Munis lirikasining mavzu ko'lami va obrazlar olami - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	84.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	24 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

ibrohim muxtorov

Дата регистрации 10 Май 2024

70 Продаж

Munis lirikasining mavzu ko'lami va obrazlar olami

Купить

Munis lirikasining mavzu ko'lami va obrazlar olami
MUNDARIJA:
KIRISH. 3
I-BOB. MUNIS HAYOTI VA IJOD YO’LI. 5
1.1. “Do’stlar mensiz dame…”g’azali. 5
1.2. " Savodi ta’lim ". manzumasi 12
II-BOB. MUNIS LIRIKASI 19
2.1. Shermuhammad munis va ogahiy asarlarining matnshunoslik rivojidagi
o’rni
19
2.2. Munis Xorazmiy dunyoqarashida navoiy ijodining o‘rni. 27
XULOSA. 33
FOYDALAINGAN ADABOYOTLAR RO’YXATI. 34
2

KIRISH.
Shermuhammad Munis — o'zbek adabiyotida o'ziga xos o'rin tutgan shoir
bo'lib, uning lirikasida murakkab va chuqur mavzular, shuningdek, boy obrazlar
olami mavjud. Munisning ijodi 19-asr o'zbek she'riyatining rivojlanishida muhim
ahamiyatga ega bo'lib, uning asarlari o'ziga xos uslub va fikr ifodasi bilan ajralib
turadi.
Munis lirikasida sevgi, vatanga muhabbat, insonning ichki kechinmalari va
hayot haqidagi tafakkurlar keng ko'lamda aks etgan. U o'z asarlarida an'anaviy
mavzularni zamonaviy talqin qilishga muvaffaq bo'lgan, bu esa uning ijodini o'ziga
xos va o'ziga jalb etuvchi qiladi.
Munisning shaxsiy hayoti, uning davri va atrof-muhit bilan munosabati,
shuningdek, xalqning ruhiy holati va muammolari uning asarlarida keng qamrovli
tarzda ifodalangan. Ushbu maqolada Munisning lirikasining mavzu ko'lami va
obrazlar olamini chuqurroq o'rganamiz, shuningdek, uning ijodining o'ziga xos
jihatlarini tahlil qilamiz.
Kurs ishining dolzarbligi: Shermuhammad Munisning lirikasini o‘rganish
o‘zbek adabiyotini va uning tarixini chuqurroq anglash uchun muhim ahamiyatga
ega. Uning asarlarida ifodalangan mavzular va obrazlar, nafaqat san'atkorning
shaxsiy kechinmalari, balki o‘z zamonidagi ijtimoiy va madaniy jarayonlarni ham
aks ettiradi. Shuning uchun, Munisning ijodini tahlil qilish orqali o‘zbek
adabiyotining rivojlanishi, xalqning ruhiy holati va madaniyatining o‘zgarishi
haqida ko‘plab ma'lumotlar olish mumkin.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi Shermuhammad
Munisning lirikasini tahlil qilib, uning mavzu ko'lami va obrazlar olamini chuqur
o'rganishdan iborat.
Kurs ishining obyekti: Ushbu kurs ishining obyekti Shermuhammad
Munisning lirikal asarlari hisoblanadi. Munisning she'rlari va boshqa badiiy
ijodlari, shuningdek, uning asarlaridagi asosiy mavzular, obrazlar va badiiy uslubni
o'rganish kurs ishining markazida joylashgan.
3

Kurs ishining predmeti: Ushbu kurs ishining predmeti Shermuhammad
Munisning lirikasida ifodalangan mavzular, obrazlar va badiiy uslubni tahlil
qilishdir. Munisning asarlarida o'ziga xos tasviriy vositalar va uslublar mavjud
bo'lib, ular orqali u inson ruhiyatini, hayotiy kechinmalarini va ijtimoiy
muammolarni badiiy tarzda ifodalaydi.
Kurs ishining vazifalari
Ushbu kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
Munisning asarlarini to'plash: Shermuhammad Munisning lirikasiga oid barcha
muhim asarlarini yig'ish va ularni o'rganish.
Mavzularni aniqlash: Munisning asarlarida aks etgan asosiy mavzularni
aniqlash va ularning badiiy mazmunini tahlil qilish.
Obrazlar va simvollarni o'rganish: Munisning she'rlaridagi tasviriy obrazlar va
simvollarni tahlil qilib, ularning ma'nosi va o'zaro munosabatlarini aniqlash.
Badiiy uslubni tahlil qilish: Munisning ijodida qo'llaniladigan badiiy uslub va
stilistik vositalarni o'rganish va ularning asarlarning umumiy mazmuniga ta'sirini
baholash.
Kurs ishing tuzilishi: bu kurs ishi kirish, asosiy qism 2 ta bob, 4ta bo`lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I-BOB. MUNIS HAYOTI VA IJOD YO’LI.
1.1. “Do’stlar mensiz dame…”g’azali.
Amir Avazbiy o g li Shermuhammad, adabiy taxallusiʻ ʻ Munis Xorazmiy XVIII
asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning boshlarida Xorazmdayashab ijod etgan
shoir, tarixnavis olim, tarjimon, xattot va marifatparvardir.
Munis o zbek adabiyoti, umuman madaniyati tarixida salmoqli o rinni
ʻ ʻ
egallaydi. U muarrix sifatida o zining “Firdavs ul-iqbol” tarixiy asarini yozdi, shoir
ʻ
sifatida devon tuzdi. Tarjimon sifatida tarixiy asarlarni o zbek tiliga tarjima qildi,
ʻ
pedagog sifatida “Savodi ta lim” nomli risola yozdi. Munisning hayoti va ijodini
ʼ
o rganar ekanmiz, avvalo uning adabiy va tarixiy asarlariga murojaat qilamiz. U
ʻ
o zining “Munis ul-ushshoq” devoniga yozilgan so zboshida va “Firdavs ul-iqbol”
ʻ ʻ
nomli tarixiy asarida tarjimai holiga oid anchagina ma lumotlar keltirgan.
ʼ
Munis 1778 yili Xivada tug ildi. “U Xivadagi Qiyot qishloqlik Avazbiy
ʻ
Mirobning o g lidir”. Uning ota-bobolari xonlar saroyida miroblik ishlarini
ʻ ʻ
boshqarib kelganlar.
U yoshlik chog laridan boshlab ilm olishga qiziqib, tarix va adabiyotga mehr
ʻ
qo ydi. Dastlabki ma lumotni Qiyot qishlog ida olib,keyinchalik Xiva
ʻ ʼ ʻ
madrasalarida o qidi. 1800 yilda otasi vafot etgach, Xiva xoni AvazInoq Munisni
ʻ
Xiva saroyining farmonnavis kotibi qilib tayinlaydi. Munis zamonasining mashhur
olim, shoir va san atkorlari bilan yaqin aloqada bo lib, o zini ilm-fan, ma rifatga
ʼ ʻ ʻ ʼ
bag ishladi. O zidan ilgari yashagan shoir va tarixchilarning asarlarini ishtiyoq
ʻ ʻ
bilan o rganadi. Bu hol Munisning quyidagi she rida yaqqol ko zga tashlanadi:
ʻ ʼ ʻ
Voliyi mulki tariqat gar Nizomiydur manga,
Manzili ma niga Xizri roh Jomiydur manga.
ʼ
Xotirimg a Xisraviydin har zamon sho re yetib,
ʻ ʻ
Banda davronning bari shirin kalomidur manga.
Pir Ansoriy so zidan choshni nutqum topib,
ʻ
So zda hosil sharbati yuhyal Nizomiydur manga.
ʻ
Hofizi Sheroz, Lutfiydin taraqqiylar topib,
5

Jilvagoh aqli tasavvufning maqomidur manga.
Yuzima Attor har lahza do koni fayz ochib,ʻ
Doim andin atrparvar jon mashomidur manga.
Fayzi Firdavsiy gahi qo nglum ochib firdavsdek,
ʻ
Goh Xoqoniy futuhining payomidur manga.
Goh ta bim Anvariy nuri bila ravshan bo lub,
ʼ ʻ
Goh Sa diy jomining fayzi mudomidur manga.
ʼ
Topibon ishqi Iroqiydin zamirim nash ayi,
ʼ
Hosil ahli ishqning sho ri tamomi dur manga.
ʻ
Nusxai ta yid Bediddin topib, Fayzi suxan,
ʼ
Ma ni ichra nomayi Iqbol nomidur manga.
ʼ
Qilsa hosil daxp bejo so z aro yo qdir gamim,
ʻ ʻ
Kim bu ma nida Navoiy ruhi homiydur manga.
ʼ
Tong emas, Munis, agar bo lsam Kiromiy qadrikim,
ʻ
Ustozi zohiru botin – Kiromiidur manga.
Bu g azalda keltirilgan ma lumotdan Munisning qator sharq mumtoz
ʻ ʼ
shoirlarining ijodidan bahramand bo lganligi ko rinib turibdi. Munis yoshligidanoq
ʻ ʻ
she r yozish bilan mashg ul bo lgan va o zidan ilgari o tgan tarixchilarning
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
asarlarini zo r havas bilan o rgangan. Shoir birinchi yoshlik devonini 1804 yilda
ʻ ʻ
tuzdi. 1813 yilda barcha she rlarini to plab “Munis ul-ushshoq” deb
ʼ ʻ
nomlangandevon tuzdi.
O zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
ʻ
Sharqshunoslik instituti Sharq qo lyozma asarlar fondida Munis devonlarining bir
ʻ
necha qo lyozma nusxalari saqlanmoqda. Ulardan1330-raqamli qo lyozma Munis
ʻ ʻ
27 yoshga kirgan vaqtda 1804–1805 yili shoir tarjimai holidan ko chirilgan. Devon
ʻ
oxirida quyidagi to rtlik keltirilgan:
ʻ
Muniso, to kmay yigirma yetti yosh,
ʻ
Vah, yigirma yetgi uzra yetti yosh.
Yosh kabi mashg ullik qilmoq nedur,
ʻ
Har qachonkim suhbatishta yetti yosh.
6

Shoirning bu devonidan uning g azallari, muxammaslari, musaddaslari,ʻ
ruboiylari va boshqalar o rin olgan. Devonning oxiida muallifning “Savodi ta lim”
ʻ ʼ
nomli ilmiy asari ham bor bo lib, unda xattotlik qoidalari bayon etilgan.
ʻ
Shoir she riyatida go zallik va muhabbatni kuylagan bo lsada, uning
ʼ ʻ ʻ
g azallarida o sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot ham o z ifodasini topgan.
ʻ ʻ ʻ
Zamonasining ilg or fikrli kishisi sifatida u o zi yashayotgan hayotda faol ishtirok
ʻ ʻ
etdi. Munis tarixnavis olim sifatida Xorazm tarixiga oid qimmatli “Firdavs ul-
iqbol” nomli muhim tarixiy asarini ijod etdi. Olim o z asarini sharq tarixchilarining
ʻ
an anasiga muvofiq hamd va na t bo limlar bilan boshlagan. So ngra o z hayoti va
ʼ ʼ ʻ ʻ ʻ
asarining yozilishi haqida qisqacha ma lumot berib, Xorazm tarixini yozgan.
ʼ
Asar muqaddima, besh bob va xotimadan iborat.
I bobda Odam Atodan to Nuh payg ambar avlodigacha bo lgan hodisalar bayon
ʻ ʻ
etilgan. II bobda Yefasdan Qo ng irot sho basigacha bo lgan Mo g ul hukmdorlari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
davri xususida fikr yuritilgan. III bobda Kurlos avlodiga mansub podshohlar
davrida sodir bo lgan voqealar to g risida yozilgan. IV bobda Eltuzorxonning ota-
ʻ ʻ ʻ
bobolari hayoti tasvirlangan. V bobda Eltuzorxonning tug ilishidan bu asarning
ʻ
yozilib tamom bo lishiga qadar sodir bo lgan voqealar xususida qalam tebratilgan.
ʻ ʻ
Xotima esa olimlar, avliyolar, amirlar, beklar, shoirlar, hunarmandlar haqida
ma lumotlarni o z ichiga oladi.
ʼ ʻ
Munis “Firdavs ul-iqbol” nomli asarini yozib tamomlay olmagan. U qadim
zamonlardan boshlab Muhammad Rahimxon I hukmronliganing yettinchi
yiligacha (1813) bo lgan voqealarni yozishga ulgurgan. Uning bu chala qolgan
ʻ
asarini shogirdi Ogahiy davom etdirgan. Ogahiy bu asarni qanday qilib davom
etdirganligini quyidagicha bayon etadi. Eltuzorxon xonlik qilgan davrda Munisni
chaqirib, Xorazm tarixini yozishni buyuradi. Munis o z asarini Sherg oziyxon
ʻ ʻ
davrigacha yozib yetkazganda Eltuzorxon vafot etadi.
Undan so ng davlat tepasiga uning birodari Muhammad Rahimxon I keladi.
ʻ
Muhammad Rahimxon I Munisga o z asarini davom etdirishni buyuradi. Munis
ʻ
asarni davom etdirarkan, Muhammad Rahimxon I hukmronligining yettinchi yilida
sodir bo lgan voqealarni yozib tamomlaganda, xon 1819 yili Munisga
ʻ
7

Mirxondning mashhur “Rav-zat us-safo” nomli tarixiy asarini o zbek tiliga tarjimaʻ
qilishni buyuradi. Munis bu asarning birinchi jildini o zbek tiliga tarjima qilib,
ʻ
ikkinchisini davom etdirayotganida Muhammad Rahimxon I vafot etadi. Uning
o rniga o g li Ollohqulixon keladi. Bu ham Munisga tarjimani davom etdirishni
ʻ ʻ ʻ
buyuradi. Biroq Munis ikkinchi kitobni oxiriga yetkazaolmay, 1829 yili vafot
etadi. Ollohqulixon taxtga o tirgandan keyin 1839–1840 yili Munisning shogirdi
ʻ
va uning tarbiyasini olgan Ogahiyni chaqirib, 1813 yil voqealarini bayon etish
bilan uzilib qolgan “Firdavs ul-iqbol” asarini davom etdirishni buyuradi. Ogahiy
1813 yildan boshlab Xorazmda sodir bo lgan voqealarni yoza boshlaydi.
ʻ
Tarixnavis olim Munisning “Firdavs ul-iqbol” nomli asari uzoq davrni qamrab
olgan Markaziy Osiyo, ayniqsa Xiva xonligi tarixini o rganishda boy qimmatli
ʻ
tarixiy asardir. Asarda Xorazmning qadimiy davri bilan bir qatorda, Xiva
xonligining 1825 yilgacha bo lgan siyosiy tarixi mufassal bayon etilgan, toj-taxt,
ʻ
boylik uchun olib borilgan kurashlar va shuningdek, Xiva xonlarining qo shni
ʻ
turkman va qoraqalpoq xalqlari bilan bo lgan munosabatlari haqida ham ko plab
ʻ ʻ
ma lumotlar keltirilgan.
ʼ
Asarda Xiva xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini o rganish
ʻ
bo yicha ham anchagina ma lumotlar bor. Xiva xonligining Buxoro, Qo qon
ʻ ʼ ʻ
xonliklari, Rusiya bilan olib borgan diplomatik va savdo-sotiq munosabatlari,
xonliqdagi sug orish, soliq, qurilish ishlari o sha davrda yashagan olimlar, shoirlar
ʻ ʻ
hayoti, ijodi qalamga olingan.
Shunday qilib, Shermuhammad Munis Xorazmiy o z davrining talantli shoiri,
ʻ
atoqli tarixnavis olimi, davlat arbobi va mohir tarjimoni bo lgan. Uning asarlari
ʻ
o zbek xalqi madaniyati tarixini o rganishda ajoyib manba bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ ʻ
SherMuhammad Avazbiy o’g’li Munis Xorazmiy (1778-1829) XVIII asr oxiri
va XIX asrning birinchi yarmida Xorazmda yashab ijod etgan yirik o’zbek shoiri,
mohir tarjimon, iste’dodli tarixnavis va husnixat maktabini yaratgan olimdir. U
“Munisul-ushshoq” devoni, ma’rifiy-tarbiyaviy “Savodi-ta’lim” risolasi, “Firdavs-
ul-iqbol” solnomasi hamda o’zbek tiliga o’girgan “Ravzat-us-safo” (Mirxond)
asari bilan o’zbek xalqi madaniyati tarixi xazinasiga munosib hissa qo’shdi.
8

SherMuhammad Munis 1778 yili Xeva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida mirob
oilasida tug’ildi. Munis uning adabiy taxallusi bo’lib, “ulfat”, “hamdam”, “do’st”
demakdir. Munisning otasi Avazbiy mirob o’z zamonasining fozil va ma’rifatga
mayl bildirgan ilg’or fikrli kishilaridan edi.
Munis boshlang’ich ta’limni o’z qishlog’ida olganidan so’ng Xevadagi
madrasalardan birida tahsil ko’rdi. “Firdavs-ul-iqbol”da ta’kidlanishicha,
madrasada “ilmu fazl”ga chanqoq Munis tengdoshlari bilan “bazmi kitob” qilardi.
Chunonchi, Muhammad Xoksor tomonidan yozilgan (1798 y)
“Muntahaballug’at”dan foydalanilgan o’nlarcha dunyoviy ruhdagi asarlar ana shu
“bazmi kitob”larda munozara va mushohadalarning asosiy mavzusi va manbasi
bo’lganligi to’g’risida Munis o’zining “Firdavs-ul-iqbol” asarida “…
she’rshunoslar va latifago’ylikdan o’zga so’z joriy bo’lmas edi”, deb yozadi.
Shuningdek, Munis “Firdavs-ul-iqbol”da o’z ustozi, madrasa mudarrisi
Saideshonxo’janing etuk shoir, dunyoviy fanlarni chuqur bilimdoni bo’lganligi
to’g’risida ham to’xtalib, murabbiy huzuridagi fozil kishilar suhbati, she’riyat
kechalari uning zehnida ta’sirchan iz qoldirganligini ta’kidlaydi. Munis madrasa
dasturi bo’yicha ta’lim olibgina qolmasdan, balki bo’sh vaqtlarida ilm va ma’rifat
ahllari bilan bo’lgan aloqalari va dunyoviy kitoblarni mustaqil mutolaa qilishga
berilganligi to’g’risida “Munisulushshoq” devoniga yozgan so’z boshisida bunday
deb yozadi: Madrasa sari aylab xirom, Qayu erda ahbob bazm aylasa.
Tarab irtikobig’a azm aylasa,
O’zimni alar ichra solur erdim, Ko’ngul qonguncha bahra olur erdim.
Tabiati jibilliy va kayfiyat iqtizosi bilan ahyonan fuzolo xizmatig’a moyil va
kitobxonlig’ suhbatig’a dohil bo’lar erdim. Sharafi xizmat natoyiji va asari suhbat
mayomini bila tab’imga kayfiyatlar yuzlanib va holatlar dast berib, nazm musiqida
mubayyan va vazn zevari bilan muzayyan bo’lur erdi” (“Munisul-ushshoq”, 6-bet).
Munis Xorazmiy o’z ijodining dastlabki davrlarida zamona ahllaridan adolat,
xalq haqida g’amxo’rlik kutadi, ularni insof va diyonatga, rahm-shafqatga
chaqiradi, hatto ularga bag’ishlab qasidalar yozadi. Saroy hayoti bilan yaqindan
tanishish uning umidlarini puchga chiqaradi. Lekin shunga qaramasdan Munis
9

adolatparvarlik, xalqparvarlik va haqgo’ylik g’oyalarini o’z zamonasi hukmdorlari
ongiga singdirishga harakat qiladi.
Mutafakkirning fikricha, odamlarni rahm va shafqatga, ehson va sadoqatga,
himmat va javonmardlikka da’vat etishni insonparvarlikning ko’rinishlari deb
qaraydigan bo’lsak, unda adolat insonparvarlikni yuzaga chiqaruvchi vositalardan
biridir.
Adolat insonparvarlikka nisbatan torroq tushuncha bo’lib, zero insonparvarlikda
umuman shaxslarning manfaatlari va insoniyat haq-huquqlari himoya qilinadi.
Adolat qilish oqni-oq, qorani-qora deyishdan iborat. Adolatning nihoyasida har
kim qilmishiga yarasha yo taqdirlanishi kerak yo jazolanishi lozim. Mana shu
jihatdan adolatparvarlik va insonparvarlik qisman farqlanadilar.
Munisning fikricha, mamlakat osoyishtaligi va erkinligini ta’min etishning
muhim vositalaridan biri-adolatdir. Adolat xalq manfaatini nohaqlik, adolatsizlik,
zo’ravonlikdan himoya qiluvchi vosita sifatida xizmat qilishi kerak. Adolat
podshoh bilan uning fuqarolari o’rtasidagi munosabatni belgilovchi mezondir.
Adolat va odil sudlov ishlari yo’lga qo’yilgan mamlakatning podshohigina xalq
hurmatiga sazovordir. Ana shunday davlat boshlig’igagina fuqarolar chin
ko’ngildan xizmat qiladi. Fikrimizning isboti uchun quyidagi baytni keltiramiz:
Sabot istasang, mulk bunyodig’a, Adolat bila et ulus dodig’a.
Mutafakkir aytmoqchi, agar podshoh o’z mamlakatining gullab-yashnashi,
o’zining uzoq umr ko’rishini va umrining oxiriga qadar toj kiyib, taxtda o’tirishini
istasa, huzuriga arz bilan kelganlarning arzini tinglab, ularni mamnun qilishi lozim.
Chunki o’sha mamnun odam umrining oxirigacha bu hukmdorning duosida
bo’ladi, boz ustiga hammaga uning ta’rifini qiladi, o’zi sadoqat bilan xizmat qiladi,
boshqalarni ham sidqidildan xizmat qilishga undaydi.
Adolat qilinsa, mamlakat xalqlari tinch va osuda, farovon hayot kechiradilar.
Ularning yaratgan boyliklari o’zlariga nasib qiladi, tinch mehnat qilish bilan
ertaning tashvishida bo’lmaydilar, ya’ni erta-indinlik eguliklarini g’amlab
qo’yadilar, birovning moliga boshqa odam ko’z olaytirmaydi. Bordiyu biron
nobakor chiqib qolib zo’ravonlik bilan biror kishining molini o’zlashtirmoqchi
10

bo’lsa, u adolatli hukmdor tomonidan o’z jazosini oladi. Mana shunday
siyosiyhuquqiy g’oyani Munis quyidagi bayt orqali ifodalaydi: Adolatdin o’ldi el
osoyishi,
El osoyishi–mulk oroyishi.
Munisning fikricha, qaysi mamlakatning hukmdori odil bo’lsa, o’sha
mamlakatda odamlar to’q va farovon yashaydilar. Chunki hamma ham tabiatan
adolat va farovonlikni istaydi:
Qayu mulkkim shohi odildurur, Anga barcha el ko’ngli moyildurur.
Zotan, Munisning bu baytidagi siyosiy g’oya mazmuni Aristotelning
Iskandarga qilgan nasihatini eslatadi: «Bilgilki, adolat buyuk va qudratli xudoning
er yuzidagi o’lchovidir. Uning yordamida zaif bo’lgan haq odam, kuchli bo’lgan
nohaqdan o’z haqini oladi».
Munis shohlarni ikkiga-odil va zolim shohlarga ajratadi. U «adolat mulkini
tuzatib» o’z qo’li ostidagi fuqaroning och va to’qligidan xabardor hukmdorni odil
va dono podshoh deb ta’riflaydi:
Shoh uldurki, adolat ila mulkin tuzatib, Bo’lsa g’amgin fuqaro ochig’a, xurram
to’qig’a.
Munisning fikricha, adolat qilgan shoh shon-shuhratlarga burkanadi. U adolat
qilganida butun xalq xushnud bo’ladi. O’z bandalarining mana shunday
mamnuniyat bilan yashayotganlariga sababchi bo’lgan adolatli hukmdordan
parvardigorning o’zi ham mamnun bo’ladi. Zero, xudo ham bunday xalqparvar va
adolatparvar hukmdorning baxtini, saodatini, taxtu ravonini mustahkamlaydi:
Sharaf ko’rki shahdin adolat chog’i, Erur xalq xushnud, xoliq dog’i.
Ham ozodavashlar bo’lib bandasi, Ham a’doyi sarkash sarofkandasi.
Ko’rinadiki, Munis avvaliga elning duosi, so’ng parvardigorning ko’ngliga
yoqadigan gaplar bilan podshoh va uning hukmdorlarini adolatga chorlaydi. Zotan,
adolatli hukmdorning ovozasi etti iqlimga ketadi, nomi shuhratga burkanadi.
Podshoning asosiy vazifasi va burchi mamlakatda adolat bilan hukm yurgizish,
xalqqa zulm qiluvchi amaldorlarni o’z vazifalaridan chetlatish yo’li bilan adolatni
uzil-kesil o’rnatishdan iboratdir.
11

Jamiyatda adolatsizlik, zo’ravonlik, jabr-zulm, o’zaro nizolarning guvohi
bo’lgan Munis, ba’zan podshoh va uning amaldorlariga o’ziga xos yo’l-yo’riqlar
ko’rsatadi va pand-nasihatlar qiladi. Masalan, bir o’rinda Munis podshoh saroy
amaldorlarini tanlashda ham adolat bilan ish tutmog’i kerak, ya’ni jabr-zulmga
moyil odamlarni amaldorlikka yaqinlashtirmaslik kerakki, buning natijasida bir
kun dushmanlar bu ishdan foydalanadilar va davlat siyosatiga shikast etkazadilar:
Desang, a’lo shikasti davlatimga topmasunlar dast,
Yig’ atrofingga, ey shoh, adl birla pesha pas ahbob.
1.2. " Savodi ta’lim ". manzumasi
Insonga nisbatan rahm-shafqatsiz, mehr-muruvvatsiz kishilar qanday mansab
yoki mavqe’da bo’lishlariga qaramasdan, jazo olishlari kerak bo’lgan kishilardir.
Shuning uchun Munis podshoh, ya’ni mamlakatning oliy qozisini adolat bilan ish
yuritishga, zolimlarni jazolashga chaqiradi. Agar bosh hakam-podshoh adolat qilar
ekan, insonparvarlikni o’ziga shior qilib olar ekan, unda butun mamlakat unga
ergashadi, ergashmaganlar esa o’z jazosini oladi. Shunday ekan, mutafakkir
birinchi galda shoh ehtiyot bo’lishi va bilib-bilmasdan jabr zulm qilib qo’ymasligi
kerak, degan g’oyani ilgari suradi.
Shermuhammad Avazbiy o’g’li Munis XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida
Xorazmda yashab ijod etgan yirik o’zbek shoiri, tarixchisi, tarjimoni va xattotidir.
U “Munis ul-ushshoq” devoni, ilmiy – ma’rifiy ruhdagi “Savodi ta’lim” risolasi,
“Firdavs ul -iqbol” hamda forsiydan o’zbek tiliga o’girgan “Ravzat us - safo”
(Mirxond) asari bilan o’zbek madaniyati xazinasini boyitdi.
Shermuhammad Munis 1778 yilda Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida Avazbey
mirob oilasida dunyoga keldi. U ibtidoiy ta’limni Qiyot qishlog’i maktabida oldi.
Xiva madrasalarida tahsil ko’di. Munisning hayoti haqida bizgacha yahlit
ma’lumot kelmagan. Uning tarjimai holi lavhyalarini tiklovchi yagona manba
asarlaridir. Ayniqsa, shoirning xasbi hol g’azallari va umuman, she’riyati, “Munis
12

ul-ushshoq” devoniga yozgan debochasi, tarixiy asarlari muallifning tarjimai holi
haqida ma’lumot beradi.
Shunday qilib, Shermuhammad Munisning o’spirinlik yillari, yoshlik
ehtiroslari, zavq – shavq, qizg’in va maroqli izlanish bilan kechdi. U madrasa
ta’limi bilan cheklanmadi. Arab, fors tillarini mukammal egalladi. Sharq
madaniyati boyliklarini tashnalik, tirishqoqlik bilan o’rgandi. She’r mutoalasi bilan
shug’ullandi, zamonasidagi fozillar davrasida adabiy suhbatlarda ishtirok etdi. O’zi
ajoyib she’rlar yozish barobarida Sharq adabiyotining qutlug’ an’analarini mehr-u
ixlos bilan o’zlashtirdi. Keyinchalik Munis bir g’azalda Xusrav Dehlaviy, Xofiz
Sheroziy, Lutfiy, Firdavsiy, Anvariy, Sa’diy, Jomiy, Bedil va Navoiynning ruhiy –
ma’naviy ustozlari sifatida mamnuniyat bilan xotirlaydi. Bu Munisning shoir va
mutaffakkir bo’lib yetishuvida ularning har biridan katta fayz topganidan dalolat
beradi. Munis yoshligida husnixat bilan jiddiy shug’ullangan va xattolik san’atida
beqiyos kamolot kasb etdi.
1797-yilda Munis Navoiyning “Holati Sayyid Hasan Ardashyer” nomli asarini
ham kitobat qildi.
1800-yilda otasining, otasining, keyinshalik og’a-inilarining birin – ketin
hayotdan ko’z yumishi uning qalbini g’am-hasratlarga to’ldirdi. Bu baxtsizliklar
shoir ijodiga ta’sir etmay qolmas edi albatta. Shoirning shaxsiy musibatlari
ijtimoiy hayotda ko’rgan – kechirganlari iztirobli sarguzashtlari bilan uyg’unlashib
uning ijodiga alam va umidsizlik tug’ularini muhrladi. Biroq qo’l ostida cho’g
yashiringandek, bu alam va umidsizlik zamirida kelajakda alangaga aylanishi
muqarrar bo’lgan hayotdan norozilik, yangi turmushga talpinishning otasin
tuyg’ulari mujassam edi.
Otasining vafotidan keyin saroydagi farmonnavislik vazifasiga tayyorlangan
Munis o’z xizmati va saroy mojarolaridan ortib, ijodga birmuncha imkoniyat topdi.
1804-yilda u o’zining ilk devonini yaratdi. Ushbu devon sahifalaridan o’rin olgan
quyidagi she’r shoir hayotidagi muhim nuqtani belgilaydi.
Muniso, to’kmay yigirma yetti yosh,.
Vah, yigirma yetti uzra yetti yosh.
13

Yosh kabi mashg’ullik qilmoq nedur,
Har qachonkim, suhbatingg’a yetti yosh.
Ushbu tuyuq devon shoirning 27 yosharligida yozilganligidan dalolat beradi.
Ma’lumki Alisher Navoiy ilk devoni uning zamondosh do’stlari tomonidan
shoirning 26 yasharlik davrida yaratilgan. Demak, Munis iste’dod quvvati va ijodiy
balog’atga erta erishish jihatidan daho san’atkor – Alisher Navoiyga yaqin turadi.
Bu davrda Munis ijodiy ishga qattiq berildi. Lirik asarlaridan iborat ilk devonini
1804-yil 11-noyabrda yakunlagan bo’lsa, nazmda bitilgan ilmiy – ma’rifiy risolasi
– “Savodi ta’lim”ni o’sha yili 6-dekabrda tugalladi va devonini o’z qo’li bilan
ko’chirdi.
1804 - yilda Avazbiy inoq o’lgach, 1806-yilgacha uning farzandlari o’rtasida
toj – taxt talashishlari bo’lib o’tdi.
1806-yilda Muhammad Rahim I taxtni egallach, Munisni bosh miroblik
lavozimiga tayinladi.Munis bu ota me’ros kasb bilan umrini oxirigacha
shug’unllandi va miroblik tajribasi mahsuli o’laroq Xorazmning sug’orilish
tarmoqlari haqida “Ornalar” nomli asar yaratib qoldirdi. 1806-yilda Munis Xorazm
tarixiga bag’ishlab “ Firdavs ul –iqbol” (Baxtlar bog’i) solnomasini yozishga
kirishdi va unda qagimdan 1812-yilgacha bo’lgan voqealarni qamrab olgan.
Munis 1814-1815 o’z abadiy me’rosini hajman to’liq aks ettirgan mukammal
devon yaratdi.Bu devon shuning uchun mukammalki , ilk devoni shoir debochasiz
boshlangan bo’lsa , bunga maxsus debocha yozdi. Ilk devoni nomlanmagan bo’lsa,
mukammal devonini “Munis ul-ushshoq” deb nomladi. Devon deboshasi va
nomida Munis ijodining dasturiy mohiyati mujassamlashgan.
Devon ilk mukammal nusxalari orasidagi janrlararo miqdoriy tafovut ham katta.
Masalan, shoir ilk devonidagi 204 g’azal mukammal devonga 679 ta 72 ruboiy 77
ta bo’lib ko’chshgan. Mukammal devonda jami 10000 baytga yaqin she’riy asar
mavjud.
Ravshanki, Munisning oilasi ham, o’g’li ham bo’lgan. O’g’li fojiali vafot etgan.
Munisning butun she’riyati uning hayoti nihoyatda og’ir kechganligi haqida
dalolat beradi. Ifoda uslibiga ko’ra soddo, samimiy bu g’azalda o’z qismatini
14

xaqqoniy aks ettirgan Munis 1829 yilda, ijodining ayni gullagan cog’da, xonning
Xuroson harbiy safaridan qaytayotganida, yo’lda vabo kasaliga chalinib, vafot
etadi va Qiyotda otasi qabri yoniga dafn etiladi.
“Munis ul - ushshoq” devonida insoniyat istiqboli ushun muhum turli ijtimoiy
masalalar, shu jumladan, zamon, ahli zamon, shoir shaxsiyati va ishq istiroblari
tasviri salmoqli o’rin egallagan. Davr hamda davr ahli haqidagi mulohaza-yu
xulosalar, qat’iy hukm va orzulangan ijobiy qahramon adabiyotimiz tarixida
birinchi marta Alisher Navoiy ijodiyotida keng ko’lamda o’z ifodasini topgan.
Munis bu sohada ham ustoz san’atkorning sadoqatli davomchilaridan bo’ldi . U
shoirlar ahvoli , badiiy so’z qadri va she’riyat taqdiri, adolat va jaholat,
kambag’allik g’ami va tengsizlik alami, ma’rifatparvarlik, tabiatga muhabbat kabi
dolzarb muammolarni dadil tasvirlab ijtimoiy ruboiyotning mazmundor ham keng
qamrovli taraqqiy etishiga xizmat qiladi .
Shermuhammad Munisning butun ijodiyoti uning qismati chigal, hayoti
nihoyatda og’ir kechganligidan dalolat beradi. Ifoda uslubiga ko’ra sodda va
samimiy ushbu g’azalida shoir o’z hayotini haqqoniy aks ettirishga erishgan .
Base g’am boridin shekmish og’irni,
Yog’ir bo’lmish hazin ko’ngil yog’irni.
Falak g’am yuklarin solg’anda elga,
Yog’irnimga mening qo’ymish og’irni.
Bilursen g’am yukin ko’p chekkanimni,
Yog’irnim ustida ko’rsang yog’irni.
Iting ko’rsam manga uns aylasun deb,
Berurman gah ko’ngulni, gah bog’irni.
“Do’stlar mensiz dame…”
Do’stlar mensiz dame ohangi ishrat qilmangiz,
Siz ichib sahbo meni xunxori hasrat qilmangiz.
Gar muyassar bo’lsa bir mahbub ila bazni nishot,
15

Mensizin suhbat tuzarda mayl-u rag’bat qilmangiz.
Topsangiz bazmi visole, anda yod etmay meni,
Zor ko’nglimni asiri dog’i furqat qilmangiz.
Ahli donish birla har dam aylangiz bazmi kitob,
Jam’i nodonlar bila izhori ulfat qilmangiz.
Do’st, uldurkim, yomon kun yuz evurmas do’stidin,
Munis ahvolin ko’rib, tarki muhabbat qilmangiz.
Feruzshunos olima G. Ismoilovaning yozishicha, Feruz Xiva va uning
tevarakatrofidagi shoir, adabiyotchi, muarrix, musiqashunoslar saroyga yig ilib, birʻ
adabiy markaz vujudga keltirilgan. Feruz rahbarligida Tabibiyning “Majmatush
shuaro”,
Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohi” asarlari yaratilgan. “Majmatush
shuaro”da
Feruz saroyida yig ilgan o ttizga yaqin shoirlar ijodidan namunalar berilgan.
ʻ ʻ
Biz Xorazm adabiy muhiti haqida bu to plamdan yetarli ma lumot olishimiz
ʻ ʼ
mumkin. XIX asrning o rtalariga kelib Xivada madaniy hayotida alohida
ʻ
taraqqiyot yuz berdi. Ilgari vayron bo lib ketgan binolar qaytadan tiklandi.
ʻ
Yangidan sug orish inshootlari, karvonsaroylar va 60 ga yaqin masjid, madrasa
ʻ
barpo qilindi.Nodir iste dod egasi (Matniyoz) Komil Xorazmiy oddiy xattotlikdan
ʼ
Muhammad Rahimxon zamonida mirzaboshilik lavozimiga ko tarildi, 1873 yilda
ʻ
esa devonbegi mansabiga tayinlandi. Qomil Xorazmiy “Rost” maqomiga bastlagan
“Murabbai Komil” va “Peshravi Feruz” kuylarining notasi ayni zamonda ham
mashhur.
Muhammad Rizo Ogohiyning “Iqboli Feruziy” (yoki “Shohidi iqbol”) nomli
tarixiy asari Feruz hukmronlik qilgan davr voqealariga bag ishlangan.Ogahiy,
ʻ
Komil Xorazmiy, Rojiy va boshqa adiblar ko plab asarlarni fors-tojik tilidan
ʻ
o zbekchaga tarjiima qilganlar. Atoqli tarjimashunoos N. Komilov ta kidlagani
ʻ ʼ
16

kabi, bu davrda Xorazm tarjimachilik maktabi paydo bo lgan edi. Bu vaqtga kelibʻ
“Mahfiloro”, “Badoye ul vaqoye , “Haft kishvar”, “Vomiq va Uzro”, “Mehru
ʼ ʼ
Moh”, “Bahori donish”, “Chor darvish”, “Anvori Suhayliy”, “Shohnoma”,
“Guliston”, “Ahloqi Muhsiniy”, “Latoif uttavoif” kabi asarlar fors-tojik tilidan
o zbekchaga o girildi. Muhammad Rahimxon II Xivada toshbosma tashkil etib,
ʻ ʻ
kitob chop etishni ham yo lga qo ygan. Feruz hukmronlik qilgan davr g oyatda
ʻ ʻ ʻ
alg ov-dalg ov bo lib, xonliklar orasida o zaro nizo kuchli edi. Buxoro amirligi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qo qon xonligi, Xiva xonligi orasida birlik yo q edi. Mana shu qarama-
ʻ ʻ
qarshiliklardan chor Rossiyasi ustalik bilan foydalandi. 1866 -yil Rossiya
qo shnilari Buxoro chegaralariga bostirib kirdi. 1868 yilga kelib Buxoro amirligi,
ʻ
Qo qon xonligi Rossiyaga tobe bo ldi. 1873- yil Kaufman rahbarligida jami 13
ʻ ʼ ʻ
ming kishidan iborat qo shin, 56 to p-zambarak bilan Xivaga qarshi yurish
ʻ ʻ
boshladi. 1873- yilning 29 may kuni Xiva egallandi. Ammo Xiva o rislar
ʻ
tomonidan ishg ol qilinishidan oldin, bu yerda to ntarish bo lib, Muhammad
ʻ ʻ ʻ
Rahimxon II o rnida uning ukasi Otajon to ra xon deb e lon qilingan edi. Xiva
ʻ ʻ ʼ
ishg ol qiliigandan so ng Kaufman Muhammad Rahimxon Feruzni yana taxtga
ʻ ʻ
o tirg izdi.Rossiyaning Xivaga ko z olaytirishi Pyotr I davrida boshlangan.
ʻ ʻ ʻ
Tarixdan ma lumki, Pyotr I ning Bekovich – Cherkasskiy boshliq ekspeditsiyasi
ʼ
1714 – 1717- yilda Xiva ostonalarida tor-mor qilib tashlangan, keyinroq V. A.
Perovskiy ekspeditsiyasi (1839 – 1840) ham barbod bo lgan edi.Muhammad
ʻ
Rahimxon II mana shunday davrda yashab, hukmronlik etib, ijod qilgan.
Muarrixlarniing ta kidlashicha, u “Shashmaqom”ga o n uchta kuy bastalagan.
ʼ ʻ
Hasanmurod qori Muhammadamin o g li Lafasiyning “Xiva shoirlari va
ʻ ʻ
adabiyotchilarining tarjimai hollari” tazkirasida quyidagi hikoyat keltirilgan: “Doiy
– Yusuf Hoji nomi bilan mashhur bo lib, hamma vaqt Xiva ulamo va sipohilarini
ʻ
mazammat (mazax) etib, haqorat qilib yurur erdi. Feruz esa Doiyning hurmatini
joyig a qo yar, unga in om berib turardi. Muhammad Rahimxon Doiyni shul tariqa
ʻ ʻ ʼ
sipohiy va ulamolarni haqorat qilib, mazammat etishidan voqif ekanligiga
qaramay, uni masjidi Kalonda voizlik mansabiga tayinlaydi. Doiy masjiddagi
va zlarida ham vazirlar va ulamolarni tanqid qiladi va ulardan shikoyat etib turadi.
ʼ
17

Aning har bir gapini xonga yetkazib turardilar. Bir kun xon Islomxo jaga: “Bugunʻ
nahordan juma masjidiga borgil va voiz nasihatlarini yana eshitib kelgil”, deb
farmon berdi. Islomxo ja o zining yaqinlarini olib, namozga bordi. Yusuf Hoji
ʻ ʻ
ularni ko rib, mazammat etib aytadi: “Fuqaro – dehqonlarga jabr-zulm etib,
ʻ
alarning manglay teri bilan topilgan aqchalarini olib, bunday aqchalar bilan
madrasa, masjid bino qildursa, qandoq savob bo lur? Bunday ishlarning jazosini
ʻ
topsalar kerak…” Islomxo ja ushbu gaplarni xonga so zlab beradi. Xon hech narsa
ʻ ʻ
demay, Doiyga sarupo in om etadi.”
ʼ
Quyidagi shoh baytlardai iborat g azal Feruznikidir: Nechuk ofat eding, ey
ʻ
sarvqomat, Boshimga soldi ishqing yuz qiyomat.
Qiyomat sho rishin jahonga solding, Jahondin mun adam bo ldi farog at.
ʻ ʼ ʻ ʻ
Farog at istagan, chiqsun jahondin, Topilmasdur tiriklikda salomat. Salomat
ʻ
ahli boshiga falakdin
Dame tinmay yog ar sangi malomat. Malomat toshidin ozurdadurlar
ʻ
Bu ko hna dayrda ahli farosat.
ʻ
Farosat xaylining ollida bo l qul, Boshingga solmayin chini malolat. Malomat
ʻ
chekmayin desang jahonda, Xudoning berganiga qil qanoat.
Qanoat birla sabr o lsa sanga ish, Har ishda qilmagung hargiz nadomat.
ʻ
Nadomat birla umrim o tdi, yo Rab, Yetur tongla Rasulingdin shafoat.
ʻ
Shafoat jomidin sarshor qilg il Hazin Feruzni shohi risolat.
ʻ
18

II-BOB. MUNIS LIRIKASI
2.1. Shermuhammad munis va ogahiy asarlarining matnshunoslik rivojidagi
o’rni
Muhammad Inoq Munisni saroyning farmonnavis kotibi qilib tayinlagan.
Munis zamonasining mashhur olim, shoir va san’atkorlari bilan yaqin aloqada
bo‘lib, bilimi, salohiyati va kuch-quvvatini she’riyatga, ilm-fan va ma’rifatga
bag‘ishlagan. Munis
1804 -yilda birinchi she’rlar devoni — «Devoni Munis»ni yaratgan. 1806- yilda
Eltuzarxon Munisga Xiva xonligi haqida kitob yozishni topshirgan. Munis o‘z
asarini Sherg‘ozixon davrigacha yozib yetkazganda, Eltuzarxon fojiali halok
bo‘ladi. Munis kitobini davom ettiradi va 1819- yilda Mirxondning «Ravzat us-
safo» («Soflik bogi») tarixiy asarini turkiy tilga tarjima qilishni boshlaydi. Munis
bu asarning 1-jildini tarjima qilishga ulguradi. U bu ikki asarni ham tugata olmay
vafot etadi. Uning
«Firdavs ul-iqbol» («Baxtlar bogi») asarini va «Ravzat us-safo» tarjimasini
shogirdi Ogahiy nihoyasiga yetkazadi. Munisning «Firdavs ul-iqbol» asari uzoq
davrni qamrab olgan bo‘lib, Markaziy Osiyo, ayniqsa, Xiva xonligi tarixini
o‘rganishda qimmatli manbadir. Asarda Xorazmning qadimiy davri bilan bir
qatorda, Xiva xonligining 1825 - yilgacha bo‘lgan siyosiy tarixi bayon etilgan, toj-
taxt, boylik uchun olib borilgan kurashlar va, shuningdek, Xiva xonlarining
qo‘shni turkman va qoraqalpoq xalqlari bilan bo‘lgan munosabatlari haqida ham
ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan. Asar muqaddima, 5 bob va xotimadan iborat. 1-
bobda Odam Atodan to Nuh payg‘ambar avlodigacha bo‘lgan qodisalar yoritilgan.
2-bobda Yofasdan Qo‘ng‘irot sho‘basigacha bo‘lgan mo‘g‘ul hukmdorlari davri
xususida fikr yuritilgan. 3-bobda Kurlos avlodiga mansub podshohlar davrida sodir
bo‘lgan voqealar to‘g‘risida yozilgan. 4-bobda Eltuzarxonning ota-bobolari xayoti
tasvirlangan. 5-bobda Eltuzarxonning tug‘ilishidan bu asarning yozilib tamom
bo‘lishiga qadar bo‘lgan voqealar xususida qalam tebratilgan. Xotima esa olimlar,
19

avliyo, amir, bek, shoir, hunarmandlar haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Munis o‘z davridagi sug‘orish inshootlari va yer-suv munosabatlariga doir
«Arnalar» (arna-anhor, kanal) nomli risola ham yozgan. Bu risola 18-asr oxiri va
19-asr boshlaridagi dehqonchilik bilan bog‘liq, ijtimoiy munosabatlarni
o‘rganishda ahamiyatli. Munisning asosiy adabiy merosi 1815-20 yillarda tuzilgan
«Munis ul-ushshoq» («Oshiqlar do‘sti») devoni g‘azal, muxammas, kasida,
ruboiy, qit’a va boshqa janrlardan iborat bo‘lib, 20000 dan ziyod misrani o‘z ichiga
olgan. U xattotlar tomonidan qayta-qayta ko‘chirilib, 1880 -yilda Xiva
toshbosmasida nashr etilgan. Munis Navoiyning «Mezon ul-avzon», «Holoti
Sayyid Hasan Ardasher» asarlarini kitobat qilgan (1794, 1797). Ayniqsa, «Mezon
ul-avzon»ni oldingi ayrim xattotlar yo‘l qo‘ygan xatolarni tuzatib, savodli
ko‘chirgan. Bu uning aruz ilmining xos bilimdoni ekanligidan ham dalolat beradi.
Munisning savod chiqarishni yengillatish va xusnixat san’atini rivojlantirish
masalalariga bag‘ishlangan «Savodi ta’lim» (1804) she’riy risolasi ham bor.
Devonlarining bir necha qo‘lyozma nusxalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi
Sharqshunoslik instituti Sharq qo‘lyozma asarlari fondida saqlanadi. Tarixnavis
olim Munisning “Firdavs ul-iqbol” nomli asari uzoq davrni qamrab olgan
Markaziy Osiyo, ayniqsa Xiva xonligi tarixini o rganishda boy qimmatli tarixiyʻ
asardir. Asarda Xorazmning qadimiy davri bilan bir qatorda, Xiva xonligining
1825 yilgacha bo lgan siyosiy tarixi mufassal bayon etilgan, toj-taxt, boylik uchun
ʻ
olib borilgan kurashlar va shuningdek, Xiva xonlarining qo shni turkman va
ʻ
qoraqalpoq xalqlari bilan bo lgan munosabatlari haqida ham ko plab ma lumotlar
ʻ ʻ ʼ
keltirilgan. Asarda Xiva xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini
o rganish bo yicha ham anchagina ma lumotlar bor. Xiva xonligining Buxoro,
ʻ ʻ ʼ
Qo qon xonliklari, Rusiya bilan olib borgan diplomatik va savdo-sotiq
ʻ
munosabatlari, xonliqdagi sug orish, soliq, qurilish ishlari o sha davrda yashagan
ʻ ʻ
olimlar, shoirlar hayoti, ijodi qalamga olingan. O‘zbek adabiyotida ijodiy
mahsuldorlik va asarlarining badiiy barkamolligi bilan haqli ravishda Alisher
Navoiydan keyingi shaxs deb tan olingan Muhammad Rizo Ogahiy shaxsi va
ijodiga ilk munosabatlarni uning o‘z zamondoshlari asarlarida uchratamiz. XX asr
20

adabiyotshunosligida esa Ogahiy ijodiga ilk marta Olim Sharofiddinov tomonidan
tuzilgan “O‘zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi”ga shoirning to‘rtta g‘azali va
1948- yilda nashr qilingan “O‘zbek poeziyasining antologiyasi”ga shoir haqida
qisqacha biografik ma’lumot hamda g‘azallari va tuyuqlaridan namunalar kiritilishi
bilan e’tibor qaratildi. Ogahiy ijodini adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan
o‘rganishni shoir tavalludining 150 yilligi munosabati bilan V.Abdullaev,
A.Qayumov, V.Zohidov, G‘.Karimov, S.Dolimov kabi talantli o‘zbek olimlari
boshlab berdilar. Shu munosabat bilan “O‘zbek adabiyoti” (namunalar) to‘plamida
va “O‘zbek she’riyati antologiyasi”ning 1961- yilgi nashrida Ogahiyning hayoti va
ijodiga oid ma’lumotlar Rahmat Majidiy tomonidan kengroq yoritildi va uning
g‘azallari bilan bir qatorda muxammas, musaddas, ruboiy, qit’a va forsiy
she’rlaridan namunalar chop etilib, o‘quvchilar shoir lirik merosi bilan nisbatan
chuqurroq tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. 1959 -yilda Ogahiyning lirik
merosi birinchi bor alohida kitob holida nashrdan chiqdi. Ana shu nashr asosida bir
yildan keyin Ogahiyning lirik merosidan namunalar rus tiliga ham tarjima qilinib,
nashr qilinishi kitobxonlar va ilm ahlining ulug‘ shoir badiiy tafakkuri bilan
tanishish imkoniyatlarini oshirdi. Navoiyga tom ma’noda izdosh bo‘lgan shoirning
“Ta’viz ul-oshiqin” devonining nashr qilinishini ogahiyshunoslikda jiddiy siljish
sifatida baholash mumkin. Ushbu nashr orqali xalqimiz Ogahiyning badiiy
barkamol lirik merosidan bahramand bo‘ldi. Ogahiyshunoslik rivojida
R.Majidiyning xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Rahmat Majidiy Ogahiy
lirikasini ilmiy tahlil qilar ekan, Xorazm adabiy muhiti va undagi adabiy ta’sir
masalalariga ham alohida e’tibor qaratdi. Ogahiyshunoslikning bugungi darajadagi
rivojida S.Dolimov olib borgan ilmiy tadqiqotlar va ular tomonidan G‘ulom
Karimov bilan hamkorlikda Ogahiy asarlarining olti jildligi nashr qilinishi nafaqat
buyuk mutafakkir asarlarini adabiyotshunoslik, shu bilan ijtimoiy fanlarning turli
sathlari doirasida o‘rganish imkoniyatlarini kengaytirdi. Albatta, bu jarayonda rus
sharqshunoslarining ham o‘ziga xos hissalari bor. Mashhur sharqshunos olim
V.V.Bartold fikricha, “Munis va Ogahiy tomonidan yaratilgan adabiy va tarixiy
asarlarning qanchalik kamchiligi bo‘lmasin, tarixiy voqealarni bayon etish va
21

ularda keltirilgan faktik materiallarning ko‘pligi jihatidan Qo`qon va Buxoro
xonliklariga doir bizgacha etib kelgan hamma asarlarni o‘zidan ortda qoldiradi”.
Bizningcha, V.V.Bartold Munis va Ogahiy kabi muarrixlar uslubidagi
jimjimadorlik, badiiy bo‘yoqdorlik ko‘pligi, aniqrog‘i, solnomalarda badiiy
unsurlar ustunligi kabi jihatlarni “kamchilik” hisoblagan. Holbuki, bu SHarq
muarrixlarining xos uslublaridan sanaladi. Ogahiyshunoslikning keyingi
bosqichida F.G‘anixo‘jaev tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarni alohida
e’tirof etish kerak. Olim 1998- yilda “Ogahiyning “Ta’viz uloshiqin” devoni va
uning ilmiy-tanqidiy matni” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini adabiy
manbashunoslik va matnshunoslik yo‘nalishida himoya qildi va uning ushbu
mavzuga doir ko‘plab maqolalari “Adabiy meros”, “O‘zbek tili va adabiyoti”
jurnallarida nashr qilingan. Bundan tashqari F.G‘anixo‘jaev o‘zining “Ogahiy
Xorazmiyning forsiy she’rlariga bir nazar” maqolasi bilan shoirning forsiy
merosiga jahon eronshunoslari e’tiborini tortishga ham hissa qo‘shdi.
N.Jumaxo‘jayev, I.Adizova kabi adabiyotshunoslarning ishlarida XIX asr Xorazm
adabiy muhiti vakillari qatorida Ogahiy merosiga ham katta e’tibor qaratilgan.
Ogahiyshunoslikning keyingi bosqichida A.Pirimqulov, M.Matyoqubova
G.Xolliyeva, T.Matyoqubovalar tomonidan maxsus monografik tadqiqotlar amalga
oshirildi. Shuningdek, Ogahiy forsiy merosining bir qismi sharqshunos
A.Ahmedov tomonidan o‘rganilgan bo‘lsa, uning aksar qismi shoir Matnazar
Abdulhakim tomonidan badiiy tarjima qilindi.
Ogahiy asarlarining G‘.Karimov, S.Dolimov, Xurshid va keyinchalik
Abdurashid Abdug‘afurov rahbarligida nashr qilinishi madaniy hayotimizda katta
voqea bo‘ldi. Ogahiy tavalludining 190 yilligi munosabati bilan “Ogahiy
abadiyati” maqola va esselar to‘plami, “Atoqli shoir, tarixnavis va tarjimon” kitobi
va 200 yilligi munosabati bilan “Ogahiyga armug‘on” maqolalar to‘plamining
nashr qilinishi ogahiyshunoslikda muhim voqealardan biri bo‘ldi. Munis va Ogahiy
asarlarining matnshunoslikdagi o’rni.
Ogahiy o‘z ijodiy faoliyati davomida Sa’diy Sheroziyning «Guliston», Xisrav
Dehlaviyning «Hasht bihsht», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston»,
22

Kaykovusning «Qobusnoma», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy»
asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qiladi, o‘z millatini Sharq adabiyotining nodir
durdonalari bilan bahramand etadi.Muhammad Rizo Ogahiy o‘z ijodiy faoliyatida
insoniy eng yaxshi fazilatlarni — ilm o‘rganib jamiyat farvonligi yo‘lida xizmat
qilish insoniylikning eng yaxshi fazilati hisoblanadi. U do‘stlikni,
mehmondo‘stlikni, axloqiy go‘zallikni ulug‘laydi. Insonlarni ziyraklikka, to‘g‘ri
so‘zli bo‘lishga chorladi. Uning bu fikr, o‘gitlari hozir ham pedagogik qadriyat
sifatida qimmatlidir. Sa’diy Sheroziyning «Guliston», Xisrav
Dehlaviyning «Hasht bihsht», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston»,
Kaykovusning «Qobusnoma», Xusayn Voiz Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy»
asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Uning she’rlari o‘zbek va tojik tillarida jilo
sochib, insoniylikni, ikkiyuzlamachikni qoralagan. Ayniqsa, Ogahiyning
“Sevishganlar tumori” devoni yuksak insoniy his-tuyg‘ulari haqida ifodalangan.
Ogahiy Nizomiy Ganjaviy, Xisrav
Dehlaviy, Sa’diy Sheroziy, Jomiy, Hiloliy va boshqa shoirlar she’r va asarlarini
o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Ogahiy tarjimonlik sohasini piri bo‘lgan. Uning
tarjimonlik tartib qoidasi bizning zamonamizdagi badiiy asar tarjimonlariga yaqin.
Tarjimonlar, ikki tilda so‘zlashuvchi — o‘zaro bog‘lanishlar va o‘zaro ta’sirlar
adabiyotshunoslikning murakkab jarayoni sanaladi. O‘zbek adabiyoti bu davrga
kelib tojik, azarbayjon, turkman va boshqa adabiyotlar bilan boyitildi.
Firdavsiyning “Shohnoma”si, Bedil she’riyatini oshirish, Fuzuliyning g‘azallariga
yozilgan tashhiboslar o‘zbek adabiyotining durdonalari sanaladi. Ogahiy 20 dan
ortiq Sharq mumtoz adabiyotshunoslarining tarixiy va badiiy asarlarini (shular
qatorida Sa’diyning “Gulistoni”) o‘zbek tarjima qilgan. Uning tarixiy asarlarini
tarixchi Bayoniy davom ettirgan. Muhammadrizo Ogahiyning tarjimon ekani
haqidagi ilk ma’lumot vengriyalik olim Arminiy Vamberi (1832-1913) tadqiqotida
keltirilgan. Arminiy Vamberi
Xorazmda she’riyatga bo‘lgan katta qiziqish to‘g‘risida gapira turib, shunday
yozadi:
23

“Xivada men ikki aka-uka bilan tanishdim. Biri Munis bo‘lib, u ajoyib she’rlar
yozgan; men ularning ayrimlarini keyinchalik nashr qildirmoqchiman. Ikkinchisi
Mirob. U ulkan sabr bilan Mirxondning katta tarixiy asarini o‘g‘li uchun, garchi
o‘g‘lining o‘zi ham fors tilidan xabardor bo‘lsa-da, o‘zbek-turkiy lahjasiga
o‘girmoqda. Bu ish 20 yil davom etgan, lekin u buni biron kimsa oldida e’tirof
etishdan uyalardi, zero diniy ilmlardan boshqasi bilan shug‘ullanish yuzakichilik
hisoblanadi”. Ushbu iqtibosda keltirilgan ma’lumotlardan ma’lum bo‘ladiki,
Ogahiy Mirxondning “Ravzat al-safo” asarini ko‘p yillar davomida tarjima qilgan
va boshqa tarjimonlarga ham bosh-qosh bo‘lgan. Ogahiy fors tilidan o‘n sakkizta
va usmoniy turkchasidan bitta asar tarjima qilgan. Xivashunos olim Yu. Bregel
tarjima asarlarning yillar ketma-ketligini aniqlashga qiynalgan edi. Ammo,
ogahiyshunos olim N. Toshev bu xronologiyani shoir o‘z devonida ketma-ketlikda
berganligini aniqlagan.[Asar nomlarining devondagi ketma-ketligi, ularning
qo‘lyozmalari va qayerda saqlanishi haqida ma’lumotlarni keltiramiz:
“Ravzat al-safo’’ – Mirxond Muhammad ibn
Xovandshoxning (1433
–1498) tarixiy asari. Asar 7 jilddan iborat, Ogahiy asarning ikkinchi jild
ikkinchi qismini va uchinchi jildni tarjima qilgan. Umumiy 7 ta qo‘lyozmasi bor.
Ikkinchi jildning 3 ta qo‘lyozmasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida va bittasi Rossiya milliy
kutubxonasida saqlanadi. Uchinchi jild 4 ta nusxada O‘zR FA ShI fondlarida
saqlangan holda, bizgacha yetib kelgan.
“Nodirnoma”- Muhammad Mahdiy Astrabodiy ibn Muhammad Nosirning
(1736-1747) Durrayi nodira asari nazarda tutilgan. Tarjima Muhammadnazar
tomonidan boshlanib, Muhammadaminxon buyrug‘i bilan 1266-1850 yilda Ogahiy
tomonidan yakunlangan. Qo‘lyozmaning 2 ta nusxasi mavjud.
“Zafarnoma”- Sharafiddin Ali Yazdiyning shu nomli asari deb taxmin qilinadi.
Qo‘lyozmalari noma’lum.
“Zubdat al-hikoyot”- Muhammad Vorisning (XVII) ahloqiy hiqoyalardan iborat
asarining tarjimasi. Tarjima Sayyid Muhammadxon farmoniga binoan amalga
24

oshirilgan.Tarjimaning aniq sanasi berilmagan. Tarjimaning 2 ta qo‘lyozmasi
mavjud. “Miftoh al-tolibin”-Joni Mahmud Shayx ‘Ali ibn Imomiddin al-
G‘idjduvoniyning 1543-yilda yozilgan asari. Ogahiy kasal bo‘lishiga
qaramasdan, Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila 1859- yilda, asarni 44 kun ichida
tarjima qilgan.
Asarning yagona nusxasi mavjud.
“Ahloqi Muhsiniy”- Husayn ibn ‘Ali Vo’iz al-Koshifiyning (1504 yilda vafot
etgan) etikaga, ahloq qoidalariga oid asari. Tarjima Sayyid Muhammadxon
buyrug‘i ila 1858-1859 yillarda amalga oshirilgan. Qo‘lyozmaning 3 ta nusxasi
mavjud.
“Badoye’ al-vaqoye”- Zayniddin Mahmud ibn Abdiljamil Vosifiy (1485-1551)
asarining Ogahiy tomonidan O‘rta Osiyo turkiysidagi tarjima qilingan yagona
nusxasi. Tarjima Muhammad Rahimxon II farmoni bilan qilingan.
“Nasihat-nomayi Kaykavus’’, “Qobus-noma”- Kaykavus binni Iskandar binni
Qobus Vushmagirning (1021-1087) ahloqiy-didaktik asari. Tarjima shahzoda
Muhammad Rahim II tavsiyasiga binoan amalga oshirilgan. Qo‘lyozmaning 3 ta
nusxasi mavjud.
“Salaman va Ibsol’’- Abdurahmon Jomiyning (1414-1492) qalamiga mansub
asar. Qo‘lyozmalari noma’lum.
“Guliston’’- Sa’diy Sheroziyning (1210-1292) dunyoga mashhur asarlaridan
biri. Asar tarjimasi shahzoda Muhammad Rahim II tavsiyasi ila amalga oshirilgan.
Asarning 3 ta qo‘lyozmasi saqlangan[14].
“Bahoriston’’- Abdurahmon Jomiyning yuqoridagi asari kabi qo‘lyozmalari
hali fanga noma’lum.
“Ravzat al-safo’yi’’- Nosiriyning uchinchi jildi. Asar muallifi Rizaqulixon
Hidoyat (vafoti 1871). Xiva xoni Sayyid Muhammadxon buyrug‘i ila asar
1860-61 yillarda tarjima qilingan. Tarjimaning yagona nusxasi Rossiya Fanlar
akademiyasi
Sharq qo‘lyozmalari institutida saqlanadi.
25

“Daloyil-al-hayrot’’ –musulmon aqoidshunoslaridan Abdulla Muhammad ibn
al-Juzuliy tomonidan arab tilida bitilgan asar. Uning sharhi – Fasih al-Qasriy
tomonidan usmonli turk tilida yozilgan. Yagona nusxada saqlangan matn usmonli
turk tilidan O‘rta Osiyo turkiysiga Sayyid Muhammadxon topshirig‘iga binoan
o‘girilgan. Tarjima sanasi noma’lum.
“Tazkirai Muqimxoniy’’-MuhammadYusuf Munshiyning (XVII) tarixiy asari.
1860-1861 yillarda Qo‘ng‘irot xoni Sayyid Muhammadxon farmoni ila kitobat
qilingan.Noyob nusxasi Rossiya milliy kutubxonasida saqlanadi.
“Tabaqoti Akbarshohi”- Nizomiddin Ahmad ibn Muhammad Muqim
Hiraviyning 1592-yilda tasnif qilingan tarixiy asari. Tarjima Sayyid
Muhammadxonning buyrug‘iga binoan qilingan. Qo‘lyozma yagona nusxada
bizgacha yetib kelgan. Asar kolofonida Ogahiy tarjimani Sayyid Muhammadxon
hukmronligi davrida boshlaganini yozadi, lekin tez orada xon vafot etadi va tarjima
tugallanmay qoladi. Muhammad Rahimxon II taxtga kelgandan so‘ng tarjimani
tugatishni buyurdi. Tarjimaning yozilish tarixini 1864- yil deb hisoblash mumkin.
“Haft paykar”- Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf Nizomiy Ganjaviyning
“Xamsa” asarining to‘rtinchi dostoni. Qo‘lyozma yagona nusxada saqlanadi.
Nasriy tarjima Muhammad Rahimxon soniyga bag‘ishlangan, uning farmoni ila
tarjima qilingan. Tarjima sanasi qayd qilinmagan.
“Hasht behisht”- Xusrav Dehlaviyning asari. Qo‘lyozmalari noma’lum.
“Yusuf va Zulayho”-Abdurahmon Jomiyning qalamiga mansub nazmiy doston.
Tarjimani adib Muhammad Rahimxon soniy buyurtmasiga ko‘ra, nazmdan
nazmga o‘girgan.Tarjima sha’bon oyida 1285-1868 yilning noyabr-dekabr oylarida
nihoyasiga yetgan. Asarning 7 ta qo‘lyozmasi mavjud.
“Shoh va gado”- Badriddin Hiloliyning asarlaridan biri. Nazmiy tarjima
Muhammad Rahimxon soniy farmoni ila amalga oshirilgan: Asarning ikkita
qo‘lyozmasi saqlangan. Ogahiyning tarjimonlik mahoratiga Najmiddin Komilov
ta’rif bergandek, asliyatdagi mukammallik va ravshanlikni, tarjimada sodda, aniq
va tushunarli bera olgan. Bayt bar bayt tarjima jarayonida ham, muallifning tilini
turkiylashtirgan. Uning tarjima maktabi Xorazm tarjimonlariga ma’shala edi. 15 ta
26

asarining 38 ta qo‘lyozmasi mavjud bo‘lib, ulardan 7 tasi yagona nusxada
saqlanadi.
2.2. Munis Xorazmiy dunyoqarashida navoiy ijodining o‘rni.
Ma’lumki, Markaziy Osiyo hududidan jahon ilm-fani rivojiga boy ilmiy merosi
bilan katta hissa qo‘shgan ko‘plab allloma-yu mutafakkirlar etishib chiqqan. O‘rta
asr SHarq klassik she’riyatining buyuk namoyondalari bo‘lgan Ahmad YAssaviy,
Bahouddin Naqshband, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur, Bedil,
Fuzuliy singari allomalarning ijodi nafaqat o‘z davri uchun, balki keyingi davr
jamiyat tafakkuri rivojida ham muhim rol o‘ynagan.
Ayniqsa, Alisher Navoiy ijodining o‘rni nihoyatda katta bo‘lib, shoirning
asarlari ko‘pgina Markaziy Osiyoning ma’rifatparvar olimlari dunyoqarashiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, jumladan, XVIII-XIX asr xorazmlik ma’rifatparvar shoir
Munis Xorazmiy (1778-1829) ijodida ushbu ta’sirni kuzatamiz. Munis XIX asr
Xorazm adabiyotida ma’rifatparvarlik yo‘nilishining asoschisi bo‘lib, o‘zidan boy
ilmiy meros qoldirgan.
Darhaqiqat, ushbu ma’rifatparvarlik yo‘nalishining shakllanishida Navoiydek
allomalarning ijodi va g‘oyalari muhim rol o‘ynagan. Tadqiqotchi olim
T.Ahmedov aytganidek, Munis o‘zining she’riyatida keng shuhrat topishga sharq
klassik adabiyotining eng porloq yulduzlari: ulug‘ azarbayjon shoiri Nizomiy,
Jomiy, Husrav Dehlaviy, Ansoriy, Hofiz SHeroziy, Attor, Firdavsiy, Hoqoniy,
Anvariy, Sa’diy, Iroqiy, Bedil ijodlarini chuqur o‘rganib, ulardan cheksiz
bahrimand bo‘lishi tufayli ekanligini o‘z g‘azallaridan birida g‘urur bilan bayon
etadi.
Adabiyotlar tahlili: Biz tadqiqot olib borgan ushbu mavzu Munis qalamiga
mansub “Munis ul-ushshoq” (O‘zR. FA SHI qo‘lyozmalar fondi. Inv. № 940.)
qo‘lyozma asari va tadqiqotchi olim YU.YUsupov tomonidan to‘planib, nashrga
tayyorlangan Munisning “Saylanma” she’riy to‘plami (Toshkent. “Adabiyot va
san’at” nashr., 1980 y.)dan keng foydalanildi.
27

SHuningdek, Munis dunyoqarashiga Navoiy ijodining ta’siri, ayrim
olimlarning asarlari qiyosiy tahlil qilgan holda o‘rganildi. Xususan, tadqitqotchi
N.Jumaevning “Munis g‘azaliyoti” (Toshkent. “Adabiyot va san’at” nashr., 1991
y.),
T.Ahmedovning “Munis” (Toshkent. “FAN” nashriyoti, 1980 y.), Alisher
Navoiyning 15 tomlik asarlari (IV tom. Toshkent. Badiiy adabiyot nashr, 1965 y.)
o‘rganildi, olimlar fikrlari tahlil qilindi, g‘azallardan iqtiboslar keltirilib mazmun
va uslubiy jihatdan qiyosiy tahlil qilindi.
Ushbu manbalarda ikkala shoirning ham g‘azallarida bir xil ijtimoiy-ma’rifiy,
siyosiy va axloqiy mavzularning ko‘tarib chiqilganligini ko‘rish mumkin. Bu esa
Munis o‘z asarlarini yaratishda Navoiy g‘azallaridan ilhom olib, she’riyatida
ijtimoiy va gumanistik fikrlarini kengroq ifoda etgan bo‘lsa ajabmas.
Metod va yondashuvlar: Mazkur mavzu yoritashda Munisning tarixiy
qo‘lyozma manbalari va g‘azallaridan foydalangan holda tarixiylik, mantiqiylik,
qiyosiy tahlil, umumlashtirish, ob’ektiv yondashuv va umuminsoniylik
metodlaridan foydalanildi.
Maqolani yoritishda asosan, mutafakkirning ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy va
gumanistik fikrlari aks etgan qo‘lyozma va she’riy asarlari falsafiy jihatdan
o‘rganildi, shoirning ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy qarashlari bo‘yicha tadqiqot olib
borgan N.Jumaev, T.Axmedov va YU.YUsupovlar ilmiy izlanishlari qiyosiy tahlil
qilinib, Munisning Navoiy ijodiga yaqin she’rlari kompleks yoritilgan.
Bundan tashqari Munis dunyoqarashiga Navoiy ijodiga ta’siri ikkala shior
asarlari dalil sifatida keltirilib, she’rlarida ko‘tarib chiqilgan mavzular va ularning
ifodalanishi qiyosiy tahlil qilinadi, xulosa yasaladi.
Munis ijodiga o‘rta asr SHarq allomalari, xususan Navoiy g‘oyalarining
ta’sirini uning “Manga” nomli g‘azalida yaqqol quramiz.
Qilsa hosid dahli bejo, so‘z aro yo‘qtur g‘amim, Kim bu ma’nida Navoiy ruhi
homiydur manga.
Munis bu g‘azalida jahonga mashhur ko‘plab shoirlarning nomlarini keltirgan
bo‘lib, ular ichida buyuk Navoiy ijodidan juda ko‘p narsalar o‘rganganini, yangi
28

g‘oyalar yaratishga yordam berganligini ta’kidlaydi, hatto ustoz va o‘ziga homiy
deb biladi:
So‘z ichra Navoiy jahongirdurur,
Munisga maoni yo‘lida pirdurur.
Darhaqiqat, Munis boshqalardan ko‘ra Navoiyni o‘ziga yaqin ustoz deb biladi
va ijodining muhim g‘oyaviy ildizlari Navoiy ijodiga borib taqaladi.
Navoiy va Munis ijodi bir-biriga shunchalik yaqinki, hatto ba’zi asarlari
birbiriga o‘xshab ham ketadi. Bizningcha, ulug‘ shoir, she’riyat mulkining sultoni
Navoiyning hayotga va jamiyatga bo‘lgan munosabati, insoniyatga muhabbati,
ijodidagi gumanistik qarashlar Munisda katta taassurot qoldirganligi, Munis
Navoiyga ergashganligi, uning g‘oyalarini rivojlantiruvchi shoir ekanligining
dalilidir. Munis ijodiga Navoiyning nafaqat gumanistik qarashlari, balki ijtimoiy-
siyosiy g‘oyalari ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Masalan, Munisning siyosiy
qarashlarini asosan adolat va odil hukmdor g‘oyasi tashkil qilib, Navoiyning ham
siyosiy qarashlarida adolatparvarlik g‘oyalari, odil shoh va amaldorlar asosiy
qahramonlar hisoblanadi. Boshqacha aytganda, ikkala shoir siyosiy qarashlarida
adolatli jamiyat va ma’rifatparvar shoh uchun kurash g‘oyasini ko‘rish mumkin.
Qayu mulkkim shohi odildurur, Anga barcha el ko‘ngli moyildurur.
Munisning Navoiyga ixlosi, ijodiga mehri va o‘ziga yaqin ustoz deb
hisoblaganini, uning 19 ta muxammasidan 10 tasi Navoiy g‘azallariga
bag‘ishlanganligidan ham ko‘rishimiz mumkin:
Borib xiromi g‘ami birla donishu farhang,
Bukuldi qad chekibon za’f ul sifatkim chang,
Vasiyat elga qilur bo‘yla Munisi diltang,
Navoiydek qadidin qilsam o‘lgali ohang,
Biyik maqom topib yasangiz mazor manga.
Demak, ushbu satrlar Munisning Navoiyga mehri va ijodiga ixlosi baland
bo‘lganini anglatadi. Buning sabablaridan yana biri Navoiy gumanizmi, ma’naviy
merosidagi inson baxti-kamoloti uchun kurash, ilgari surilgan adolat va
29

ma’rifatparvarlik g‘oyalarining Munis gumanistik pozitsiyasiga to‘la mos
kelishidir.
Bo‘lub Munis muyassar yor ila bir erda o‘lturmoq,
Navozishlar ko‘rub, komish topib har lahza afchunroq,
Ichib sog‘ar ayoqig‘a tushub ul nav’kim tufroq,
Onikim eltgay vasl uyqusi ishrat tuni mundoq,
Navoiydek netar to subhi mahshar tarki xob aylab.
Munis ustozi Navoiy izidan borib, Navoiy singari ijtimoiy-siyosiy mazmundagi
asarlarida davrning dolzarb masalalarini yoritishga harakat qiladi. Munis asarlari
ichida ayrim hukmron sinf vakillarining xalq manfaatlariga zid ishlari, adolatsiz
munosabatlarini fosh etuvchi, xon va shaxzodalar o‘rtasidagi ziddiyatlar, qonli
to‘qnashuvlarni qoralovchi, mamlakatda yuz berayotgan o‘zaro urushlar va
ocharchilikning ayanchli manzaralarini ifodalovchi she’rlari anchagina. Masalan ,
“Xos o‘lub jon ahlig‘a” radifli g‘azalida buni yaqqol ko‘rishimiz mumkin:
Xos o‘lib joh ahlig‘a in’oim sohib tojlar, Zulmi omidin berib jon non uchun
muhtojlar...
Ahli donishlar to‘sharga buryoe topmayin,
Xayli nodonlar solib masnad uza debojlar.
Darhaqiqat, Munis xonlik tuzumidagi tengsizlik, nohaqlik, begunoh insonlar
qoni to‘kilayotganligining guvohi bo‘lib, zamonasidan shikoyat qiladi. Bunday
mavzularni Navoiy fikrlarining davomi sifatida “Ey falak” she’rida shunday
ifodalaydi:
Ey falak, muncha nedur aylamak izhori sitam,
Urubon har nafas el bag‘riga yuz nishtari g‘am. YOg‘durub ahli vafo boshig‘a
ofat toshin,
Ko‘p jafo birla vafo rasmini urding barham.
Munis Navoiy g‘azallariga muxammaslar bitish orqali ulug‘ shoir ko‘tarib
chiqqan masala va maqsadlarni o‘zi yashagan davr kishilariga, jamiyatga
etkazishni, zamonasining odamlarini oliyjanob insoniy fazilatlar asosida
tarbiyalashni maqsad qilib oladi.
30

Kofir ko‘zungning xizmatin ixlos ila qilmish ajal,
Xanjar mijangdin aylabon el bag‘rini tilmish ajal,
Qotillig‘ingni, ey pari paykar, magar bilmish ajal,
G‘amzangdin o‘lturmak ishin ta’lim ola kelmish ajal,
Bu nav’ ustod o‘lsa, ul oz chog‘da mohir bo‘lg‘usi.
Ustozining an’analarini yangicha shaklda davom ettirgan va undan ma’naviy
oziq olgan Munis adob-axloqga oid mavzularda salmoqli asarlar yozadi.
G‘azallarida insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni, ayrim kishilarning yaramas
odatlari va illatlarini Navoiy singari fosh etadi. Masalan, Navoiy bir g‘azalida
shunday yozadi:
YAxshilig‘ gar qilmasa, dog‘i yomonlig‘ qilmasa,
Kim yomonlig‘ qilmasa, qilg‘oncha bordir yaxshilig‘. Munisning ham shunga
o‘xshash she’rini eslaymiz:
Zamon ahlig‘a qilsang yaxshilig‘, ko‘z tut yamonlig‘lar, SHajar shoxiga tosh
otmoqqadur bermak samar bois. YOki:
YAxshilarg‘a etib anvoi hazan qahringdin,
Kim yomon ersa alar zaxmig‘a qilding marham.
Munis mohir hattot bo‘lib, Navoiyning «Mezon ul-avzon» (1794), «Holoti
Sayyid Hasan Ardasher» (1797) asarlarini kitobat qilganligi ham shoir
dunyoqarashiga ta’sir qilmasdan qolmagan. SHu o‘rinda ta’kidlash joizki, ushbu
asarlarni oldingi ayrim hattotlar yo‘l qo‘ygan xatolarni tuzatib, savodli ko‘chirgan,
bu uning Navoiy tilini va fikrlarini yaxshi o‘zlashtirganidan dalolat beradi.
Navoiy dunyoqarashida ko‘tarilgan mavzular va g‘oyalar Munis ma’naviy
merosining ham diqqat markazida turadi. Masalan, Munis dunyoqarashidagi
vatanparvarlik, insonparvarlik, xalqparvarlik, ma’rifatparvarlik, saxiylik, haqiqat
va adolat, mardlik va oliyjanoblik, to‘g‘rilik va halollik kabi gumanistik g‘oyalar
Navoiy ijodining ham asosini tashkil qiladi.
Munis muxammaslarining ko‘pchiligi ustozi Navoyiga bag‘ishlangan bo‘lib,
Navoiy Munis uchun har jihatdan mezon vazifasini o‘tagan. SHuning uchun bo‘lsa
31

kerak, tadqiqotchi olim T.Ahmedov aytganidek, «Munisning Navoiyga
bog‘ishlagan muxammaslari anchagina muvaffaqiyatli chiqqan.»
YAna bir jihatni aytish kerakki, Munis va Navoiyning hayot va ijodiy yo‘llari
kisman o‘xshashdir. YA’ni, Munis ham Navoiy singari saroyda ijod qilgan va u
erning hayoti bilan yaqindan tanish bo‘lgan, xalqning og‘ir ijtimoiy ahvolidan
xabardor va buni amaldorlar hayoti bilan solishtirishga imkoni bo‘lgan. U
Navoiydek katta lavozimda uzoq vaqt bo‘lmagan bo‘lsada, xon saroyida bir
muncha muddat amaldor bo‘lib faoliyat yuritgan. Ijtimoiy kelib chiqishi jihatidan
ham ikkala shoir amaldorlar xonadonidan edi. SHuning uchun, bu ikkala
ma’rifatparvar mutafakkir ijodida ijtimoiy adolat, odil shoh, xalqparvarlik kabi
g‘oyalar asosiy mavzulardan biri bo‘lgan bo‘lsa, ajabmas.
32

XULOSA
YUqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki,
Navoiy ijodi va ma’naviy merosi Munis Xorazmiy dunyoqarishining shakllanishi
va g‘oyalarining rivojlanishida katta o‘rin tutgan. Ikkinchidan, Munis o‘z ijodida
ko‘tarilgan mavzularni Navoiy ma’naviy merosidan olgan holda ko‘tarib chiqdi va
uni o‘z davriga moslab yanada rivojlantirdi. Qolaversa, yangi g‘oya va fikrlarning
shakllanishi, rivojlanishida Navoiy ijodidan ilhomlangan. SHu o‘rinda biz
M.Rahimning «Alisher Navoiydan keyingi Xorazm shoirlari uning ijod
sarchashmasidan fayziyob bo‘lganlaridek, ulug‘ shoir ham o‘zidan oldingi Xorazm
adabiy muhitidan, uning ilg‘or shoirlari ijodidan ma’naviy oziq olgandir. Navoiy
shunday ulkan ma’naviy meros ustida qad ko‘targan cho‘qqidir», degan fikriga
qo‘shilamiz.
Umuman, Navoiy o‘zbek adabiyoti tarixida o‘zidan keyingi shoirlar ijodiga
katta ta’sir ko‘rsatib, Munis kabi ma’rifatparvar shoirlarning dunyoqarashi uchun
g‘oyaviy zamin bo‘lib xizmat qildi.
Shermuhammad Munisning lirikasini o‘rganish, o‘zbek adabiyotining boy
tarixini va san'atining rivojlanishini anglash uchun muhim ahamiyatga ega. U o‘z
asarlarida sevgi, vatanga muhabbat, inson ruhiyati va ijtimoiy muammolar kabi
keng mavzularni qamrab oladi. Munisning she'rlarida foydalanilgan obrazlar va
simvollar, shuningdek, badiiy uslub va stilistik vositalar, uning ijodini o‘ziga xos
qiladi va o‘z davrining ruhini aks ettiradi.
Kurs ishida amalga oshirilgan tahlillar, Munisning ijodining chuqur va keng
qamrovli xususiyatlarini ko‘rsatdi. Uning asarlarida qiziqarli mavzular, boy
obrazlar va badiiy ifoda shakllari mavjud bo‘lib, bu uning o‘zbek adabiyotidagi
o‘rnini mustahkamlaydi.
Munisning lirikasining zamonaviy ahamiyati ham muhimdir, chunki uning
asarlarini o‘rganish orqali biz nafaqat o‘tmishdagi madaniy merosimizni, balki
zamonaviy o‘zbek adabiyotining rivojlanishidagi o‘rni haqida ham ko‘proq
ma'lumot olamiz. Ushbu kurs ishi, shuningdek, yosh avlodga Munisning ijodini
o‘rganish va uning badiiy qadriyatlarini saqlab qolish zarurligini ta'kidlaydi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. T.Ahmedov. Munis. – T.: “FAN” nashriyoti, 1980 y. – bet 13.
(T.Akhmedov. Munis. – Tashkent: “FAN” publishing 1980. Selection page 13)
2. Munis. Munis ul-ushshoq (mukammal devon). O‘zFA. SHI Qo‘lyozmalar
fondi. Inv. № 940., – varaq 6 a-b. (Munis. Munis ul-ushshaq (perfect divan). -
Manuscript
Fund of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. Inv. № 940,
page 6 a.)
3. Munis Xorazmiy. Saylanma // Nashrga tayyorlovchi va so‘zboshi muallifi
YU.YUsupov. – T.: G‘.G‘ulom nomida adabiyot va san’at nashriyoti, 1980. –
bet 6.
(Munis Kharezmi. Selection. - Tashkent: Gafur Gulom Publishing House of
Literature and Art, 1980. page 6.)
4. Munis Xorazmiy. Saylanma. – bet 16. (Munis Kharezmi. Selection. page
16.)
5. Munis Xorazmiy. Saylanma. – bet 295. (Munis Kharezmi. Selection. page
295.)
6. Munis SHermuhammad. Tanlangan asarlar // Nashrga tayyorlovchi va
so‘zboshi muallifi YU.YUsupov.-T.:Davlat badiiy adabiyot nashriyoti, 1957. – bet
315. (Munis Shermukhammad. Selected Works // State fiction publishing
house.1957. Selected page 315)
7. Munis Xorazmiy. Saylanma. – bet 17. (Munis Kharezmi. Selection. page
17.)
8. Munis Xorazmiy. Saylanma. – bet 24. (Munis Kharezmi. Selection. page
24.)
9. Munis Xorazmiy. Saylanma. – bet 296. (Munis Kharezmi. Selection. page
296.) 10. Alisher Navoiy. Asarlar, 15 tomlik, IV tom. T.: Badiiy adabiyot
nashriyoti, 1965. – bet 442. (Alisher Navoiy. Works of 15 volumes, IV volume.
Tashkent: State fiction publishing house. 1965 – selection page 442.)
34

11. Munis. Munis ul-ushshoq. Inv. № 940., 67b-varaq. (Munis. Munis ul-
ushshaq. Inv. № 940., page 67 b.)
12. Munis Xorazmiy. Saylanma. 24-bet. (Munis Kharezmi. Selection.
page 24.)
13. T.Ahmedov. Munis. – bet 14. (T.Akhmedov. Munis. page 14)
14. Rahim, Muhammad. Mutolaa lazzati va mushohada mashaqqati. –
Toshkent: “Turon-iqbol”, 2017. – bet 66. (Rakhim, Mukhammad. The pleasure of
reading and difficulty of observation. Tashkent: “Turon-ikbol” 2017 selected page
66.)
35

Купить