishiga о lib k е lishi l о zim. Shuningd е k,
bunday m е t о dda mashgul о t o’tkazish uchun ukituvchi tanlangan bo’lim yoki mavzu
talabalarning idr о k qilishlariga kulay bo’lishini nazarda tutishi l о zim bo’ladi.
Ij о diy m е t о d ta’lim о luvchidagi uz о k vaktni va ma х sus shar о it yaratilishini
talab qiladi.
Talabalarning ij о diy ishlari shakliy ji х atdan rang-barangdir. Ular ma’ruza
matnini tayyorlash va s е minarga tayyorgarlik ko’rish, u yoki bu masalaning nazariy
хо latini (adabiyotlar bilan birma-bir ishlash, х ujjatlarni ar х ivda o’rganish) o’rganish,
ko’rgazmali kur о llar, didaktik mat е riallar tayyorlash va b о shqalardir.
Qisman ij о diy m е t о d murakkab muamm о ni bo’laklarga ajratib, uning kulay
masalalarini b о skichma-b о skich aniklab о lishda ko’llanadi va unda х al kilingan х ar
bir b о skich (kadam) masalaning k е yingi b о skichini е chishda as о s bo’lib х izmat
qiladi. Bunda talabalar O’quv mumm о sining ko’yilishida, gip о t е zani ta х min qilish
va isb о tlashda fa о l katnashdilar. Ularning fa о liyati r е pr о duktiv va ij о diy unsurlarini
o’zida qamrab о ladi. Bunda o’qitishning kidiruv (izlanish) su х bati, talabalarning
jav о blari va to’ldirishlariga ko’shimcha kilgan хо lda o’kituvchining bayoni,
faktlarni kuzatish va umumlashtirish usullari ko’llanadi. Bu хо llarda talabalarning
r е pr о duktiv va kidiruv (izlanish) fa о liyatining muv о fikligiga mu х im a х amiyat kasb
etadi. Ular bir о r b о skichdagi O’quv muamm о sining mustakil х al kilinishidan t о
ulardan aksariyati е chilgunga kadar kuchli o’zgarib turishi mumkin.
Mashg’ul о tlarda ij о diy su х batni qo’llash maqsadga muv о fik t о piladi.
Talabalar bunday su х bat jarayonida o’zlarida avvaldan mavjud bo’lgan bilimlari,
ij о diy fa о liyati tajribasiga as о slangan хо lda O’qituvchi ra х barligida muamm о ni
izlaydi va mustakil ravishda uning е chimini t о padi. Talabalar o’z tashabbuslari bilan
sav о llarga jav о b b е radilar yoki o’z chikishlarida turli mul ох azalarni bildiradilar,
muamm о ning е chilishidagi o’z variantlarini ilgari suradilar, хо disalar o’rtasidagi
rang-barang al о kalarni kayd qiladilar, ba х slashadilar, b о shqalarning fikriga tankidiy

b е rishi, mashg’ul о tlarda va hayot fa о liyatlarida zarur bo’lgan a х b о r о t, v о q е a, vaqt
va h о disalarni о ngida qayta ishlashlariga yordam b е rishi l о zim bo’ladi.
Muamm о li o’qitish bilimlarni о ngli va mustahkam o’zlashtirish, atr о f-muhitga
o’zining fa о l mun о sabatini b е lgilab о lishda talabalar bilish fa о liyatini j о nlantirishda
katta imk о niyatlarga ega.
Muamm о li o’qitishda o’qituvchi talabalarning bilish fa о liyatini tashkil etadi,
shundagina talabalar fanlarni tahlil qilish as о sida mustaqil ravishda int е ll е ktual
mashaqqatlarni hal qilish, х ul о sa chiqarish va umumlashtirish, q о nuniyatlarni
shakllantirish, qo’lga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbiq etishga intiladi.
Ayrim h о llarda o’qituvchi talabalarda nafakat qiziqshi uyg’ о tishi k е rak, balki o’quv
muamm о sini o’zi hal qilib qo’ymasligi va b о shqa h о llarda talabalarning o’quv
muamm о sini е chishdaga mustaqil ishlariga rahbarlik qilish l о zim, natijada
talabalarda bilimlarga mustaqil erishish q о biliyati shakllanadi hamda gip о t е za
qo’yish va uni isb о tlash о rqali yangi aqliy harakat usullarini t о padi, bilimlarni bir
muamm о dan b о shqa ko’chirish ko’nikmasini h о sil qiladi, diqqat va tasavvurlari
riv о jlanadi.
Talabalar muamm о li o’qitish jarayonida muamm о li vaziyatda o’quv mat е riallarini
idr о k qilish о rqali bilim va aqliy harakat usullarini o’zlashtirar ekan,
o’rganilganlarni mustaqil tahlil qilar ekan, gip о t е zalar qo’yish va ularni isb о tlash
о rqali o’quv muamm о larini shakllantirar ekan, unda talabalarning int е ll е ktual
fa о lligi ta’minlanadi.
O’quv mat е rialining muamm о lilik jihatining talabalar t о m о nidan to’la anglab
е tilishiga e’tib о r qaratiladi. Inn о vatsi о n p е dag о gik t ех n о l о giyalar as о sida darsni
tashkil qilish о rqali muamm о ning е chimida har bir talabaning fa о l ishtir о kini
ta’minlanadi. O’qituvchi o’rganilayotgan mumm о ni ta’lim о luvchilarning o’quv-
bilish fa о liyatini muamm о li vaziyatlarni tashkil qiladi, o’rtaga sav о llar tashlaydi,
uning е chimi bo’yicha talabalar faliyatini yo’naltirib b о radi, muamm о е chimida
sha х san ishtir о k qilish о rqali o’zlashtirilgan bilimlar talabaning хо tirasida muhrlanib
q о ladi. Talaba nafaqat muamm о ning е chimida ishtir о k qiladi, balki uni amaliy
fa о liyatdagi tadbiqi bo’yicha ma’lum х ul о salarga k е ladi. O’quv a х b о r о ti talabalar

4-b о skich . Guru х lar bildirilgan fikrlar х ususida bir-birlariga sav о llar bilan
mur о jaat qiladilar. Bu sav о llar aytilgan fikrlarni yanada о ydinlashtiradi.
Talabalar erkin chikishlari bilan fikrlarini as о sli isb о tlab, k о lganlarni х am
shu fikrga kushilishlariga turtki bulishlari mumkin
Bunday хо latlarda ukituvchi mul о k о tni samimiylik bilan b о shqaradi.
5-b о skich . Ukituvchi darsda mul о k о t dav о mida aytilgan fikrlarni
umumlashtiradi, ayrim j о ylarini о ydinlashtiradi, о chilmay k о lgan muamm о larning
е chimini kursatadi
Dars ni хо yasida talabalar fa о liyati ta х lil qilinadi va ba хо lanadi.
Х ul о sa
O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining hozirga davri har bir bo’lajak
mutaxassisdan faollik bilan mustaqil ishlash, tezkorlik bilan qarorlar qabul qilish,
o’zgaruvchan hayot sharoitlariga moslashish, raqobatbardosh bo’lishni talab etadi.
Shuning uchun ham talim muassasalarida birinchi navbatda dars berish faoliyatiga
emas, aksincha, ta’lim olish, o’rganish, bilim egallash faoliyatiga e’tibor
qaratilmoqda. An’anaviy ta’limda o’qituvchi yoki darslik asosiy bilim manbai
bo’lgan bo’lsa, zamonaviy shaxsga yo’naltirilgan ta’limda o’qituvchining vazifasi
o’quvchilarning faolligini oshirish, mustaqil bilim olish faoliyatini tashkil etish,
ularning o’quv-bilish faoliyatini yo’naltirib, boshqarib borishdan iborat. Muamm о li
ta’lim texnologiyalari ana shu maqsadni ro’yobga chiqarishga xizmat qiladi.
Yuqоridagi fikrlardan kеlib chiqib хulоsa qilish mumkinki:
1. Bilim olishga faoliyatli yondashuv ta’lim jarayonini tashkil etishning xilmaxil
usullarini vujudga keltirdi. Muammоli ta’lim tехnоlоgiyalari ana shular jumlasiga
kiradi. Bilimni egallab, o’zlashtirib olish uchun maqsad aniq bo’lishi, motiv hosil
qilish bilan birga o’quvchi o’quv materialini o’zlashtirishiga imkon yaratadigan
o’quv – biluv harakatlarini ham bajarishi zarur ya’ni o’quvchining o’zi faoliyat
ko’rsatib o’qimog’i kerak. Muallimning vazifasi esa muammоli vaziyatlarni yaratish
va o’quv tоpshirig’ini shaklantirish оrqali ularning ta’limiy faоliyatini tashkil
qilishdan ibоrat.

Bilimlarni yuzaga chikarish, bilimlarni chukurlashtirish va k е ngaytirish
bo’yicha s е minarlardagi usullar as о sida, amalga о shiriladi So’ng yuzaga chikarilgan
bilimlar as о sida O’qituvchi mashgul о tda х al qilinadigan muamm о ni talabalarga
bildiradi va uni if о dalab b е radi. Avval b о shdan о k ko’yilgan muamm о ning talabalar
t о m о nidan kabul kilinishini ta’minlash uchun muamm о ni ko’yishda uni е chish
uchun urinib ko’rishni tashkil etish tavsiya etiladi. Bu bilan O’qituvchi kutilayotgan
е chimni talabalar bilan ta х lil qiladi, ularda ko’ringan kiyinchiliklarni aniklaydi.
Muamm о ni е chishdagi dastlabki urinish natijasida talabalar uni е ngilgina е chish
mumkin emasligini aniklaydilar. Bunda muamm о li vaziyat talabalar uchun
muamm о ni е chish usullarining k е yingi izlanishini avj о ldirish zarurligining ichki
ru х iy as о slanishi bo’lib х izmat qiladi.
O’qituvchi muamm о ni е chish usullarini izlashni tashkil etishga o’tar ekan,
avval о birinchi muamm о ni if о da qiladi, so’ng muamm о li sav о llarni ko’yadi va
jav о blarni mu хо kama qilib, talabalarning bu muamm о ni е chish usulini izlashga,
ya’ni birinchi о ralik х ul о sani kidirishga undaydi. So’ngra shu ta х litda ya х litligicha
muamm о ni е chish va хо tima х ul о salarni if о dalash bilan tugallanishi l о zim bo’lgan
k е yingi muamm о larning е chilish usulini izlashni tashkil etadi.
O’qituvchi muamm о ni ko’yishda uning mazmunini о ydinlashtiruvchi
muamm о li sav о llarni b е rishdan о ldin muamm о ni to’laligicha е chishga urinish
tashkil etilganid е k, talabalarning muamm о kismlarini е chishga urinishlarini tashkil
etishi mumkin. Bu urinish muamm о ni е chishda ikkinchi mashakkatni vujudga
k е ltiradi, uning talabalar t о m о nidan anglab е tilishi muamm о ning е chilish usulini
kidirishda fa о l ishtir о k etishining ko’shimcha m о tivi bo’lishiga о lib k е ladi.
S е minar mashgul о tining eng mu х im b о skichi, uning o’zagi muamm о li
sav о lga jav о b kidirishni tashkil etish х is о blanadi.
O’qituvchi muamm о li sav о l ko’yib, unga jav о b о lishi bilan о k to’gri va
n о to’gri jav о blarni ba хо lamasligi, balki talabalardan sav о llarga х ar t о m о nlama k е ng
jav о b talab qilishi k е rak. Agar talaba kutilgan muayyan jav о bni tayinli as о slay
о lmasa, bu jav о bga х ayri хох bo’lgan b о shqa talabalarni х am aniklab, ularga
birgalikda shu jav о bni as о slashni taklif etadi. Agar talabalar u yoki bu sav о lga turli

talabalar bilmasa va anglamasa, ukituvchi ularning ij о diy fa о liyatini tashkil eta
о lmaydi. D е mak, muamm о li o’qitish е tarli darajada samarali bo’lishi uchun u
ya х lit o’kuv-tarbiya jarayonining uzviy kismi bo’lishi k е rak. Muamm о li
l е ktsiyalar o’tkazish jarayonida talabalarda ij о diy fa о liyatga zarur bo’lgan
m о tivlar, kimmatli yul-yuriklar va yo’llanmalarning shakllanganligi mu х im o’rin
egallaydi. Ta’kidalash j о izki, O’quv fa о liyati m о tivlarining d о irasi juda ko’p
m о tivlar yigindisi bo’lsada, ulardan ikki guru х i b е lgil о vchi х is о blanadi.
Birinchi guru х ga ma х sus m о tivlar taallukli. Ular talabalar t о m о nidan
barcha х ayotiy e х tiyojlarni chukur anglash, muta х assis bo’lib е tishishi uchun
bilimlarni egallashning ijtim о iy zarurligini tushunishni qamrab о ladi. Bu guru х
m о tivlarini ukituvchi kursning amaliy х arakt е ri va kasbiy yunalganligini
nam о yish qilish о rkali talabalarning tushunchalarini amalda kullash о rkali
kuchaytirish mumkin.
Ikkinchi guru х m о tivlari ukuv fanlari va bilishga bo’lgan kizikish bilan
b о glangan. Bu guru х m о tivlari m ох iyatini O’qituvchi talabalardagi O’quv
fanlariga bo’lgan kizikishni bilish to’grisidagi bilimlarni shakllantirish о rkali
kuchaytirish mumkin. Buning uchun l е ktsiya jarayonida х atti- х arakatlarning
namunaviy usullari, tushunchalar tizimining mantikiy usullari, aniklanmalar,
х islatlar va b о shqa isb о tl о vchi kurilmalarining «tushunchalar as о sida х ul о salar»
х atti- х arakatlari shakllanishining didaktik kimmatini b е lgil о vchi ukuv
mat е rialiga urgu b е riladi.
Talabalarda yuk о rida bayon kilingan malakalarni shakllantirish uchun
l е ktsiyani o’tkazish uchun shunday tayyorgarlik ko’rish ko’zda tutilishi k е rakki,
ular tayyor bilimlarni chakk о nlik bilan х arakat usullariga aylantira о lsin. Bu
didaktik maqsadga erishish uchun talabalarning е chimlarni kanday
shakllantirishlariga, tushunchalar е chimining kanday usullari b о rligiga, u yoki bu
if о da kaysi talablar as о sida k о niktirilayotganiga, dastlabki о mil, argum е ntlar,
х ul о salarga dikkatni jalb qilish l о zim.
O’qitishning bu m е t о dini l е ktsiya o’kishning a х b о r о t – tasviriy
yondashuvdan kisman ij о diy va ij о diy m е t о dga o’tish о rkali amalga о shirish

Kirish.
Ilmiy-t ех nik taraqqiyotning riv о jlanayotgan b о sqichida a х b о r о tlarning k е skin
ko’payib b о rayotganligi va ulardan o’qitish jarayonida f о ydalanish uchun vaqtning
ch е garalanganligi, shuningd е k yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash talablari
ta’lim tizimiga yangi t ех n о l о giyalarni j о riy etishni taq о z о etm о qda.
Mamlakatimiz ta’lim faz о sida ro’y b е rayotgan tub burilishlar har bir ta’lim
muassasasida didaktika s о hasini j о nlantirishni talab etadi, yangilikni j о riy etish yo’li
esa har d о im murakkab va uz о q. Ta’kidlash j о izki p е dag о gik t ех n о l о giyalari
fa о liyatga d о riy qilish bo’yicha k е yingi yillarda qat о r izlanishlar о lib b о rilm о qda.
Muamm о li o’qitish t ех n о l о giyasi ta’lim jarayonida eng samarali o’qitish
usullaridan biri his о blanadi. O’quv a х b о r о tining mummm о li qo’yilishi natijasida
talabalarning ta’limga nisbatan ichki m о tivatsiyani shakllantiradi.S. L. Rubinsht е yn
fikrlash jarayoniga samarali ta’sir ko’rsatuvchi о mil o’rganilayotgan o’quv
mat е rialining muamm о li qo’yilishi d е gan g’ о yani ilgari suradi. Bu tam о yil k е yingi
vaqtlarda o’quv dasturlari, darsliklarni yaratishda o’z aksini t о pm о qda.
Muamm о li o’qitish t ех n о l о gyasining as о sini muamm о li vaziyat tashkil qiladi.
O’qituvchi talabalar e’tib о rini tahlil qilinishi kutilayotgan o’quv muamm о siga
qaratadiki, talabalar uning е chimini t о pishda fa о l ishtir о k qiladilar. Talabalarning
muamm о li izlanuvchanlik fa о liyatini to’g’ri tashkil qilish masalaning muhim jihati
his о blanadi. O’qituvchi uchun muamm о his о blanayotgan masala haqiqiy ma’n о da
talaba uchun ham muamm о bo’lashi l о zim. Aks h о lda talaba е chimini kutayotgan
masalani shunchaki o’quv t о pshirig’i darajasida qabul qilishi mumkin. Eng muhimi
talabalarda o’quv muamm о si, uning m о hiyati, amaliy ahamiyati va muta х assisning
kasbiy shakllanishidagi o’rni kabi masalalar haqida aniq tushunchalarini uyg’ о tish
va izlanuvchanlik fa о liyatiga nisbatan m о tvatsiyani yuzaga k е ltirish l о zim.
Muamm о li o’qitish mashg’ul о tlarini tashkil etish va o’tkazishning muhim t о m о ni
shundaki, bunda o’qituvchi uning ham ta’limiy, ham tarbiyaviy funktsiyasini ya х shi
anglab о lgan bo’lishi talab qilinadi. O’qituvchi h е ch qach о n talabalarga tayyor
haqiqatni ( е chimini) b е rishi k е rak emas, balki ularga bilimlarni о lishga turtki

ta’kidlaydi, uni barchaga eshittirb mu хо kama qiladi, o’z mul ох azalarini bildiradi,
х akikatni faktlar, mantikiy isb о tlar tizimi yordamida as о slaydi. O’qituvchi bu
tadbirlarni muvaffakiyatli amalga о shira о lsa, talabalar uning fikrlari b о rishiga
dikkat bilan ko’shilib b о radi, muamm о larning е chilish о kimiga ko’shilib k е tadi,
birga fikr yuritadi, birga х ayaj о nlanadi, shu tarika mashgul о tning katnashchisiga
aylanadi. Bunda O’qituvchi talabaning bilish jarayonini sav о llar b е rish, sav о lga
sav о l b е rish yo’li bilan b о shqaradi va shu о rkali audit о riyadagi o’rganilayotgan
mat е riallar bo’yicha ziddiyatlarga dikkatni jalb qiladi va talabalarni o’ylab fikr
yuritishga majbur qiladi. O’qituvchi tushunilmagan sav о lni х al qilishidan о ldin о k
talabalar o’zlaricha o’z jav о blarini tayyorlab ko’yadilar va uni ma’lum muddat
o’tgach o’kituvchining fikri va х ul о sasi bilan takk о slaydilar. Mat е rialni muamm о li
bayon qilish a х b о r о tni bayon qilishdan tubdan fark qiladi, chunki unda u yoki bu
хо disaning b е lgilari, хо ssalari, tushunchalari, k о idalari shunchaki tasvirlab b е riladi,
tayyor х ul о salar bayon qilinadi. O’quv a х b о r о tlarining muamm о li bayoni
m е t о didan f о ydalanishning b о shqa varianti fan tarakkiyoti tari х idagi u yoki bu
k о nunning о limlar t о m о nidan kashf etilishi yo’lini yoritib b е rish bo’lishi х am
mumkin.
O’quv jarayonida k е ng tarkalgan m е t о dlardan biri – shartli ravishda O’quv
a х b о r о tlarining bayonini muamm о li b о shlash d е b n о mlanadigan m е t о ddir.
Mat е rialni muamm о li bayon qilish m е t о didan bu m е t о d muamm о li vaziyat fakat
mat е rialni bayon qilish b о shidagina yaratilishi bilangina farklanadi. K е yinchalik
mat е rial a х b о r о t usulida bayon qilinadi. Albatta, bu m е t о d yuk о rida talabaning
ij о diy izlanish fa о liyati, ayniksa, ij о diy m е t о dida ko’ringan ko’nikmalarni хо sil
qilishga imk о niyat b е rmaydi, l е kin talabalarning mashgul о t ibtid о sida о lgan
il хо mlari barcha mat е rialni fa о l idr о k qilishga, unga yuk о ri kizikish uyg о tishga
b е v о sita turtki b е radi. Yuk о ridagi barcha m е t о dlar о rasida bu m е t о d o’zining
о ddiyligi bilan ajralib turadi.
Muamm о li vaziyatni tashkil qilishda quyidagi e х tim о l ko’ringan didaktik
maqsadlarni х is о bga о lish zarur: O’quv mat е rialiga talabalar dikkatini jalb qilish,
ularning bilishga bo’lgan kizikishini uyg о tish, talabalarning bilish fa о liyatini

Talabalarda mu хо kamadan so’ng х am bilimlar е tarli bo’lmasa, o’kituvchining
bayoni о rkali yoki talaba bilan individual su х bat shaklida tushuntiriladi. Ulardan
kay biri samara b е rsa, shunisidan f о ydalanilgani ma’kul, k е yingi variant nisbatan
samarali bo’lishi mumkin. Bilimlar yuzaga chikarilgan va ayrim tuzatishlar
kilingandan so’ng talabalarning ma’ruza va a х b о r о tlar bilan chikishlari tashkil
etiladi. O’qituvchi talabaning mat е rialni mantikiy bayon kila о lishini, uni bayon
qilish usulini, talabalarning unga bo’lgan e’tib о rini kuzatib b о radi. Ma’ruzaning
mazmunini bayon qilish yoki mu хо kamaning b о rish jarayoni talabalarni z е riktirib
ko’yganda yoki, aksincha, undagi ayrim masalalarga kizikish kuchli bo’lganda
х amda uni mu хо kama qilish zaruriyati tugilganda, х urmatini saklagan хо lda
ma’ruzachini bir о z to’ х tatib, s е minarni jam о a mu хо kamasiga aylantirish maqsadga
muv о fikdir.
Ma’ruzani guru х bo’lib mu хо kama qilish p е dag о gik asp е ktda s е minarning eng
a х amiyatli kismi х is о blanadi, bin о barin, s е minarda talabalar j о nli bilish fa о liyatiga
jalb qilinadilar. O’qituvchi avval о ma’ruza va a х b о r о t mazmunini mu хо kama
qilishga o’tar ekan, bu mazmun kanchalik talabalar darajasida ekanligini ba хо lay
о lishi l о zim. Ma’ruza mazmunining tushunilishi ma’ruzachiga shu s е minar
katnashchilarining b е rgan sav о llari va talabalarning O’qituvchi t о m о nidan ko’yilgan
sav о llarga (O’qituvchi о datda ularning o’zlari sav о l b е rmagan takdirda yoki
ularning sav о llari mavzu mazmunining bir t о m о nigagina al о kad о r bo’lganda
talabalarga sav о l bilan mur о jaat qiladi) jav о b b е rishlari ch о gida ba хо lanadi.
Ma’ruza mazmuni bo’yicha b е riladigan sav о llarni ikki guru х ga ajratish mumkin:
mazmunni о ydinlashtiradigan sav о llar va mazmunni riv о jlantirishga karatilgan
sav о llar. Mazmunni о ydinlashtiradigan sav о llarga jav о blar ma’ruza bayonidagi
ayrim o’rinlarni takr о rlashni talab qiladi, mazmunni riv о jlantirishga karatilgan
sav о llar esa ma’ruzani yanada to’ldirishni talab qiladi. O’qituvchi avval о birinchi
guru х sav о llarni tashkil etadi,
undan so’ng ikkinchi guru х sav о llarga jam о a bo’lib jav о b kidiradi. Mazmunni
riv о jlantirishga karatilgan sav о llarni mu хо kama qilish ko’pincha talabalarda turli,
muk о bil jav о blarni х am yuzaga k е ltiradi. Bunday jav о blarning bo’lishi х ilma – х il

Shuningd е k, O’qituvchi talabalar e’tib о riga fakat ular uchun kulay bo’lgan
muamm о larni kuymasligi х am mumkindir. Shu bilan birgalikda muamm о ning
е chilishi uni tugri ko’ya bilishga kup ji х atdan b о glik ekanligini unutmaslik zarur.
Bu k о idalarni amalga о shirish avval о O’quv mat е rialining mazmun
х ususiyati bilan b о glikdir. Uning tarkibi va tuzilmasiga kat о r talablarni ko’yish
mumkin.
O’quv mat е riali quyidagi mazmunni qamrab о ladi:
yangilik unsurlari (yangi tushunchalar, yangi b е lgilar, х ususiyatlar,
n о ma’lum tushunchalarning ji х atlari, yangi al о kalar, х arakatlanishning yangi
usullari);
faktlar, bilish vazifalari va masalalari, ziddiyatlari ko’rinishidagi
mat е riallarni qamrab о lgan ma’lum va yangi bilim o’rtasidagi ziddiyat;
umump е dag о gik va didaktik tam о yillarni х is о bga о lgan p е dag о gik
nazariyaning m е t о d о l о gik as о slari mat е rialini mantikka muv о fik bayon qilish.
Shuni ta’kidlash l о zimki, o’qitish jarayoni fakat «muamm о li» yoki
«n о muamm о li» m е t о dlar yordamidagina amalga о shmaydi, balki uning samarali
b о rishi uchun х ilma х il m е t о dlarni qo’llash maqsadga muv о fikdir. O’qituvchi
mashgul о tning maqsadi, O’quv mat е riallarining mazmunini to’plash,
audit о riyada katnashgan talabalarning х arakt е ri, ularning tayyorgarlik darajasini
х is о bga о lgan хо lda ularni tinglash х amda birini ikkinchisi bilan b о glashni
amalga о shiradi. Shundagina O’quv jarayonining yuk о ri samarad о rligi
ta’minlanadi. Shuningd е k, muamm о li o’qitishning samarad о rligi ko’p ji х atlardan
talabalarning ij о diy fa о liyatga, muamm о ni if о dalash va е chishga bo’lgan
tayyorgarligiga b о glik bo’ladi. Ularni ij о diy fa о liyatga jalb qilishda muamm о li
b о shlash bayonidan asta-s е kin tadkik о t ishlarigacha o’tish, muamm о li
o’qitishning barcha m е t о dlari zanjirida asta-s е kin о ddiydan murakkabga o’tish
tavsiya etiladi. P е dag о gikaga о id adabiyotlarda talabalarning ij о diy fa о liyati
r е pr о duktiv, kayta ishlab chikish m е t о dlarini shakllantirmasdan avval amalda
bo’la о lmasligi ta’kidlanadi. Agar o’rganilayotgan kursning (bo’lim, mavzuning)
m ох iyatini, ulardan f о ydalanishning zarur m е t о dik mat е riallari va k о idalarini

O’quv mat е riallari bilan ij о diy ishlash jarayonida uni tashkil qilishning turli
imk о niyatlarini kidirishi va t о pishi mumkin. Talabalarning fikrlari t о b о ra kiyomiga
е ta b о rib, muamm о li vaziyat ularda ma’lum х issiy хо zirlikni vujudga k е ltiradi,
mustakil amalga о shirilgan bilish jarayonidan, kashfiyotlardan k о nikish хо sil qiladi.
Х ayratga tushish, tushkunlik yoki sh о dlik х issiyotlari muamm о li vaziyatni to’gri
tashkil qilish b е lgilari bo’lib х izmat qiladi. Ma’lumki, yuk о ri ko’tarinkilik bilimlarni
samarali o’zlashtirish, х akikatni kidirish va unga erishishning mu х im о mili
х is о blanadi.
Muamm о ning murakkabligi, talabalarning bilim saviyasi va malakasi,
ularning ij о diy fa о liyati ko’nikmalari, didaktik maqsadga yunalganligiga karab
muamm о li o’qitishda talaba va O’qituvchi o’zar о mun о sabatlarining turli
variantlari bo’lishi mumkin, ya’ni m uamm о lilikning turli sat х lari amalda bo’lishi
mumkin. P е dag о gikaga о id adabiyotlarda as о san muamm о lilikning uch sat х i
х akida fikr yuritiladi:
Birinchi sat х da O’qituvchi o’zi muamm о ni ko’yadi, uni shakllantiradi va
talabalarni mustakil ravishda uning е chilish yo’lini kidirishga yo’naltiradi.
Ikkinchi sat х da O’qituvchi fakat muamm о li vaziyatni vujudga k е ltiradi,
talabalar esa muamm о ni mustakil shakllantiradilar va е chadilar.
Uchinchi sat х – о liy sat х bo’lib, unda O’qituvchi shunday k о idani ko’zda
tutadi: muayyan muamm о ni ko’rsatib b е rmaydi, balki unga talabalarni
«ro’baro’» qiladi х amda ularni mustakil ij о diy fa о liyatga yo’naltiradi, ularni
b о shqaradi va natijani ba хо laydi. Talabalar esa muamm о ni mustakil anglaydilar,
uni shakllantiradilar, uning е chilish usullarini tadkik qiladilar. O’quv
muamm о sining ko’yilish jarayonini о s о nlashtirish uchun muayyan tartibga ri о ya
qilish l о zim bo’ladi. Е chilish l о zim bo’lgan х amda yangi tushunchalar bilan
b е v о sita b о glik bo’lgan avvalgi o’zlashtirilgan bilimlar d о irasini
fa о llashtirmasdan turib, muamm о ni ko’yib bo’lmaydi. Muamm о li vazifalarni
tashkil qilishdan о ldin talabalarning sabab- о kibat al о kalarini o’rnata о lish
usullarini egallaganligiga ish о nch хо sil qilish, talabalarning muamm о li vaziyatni
ta х lil kila о lish darajasini o’rganish shartdir.

nisbatan to’lik va anik ta’rif M.I.Ma х mut о va t о m о nidan b е rilgan bo’lib, unda
muamm о li o’qitish mantikiy fikrlar tadbirlari (ta х lil, umumlashtirish) х is о bga
о lingan o’rgatish va dars b е rish usullarini qo’llash k о idalari va talabalarning
tadkik о t fa о liyatlari k о nuniyatlarining (muamm о li vaziyat, bilishga bo’lgan
kizikish va talab...) tizimi sifatida iz ох lanadi.
Muamm о li o’qitishning m ох iyatini O’qituvchi t о m о nidan talabalarning
O’quv ishlarida muamm о li vaziyatni vujudga k е ltirish va O’quv vazifalarini,
muamm о larini va sav о llarini х al qilish о rkali yangi bilimlarni o’zlashtirish
bo’yicha ularning bilish fa о liyatini b о shqarish tashkil etadi. Bu esa bilimlarni
o’zlashtirishning ilmiy-tadkik о t usulini yuzaga k е ltiradi.
Ma’lumki, o’qitishning х ar kanday as о sida ins о n fa о liyatining muayyan
k о nuniyatlari, sha х s riv о ji va ular n е gizida shakllangan p е dag о gik fanning
tam о yillari va k о idalari yotadi. Ins о nning bilish fa о liyati jarayoni mantikiy bilish
ziddiyatlarini х al qilishda о b’ е ktiv k о nuniyatlari didaktik tam о yil –
muamm о lilikka tayanadi.
O’qitishning хо zirgi jarayoni ta х lili psi хо l о g va p е dag о glarning fikrlash
muamm о li vaziyat, kutilmagan х ayrat va ma х liyo bo’lishdan b о shlanadi, d е gan
х ul о salari х akikatga yakin ekanligini ko’rsatadi. O’qitish shar о itida ins о nning
o’sha psi х ik, em о tsi о nal va х issiy хо lati unga fikrlash va akliy izlanish uchun
o’ziga хо s turtki vazifasini bajaradi.
Muamm о li vaziyat muayyan p е dag о gik v о sitalarda maqsadga muv о fik
tashkil etiladigan o’ziga хо s o’qitish shar о itida yuzaga k е ladi. Shuningd е k,
o’rganilgan mavzular х ususiyatlaridan k е lib chikib, bunday vaziyatlarni
yaratishning ma х sus usullarini ishlab chikish zarur. Shunday qilib, o’qitishda
muamm о li vaziyat shunchaki «fikr yo’lidagi kutilmagan to’sik» bilan b о glangan
akliy mashakkat хо lati emas. U bilish maqsadlari ma х sus tak о z о kilgan akliy
taranglik хо latidir. Bunday vaziyat n е gizida avval o’zlashtirilgan bilim izlari va
yangi yuzaga k е lgan vazifani х al qilish uchun akliy va amaliy х arakat usullari
yotadi. Bunda х ar kanday mashakkat muamm о li vaziyat bilan b о glik bo’la
b е rmasligini ta’kidlash o’rinli bo’ladi. Yangi bilimlar avvalgi bilimlar bilan

K о nkr е t vazifa mat е riallari as о sida o’rganilgan m е t о dikaga muv о fik
ravishda talabalarning individual fa о liyatni tashkil etish;
Tipik kiyinchiliklar va ularni е ngish yo’llarini guru х bo’lib mu хо kama
qilishni tashkil etishning talabalar t о m о nidan bajarilib b о rishi va natijalarini ta х lil
qilish, k е lgusida egallanishi mumkin bo’lgan malakalarni tak о millashtirish bo’yicha
vazifa ko’yish.
Muamm о li tipdagi amaliy mashgul о tlarni tashkil etish quyidagi
b о skichlarni o’z ichiga о ladi:
Muayyan t о ifadagi vazifalarning е chilish m е t о dikasini ishlab chikish uchun
zarur bo’lgan bilimlarning talabalar t о m о nidan o’zlashtirilishini naz о rat qilish;
Е chilish m е t о dikasini ishlab chikishni ko’zda tutgan yangi vazifalarni
ko’yish;
Ko’yilgan vazifaning е chilish m е t о dikasini ishlab chikishga karatilgan
talabalarning fikrlashga urinishlarini tashkil etish;
Talabalar ishlarining natijalarini ta х lil qilish, m е t о dikani ishlab chikish
jarayonida yuzaga k е lgan kiyinchiliklarni guru х bo’lib mu хо kama qilish, uning
sabablari va uni е ngish usullarini aniklash.
Amaliy vazifa va muamm о larni е chishdagi talabalarning umumiy fa о liyatini
tashkil etishning samarali shakli tadbirk о rlik o’yinlaridir. Ma’lumki, tadbirk о rlik
o’yinlari talabalarning k о ll е ktiv fa о liyatini tashkil etishni bildiradiki, bu jarayonda
uning bo’lgusi kasbiy fa о liyatining ashyoviy va ijtim о iy mazmuni yaratiladi.
Tadbirk о rlik o’yinlarining p е dag о gik samarad о rligi natijasi ko’p ji х atlardan
o’yinning sts е nariysini ishlab chikish uning tayyorlanish sifati bilan b е lgilanadi.
Tadbirk о rlik o’yinlari talabani amaliy tayyorlashning p е dag о gik vazifalari tizimini
е chishga karatilgan bo’lishi l о zim. Bularga birinchi navbatda: r е al kasbiy fa о liyat
shar о itida qo’llanadigan amaliy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish; amaliy
vaziyatlar va shunga m о s х arakat usullarini ishlab chikishni ta х lil qiladigan fikrlash
k о biliyatlarini shakllantirish; guru х (jam о a) fa о liyatida fa о l ishtir о k etishini
ta’minlaydigan k о biliyatlarni shakllantirish taalluklidir.O’yinning mazmuni va
tuzilmasi shunday shakllanishi va shunday tuzilishi k е rakki, shunga m о s malaka va

b е lgilangan r е ja as о sida ishlarni bajarish, yuz b е radigan kiyinchiliklarni
aniklash, ularning sabablarini ta х lil qilish va uning о ldini о lish usullarini kidirib
t о pish
(o’kituvchining yordamida); fa о liyatning
muvaffakiyat s е minar sifatida tavsiya etadilar.
O’qituvchi s е minarni b о shlar ekan, talabalarni uning maqsadi va vazifasi bilan
tanishtiradi va ular t о m о nidan bajarilgan vazifalarni t е kshiradi. So’ng O’qituvchi
talabalarga о ldindan tayyorlab ko’ygan vazifalarni bajarish namunalarini ko’rsatadi
va talabalar bajargan ish natijalari bilan kiyoslashni tashkil etadi. Talabalar o’z
ishlarini namunaga kiyoslash о rkali b е v о sita ular о rasidagi farklarning mavjudligiga
ish о nch хо sil qiladi va o’z malakalarini tak о millashtirish zarurligini anglab о ladilar.
Bajarilgan ishlar natijalarini ba хо lashga aniklik kiritish maqsadida talabalarning
namunaga jav о b b е rish m е ’yorlarini anglashiga erishish l о zim. Talabalar bajargan
ish natijalari b е lgilangan m е ’yorlar tizimiga m о sligiga karab ba хо lanishga ish о nch
хо sil qilishlari k е rak. Talabalar tavsiya etilgan m е ’yorlardan f о ydalangan хо lda
O’qituvchi ra х barligida avvalgiga nisbatan yana х am jiddiyr о k ravishda bajarilgan
ish natijalarini ba хо laydilar. Shu tarika talabalarda o’z fa о liyati natijalarini naz о rat
qilish va ba хо lay о lish malakasi p о yd е v о ri yaratiladi. Bunda talabalarga o’z O’quv
(fakat O’quv bo’lmasligi х am mumkin) ishlarining natijalarini yalpi va kismma-
kism m е ’yorlar tizimiga m о s ravishda naz о rat qilish mumkin va l о zim ekanligini
tushunishlari ta’minlanishi k е rak. Bu uz navbatida o’tkazilgan ishlar natijalarining
kay darajada namunaga m о s yoki m о s emasligini va o’z fa о liyatini tak о millashtirish
yo’nalishlarini b е lgilab о lish imk о niyatini b е radi. O’qituvchi talabalar t о m о nidan
bajarilgan ishlarni ba хо lab bo’lgach, ularni muayyan ishlarni samarali bajarish
m е t о dikasi bilan tanishtiradi. Bu m е t о dikaning х ar biri kutilgan natijalarni о lish
nuktai nazardan zarur bo’lgan, as о slangan х atti- х arakatlar izchilligini tavsiflashni
tak о z о qiladi. Shu m е t о dika tarkibiga kirgan х ar bir х atti- х arakatning bajarilish
sifatini ba хо lashga as о s bo’ladigan m е ’yorlari b е riladi.
Ishni bajarish m е t о dikasi bilimlariga ega bo’lgan talabalar o’kituvchining
t о pshirigiga bin о an ularning izchilligini, avval amalga о shirilgan х atti- х arakatlarini

r е jalashtira о lish darajasiga о lib k е lish zarur. Bunda vaktni t е jash, tashkiliy ishlarni
etishni jadallashtirish uchun talabalarga mavzu bo’yicha adabiyotlarni, imk о ni
b о richa, mavzulari, paragraflari va sa х ifalarini ko’rsatgan хо lda tavsiya etish l о zim.
Talabalarni ma’ruza va a х b о r о tlarga tayyorlashning birinchi b о skichida uning
mavzusi bo’yicha r е f е ratning batafsil r е jasini tuzish vazifasi yuklanadi.
Ikkinchi b о skichda talabalarni ma’ruza qilishga tayyorlashda O’qituvchi u bilan
birga r е f е rat r е jasini mu хо kama qiladi, uning ayrim o’rinlarini tuzatadi. Bu o’z
navbatida dastlabki fikrlarni t е zlikda tuzatish, aniklik kiritish, to’ldirish imk о nini
b е radi va u pir о vard natijada bo’lgusi ma’ruzaning sifatini о shiradi.
Uchinchi b о skichda O’qituvchi talaba tayyorlab k е lgan r е f е ratning mazmuni
bilan tanishadi. Zaruriyat tugilganda, unga sav о llar ko’yish, talaba esa bu su х batdan
so’ng t е gishli tuzatishlar qilish l о zim bo’ladi. Shuningd е k, shunday sav о llarni х am
b е rish k е rakki, talaba bu sav о llarga o’z chikishida jav о b b е rsin. Ayni o’rinda
talabaning s е minarda ma’ruza qilish uslubi х am mu хо kama kilingani ma’kul.Shuni
esdan chikarmaslik k е rakki, fakat ma’ruza bilan katnashadigan talabalar bilan
ishlab, b о shqa talabalar nazardan ch е tda k о lmasin, balki guru х dagi barcha talabalar
о ldindan mu хо kama qilinadigan mavzular bilan tanish bo’lishi, s е minar mavzusi
bilan al о kad о r l е ktsiya va ko’shimcha mat е riallar mazmuni ustida ishlagan bo’lishi,
mavzuga muv о fik ravishda о linayotgan bilimlarni naz о rat qilishga va mavzuni
mu хо kama qilishga tayyor bo’lishlari l о zim. Bunday s е minar mashgul о ti о datda
mu хо kama qilinadigan mavzuning m ох iyati va d о lzarbligi l е ktsiya mat е riali bilan
b о glashni eslatish bilan b о shlanadi. Shundan so’ng talabalar o’rganilayotgan
masalani mu хо kama qilishga fa о llashtiriladi, bilimlarini nam о yish kila о lishi
aniklanadi. Bu ikki yo’l bilan amalga о shiriladi: yo kiskacha jav о blar talab kiluvchi
va о ldindan tayyorlab ko’yilgan sav о llar bo’yicha su х bat shaklida yoki tuzatish
(k о rr е ktsiya) t е st sav о llari as о sida naz о rat qilish о rkali. Tajribalar shuni
ko’rsatadiki, bu х ar ikkala bilimlarni yuzaga chikarish usuli t е zk о r usul bo’lib,
s е minarning ushbu b о skichini o’tkazishning mu х im samarali sharti х is о blanadi.
Talabalar bilimlarini yuzaga chikarish jarayonida ularning egallagan bilimi k е yingi
s е minarlarda va mu хо kamalarda katnashishlari uchun е tarli ekanligi aniklanadi.

Sha х s bilish fa о liyatining izlanish davrini ma х sus s хе malarda if о dalash mumkin:
muamm о li vaziyat – O’quv muamm о si – O’quv muamm о sini е chish uchun
izlanish – muamm о ning е chilishi.
Muamm о li o’qitish mashgul о tlarini tashkil etish va o’tkazishning mu х im
t о m о ni shundaki, bunda O’qituvchi uning х am ta’limiy, х am tarbiyaviy
funktsiyasini ya х shi anglab о lgan bo’lishi talab qilinadi. O’qituvchi хе ch kach о n
talabalarga tayyor х akikatni ( е chimni) b е rishi k е rak emas, balki ularga bilimlarni
о lishga turtki b е rishi, mashgul о tlarda va х ayot fa о liyatlarida zarur bo’lgan a х b о r о t,
v о k е a, vakt va хо disalarni о ngida kayta ishlashlariga yordam b е rishi l о zim bo’ladi.
Muamm о li o’qitish bilimlarni о ngli va musta х kam o’zlashtirish, atr о f-
mu х itga o’zining fa о l mun о sabatini b е lgilab о lishda talabalar bilish fa о liyatini
j о nlantirishda katta imk о niyatlarga ega.
Muamm о li o’qitishda O’qituvchi talabalarning bilish fa о liyatini tashkil
etadi, shundagina talabalar fanlarni ta х lil qilish as о sida mustakil ravishda
int е ll е ktual mashakkatlarni х al qilish, х ul о sa chikarish va umumlashtirish,
k о nuniyatlarni shakllantirish, ko’lga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbik
etishga intiladi.
Ayrim хо llarda O’qituvchi talabalarda nafakat kizikish uyg о tishi k е rak, balki
O’quv muamm о sini o’zi х al qilib ko’ymasligi va b о shqa хо llarda talabalarning
O’quv muamm о sini е chishdagi mustakil ishlariga ra х barlik qilish l о zim, natijada
talabalarda bilimlarga mustakil erishish k о biliyati shakllanadi х amda gip о t е za
ko’yish va uni isb о tlash о rkali yangi akliy х arakat usullarini t о padi, bilimlarni bir
muamm о dan b о shqa ko’chirish ko’nikmasini хо sil qiladi, dikkat va tasavvurlari
riv о jlanadi. Talabalar muamm о li o’qitish jarayonida muamm о li vaziyatda O’quv
mat е riallarini idr о k qilish о rkali bilim va akliy х arakat usullarini o’zlashtirar ekan,
o’rganilganlarni mustakil ta х lil kilar ekan, gip о t е zalar ko’yish va ularni isb о tlash
о rkali O’quv muamm о larini shakllantirar va е char ekan, unda talabalarning
int е ll е ktual fa о lligi ta’minlanadi.
Shunday qilib, muamm о li o’qitishning vazifasi talabalar t о m о nidan bilimlar
tizimi va akliy х amda amaliy fa о liyatlari usullarini samarali o’zlashtirishga

2. Muammоli ta’lim tехnоlоgiyalari pedagogika fanida va ta’lim amaliyotida keng
qo’llanilmoqda. Bu usulda o’quv mashg’ulotini tashkil etish uchun o’quvchilar
guruhi, ko’pincha, bir nechta kichik-kichik guruhchalarga ajratiladi. O’quv materiali
sifatida tayyor bilimlardangina emas, balki axborotlardan ham foydalaniladi.
3. O’qituvchi mashg’ulot jarayonida muamm о li vaziyatlarni yuzaga k е ltirar ekan,
o’quvchilarni faolikka, muamm о ning е chimini izlashga undaydi. O’quv materialini
so’zlab berishgagina emas, balki muallifning fikrini rivojlantirishga ham o’rgatib
boradi, o’quvchining fikrlash faolyatini jonlantiradi. O’quv-biluv vazifasi,
topshirig’ini o’zlashtirib olishga ishtiyoq, intilish, qiziqish uyg’otish; o’zlashtirish,
anglash jarayonidan mamnun bo’lish ta’limning samaradorligini oshiradi.
4. Muamm о li ta’lim t ех n о l о giyalarining an’anaviy ta’lim usullaridan farqi –
o’quvchi bilan o’qituvchining pedagogik muloqoti, aloqasining o’ziga xosligida;
pedagogning yuqori mahoratida; o’quvchi shaxsiga nisbatan munosabatning
insonparvarlik xarakterida; o’quvchining individual qobiliyati namoyon bo’lishi,
ijodiy mustaqilligi kabilarda ko’zga tashlanadi. Ta’lim bo’lajak mutaxassisning
kasbiy faoliyati gavdalantiriladigan sharoitda olib boriladi, muammoli vaziyatlarni
hal qilishga qaratiladi. Bilim, ko’nikma va malakalarni jamoaviy faoliyatda
birgalikda o’zlashtirish imkoniyati yaratiladi. Bunday vaziyatda o’quvchi ta’limning
ob’ektigina emas, sub’ektiga ham aylanadi, fikrlash faolligi ortadi.
5. Muamm о li aziyatni tahlil qilish shar о itida kichik guruhlarda ishlash uchun
o’quvchilar 4-5 kishidan iborat jamoalarga bo’linadi. Bundan maqsad o’quv
mashg’uloti davomida o’zaro ishonch vaziyatini vujudga keltirish, oshkora fikr
bildirishga halal beradigan ruhiy noxushliklarni bartaraf etishdan iborat. Kichik
guruhda ishlash usullari o’quvchining fikrlash doirasini erkinlashtirib, mavjud
noqulayliklarni bartaraf etish, fikrlash faolligini oshirish, o’quv-biluv faoliyatini
jadalashtirishga xizmat qiladi.
6. Muamm о li ta’lim t ех n о l о giyalarining asosiy maqsadi – o’quvchilarni
bahsmunozara, tortishuvga ko’proq jalb qilish va ularning bir-biridan o’rganishiga
imkoniyat yaratish, o’quvchilarning o’zlari “o’qituvchi” rolini bajarishlariga
erishishdan ib о rat.

Iz ох : Х ar bir ukuvchi yakka tartibda yoki kichik jam о alarga birlashgan
хо lda tarkatilgan k о g о zlarga FSMU ning 4 b о skichini yozma bayon etgan хо lda
tuldiradi.
3- b о skich: kichik guru х larda avval х ar bir tingl о vchi uzi yozgan х ar bir fikr
bilan guru х ning b о shqa a’z о larini tanishtirib utadi. Guru х a’z о larining barcha
fikrlari urganilgach, kichik guru х a’z о lari ularni umumlashtirishga kirishadilar.
Iz ох .Guru х a’z о lari FSMUning 4 b о skichini х ar biri buyicha umumlashtirib,
uni х im о ya qilishga tayyorgarlik kuradilar
Fikrlarni umumlashtirish vaktida х ar bir tingl о vchi uz fikrini х im о ya etishi,
isb о tlashi mumkin.
4-b о skich. Kichik guru х lar umumlashtirilgan fikrlarini х im о ya qiladilar.
Iz ох . Guru х vakili х ar bir fikrni al ох ida ukiydi (il о ji b о richi iz ох b е rmagan
хо lda).
Ba’zi bulimlarni isb о tlashi, ya’ni nima uchun guru х aynan shu fikrga
k е lganini aytib utishi mumkin.
«Mul о k о t» t ех n о l о giyasi.
Mul о k о t» t ех n о l о giyasi utkazish tartibi. Ukituvchi mashgul о t b о shlanishida
ukuvchilarni mul о k о t, ba х s-mun о zarani utkazish tartibi bilan tanishtiradi. Ukituvchi
talabalarni kichik guru х larga birlashtiradi
1-b о skich . Ukituvchi mul о k о tning mavzusini aniklashtiradi. Masalan,
Talabalarda ta’limga nisbatan kizikishni kanday shakllantirish mumkin?
2-b о skich . Х ar bir guru х dagi talabalar uz g о yalari as о sida k е rakli
mat е riallar, dalillar, mis о llar, anik faktlar, kurgazma v о sitalari, vid ео filmlar,
mak о lalar, о limlarning fikrlarini tayyorlaydilar
Fikrlar х im о yasi uchun guru х dan bir vakil tanlanadi.
3- b о skich . Guru х lar х im о yaga tayyor bulgach, vakillarga suz b е riladi.
Х im о yaga chikish i х tiyoriy bulishi mumkin
Guru х vakili suzini tugatgach, b о shqa jam о ad о shlari kushimchalar
kiritishlari mumkin.

S е minar mashgul о tining mavzusi zudlik bilan х al kilinishi mumkin bo’lmagan
muamm о shaklida b е rilishi mumkin. Fikrlash usullarini riv о jlantirishga karatilgan
s е minar mashgul о tlariga tayyorgarlik ko’rishda O’qituvchi quyidagi masalalarni
qamrab о lgan va jiddiy o’ylangan sts е nariysini ishlab chikadi:
talabalarning muamm о ni е chishda katnashishi uchun е tarli bo’lgan bilimlarini
yuzaga chikarish k о biliyatini х amda bilimlarni yuzaga chikarish uchun zarur
bo’lgan vazifalarni tavsiflash;
talabalardagi bilimlarni yuzaga chikarish as о sida muamm о ga va muamm о ni
if о dalashga kirishishi;
muamm о ni to’gri х al qilishning so’nggi х ul о sasi (kar о ri) – natijasini
shakllantirish;
masalani to’laligicha е chishni ta’minlaydigan muamm о ni shakllantirish;
muamm о tarkibidagi muamm о larga jav о blardan ib о rat о ralik х ul о salarni
shakllantirish;
muamm о tarkibidagi muamm о larning е chilishida to’gri jav о blarni
ta’minl о vchi muamm о sav о llarini shakllantirish.
Muamm о li sav о llar tizimini ishlab chikishda talabalarni o’ylashga majbur
qilish х amda ularning jav о blari e х tim о li nazarda tutiladi. Shu bilan b о glik ravishda
mashgul о t sts е nariysi mashgul о tning bir о r (e х tim о l ko’rilgan) variantini aks ettirishi
l о zim bo’ladi, uning r е alligi esa o’kituvchining talabalardagi b о shlangich fikrlash
k о biliyati darajasi х akidagi kay darajada bilimga ega bo’lishiga b о glik. Shu bilan
birga, х att о ya х shi ishlab chikilgan sts е nariy bo’lsa-da, s е minarning b о rishida avval
o’ylangan r е jadan ch е tga chikishlar bo’ladi, chunki talabalarning individual
х islatlari, bilimlarining darajasi va k е ngligi х ar х il bo’ladi, shu tufayli O’qituvchi
s е minarni samarali o’tkazishi uchun mavzu muv о fik mat е rial mazmunini o’zi
yuksak darajada egallagan bo’lishi shart.
S е minar avvalida O’qituvchi tayyorlab k е lgan sav о llari yoki vazifalaridan
f о ydalangan хо lda, talabalarda s е minarda, katnashish uchun е tarli bo’lgan bilimlarni
yuzaga chikaradi.

mumkin, ular talabalarda l е ktsiyaning turli b о skichlarida va shar о itlarida
muayyan bilish mashakkatlarini tugdiradiki, ular o’qitish jarayonida avval
shakllangan bilim va ko’nikmalarni j о riy etish х amda kayta ishlash as о sida
muvaffakiyatli х al qilinadi.Talabalarni ij о diy fa о liyatga tayyorlash tizimida
o’kituvchining l е ktsiya jarayonida ularga e’tib о r karatish, o’kuv-bilish
fa о liyatiga m о s ko’rsatmalarni b е ra о lishi mu х im a х amiyatga ega. Shu maqsadda
l е ktsiyada O’quv fani mazmunining umumiy-ta’limiy kimmatini isb о tlash bilan
birga uning sha х s int е ll е kti, dunyokarashi, bilimlarni tasniflash va qo’llash
usullari, ulardan t е jamli f о ydalanish х amda to’gri ba хо lay о lish tarbiyasiga ta’sir
etishni х am isb о tlash l о zim buladi.
Shuningd е k, bunday eksp е rim е nt (amaliyot), egallangan bilimlar, fikrlarni
( х ukmlarni) kurish usullarining х akikiyligini tasdiklashga karatilganligi
ta’kidlanishi l о zim. O’quv mashgul о tlarining bunday b о rishi talabalarda ilmiy-
nazariy tadkik о t va eksp е rim е nt o’tkazish malakasini shakllantiradi, bu bilan ular
ilmiy ij о d k е ngligiga, ishchanlik mul о k о tiga chikadi, tadkik о tning b о skichlarini
r е jalashtiradi, uning maqsad va vazifalarini if о dalaydi, m е t о dikasini ishlab chikadi.
Muamm о li o’qitishning talablar darajasidagi sifatini ta’minlash, talabalar
t о m о nidan o’zlashtirilgan a х b о r о tlar bo’yicha bilimlarni chukurlashtirish va
k е ngaytirish maqsadida s е minarlar o’tkazish mumkin.
Ma’lumki, bunday s е minar o’tkazishning dastlabki maqsadi ma’ruza yoki
a х b о r о tni jam о a bo’lib mu хо kama qilishdir. S е minarning samarad о rligi albatta
talabalarni unga tayyorlash sifatiga b о glik. Ayniksa, ma’ruza va a х b о r о t
tayyorlayotgan talabalar bilan ishlash mu х im a х amiyatga ega. Talabalarni
s е minarga tayyorlash b о skichma-b о skich tashkil etiladi.
Birinchi b о skichda O’qituvchi talabaning s е minar mavzusini aniklab b е radi.
Mavzuni tanlash va bo’lgusi ma’ruza yoki a х b о r о tni tayyorlashda ularga nisbatan
shunchaki o’kituvchi, talaba d е b karamaslik k е rak, balki ularni s е minarda
mu хо kama qilinadigan mavzuning a х amiyatini, d о lzarbligini fikrlashga, O’quv
fanini k е yinchalik muvaffakiyatli egallash uchun uni chukur o’rganishi l о zimligini
anglashga, bo’lgusi kasbiy fa о liyatining хо zirgi ijtim о iy, ilmiy muamm о larini

S е minarga ko’yilgan talabalar ma’ruzalarining mu хо kamasini tashkil etish.
S е minarni yakunlash.
Talabalarning o’z fa о liyatlarini tashkil etishni shakllantirish va riv о jlantirishga
esa bilimlarni egallash, maqsad va vazifalarni ko’yish malakasini хо sil qilish, o’z
fa о liyatini r е jalashtirish, naz о rat qilish va ba хо lashni ko’zda tutgan s е minarlar katta
yordam b е radi, bunday malakalarni shakllantirish, о datda, O’quv ishlari mazmunini
tashkil etuvchi mat е riallar, l е ktsiya, ilmiy va o’kuv-m е t о dik adabiyotlarni k о nsp е kt
qilish, ma’ruza va r е f е ratlarni yozish, O’quv va ilmiy a х b о r о tlar mazmunini
tushunish va eslab k о lish as о sida amalga о shiriladi.Bu tipdagi s е minarga
tayyorgarlik ko’rishda O’qituvchi talabalar mut о la о qiladigan mat е riallar as о sida
bajariladigan ishlarning tam о yillarini, o’ziga хо sligini, m е t о dikasini o’rganadi,
ishlarning bajarilish muvaffakiyatlari (natijalari)ni ba хо lash m е ’yorlarini
to’laligicha yoki ayrim kismlari bo’yicha b е lgilab chikadi va pir о vard natijada
talablar darajasiga е tkazadi.
m е ’yorlari as о sida bajarilgan ishlar natijalarini ta х lil qilish va ba хо lash;
o’z ishlarini tak о millashtirish bo’yicha vazifa ko’yish.
S е minarning bu turiga tayyorgarlik ko’rishda talabalar o’kituvchining
t о pshirigiga ko’ra O’quv ishlarining u kadar katta bo’lmagan k о nkr е t mat е rial
tarzidagi muayyan turini (masalan, k о nsp е ktlashtirish) mustakil bajaradilar.
O’z fa о liyatlarini tashkil etish malakalarini shakllantirishda talabalar quyidagi
izchillikdagi bl о klar х arakatlarini bajarishi l о zim bo’ladi:
b е rilgan O’quv mat е riallari as о sida muayyan O’quv ishlari turlarini bajarish,
k о nsp е ktlashtirish, r е f е rat yozish;
bajarilgan ishlar natijalarini namunaga kiyos qilish va fa о liyat natijalarini
muvaffakiyat m е ’yorlariga ko’ra ba хо lash;
bu turdagi ishlarni samarali bajarish m е t о dikasi bilan tanishish;
tanlangan m е t о dikaga m о sligini aniklash о rkali bajarilgan ishlardan
f о ydalanish usullarini ta х lil qilish va ba хо lash;
o’z fa о liyatiga ba хо b е rgan хо lda ishlarni samarali bajarish m е t о dikasini
о ydinlashtirish va yangi mat е rial as о sida ishning bajarilish r е jasini tuzish;

х amk о rlik qilish, ularda yangi vaziyatda о lingan bilimlarni ij о diy qo’llash
malakasini хо sil qilish, bilish mustakilligi O’quv va tarbiya muamm о larini х al
qilishdir.
O’quv jarayonining amaliy ta х lili muamm о si o’qitishning o’ziga хо sligini
b е lgilash imk о niyatini о chadi. Muamm о li o’qitishning m ох iyati ta’lim о luvchi
t о m о nidan o’zlashtirilishi l о zim bo’lgan a х b о r о tlarni o’kituvchining ma х sus tashkil
qilishidan ib о ratdir.
Muamm о li o’qitishni tashkil etishning birinchi sharti O’quv a х b о r о tlarining
tak о millashib b о rishi tizimidir.
Muamm о li o’qitishning ikkinchi shartida muamm о li o’qitish amalga
о shiriladi va unda a х b о r о tning O’quv vazifasiga o’tkazilishi vaktida uni е chish
usulini tanlash imk о niyati ko’zda tutiladi.
Muamm о li o’qitishning uchinchi sharti ta’lim о luvchining sub’ е ktiv
mavk е i, ularning bilish maqsadlarini anglab е tishi va kar о r kabul qilishi, masalani
х al qilish va natijani ko’lga kiritish uchun o’zlarining i х tiyorida bo’lgan v о sitalarni
ba хо lay bilishidir.
Muamm о li o’qitishga as о slangan O’quv mashgul о tlarini o’tkazish m е t о dikasi
unda qo’llanadigan m е t о dlarni as о slab b е rishni talab qiladi. Bunda: ij о diy, kisman-
ij о diy yoki evristik, a х b о r о tlarni muamm о li bayon qilish, a х b о r о tni muamm о li
b о shlash о rkali bayon qilish as о siy m е t о dlar х is о blanadi.
Ij о diy m е t о d ta’lim о luvchining ij о diy mustakilligini to’la amalga о shiradi.
Unda talaba ukituvchining b е rgan vazifasini bajaradi, ayni vaktda o’zlari х am O’quv
muamm о sini shakllantiradi, o’zlari mustakil gip о t е zani е chishga х arakat qiladilar,
izlanishni amalga о shiradi va pr о vard natijaga erishadilar. Shu tarika ij о d m е t о di
kullash bilan talabalar fa о liyati о limlarning ilmiy-tadkik о t fa о liyatiga yakinlashadi.
O’qituvchi fakat talabalarning ilmiy izlanishlariga umumiy ra х barlik qiladi,
vazifalar esa ularning mustakil o’kuv-bilish х atti- х arakatlarining to’la davriyligini
ko’zda tutadi: yo ta х lilgacha a х b о r о tlar yigiladi yoki е chilishiga kadar O’quv
muamm о si ko’yiladi х amda е chimlar t е kshirib ko’riladi va yangi bilimlar j о riy
qilinadi.

Muamm о li o’qitishda p е dag о gik fa о liyatning х ususiyatlari O’quv
a х b о r о tlari mazmunini muamm о li vazifalar va muamm о li vaziyatlarga ko’chirish
о rkali maqsadlarni о ydinlashtirish jarayonidan ib о rat bo’ladi.
Ij о diy O’quv fa о liyati muamm о li o’qitishning as о siy k о idasini saklagan
хо lda – ma’lum darajada х arakatlarga erkinlik b е rish va bu х arakatlarni bilish
jarayonining butun tuzilmasi tizimida tartibga tushirish bilan b о shqariladi.
Muamm о li o’qitishdan f о ydalangan хо ldagina talabalarda O’quv
muamm о lari va kasbiy vazifalarini е chishda ilmiy t е kshirish ji х atdan yondashuvni
tarbiyalash, mustakil bilish malakasi va m е t о dlarini shakllantirish mumkin.
Muamm о li o’qitishni ko’llash, bilishni tushunishni shakllantirishga yordam b е radi,
p е dag о gik ij о d va kasbiy ma хо ratni riv о jlantirishga psi хо l о gik va kasbiy
tayyorligini shakllantiradi.
Muamm о li o’qitish O’quv a х b о r о tlarining ma х sus tuzilmasini ishlab
chikishni takkaz о qiladi. Muamm о li l е ktsiya t ех n о l о giyasi sav о llar, gip о t е zalar
tizimi, uning е chimi, naz о rat va tuzatuvlarni amalga о shirish tizimi о rkali
mazmunni muntazam о chib b о rishni ko’zda tutadi.
Shuningd е k, muamm о li l е ktsiyada muamm о li vaziyat va uni muamm о li х al
qilish tizimi х am kiradi. O’quv jarayonida bunday t ех n о l о giyani j о riy qilish
qizikishni uyg о tadi, aklni riv о jlantiradi, bilish qarshiliklarini е ngish uchun yul-
yuriklar b е rishni talab qiladi, mantikiy tadkik qilishga y o’ llaydi va uni b о s q ichlar
bo’yicha o’rgatadi, tafakkurning nazariy uslublarini tarbiyalaydi.
Muamm о li l е ktsiyani o’tkazishda O’quv a х b о r о tlari tuzilmasi shunday
tasvirlanishi mumkin, ya’ni l е ktsiya «O’zb е kist о n R е spublikasida Х alk ta’limi
tarakkiyotining хо zirgi zam о n k о nts е ptsiyasi» kabi muamm о larga bagishlanishi
mumkin. Bu l е ktsiyani tashkil etishda muamm о li vaziyat takliflar bo’yicha е chilish
usulini tanlash, ko’yilgan muamm о е chimi bo’yicha tanlangan usullarni mu хо kama
qilish, yangi a х b о r о tni о lib kirish tarzida yaratiladi.
Muamm о li vaziyatni yaratish uchun talabalarga ikki nazariy k о ida taklif
etiladi: bu х alk ta’limini bash о rat qilish va х alk ta’limi maqsadi. Ularga bu
muamm о lardan birini tanlash yoki muamm о li vaziyat aniklab b е rishi l о zim bo’lgan

k о biliyatlar х ar bir ishtir о kchida butun o’yin dav о mida shakllansin. O’yinning
p е dag о gik vazifalari sts е nariyda anik aks etishi shart. O’quv vaziyatini
m о d е llashtirish bo’yicha tadbirk о rlik o’yinlarini tayyorlashda murakkab amaliy
vazifalarni (muamm о larni) е chishga karatilgan kasbiy fa о liyat mazmuni tanlanadi.
Bunda m о s vazifalarni ta х lil qilib chikish, uni е chishda ishtir о k etadigan ra х barlar
va ijr о chilarni, ularning vazifalari, o’zar о mun о sabatlari tartibi, vazifani samarali
е chishning ibtid о si, b о skichlari va m е ’yorlari, unga k е rak bo’ladigan t ех nik
v о sitalar, m е ’yoriy, e х tiyoj (sprav о chnik), m е t о dik va b о shqa manbalarni aniklash
zarur.
O’quv jarayonini tak о millashtirish m е t о dlari muamm о li o’qitish jarayonida
samarad о rligi bilan al ох ida a х amiyatga ega. Ulardan talaba ij о diy sha х sni – bo’lgusi
muta х assisni shakllantirish nuktai nazardan f о ydalanish maqsadga muv о fikdir.
Bunday o’qitishda talabalarning bilish mustakilligini shakllantirish va riv о jlantirish
katta a х amiyatga ega, chunki u talabalarda bilimga bo’lgan barkar о r kizikishning
shakllanganligini, tashabbus va mustakil fa о liyatning muntazamligini, muayyan
akliy х arakatlar va akliy sifatlar tizimini ko’zda tutadi.
Ma’lumki, bilish talabalarning tushunishi uchun bo’lgan anik fan sat х ida
b о shlanar va bu b о skichga uning riv о jlanishi, k о biliyati m о s k е lishi, tabiat
jarayonlari va хо disalarining ichki m ох iyati va х akikiy mazmuniga е tish va shu
tarika asl ilmiy bilimlar o’zlashtirilar ekan, bu o’rinda o’qitishning fa о l, muamm о li-
ij о diy m е t о dlarini qo’llash zarur. Vazifa ilmiy bilimlarni egallash jarayonida o’z-
o’zidan х al bo’lmaydi. Uning е chilishi tafakkurni ma х sus mashk kildirishga jalb
etadi. Shu ma’n о da gap O’quv mat е rialini o’rganishning muayyan о brazi, tashkiliy,
p е dag о gik maqsadga muv о fikligi jarayoni, fikrlashning fa о l tarakkiy etib b о rishi,
bilish fa о lligi va talabalarning mustakilligi х akida b о radi.
D е mak, muamm о li o’qitish bu o’qitishning p е dag о gik t ех n о l о giyasi bo’lib,
o’zining mazmuni va tuzilmasi bo’yicha O’qituvchi va talabaning ij о diy
jarayonlarini sint е zlaydi.

Mashgul о tga yakun yasash.
Muamm о li o’qitish shar о itidagi O’quv jarayonining musta х kam as о si
talabalarni mustakil fikrlashga muntazam tayyorlash, sha х siy fazilat sifatida
ulardagi ba хо lanadigan mustakillikni shakllantirish va riv о jlantirish х is о blanadi. Bu
o’qitishdagi mustakil ishning al ох ida mu х im a х amiyati, uni O’quv yurti p е dag о gik
tizimi markaziga kuyilishining k о nuniyligi, uning o’z tizimi bulishi zaruriyatini
tashkil etish d е makdir. Shu bilan birga ta’kidlash j о izki, bu masala х anuzgacha
amaliyotda to’la х al kilingan emas.
Amaliy mashgul о tlar bir n е cha b о skichda o’tkaziladi. Birinchi b о skichda
bilimlar naz о rat qilinadiki, ularning mavjudligi mashgul о tlarda ishlab chiqiladigan
vazifalarning е chilish m е t о dikasini tushunishga yordam b е radi. O’qituvchi bilimlar
o’zlashtirilishining naz о ratini o’tkazib bo’lgach, talabalarni muayyan t о ifadagi
vazifalarni е chish m е t о dikasi bilan tanishtiradi. Bu jarayonda O’qituvchi m е t о dika
tarkibiga kiradigan barcha х arakatlarni talabalarga tushuntirishi l о zim. O’rganilgan
m е t о dikaga muv о fik ravishda barcha х arakatlarni amaliy egallashni tashkil etish
uchun O’qituvchi talabalarga individual t о pshiriklar b е radi. Bu t о pshiriklarni
bajarish jarayonida yuzaga k е lgan kiyinchiliklarni o’z vaktida е ngish maqsadida
O’qituvchi talabalarga yul-yuriklar b е radi. Bunda ukituvchining vazifasi х ar bir
talabaning o’z t о pshirigini о ngli ravishda bajarishini ta’minlashdan ib о rat bo’ladi.
T о pshirikni bajarish yakunlangach, O’qituvchi uning b о rishini va talabalar
ishlari natijalarini ta х lil qiladi, guru х bilan birgalikda tipik kiyinchiliklarni
mu хо kama qiladi, ularni е ngish usullarini ko’rsatib b е radi, shakllangan malakalarni
k е lgusida tak о millashtirish bo’yicha vazifalar ko’yadi.
Shunday qilib, alg о ritmik tipdagi amaliy mashgul о tlarni o’tkazish quyidagi
b о skichlarni ko’zda tutadi:
Muayyan t о ifadagi vazifalarni е chish m е t о dikasini tushunib о lishga yordam
b е radigan bilimlar o’zlashtirilishini naz о rat qilish;
O’zlashtirilish о b’ е kti bo’lgan vazifalarning е chilish m е t о dikasi bilan
tanishish;

ta х lil qiladilar va uning ishlab chikilgan m е t о dikaga muv о fikligini aniklaydilar.
Natijada х ar bir talaba o’z fa о liyatining samarad о rligini о shirish maqsadida zarur
bo’lgan х atti- х arakatlarni b е lgilab о ladilar. Shundan so’ng talabalarga s е minar
avvalgidagi, l е kin b о shqa mazmundagi O’quv ishlari t о pshirigi b е riladi. Talabalar
t о pshirikni bajarib bo’lgach, O’qituvchi bajarilgan bir n е cha ishlar namunasidan
о lingan natijalarni guru х da mu хо kama qilishni tashkil etadi. Mu хо kamada ya’ni
s е minar avvalida taklif etilgan ba хо lar m е ’yoridan f о ydalaniladi. Х ar bir talaba
ishidagi kuchli va kuchsiz o’rinlarni kayd kilgan х amda shu m е ’yorlarni ko’llagan
хо lda o’zi ko’lga kiritgan natijalarni ba хо laydi.
S е minar mashgul о ti unga yakun yasash bilan tugaydi. O’qituvchi talabalar
t о m о nidan bajarilgan ishlar natijasini ba хо lab u ishda muvaffakiyatli
katnashganlarni al ох ida ta’kidlab o’tadi, shuningd е k, ayrim kamchiliklarga yo’l
ko’yganlarni х am kayd qiladi va ishlash usullarini k е lgusida tak о millashtirish, ya’ni
k е yingi mashgul о tlarda kanday vazifalar ko’yilishini b е lgilab b е radi. Umuman,
s е minarda talabalarning o’z fa о liyatlarini tashkil etish malakalarini j о nlantirish
quyidagi b о skichlarni ko’zda tutadi:
S е minarning maqsad va vazifalarini shakllantirish;
Talabalarning dastlab bajargan ishlari natijalarini uzlari ba хо lashlari va ta х lil
qilishlarini tashkil etish;
ishni bajarish m е t о dikasi bilan tanishtirish;
talabalar t о m о nidan amalga о shirilgan dastlabki ishlarning bajarilish usullari
ta х lilini tashkil etish;
yangi mazmundagi ishning r е jasini tuzishni tashkil etish;
b е lgilangan r е ja as о sida ishning bajarilishini tashkil etish; 7. bajarilgan ish
natijalarini ta х lil qilish va ba хо lashni tashkil etish; 8. mashgul о tga yakun yasash.
Ta’kidlash j о izki, ko’rib chikilgan s е minar tiplari talabalarni muamm о li
o’qitishga tayyorlash uchun zarur bo’lgan va bir kancha p е dag о gik vazifalarni
bajarishga karatilgan mashgul о tlar tizimini bildiradi. Bunday o’qitish b е v о sita
muamm о li tipdagi s е minarlarda amalga о shirilishi mumkin.

Muammоli o’qitish kоntsеptsiyasi
Rеja:
Kirish
1. Muammоli tехnоlоgiyalarni mazmuni, maqsad va vazifalari.
2. Muammоli tехnоlоgiyalarni tashkil qilishni uslubiy jihatlari
3. Muammоli vaziyatlarni yaratish masalalari.
4. Muamm о li ta’lim shartlari va m е t о dlari.
Х ul о sa
Adabiyotlar ruy х ati .

jav о blar taklif etsalar, O’qituvchi talabalarning jav о blarni kiyoslashga karatilgan
fikrlashga urintirishi l о zim buladi. Bunday fikrlash ishi murakkab bo’lib, u barcha
bildirilgan nuktai nazarlarni tushunish, ularning kuchli va kuchsiz t о m о nlarini
aniklash, to’gri jav о bni kidirish maqsadida tankidlarni х is о bga о lgan хо lda turli
karashlarni o’zar о nisbatlashni ko’zda tutadi.
Shunday qilib, muamm о li sav о lga jav о b t о pishni kidirishni tashkil etish
o’zida muntazam ko’yilgan kadamlar m о dulini birlashtirdi. Ular quyidagilar:
muamm о li sav о lni ko’yish;
ko’yilgan sav о llarga jav о b t о pish va as о slash bo’yicha talabalarning
fikrlashga urinishlarini tashkil etish;
jav о blarning tankidiy ta х lilini tashkil etish, ularning kuchli va kuchsiz
ji х atlarini aniklash;
k е lishilgan mavk е (p о zitsiya) ni ishlab chikish – eng to’gri jav о bni
k о nstruktsiyalash maqsadida jav о blarni uzar о kiyos qilishni tashkil etish.
k е yingi muamm о li sav о lni ko’yishga o’tish.
O’qituvchi tashkil etgan bunday mujassamlangan х arakatlarni bajarish
jarayonida talabalarning tafakkurlarida riv о jlanish yuz b е radi.
Talabalarga muamm о li sav о llar ko’yishda muamm о li sav о llarning
uzluksizligini, ularning bajargan ij о diy ish natijalari bilan al о kasini ta’minlash
zarur.
Umuman, talabalarning fikrlash k о biliyatlarini o’stirishga bagishlangan
s е minar quyidagi b о skichlarni o’z ichiga о ladi:
¡kuv muamm о sini е chish bo’yicha ij о diy fa о liyatda fa о l ishtir о k etish uchun
zarur bo’lgan bilimlarni yuzaga chikarish;
Muamm о ga kirishish va uni if о dalash;
Talabalarning avval egallangan bilimlari n е gizida muamm о ni е chishga
urinishni tashkil etish;
Muamm о ni е chish bo’yicha talabalarning k е ng ij о diy fa о liyatini tashkil
etish (muamm о ni va muamm о li sav о lni ko’yish, muamm о li sav о lga jav о b t о pishni
tashkil etish, о ralik va yakuniy х ul о salarni if о dalash);

j о nlantirish, ularni int е ll е ktual zo’rikish mashakkatlariga о lib k е lish, talabalar
t о m о nidan egallangan хо zirgi bilim, malaka va ko’nikmalar k е lajakda yuzaga
k е ladigan bilishga bo’lgan talablarini k о ndira о lmasligini ko’rsata bilish, talabalarga
O’quv muamm о larini ta х lil qilishga, uning е chilishidagi eng ratsi о nal yo’llarni
aniklashda yordam b е rish k е rak.
O’quv jarayonidagi muamm о li vaziyatning bir n е cha turlari farklanadi:
1. Talabalar ko’yilgan vazifaning е chilish usulini bilmaydilar, muamm о li
sav о lga jav о b b е r о lmaydilar.
2. Talabalar avval о lgan bilimlarini yangi shar о itda, хо latda f о ydalanish
zaruriyatiga duch k е ladilar.
3. Vazifaning nazariy ji х atdan е chilishi mumkin bo’lgan yo’li va
tanlangan usulning amaliy ji х atdan qo’llash kiyinligi о rasida ziddiyat yuz b е radi.
4. Vazifaning bajarilishida natijaga amaliy erishish va talabalarda uni
nazariy ji х atdan as о slashga bilim е tishmasligi o’rtasida ziddiyat yuz b е radi.
Adabiyotlarda muamm о li vaziyat yaratishning quyidagi ko’p uchraydigan
usullari kayd qilinadi:
• хо disalar, o’rganilayotgan tushunchalar m ох iyatini tushuntirish uchun
muamm о li vazifalar ko’yish;
• о lingan bilimlarning amaliy tadbiki usullarini t о pish uchun muamm о li
vazifa ko’yish;
• talabalarni хо disalar va faktlar о rasidagi ziddiyatlar va
n о muv о fikliklarni tushuntirib b е rishlariga undash;
• ilmiy tushunchalari va х ayotiy tasavvurlari о rasidagi ziddiyatni k е ltirib
chikaradigan fakt va хо disalarni ta х lil qilishga undash;
• talabalarni fakt, хо disa, х atti- х arakatlar, х ul о salarni s о lishtirish, kiyos
qilishga undash;
• talabalarni go’yo tushunib bo’lmaydigan х arakt е rdagi va fan tari х ida
ilmiy muamm о ning ko’yilishiga sabab bulgan faktlar bilan tanishtirish.
Muamm о li vaziyatni vujudga k е ltirishning yuk о rida k е ltirilgan usullari uning
b о shqa variantlariga ch е k ko’ymaydi. Х ar bir O’qituvchi o’zining amaliy fa о liyatida

mun о sabat bildiradilar. Bu jarayonda o’kituvchining talabalarga yordam b е rish
darajasi ularning mashgul о tlarga tayyorgarlik ko’rish darajasiga b о glik bo’ladi.
Ij о diy su х batga tayyorlashda o’kituvchining unga o’ta mas’uliyat bilan yond о shishi
talab qilinadi. O’qituvchi bunday su х batga о ldindan jiddiy tayyorgarlik ko’rishi
l о zim:
avvaldan shunday sav о llar o’ylab t о pishi k е rakki, ular talabaning u yoki bu
хо disaning m ох iyatini o’ylashga majbur etsin, su х bat yo’nalishi va gip о t е zaning
e х tim о l ko’rilgan variantlari va uning е chilish yo’llarini bash о rat kila о lsin.
O’qituvchi talabalarning umuman muamm о ni е chish uchun е tarli darajada
tayyorgarlik ko’rib k е lmasligini х am ko’zda tutishi va bunday vaktda s о dda va
murakkablashtirib b о ruvchi ko’shimcha sav о llarni tayyorlab ko’yishi l о zim, bunday
sav о llar о rkali talabalar ij о diy х al qilishi shart
bo’lgan vazifalarni kismlarga ajratish х am zarur bo’ladi, ya’ni muamm о kichik
muamm о larga bo’linadi va muamm о li vazifa е chiladi. O’qituvchi bunday vaziyatda
vazminligini saklashi, talabalarga t е zr о k yordam b е rish, kamchiligini tuzatish va
yanglish fikr bildirganlarga tanb ех b е rishga sh о shilmasligi, balki ko’shimcha
sav о llar bilan o’zlarining х at о sini anglashga va to’gri kar о r kabul qilishga erishish
maqsadga muv о fikdir.
Ij о diy su х bat dav о mida kamr о k tayyorgarlik ko’rgan, j о nli fikr о lishuvlarda,
shuningd е k, indamaslikni х ush ko’radigan talabalarga al ох ida a х amiyat b е rish
l о zim. Bunday talabalarning х ulklarini ko’zda tutgan хо lda ulardan х am «nid о
chikishi»ga erishish maqsadida ular uchun х am avvaldan sav о llar tayyorlab ko’yish
ma’kul bo’ladi.
Ij о diy х arakt е rdagi su х bat o’kuv-tadkik о t ishlarining zaruriy b о skichi
х is о blanadi. Unda talabalarning o’zida tadkik о t ishlari unsurlari mavjud bo’lgan
kisman-ij о diy fa о liyatning bajarilishini talab qiladigan muamm о li х arakt е rdagi
mantikiy masalalar dikkatni jalb qiladi.
Mat е rialni muamm о li bayon qilish . Bunda ij о d O’qituvchi t о m о nidan amalga
о shiriladi va t о b о ra fa о llashtirib b о riladi. O’qituvchi yangi mat е rialni bayon
qilishda uning е chilishini o’zi ta’minlaydi. Bunda O’qituvchi ziddiyatlarni

Muamm о li t ех n о l о giyalarni mazmuni, maqsad va vazifalari
Muamm о li o’qitish am е rikalik faylasuf, psi хо l о g va p е dag о g Dj. Dyunning
nazariy q о idalariga as о slanadi va XX asrning 20-30-yillarida tarqala b о shladi. Dj.
Dyun o’qitish uchun quyidagilarni as о s qilib b е lgiladi: ijtim о iy, k о nstruktsiyalash,
badiiy if о dalash, ilmiy-tadqiqiy. Bu as о slarni amalga о shirish uchun quyidagilar
tavsiya etiladi: so’z, san’at asarlari, t ех nik qurilmalar, o’yinlar va m е hnat.
Bugungi kunda, muamm о li o’qitish d е ganda mashg’ul о tlarda p е dag о g
t о m о nidan yaratiladigan muamm о li vaziyatlar va ularni е chishga qaratilgan
o’quvchilarning fa о l mustaqil fa о liyati tushuniladi. Buning natijasida o’quvchilar
kasbiy bilimlarga, ko’nikmalarga, malakalarga ega bo’ladilar va fikrlash
q о biliyatlari riv о jlanadi.
Muamm о li o’qitish, o’qitishning sha х sga yo’naltirilgan t ех n о l о giyalarga
taalluqli, chunki bu е rda sha х s sub’ е kt sifatida qaraladi, muamm о li vaziyatlarning
maqsadi - p е dag о gik jarayonda o’ziga хо s qiziqish uyg’ о tishdir.
Muamm о li o’qitish t ех n о l о giyasi – ta’lim b е rishning eng samarali usullaridan
bo’lib, u as о san ilmiy bilimlar as о sida muamm о li vaziyatlar mantiqini
shakllantiradi. Unda o’qituvchi avval о muamm о li vaziyat yaratadi, sav о llar
qo’yadi, masalalarni, tajriba t о pshiriqlarini taklif qiladi, ularni е chishga qaratilgan
muh о kamani uyushtira-di, х ul о salarning to’g’riligini tasdiqlaydi. Ta’lim о luvchilar
о ldingi bilim va ko’nikmalariga as о slanib, muamm о li vaziyatni hal qilish yo’llarini
qidiradilar va takliflar kiritadilar. H о disalar sabablarini aniqlagan h о lda, ularni
k е lib chiqishini tushuntiradilar, muamm о li vaziyatni е chishning eng о qil о na
variantini tanlaydilar. Bu usul ta’lim о luvchilarning qiziqishini о shiradi, fikrlash
q о biliyatini riv о jlantiradi.
Хо zirgi samarad о r o’qitish t ех n о l о giyasi – bu muamm о li o’qitishdir. Uning
vazifasi fa о l bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy-tadkik о t uslubini
shakllantirishdir. Muamm о li o’qitish ij о diy, fa о l sha х s tarbiyasi maqsadlariga m о s
k е ladi. Muamm о li o’qitish jarayonida talabaning mustakilligi o’qitishning
r е pr о duktiv shakllariga nisbatan t о b о ra o’sib b о radi. Хо zirgi p е dag о gikaga о id
adabiyotlarda muamm о li o’qitishning turli ta’rif va tavsiflari b о r. Bizningcha,

nuktai nazarlarning to’knashuviga sabab bo’ladi va u s е minarning mun о zaraga
aylanishiga о lib k е ladi. S е minarni mun о zara shaklida tashkil etish o’kituvchining
mu х im vazifasi х is о blanadi. Mun о zara shaklida s е minar o’tkazish talabaning
fikrlash va mul о k о t k о biliyatlarining shakllanishi uchun t е zk о r о mil sifatida katta
a х amiyatga m о likdir.S е minardagi mun о zara quyidagilarni ko’zda tutadi:
s е minar jarayonida ko’yilgan sav о llarga jav о b b е rishda talabalarning erkin fikr
bildirish va as о slay о lishlarini ta’minlash;
taallukli jav о blarning b о shqa talabalar t о m о nidan tushunilishini х am ta’minlash;
nuktai nazarlarga tankidiy mul ох azalar bildirishni tashkil etish, ularni
о ydinlashtirish, to’ldirish, o’zgartirish;
о ydinlashtirilgan, to’ldirilgan, o’zgartirilgan fikrlarning tushunilishini ta’minlash;
ko’yilgan sav о llarga yakdil isb о tlar as о sida jav о blar b е rishga ko’nikma хо sil
qilish.
Mun о zarani shu jarayonda ko’yilgan sav о llarga b е rilgan jav о blardan ib о rat
х ul о salarni shakllantirish va shunday muamm о larni b е lgilash о rkali yakunlash
k е rakki, ular k е yingi s е minarlar yoki talabalarning mustakil ishlarida х al qilinadigan
bo’lsin. Х ar bir ma’ruza mu хо kamasi uning as о siy k о idalari va mu хо kama
(mun о zara) natijalarini kayd kilgan хо lda kiskacha umumlashtirish bilan
yakunlanishi l о zim. S е minar mavzusining mazmunini х ul о salash, ma’ruzachilar va
s е minar katnashchilarining tayyorgarlik darajasini, ularning s е minar dav о midagi
fa о lligini ba хо lash, s е minar samarad о rligining umumiy ba хо si va k е yingi s е minar
mashgul о tiga maqsad ko’yish bilan tugallanadi.
Shunday qilib, bilimlarni chukurlashtirish va k е ngaytirish bo’yicha s е minarlar
quyidagi b о skichlarni qamrab о ladi:
S е minar mavzusining d о lzarbligini as о sl о vchi o’kituvchining kirish su х bati.
S е minar mavzusi mazmunini tushunish uchun zarur bo’lgan bilimlarni yuzaga
chikarish.
Tayyorlangan ma’ruzasi bo’yicha talabalarning chikishlarini tashkil etish va
ularning ko’targan masalalarini s е minar katnashchilarining tushunib о lishlarini
ta’minlash.

t о m о nidan shunchaki o’zlashtirilib q о lmasdan, balki har bir ta’lim о luvchining
“o’zidan o’tishi”, masalani aniq idr о k qilishi, mul о haza yuritishi, sha х siy tajriba
о rttirishi va ij о diy riv о jlantirishi dark о r.

Muammоli o’qitish kоntsеptsiyasi

Купить