Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 477.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari

Sotib olish
NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMLARNI BARTARAF ETISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….3 I-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZM BUZILISHI MUAMMOSINING NAZARIY ASPEKTLARI I.1 Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari ni olib borishda ilmiy – nazariy asoslari …………….9 I.2. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agrammatizmni kelib chiqish sabablari ……………………………………………………….21 I-bob yuzasidan xulosa………………………………………………………38 II-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMLARNI BARTARAF ETISHD A KORREKSION ISHLARNI O’RGA NISH METODIKASI II.1. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishning ahamiyati ………………………………….………………39 II.2. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishd a agramatizmni bartaraf etish usullar asosida rivojlantirish yo‘llari ………………………………………………………………………..53 II-bob yuzasidan xulosa……………………………………………………..74 III-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMLARNI BARTARAF ETISH USULLAR NI TAKOMILLASHTIRISHNING SAMARADORLIGI III.1. Tajriba-sinov ishlari taxlili va bosqichlari …………………………….79 III.2. Tajriba sinov ishlarining natijalari …………………………………….83 III-bob yuzasidan xulosa……………………………………………………88 1 UMUMIY XULOSA………………………………………………….…….89 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR ROYXATI………………….…….90 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda mamlakatimizda har bir sohada olib borilayotgan keng ko’lamli islohatlar o’z samarasini bermoqda. Ularning salmoqli qismi ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar so’nggi yillarda ta’lim sohasining barcha bosqichlarini zamonaviy talablar asosida tashkil etish bo’yicha amalga oshiralayotgan islohatlarga tegishlidir. Yurtimizda ilk bor maktabgacha ta’lim vazirligi ning tashkil etilganligi ushbu sohadagi asosiy islohotlardan biri bo’ldi desak, mubolag‘a bo’lmaydi. So’nggi yillarda ta’lim sohasining barcha bosqichlarini zamonaviy talablar asosida modernizatsiya qilish bo’yicha qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Xususan, ta’lim tizimida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri- “ Ta’lim to’g‘risida ”gi Qonunning [2] yangi tahririga tegishlidir. Mazkur Qonunga asosan ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar, ta’lim tizimi, turlari va shakllari aniq belgilab qo’yildi. Bugungi kunda eng dolzarb bulgan muammolardan biri, ya’ni rivojlanishida nuqsoni bulgan, ijtimoiy himoyaga muxtoj bolalar bilan bogliq muhim vazifalar va tizimdagi holat xususidagi masaladir. Ushbu muammoni bartaraf etishga qaratilgan Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2017 yil 19 iyuldagi 528-sonli “ Maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori e’lon qilindi. Mazkur qarorda jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bulgan maktabgacha yoshdagi bulgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat maktabgacha ta’lim muassasasi tugrisida “Nizom” chop etilgan. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli «Uzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish buyicha Harakatlar strategiyasi tugrisida»gi, 2017 yil 30 sentyabrdagi PF-5198-sonli «Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan 2 takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi farmonlari, Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 19 iyuldagi 528-sonli «Maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi, 2017 yil 9 sentyabrdagi PQ-3261- sonli «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi [2, 2-4b] Qarorlari hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 7- fevraldagi PF-4947-sonli 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishi boyicha Harakatlar Strategiyasi”ning ijtimoiy sohani rivojlantirish yo‘nalishida aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamini va nogironligi bo‘lgan shaxslarni har tomonlama manzilli qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan alohida e’tiborga asosan «Ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirish birinchi darajali vazifamizdir». “ Nogironligi bo‘lgan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5270-sonli 2017-yil 1-dekabrdagi farmoni va 2017-yil 30- sentabrdagi PF-5198-sonli “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori va bizning faoliyatimizga tegishli bo‘lgan boshqa meyoriy-huquqiy hujjatlar maxsus pedagogika sohasida ham bir qator muammoli vaziatlarni ijtimoiy hal etishda muayyan darajada xizmat qiladi. Shuning uchun ham yurtimizning mustaqillikka erishgan kunlaridanoq hukumatimiz tomonidan yosh avlodni sog‘lig‘i, ta’lim tarbiyasi masalalariga jiddiy ahamiyat berib kelinmoqda. Ushbu ishlarning amaliy yechimi bevosita uzluksiz ta’lim tizimi bo‘g‘ini – maktab bilan bog‘liq. Maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyalanuvchi har bir bolani zamon talabi asosida har tomonlama shakllangan shaxs bo’lib, jamiyat ishlarida faol qatnashishida nutqning to’g‘ri rivojlanishi juda katta ahamiyatga ega. Chunki, 3 nutq-bu kishilararo aloqa quroli, milliy boylik hamda tarbiya, maorif va ijodiyot uchuna qudratli vositadir. Shu bois har bir bolalarni nutqni puxta egallashga, o’z fikrini to’liq ifoda etishga o’rgatish lozim. Ta’lim-tarbiya jarayonini to’g‘ri tashkil etish uchun nutqida kamchiligi bo’lgan bolalarning psixologik xususiyatlarini hisobga olish darkor. Dunyoqarashi keng, sog‘lom ongli insonni tarbiyalash uchun sog‘lom tafakkurni shakllantirish zarur. Mamlakatimizning jahondagi rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishi uchun yoshlarimiz chuqur nazariy bilim bilan birga amaliy ko’nikma-malakalarini ham egallagan bo’lishlari lozim. Har qanday bilim, ko’nikma, malakalar, ayniqsa, inson tafakkuri va xotirasi bolalik davrida jadallik bilan rivojlanadi. Demak, nutqida kamchiligi bo’lgan bolalarning ruhhiy rivojlanish imkoniyatlarini to’g‘ri tarkib toptirish, zarur vaqtda, alohida yordamga muxtoj bolalarga ta’lim-tarbiya berish jarayonida muhim omil hisoblanadi. Ma’lumki, nutqida kamchiligi bo’lgan bolalarda idrok xususan nutqiy idroki kamchiliklari uchraydi. Bunday bolalarning lug‘atlari kambag‘al bo’ladi. Ularni maktabga tayyorlashda psixologlar bilan bir qatorda logopedlarning ham o’rni beqiyosdir. Nutqiy muomala faoliyatning turli shakllarini rivojlantirish va jamoa mehnatida ishtirok etish uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi. U yoki bu darajadagi nutq buzilishlari (nutq buzilishlarining xususiyatiga bog‘liq holda) bolaning barcha ruhiy rivojlanishlariga salbiy ta’sir etadi, uning faoliyatida, yurish- turishida aks etadi. Og‘ir nutqiy buzilishlar aqliy rivojlanishga, ayniqsa, bilish faoliyati oliy darajalarining shakllanishiga ta’sir etishi mumkin. Bu nutq va tafakkurning chambarchas bog‘liqligi, ijtimoiy, jumladan nutqiy aloqalarning cheklanganligi bilan bog‘langandir. Bu jarayonda bolaning atrof-muhitni idrok etishi amalga oshadi. Bunda bolalarda o’qish jarayonida agramatizmlar kuzatiladi. Lug‘atning cheklanganligi va grammatik umumlashtirishning Etarli rivojlanganligi o’qiyotgan narsani tushunishida qiyinchilik keltiradi, chunki 4 o’qiyotgan narsani tushinish bola nutqini qay darajada rivojlanganligi, so’zni tushirish, so’z va gaplarning bog‘lanishlarini tushunish orqali ruyobga chiqadi. Shuning uchun o’qish malakalarini muvaffaqiyatli o’zlashtirishning asosiy jarayonlari quyidagilar: og‘zaki nutqni, uning fonetik-fonematik tomonini (talaffuz, fonemalarni eshitishda ajratish, ofnematik analiz va sintez), leksik- grammatik analiz va sintezni, leksik-grmammatik tuzilishini, fazoviy tasavvurni, ko’ruv analiz sintezi va mnezisni shakllantirishdir. Tilning grammatik qurilishini o’zlashtira olmaslik, grammatik formalarning ahamiyatini tushunmaslik, gap tuza olmaslik natijasida yuzaga keladigan nutq buzilishilarni korreksiyalashdan iborat. Nutqiy madaniyat egallash orqali kishi yetuklik sari bir qadam tashlangan bo’ladi. Madaniyat nutqning fazilatlarini esa uning to’g‘riligi aniqligi mantiqiyligi ifodaviyligini boyligi tashkil etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqida turli xil nutq kamchiliklari nuqsonlari uchrab turadi. Eng ko’p uchraydigan nutq nuqsonlaridan biri unli tovushlarni rivojlanmaganidir. Tadqiqot ob’ekti: Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni o’rgatish jarayoni. Tadqiqot predmeti : Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni o’rgatish mexanizim mazmuni, shakli, metodlari. Tadqiqotning maqsadi: Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari asosida o’rgatish mexanizimini ihlab chiqish bo’yicha metodik tavsiya ishlab chiqish. Tadqiqot vazifalari: - Mavzuga oid ilmiy-pedagogik, metodik manbalarni o’rganish asosida nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari ni o’rgatish asosida tashkil etish dolzarb pedagogik muammo ekanligini ilmiy jixatdan asoslash. 5 - Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishd a o‘yinlar asosida o’rganish. - Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishd a o‘yin asosida tashkil etishning mazmuni o’rganish. - Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni o’rgatish mexanizimning samaradorlik darajasini aniqlash. Ishning ilmiy yangiligi: - tadqiq etilayotgan jarayon, uning tuzilishi, mazmuni ilmiy jihatdan asoslanganligi; - muammoning muvaffaqiyatli hal etishning shart qilib qo’yuvchi yo’llari va shart-sharoitlari ilmiy jihatdan aniqlanganligi; - Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishda o‘yinlar asosida rivojlantirishga qaratilgan ta’sir etish mexanizmi aniqlanganligi; - Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishd a o‘yinlar asosida o’rgatish mexanizim i ishlab chiqilganligi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazi; Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni o’rgatish mexanizim i kuzatiladi. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni o’rgatish mexanizimni rivojlantirish samarali bo’ladi agar: - Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni o’rgatishd a har bir logoped mashg‘ulotlardan o‘tishda tamoyiliga rioya qilinsa; - Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni takomillashtirishga asos bo’luvchi o‘yinlaridan samarali foydalanilsa nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni o’rgatish mexanizim ning samaradorligi ta’minlanadi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili); 6 Hozirgacha olib borilgan bir qator tekshirishlarda bolalarga nutqning to’liq rivojlanmaganligi masalasini o’zlashtirishlarini sohalarigina keng yoritilgan R. E. Levina, O. N. Usanova G. A. Kashe A. K. Markova va boshqalar ishida o’z aksini topgan. O’zbekistonda L. R. Mo’minova, G. Shomaxmudova, E. A. Baboyeva I. G. Veretikinova, Ayupova M. Y. va X. M. Pulatova va boshqalar nutqning to’liq rivojlanmasligini fonetik-fonematik leksik grammatrik tomonlarini rivojlantirishga turli faoliyat va korreksion pedagogik logopedik ta’sir orqali nutqni rivojlantirish yo’llarini o’z tadqiqotlarida ko’rsatganlar. Shu maqsadda ham biz o’z tadqiqot ishimiz ning mavzusini “Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari ” deb tanlab oldik. Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi: nazariy tahlil, pedagogik kuzatish, anketa, savol-javob, suhbat, ekspert baholash. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: – tadqiqotni olib borish davrida mavjud adabiyotlar va olib borilgan tadqiqotlarga tayangan holda Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarning o‘tish mohiyati ochib berildi; Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarning o’ziga xos psixologik-pedagogik jihatlari yoritildi va tavsiyalar ishlab chiqildi. Shuningdek, olingan ma’lumotlar bolalarda mavjud bo’lgan muammolarni agramatizmni erta aniqlash va bartaraf etish bilan bog‘liq bo’lganligi sababli korreksion pedagogikada ahamiyat kasb etadi. - tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlardan, ishlab chiqilgan metodik tavsiyalardan respublikamiz umumiy o‘rta ta’lim maktab va maxsus talim muassasa logopedlari, pedagog va tarbiyachilar nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar mexanizimini ish tizimini ishlab chiqish, shuningdek Maxsus pedagogika, defektologiya, logopediya bakalavriat bosqichida “Logopediya” Maxsus 7 pedagogika fanlaridan ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar o’tishda foydalanilishi mumkin. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiy ishi kirish, uchta bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati tashkil etadi. 8 I-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZM BUZILISHI MUAMMOSINING NAZARIY ASPEKTLARI I.1 Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari ni olib borishda ilmiy – nazariy asoslari Bola tomonidan nutqni o’zlashtirish murakkab jarayon bo’lib, uning rivojlanishida bir qancha bosqichlarni bosib o’tadi: alohida til hodisalarining ibtidoiy, amorf ishlatilishidan boshlab, til normalarini to’liq egallashgacha. Nutqni assimilyatsiya qilishning birinchi bosqichi - bolaning murojaatli nutq (ta’sirli nutq) haqidagi tushunchasini rivojlantirish. Bu tushuncha funktsional jihatdan so’zga faol yoki yo’naltiruvchi reaktsiyada ifodalanadi. Bolaga alohida so’zlar bilan emas, balki eng oddiy bog‘langan gaplar ("menga lala bering", "qalamingga oling" va hokazo) bilan murojaat qilinganligi sababli, erta yoshdagi bolada shartli bog‘lanish shakllanadi. Nutqni bunday tushunish, bolada mustaqil nutq bo’lmasa, uning rivojlanishida murakkab yo’ldan o’tadi, hajmi oshadi va sifat jihatidan o’zgaradi. Ikkinchi bosqich faol nutqning paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi, bu o’ziga xos umumlashtirishdir, chunki bola allaqachon nutq tovushiga emas, balki uning ma’nosiga ham munosabat bildiradi. Mashhur pedagog V. A. Suxomlinskiy: «bolaning aqli uning barmoqlari uchida joylashgan» , - deb aytgan. M. M.Kolsova o’z tadqiqotlarida har bir barmoq bosh miya qobig‘ida o’zining «ustunligiga» ega ekanligini isbotlagan. U qo’llarni nutq organlari sifatida qarash uchun to’liq asos bor,- deb ta’kidlaydi. Shu nuqtai nazarga ko’ra, nutqning yana bir a’zosi - qo’l proyeksiyalaridir. Tovushlar artikulyatsiyasi barmoqlarning nozik harakatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq. Barmoqlar proyeksiyasining rivojlanganligi miya faoliyati va nutqiy reaksiyalarning rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Qo’l motorikasi va nutqiy faoliyat o’rtasidagi bog‘liqlik bolalar va o’smirlar fizologiyasi universiteti olimlari tomonidan isbotlangan . Jumladan, V. Antakov-Fomin, M. I. Kolsova, YE. I. 9 Iseninlarni ham [88] shu olimlar qatoriga qo’shish mumkin. I. M. Sechenov insonning qo’l harakatlari nasliy berilmaydi, bu ta’lim va tarbiya jarayonida yuzaga kelib, u atrof - muhit bilan faol munosabat jarayonidagi muskullar va ko’ruv sezgilari o’rtasidagi assotsiativ aloqalar natijasidir, - deb ta’kidlagan. N.M. Shelovanov, N.L. Figurin, M.P. Denisova, M.Y. Kostyakovskayalar [65] qo’lning nozik harakatlarini egallash, ko’rish, anglash, kinestetik sezgilarni-tanani ng fazodagi joylashuvi va holatini his qilishni rivojlanish jarayonida vujudga kelishini ko’rsatib o’tishgan. Predmetning ko’rinishi qo’lni ng unga nisbatan harakatlanishiga olib keladi. Qo’llarning tashkiliy harakatlari bolada asta-sekin hayotining birinchi yili davomida shakllana boradi. Barmoqlar musht qilib bukiladi, yoyiladi. Predmetlarni olish uchun muhim harakatlarni amalga oshirishni boshlaydi. Qo’l- alohida inson organi sifatida faoliyat yurita boshlaydi. Ko’plab tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishidagi eng muhim jihatlaridan biri-uning psixomotor sohasining, jumladan barmoq harakatlari koordinatsiyasining rivojlanganlik darajasi hisoblanadi. Xususan, V. I. Beltyukov, M. M. Kolsova, L. A. Kukuev, L. A. Novikov [88] va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijalari psixomotor ko’nikma va nutq rivojlanishining ontogenetik o’zaro bog‘liqligi mavjud, degan xulosa kelish imkonini beradi. Masalan, qo’l harakatlari tarixan inson taraqqiyoti jarayonida nutq funksiyasining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsat a di. M. M. Kolsova “…tizimli harakatlar va davomli mashqlar nutqning rivojlanishiga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi va ...bosh miya po’stlog‘i faoliyati samaradorligini oshirishning kuchli vositasi”- degan fikrni ilgari suradi [88]. Bundan tashqari, muallif psixomotor malakalarning rivojlanishi orqada qolsa, nutq rivojlanishi ham kechikib rivojlanishini ta’kidlaydi. M. D. Maxaneva ta’kidlaganidek, harakat sohasining holati va rivojlanishi u yoki bu harakatlarni muayyan motor aktlarini, motor faoliyatini o’zlashtirishdagi imkoniyatlar inson hayotidagi ko’p narsalarga: hayot uchun zarur harakat usullaridan (toqqa chiqish, yurish, yugurish va hokazo.) maktabgacha yoshdagi 10 elementar o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish, maktabgacha yoshida o’quv-mehnat faoliyatini o’zlashtirish va nihoyat, bo’lg‘usi kasbi uchun talab qilinadigan koordinatsiyalashgan harakatlarni shakllantirish va rivojlantirishiga bog‘liq. [110] M.M.Kolsova [88] agar ota-onalar bolaning nutqi rivojlanmayotganligiga o’z vaqtida e’tibor berishmasa, nutqning rivojlanishidagi kechikish bolaning intellektual rivojlanishiga ta’sir qiladi: bilish jarayonlarini sustlashtiradi, muloqotni ng rivojlanish jarayonini buzadi, deb ta’kidlagan. Bunday holatda, muammo bolaning motor faoliyati va qo’llarning mayda motorikalarini rivojlantirish bilan hal qilinishi mumkin. Harakatlarning shakllanishi nutq ishtirokida yuzaga kelishi xaqida M.M.Kolsova shunday deb yozadi: “qo’l barmoqlarining harakatlari insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida nutq funksiyasi bilan uzviy bog‘liq . Ibtidoiy odamlarda muloqotning birinchi shakli imo-ishoralar edi. Odamlarda qo’l va nutq funksiyalarining rivojlanishi parallel ravishda davom etdi. Taxminan bolaning nutqiy rivojlanishi ham xuddi shundaydir. Avval barmoqlarning nozik harakatlari rivojlanadi, keyin tovushlar artikulyatsiyasi paydo bo’ladi; nutq reaksiyalarining barcha keyingi takomillashuvi barmoq harakatlarini mashq qildirish darajasiga bevosita bog‘liqdir”. Shunday qilib, “qo’lni nutq organi – artikulyatsion apparat bilan bir xil deb hisoblash uchun barcha asoslar mavjud. Shu nuqtai nazarga ko’ra qo’lning proyeksiyasi miyaning boshqa nutq zonasidir”(M.M. Kolsova, M. S. Ruzina) [88]. Tadqiqotchilar motorikaning holati va nutq o’rtasidagi uzviy bog‘liqlikka alohida ahamiyat berdilar. V. A Gilyarovskiy nutqning kechikishi motorikaning umumiy rivojlanmaganligida namoyon bo’lishi mumkinligini ta’kidla y di. V.I Dresvyannikov [44] nutq va umumiy ontogenezning bev osita paralleligi va o’zaro bog‘liqligini ko’rsatib, motorikaning rivojlanishi va ekspressiv nutq bolada birgalikda rivojlanishini ta’kidla y di. Bu sohadagi maxsus tadqiqotlar natijalariga ko’ra, harakatlarning rivojlanishidagi taraqqiyot (harakat analizatorining rivojlanishi) asosan inson miya funksiyalarining rivojlanishidagi taraqqiyotni belgilab beradi. Rivojlangan motorikaning inson hayotidagi ahamiyati to’g‘risida juda ko’p mutaxassislarning turli xil qarashlari mavjud: fiziologlar, 11 shifokorlar, psixologlar, pedagoglar va boshqalar. F iziologlar (N.A.Bernshteyn I.A.Fomin, Y.N.Vavilov harakatni insonning tug‘ma tabiiy hayotiy ehtiyoji - deb hisoblashadi. Ularning fikricha, harakatga bo’lgan ehtiyojni ng to’la qondirilishi organizmning barcha asosiy tizimlari va funksiyalari shakllananishini anglatadi. [42] [168] Shifokorlar (B.V. Petrovskiy, A.A. Baranov va boshqalar [13] bola harakatlarsiz holda sog‘lom o’sa olmasligini ta’kidlashadi. Ularning fikricha, harakat turli kasalliklarning, ayniqsa, yurak-qon tomir, nafas va asab tizimlari bilan bog‘liq bo’lgan kasalliklarning oldini olishga yordam beradi. Bundan tashqari, harakatlardan eng samarali davolash va korreksiya vositalari sifatida keng foydalaniladi. Chunki, aynan harakatlar butun tanada bo’layotgan jarayonlarni boshqaradi va tartibga soladi. Shuning uchun bolalardagi rivojlanishni ng qanday kechishini o’rganishdagi asosiy mezonlardan birini ham harakatlarning rivojlanish darajasini o’rganish tashkil etadi. Bola hayotining ilk yoshida bolalar bilan logopedik ishlarni tashkil etishda qator omillarni jumladan : yosh omillari va nutqiy funksiya rivojlanishini ng o’ziga xos xususiyatlari ni inobatga olish lozim. Go’daklik va erta yoshda nutqiy faoliyatning asoslari endigina shakllanayotgan bo’ladi. Bu vaqtda qandaydir nutqiy nuqson haqida gapirish o’rinsiz. Bola hayotining birinchi yiliga nutqqacha bo’lgan davr sifatida qaraladi va shu bilan birga bu vaqtda dizontogenezdagi nutqqacha bo’lgan rivojlanishni ng sustlashuvi kuzatilishi mumkin. Erta yoshda (bola hayotining ikkinchi -uchinchi yillarida) bola tomonidan muloqotning nutqiy vositalarini faol o’zlashtirish boshlanadi. Nutqiy muammolar esa, bu yoshda nutqning rivojlanishini ng sustlashuvi sifatida qayd etiladi. L.I.Belyakova, JI. S. Volkova, V.P . Dudyev, M.M.Kolsova, I.Luriya, R.V.Tonkova-Yampolskaya, L.A. Chistovich, Y.Shaginyan [41],[54],[73],[88] [106] va boshqa olimlar tomonidan nutqiy faoliyatni o’rganish natijalari nutqni motor tashkil etish nutqiy artikulyatsiya xarakterini belgilovchi nutq-harakat analizatorining holatiga bog‘liqligini ko’rsatadi. Qator olimlar tomonidan nutq-harakat va nutqiy rivojlanish o’rtasidagi bog‘liqlikni o’rganish borasida olib borilgan tadqiqotlar asosida quyidagi 12 qonuniyatlar aniqlangan: - nutqning harakat komponentlari va organizmning umumiy harakat tizimi o’rtasida uzviy funksional aloqalar mavjud (M. I. Astvatsaturov, V. M. Bexterev L. S. Vigotskiy A. R. Luriya va boshq.) [38],[57],[106] - ixtiyoriy harakatlar (harakat faoliyati rivojlanishining yuqori darajasi) bevosita nutqning boshqaruvchilik funksiyasi, ikkinchi signal sistemasining umumlashtiruvchi va mavhumlashtiruvchi funksiyalari ta’sirida shakllanadi (L. S. Vigotskiy, A. V. Zaporojets , A. N. Leontyev, A. R. Luriya, I. P. Pavlov, va boshq. [ 56], [106], [100]. - nutq-harakat va umumiy motor sohalari rivojlanishining o’zaro bog‘liqligi ta’kidlanadi (L. Y. Balanov, A. G. Ivanov-Smolenskiy, A. YE.Lichko, N. N. Traugott; va boshq. [84], [88],[103]. N.A.Bershteynning [ 42 ] harakatlarni tashkil etish nazariyasining asosida umumiy motorika xususiyatlarini takomillashtirish orqali nutqni tashkil etuvchi artikulyatsion apparat a’zolari harakatlarini rivojlantirish imkonini beradigan umumiy motorika va nutqning o’zaro bog‘liqligi tamoyili yotadi (G.R.Shashkina). M.A.Piskunov [ 65 ] olib borgan tadqiqotlari natijalariga tayangan holda nutqiy motorika va unga qo’shilib keladigan harakatlar (mimik muskullar, qo’llarning imo-ishoralari) o’rtasida uzviy aloqa mavjudligini ta’kidlaydi. M.A.Piskunov artikulyatsion motorikaning sifati to’g‘ridan-to’g‘ri organizmning nerv-muskullar apparati holatiga va umumiy harakat ko’nikmalariga bog‘liq, deb hisoblaydi. Nutqiy funksiyaning shakllanishida artikulyatsion motorikaning rivojlanganligi muhim rol o’ynaydi. Bosh miyadagi nutq zonalarining rivojlanishi qo’p jihatdan nutqiy kinesteziyalarga bog‘liq (nutq jarayonidagi artikulyatsiya a’zolarining harakatlarida yuzaga keladigan impulslar) bo’lib, artikulyatsiya buzilishida ular ham buziladi. Bosh miya nutq maydoniga keladigan afferent impulslarning kamayishi ularning yetilishini kechiktiradi, bu nutqning to’liq rivojlanishining orqada qolishiga olib kelishi mumkin (N. I. Jinkin; YE. M. Mastyukova ) [74]; [107]. Boshqa harakat funksiyalari ichida barmoqlar harakati alohida ahamiyatga 13 ega bo’lib, ular markaziy nerv sistemasi rivojlanishiga yordam berib, bola nutqining rivojlanishini ta’minlaydigan hodisalardan biri hisoblanadi (Y. P. Dudyev, M. M. Kolsova ) [72]; [88] Harakat proyeksiyasi maydonining uchdan bir qismini nutq harakat zonasiga juda yaqin joylashgan qo’l proyeksiyasi egallaydi. Bu esa barmoqlar harakatlarini maqsadli rivojlantirishning bola faol nutqini rivojlanishiga sezilarli ta’sirini ko’rsatadi (M. M. Kolsova). Mayda qo’l motorikalarining rivojlani shi va nutqiy rivojlanish darajasi o’rtasidagi o’zaro uzviy aloqalar M. M. Kolsova, [ 88 ] va boshqalarning tadqiqotlarida aniqlangan. M.A.Piskunov [65] bolalar nutqi ontogenezida nutqiy artikulyatsiyani bolaning umumiy motorikasi holatiga bog‘liqligi aniq ko’rinib turishini ta’kidlaydi. Nutq shakllanishining boshlang‘ich davrida (1-2 yoshda) nutqiy motorika yetarlicha turg‘un va farqlanmagan bo’ladi. Keyingi bosqich (fiziologik tili chuchuklik)da umumiy nomuvofiqlik, bolaning umumiy nerv-muskullari tizimida noaniqlik va ishonchsizlik kuzatiladi. Shu bilan parallel ravishda talaffuz mexanizmlarining takomillashuvi ham ko’zga tashlanadi. Nutqning tovushlar talaffuzi tomonini ng rivojlanishi periferik nutq apparatining takomillashuvi bilan uzviy bog‘liq. Filogenezda artikulyatsiya a’zolarining rivojlanishi yurish, qo’l harakatlari va ularning differensiallashgan harakatlarining shakllanishi bilan bog‘liq. Meyoriy nutqiy rivojlanishda bola tilning tovushlar tizimini umumiy motorika va qo’llarning differensial harakatlarini ng rivojlanishi bilan b ir v aqtda egallaydi. (N. I . Jinkin [78]). I.P.Pavlov nutqga eng avvalo, nutq organlaridan bosh miya qobig‘iga keladigan kinestetik impulslar sifatida qaraydi. U bu kinestetik sezgilarni ikkinchi signal sistemasi ning asosiy komponenti , deb ata y di. "Barcha tashqi va ichki stimullar, barcha yangi hosil bo’lgan reflekslar, ham ijobiy, ham salbiy ta’sirlar so’z vosita s ida darhol aytiladi, shuningdek, ular nutq harakat analizatori bilan bog‘ lanadi va bolalar nutqining so’z birikmasi sifatida ifodalanadi " . Ko’pchilik tadqiqotchilar harakat va nutq sohalari o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni qayd etadilar. Aynan harakat va so’z orqali, bola atrof- olamni o’rganadi, u bilan o’zaro munosabatga kirishadi, unga nisbatan o’z munosabatini 14 bildiradi, o’z dunyoqarashini rivojlantiradi va takomillashtiradi. Harakat va nutq (sezgilar bilan birgalikda) bolaning obyektiv dunyoni o’zlashtirishini ta’minlovchi boshqa bir qator omillar orasida eng muhimi hisoblanadi. Harakatlar, motor faoliyatlar va nutq muloqot vositasi sifatida turli faoliyat turlarini amalga oshirish imkoniyatini beradi va shu bilan birga, mustaqil psixomotor yoki nutq faoliyati sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Harakatlar va nutq funksional tizimlarining o’zaro bog‘liqligining maktabgacha ontogenezda shakllanishi va rivojlanishi keyingi yosh davrlariga bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Bir tomondan, nutqning tashqi qurilishi, ya’ni nutqning talaffuz tomoni (tovush talaffuzi va prosodiya) nutq apparatining periferik qismi a’zolarining aniq muvofiqlashtirilgan harakatlari bilan ta’minlanadi. Bu bolaning ona tilidagi tovushlar talaffuzi ko’nikmalarini o’zlashtirishida, kattalarni nutqni ifodalashida ularning nutq organlarining nozik tabaqalashtirilgan harakatlarini amalga oshirilishini ta’minlashlari uchun nutq apparatining markaziy va periferik bo’limlarining meyoriy qurilishini ko’zda tutadi. Nutq apparatining markaziy yoki periferik qismlarida organik yoki funksional buzilishlar kuzatilsa, turli mexanizmlardagi motor qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bu esa o’z navbatida, maktabgacha yoshda nutqning talaffuz tomonini meyoriy egallashga to’sqinlik qiladi va keyingi yosh davrlarida nutqning turli buzilishlariga olib keladi. Boshqa tomondan, insonning lokomotor funksional tizimining shakllanishi nutqning faol ishtirokida amalga oshadi. (YE.P. Ilin ) [75]. Ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishdagi nutqning roli ko’p olimlar tomonidan ko’rsatib o’tilgan (M.M. Kolsova, L.S. Vigotskiy va boshq.[ 88] [55]. L.S. Vigotskiy [56] bu borada harakatlarni tartibga solishning eng yuqori shakli odamlar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarda tug‘iladi,- deb ta’kidlaydi. Uning fikricha, ixtiyoriy harakatlarning individual rivojlanishi, bola o’z harakatlarini kattalarning og‘zaki talablariga bo’ysundirishni o’rganishidan boshlanadi. Keyinchalik, so’z bola uchun o’z xatti- harakatlarini tashkil etish vositasiga aylanadi: avval tashqi nutq yordamida ( bola harakatlarni aytib bajaradi), so’ngra ichki nutq yordamida harakatlar amalga oshiriladi. 15 A.R. Luriya [106] bu haqda shunday deb yozadi: «...Birinchi bosqichlarda kattalarning buyrug‘i, faqatgina alohida harakatlarning amalga oshirilishiga sabab bo’ladi, ammo ularni susaytirmaydi, tuzatmaydi uzoq davom etadigan harakatlarga yo’naltirmaydi. Faqatgina keyingi bosqichlarda bolalar kattalarning nutqi, so’ngra bolaning o’zining nutqi avval, ichki, so’ng tashqi harakat rejasini tuzish, harakatlarni amalga oshirish maqsadi, harakatlar aktini rejalashtirish, harakatlarni korreksiyalash, harakatlar natijasini maqsadi bilan taqqoslashni amalga oshira oladi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, agar bolada nutq buzilishi kuzatilsa, agar u bilan nutqiy muloqot qilish qiyin bo’lsa yoki umuman nutqiy muloqot o’rnatish imkoni bo’lmasa, demak, bu bolada harakat funksiyalarining rivojlanishi ham sezilarli darajada aziyat chekkan bo’ladi. Nutqning tovush tomoni fonetik noaniqlik bilan tavsiflanadi. Beqaror fonetik dizayn mavjud. Tovushlarning talaffuzi beqaror artikulyatsiya va ularni eshitish orqali tanib olish imkoniyatlarining pastligi tufayli tarqoq xarakterga ega. Buzuq tovushlar soni to’g‘ri talaffuz qilinganidan ancha ko’p bo’lishi mumkin. Talaffuzda faqat unlilar - undoshlar, og‘zaki - burun, ba’zi portlovchilar - frikativlarning qarama-qarshiliklari mavjud. Fonemik rivojlanish boshlang‘ich bosqichida. Nutqni rivojlantirishning ikkinchi darajasiga o’tish bolaning nutq faolligini oshirish bilan tavsiflanadi. Muloqot umumiy so’zlarning doimiy, lekin hali ham buzilgan va cheklangan lug‘atdan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Ob’ektlar, harakatlar va individual belgilarning nomlari turlicha belgilanadi. Bu darajada elementar ma’nolarda olmoshlarni, ba’zan esa birlashmalarni, oddiy yuklamalarni qo’llash mumkin. Bolalar oila bilan bog‘liq rasm, atrofdagi hayotdagi tanish voqealar haqida savollarga javob berishlari mumkin. Nutq etishmovchiligi barcha komponentlarda aniq namoyon bo’ladi. Bolalar faqat 2-3, kamdan-kam hollarda 4 so’zdan iborat oddiy jumlalardan foydalanadilar. So’z boyligi yosh me’yoridan sezilarli darajada orqada qolmoqda: tana qismlarini, hayvonlarni va ularning bolalarini, kiyim-kechaklarni, mebellarni va kasblarni bildiruvchi ko’plab so’zlarni bilmaslik aniqlandi. 16 Mavzu lug‘ati, harakatlar lug‘ati, belgilardan foydalanishning cheklangan imkoniyatlari qayd etilgan. Bolalar ob’ektning rangi, shakli, o’lchami nomlarini bilishmaydi, ular so’zlarni ma’no jihatidan o’xshash so’zlar bilan almashtiradilar. Grammatik konstruktsiyalardan foydalanishda qo’pol xatolar qayd etilgan: - ish shakllarini aralashtirish (avtomobilni haydash o’rniga mashina haydash); - ko’pincha otlarning nominativ holatida va fe’llarning infinitiv yoki hozirgi zamonning 3-shaxs birligi va ko’pligi shaklida qo’llanilishi; - fe’llarning soni va jinsini qo’llashda, otlarni raqamlar bo’yicha almashtirishda ("ikki kasi" - ikkita qalam, "de tun" - ikkita stul); - sifatlarning otlar bilan, sonlarning otlar bilan kelishilmaganligi. Bolalar predlogli konstruktsiyalarni qo’llashda ko’p qiyinchiliklarga duch kelishadi: ko’pincha predloglar butunlay chiqarib tashlanadi, ot esa asl shaklida qo’llaniladi ("the book go that" - the book ling on the table); predlogni almashtirish ham mumkin ("u masofada o’ladi" - qo’ziqorin daraxt ostida o’sadi). Birlashmalar va zarralar kamdan-kam qo’llaniladi. Ikkinchi darajadagi teskari nutqni tushunish ma’lum grammatik shakllarning farqlanishi tufayli sezilarli darajada rivojlanadi (birinchi darajadan farqli o’laroq), bolalar ular uchun semantik farqga ega bo’lgan morfologik elementlarga e’tibor berishlari mumkin. Bu ot va fe’llarning birlik va ko’plik shakllarini (ayniqsa, urg‘uli tugaydiganlar), o’tgan zamon fe’llarining erkak va ayol shakllarini farqlash va tushunishga ishora qiladi. Sifatlarning son va jins shakllarini tushunishda qiyinchiliklar saqlanib qolmoqda. Old gaplarning ma’nolari faqat ma’lum vaziyatda farqlanadi. Grammatik naqshlarni assimilyatsiya qilish ko’proq bolalarning faol nutqiga kirgan so’zlar bilan bog‘liq. Nutqning fonetik tomoni tovushlarning ko’plab buzilishlari, almashtirishlar va aralashmalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Yumshoq va qattiq tovushlarning talaffuzi, shivirlash, hushtak, affrikatlar, ovozli va kar (“pat kitob” - beshta kitob; “daddy” - buvi; “dupa” - qo’l) talaffuzi buziladi. Izolyatsiya qilingan 17 holatda tovushlarni to’g‘ri talaffuz qilish qobiliyati va ularni o’z-o’zidan nutqda qo’llash o’rtasida tafovut mavjud [10]. Barkamol batafsil bayonlarni tuzish ko’nikmalarini shakllantirish bolalarning barcha nutq va kognitiv qobiliyatlaridan foydalanishni, shu bilan birga ularni takomillashtirishga hissa qo’shishni talab qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, izchil nutqni o’zlashtirish nutqning lug‘at boyligi va grammatik tuzilishining ma’lum darajasi mavjud bo’lgandagina mumkin. Shuning uchun leksik va grammatik til ko’nikmalarini rivojlantirish bo’yicha nutq ishi bolaning izchil nutqini shakllantirish muammolarini hal qilishga qaratilgan bo’lishi kerak [6]. Chakka, peshona va ensa sohalarining birlashuvi (temporo-parieto ocsipitalis– TPO sohasi) ruhiy jarayonlarning tashkil etish omillarining "simulyativ tashkiloti" omillari bilan bog‘liqligini anglatadi. TPO sohasi so‘zlarni tushunish kabi uni ifodalashda zarur bo‘lgan fonematik tahlilni ta’minlaydi. Bu yerda nutqning semantik funksiyasi shakllandi. Bu til birliklari (so‘z, so‘zlarning grammatik shakllari, frazeologizm, so‘z birikmalari, gaplar) mazmunini tushunishdir. Tovushlar yoki grafik belgilar ketma-ketligi ong va til tizimida voqelikdagi predmet (buyum, hodisa, jarayon, belgi) bilan shu predmet haqidagi tasavvur yoki tushuncha bilan bog‘lanadi. TPO sohasi ( chakka, peshona va ensa sohalarining birlashuvi ) nutqning grammatik qurilishini shakllanishi bilan ham bog‘liq ( gap bo‘laklarining shakllanishi va to‘g‘ri qo‘llanilishi, ularning gaplarda moslashuvi ). O‘qish markazi ham shu yerda joylashgan . So‘zlarni talaffuz qilish praksis faoliyatiga tayanadi. Talaffuzning muhim asosi har ikkala yarim sharlar po‘stlog‘ining tepa qismi hisobiga amalga oshiriladigan qo‘l va barmoq praksisi natijasidir. Qo‘lning praksik harakatlarining optik obrazlari bilan o‘zaro aloqasi orqali og‘zaki praksisning funksiyasi yuzaga keladi. So‘ngra, chap yarim sharning ikkilamchi tepa motor oldi maydonlari faollashadi va kinestetik (afferent) artikulyatsion praksis (tovush talaffuzi ko‘nikmalari) yuzaga keladi. Taqlid asosida so‘zlarning talaffuzi o‘zlashtirilishida bosh miya po‘stlog‘ining tepa qismi faollashadi. Natijada og‘zaki spontan artikulyatsiya hosil bo‘ladi, fonematik eshitish bilan o‘zaro ta’sir tufayli 18 fonemalarni artikulyatsion holatlarga almashtirish mumkin bo‘ladi. Fonemalarning semantik roli artikulemalarga o‘tkazilishida sodir bo‘ladi. Artikulyatsion kinestetik praksis to‘g‘ri artikulyatsion holatlarni ifodalashning asosi bo‘lib, shunga mos ravishda alohida tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishning ham asosi hisoblanadi. Keyinchalik so‘zlarni takrorlay olish qobiliyati bosh miya yarim sharlarining peshona qismi po‘stog‘ining motor oldi maydoni orqali amalga oshiriladigan qator artikulemalar ya’ni so‘z, jumlalarni qayta ishlab chiqishga asos bo‘ladigan artikulyatsion praksisiga (kinetik, afferent) bog‘liq bo‘ladi. L.V.Sherba nutqning yuqori sintagmatik darajasini, uchlamchi peshona sohasida shakllanadigan nutq-tafakkur jarayonida yagona semantik butunlikni ifodalashni fonetik birlik sifatida belgilagan [24]. Shuni ta’kidlash lozimki, nutqiy faoliyatni amalga oshirishda nafaqat qobiq osti markazlarining saqlanganligi, balki markazlararo aloqalar ham muhim ahamiyatga ega. Miyada shikastlanish o‘choqlarining mavjud emasligi va nutq dizontogenezining klinik shakllarining hosil bo‘lishi miyaning anatomik shikastlanmagan joylaridagi funksional uzilishlar mavjudligi bilan tushuntiriladi. Miyaning o‘zgargan to‘qimalari va saqlanib qolgan nutqiy faoliyat kompensatsiya mexanizmlari va neyroplastiklik tufayli sodir bo‘lishi mumkin. Yarim sharlar aloqasi nutq funksiyasida chap yarim sharning lateralizatsiya jarayonlarini amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Eshituv-ko‘ruv(chakka-ensa) maydonlararo o‘tkazgichlari «voqeylik ob’ekti bo‘lgan predmetni» anglatadigan so‘zlarda «tovushlar» sifati uchun muhim ahamiyatga ega. Eshituv-motor sohalarining o‘zaro aloqasi artikulyatsion praksisini ta’minlaydi. Artikulyatsiion praksis buzilsa, akustik signallarni, aynan nutqiy tovushlarni nutq–harakat birliklari – artikulemalarga aylantirishning imkoni bo‘lmay qoladi [21]. Bunday holatda vaziyatdan chiqishning ikkita kompensator "yo‘li" mavjud: qo‘llaniladigan stimullarning ijobiy ta’sirini hisobga olib, nerv tolalarining o‘tkazuvchi yo‘llarini faollashtirish yoki fonemalarni ko‘ruv ekvivalenti grafema 19 (harflar) bilan o‘zaro aloqalarini faollashtirish, keyinchalik harflarning ko‘ruv obrazi orqali artikulemalarni shakllantirish . Vertikal bog‘lanishlar kortikal- subkortikal o‘zaro ta’sirlar bilan ifodalanadi. Ularning ahamiyati A.R.Luri yaning [106] miya bloklari haqidagi va N.A.Bernshteynning [42] ixtiyoriy harakatlarni miyada tashkil etish darajasi haqidagi konsepsiyalarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, A.R.Luriya ta’limotiga muvofiq miyaning subkortikal tuzilmalari uning qobig‘ining optimal ishlashi uchun zarur bo‘lgan diffuz va mahalliy faollashtiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. N.A.Bernshteynning ta’limotida qobiq osti tizimining boshqa muhim roli ko‘rsatiladi (V-daraja) harakatlar doirasida ularning ravonligi, egiluvchanligi va ritmliligi. Qobiq, qobiqosti sohalarining o‘zaro aloqasi tufayli bu egiluvchan, ravon va rimtik elementar faoliyatlar yuqori darajadagi funksiyalarni, jumladan nutqni amalga oshirishni ta’minlaydi. Shu tariqa nutq shakllanishining quyidagi tuzilishini ko‘z oldiga keltirish mumkin: fonema - artikulema – morfemlar ( bir bo‘g‘inli so‘zlar) – morfologik grammatika ( murakkab bo‘g‘inli so‘zlar) – sintaksik grammatika (ibora) + mazmunliligi ( semantika) va nutqning intonatsion bo‘yoqdorligi (prosodiya). Shuni yodda tutish lozimki, nutq o‘zaro faoliyat va muloqotda hissiy intonatsiyalar va til bilan qo‘llaniladi [33]. Zamonaviy logopediyaning dolzarb muammolaridan biri-nutq buzilishlarining neyropsixologik asoslarini o‘rganish hisoblanadi. Shuning uchun ixtiyoriy harakatlar va ularning buzilishlarini nutqiy buzilishlariga qo‘shilib kelishini aynan neyropsixologiya nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, bolalarda nutqning rivojlanganlik darajasi doimo barmoqlar harakatlarining rivojlanganlik darajasiga bevosita bog‘liqdir. Mayda qo’l motorikasining va koordinatsiyalarining rivojlanmaganligi yozuvni egallash bilan bir qatorda boshqa o’quv va mehnat ko’nikmalarini egallashlarida qiyinchiliklar tug‘diradi. Psixologlarning ta’kidlashlaricha, qo’l barmoqlarini mashq qildirish bolaning fikrlash qobiliyati, xotirasi va diqqatini rivojlantiradi. 20 Adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatdiki, nutq qo’llardan, aniqrog‘i barmoqlardan keladigan kinetik impulslar ta’sirida takomillashadi. Odatda mayda qo’l motorikasi yuqori darajada rivojlangan bola mantiqiy fikrlay oladi, unda xotira, diqqat, bog‘langan nutq yaxshi rivojlangan bo’ladi. Barmoqlar bilan mashqlar bajarish va ritmik harakatlarni amalga oshirish bosh miyadagi nutq markazlarining ta’sirlanishiga va nutq markazlarining muvofiqlashtirilgan harakatlari keskin ortishiga bu nutqning rivojlanishiga sabab bo’ladi. I.2. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agrammatizmni kelib chiqish sabablari Mamlakatimizda kelajak avlodni zamon talablariga mos ravishda tarbiyalash, rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or tajribalarini o’rganish asosida imkoniyati cheklangan bolalar talim-tarbiyasiga alohida e’tibor berilmoqda. Bunday e’tibor, albatta , qator qonunlar va meyoriy-huquqiy hujjatlarda o’z ifodasini topdiki, bu o’z navbatida, nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalar ta’lim- tarbiyasida zamonaviy talablarga javob beradigan korreksion-pedagogik ishlar tizimini ishlab chiqishni taqozo qildi. Bugungi kunda bolalar orasida nutq nuqsoniga ega bo’lganlar soni kattagina qismni tashkil etadi. Ma’lumki, nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalarda u yoki bu darajadagi motor buzilishlar kuzatiladi. Nutq nuqsonini bartaraf etish bo’yicha izlangan ko’pchilik olimlar tomonidan ishlab chiqilgan korreksion tadbirlar tarkibida ham motor sohalarni: umumiy, artikulyatsion va mayda motorikani rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan. Biz nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalarni o’rganish asnosida kinetik-kinestetik praksisni rivojlantirish orqali nutqning tovushlar talaffuzi tomonini rivojlantirish bo’yicha korreksion- logopedik ishlar tizimini ishlab chiqdik. Agrammatizm - bu gaplarni qurish va idrok etishdagi qiyinchiliklarda namoyon bo‘ladigan nutqning buzilishi. Ushbu nutq buzilishidan aziyat chekadigan odamlar Sylvian sulcus hududida miya shikastlanishiga moyil. Agrammatizm yunon tilidan sifat yoki xususiyatning yo‘qligi deb tarjima qilingan. Bu atama o‘qish yoki yozish uchun qo‘llaniladi. Kattalardagi agrammatizm 21 afaziyaning turli shakllari bilan namoyon bo‘ladi (iboralarni ishlatishda yo‘qotish bilan tavsiflangan nutqning buzilishi, shuningdek, fikrlarning ifodasi sifatida so‘zlar). Bolalardagi agrammatizm nutq rivojlanishining dastlabki bosqichlarida va eshitish qobiliyatining buzilishi bilan sodir bo‘ladi. Bu hodisa og‘zaki va yozma nutqda namoyon bo‘ladi. Agrammatizm sabablari Avvalo, sabablarga turli kasalliklar tomonidan qo‘zg‘atilgan miya faoliyatidagi buzilishlar, shuningdek, eshitish analizatorining periferik qismidagi buzilishlar va o‘zgarishlar kiradi. Ko‘pincha kasallik eshitish qobiliyati past, nutqi kam rivojlangan aqliy zaif bolalarga ta’sir qiladi. Agrammatizm belgilari Barcha alomatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kasallikning namoyon bo‘lish darajasiga bog‘liq bo‘lib, ular nutq va lug‘atning fonemik tuzilishidagi kamchiliklarda namoyon bo‘ladi. Agrammatizm belgilari bolalarning belgilangan muddatdan ancha kechroq gapira boshlaganida namoyon bo‘ladi. Fraze nutqning paydo bo‘lishi 2-3, hatto 4 yildan keyin sodir bo‘ladi. Chaqaloqlarning nutqi ko‘pincha grammatik shakllardan noto‘g‘ri foydalanish bilan tavsiflangan agrammatizmlar bilan to‘ldiriladi. Ko‘pincha ota-onalar chaqaloqning nutqidagi buzilishlarga e’tibor bermaydilar. Ular tovush talaffuzi normal ekanligi bilan xotirjam bo‘lishadi, ya’ni bola oxir-oqibat iboralarni to‘g‘ri muvofiqlashtirishni o‘rganadi, deb hisoblashadi. Bunday bola savodxonlikni o‘z ichiga olgan birinchi sinf dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishi, shuningdek, so‘zlarning tovush tarkibini o‘rganishi mumkin. Biroq, bola yozishning morfologik tamoyillarini o‘zlashtirishda engib bo‘lmaydigan qiyinchiliklarga duch keladi. Va shundan keyingina, hayratda qolgan ota-onalar mutaxassislarga (logoped, nevrolog) murojaat qilishadi. O‘qituvchi deyarli darhol bolaning jinsi, holatlari, raqamlari bo‘yicha so‘zlarni ajratish qoidalarini o‘rganishga qodir emasligini aniqlaydi. Bu so‘zlarning noto‘g‘ri kelishilishida, 22 shuningdek, so‘zlarning oxirlarining yozilishida qayd etilgan. Talaba agrammatik tarzda yozadi (grammatika qoidalariga zid). Masalan, "uzun lenta", "deraza ustida". Yosh ko‘nikmalariga ko‘ra, bola 4 yoshgacha so‘zlarni to‘g‘ri muvofiqlashtirishi kerak. Va bu yoshga kelib, nutq xatolari odatiy hol emas. Farzandingiz "stol yaqinida", "daraxtlar" kabi xatolarga yo‘l qo‘ysa, siz mutaxassislardan maslahat olishingiz kerak. Prefikslar, shuningdek, qo‘shimchalar yordamida so‘z yasash qoidalariga kelsak, bola bu ko‘nikmalarni ancha keyinroq, 7-8 yoshda o‘zlashtiradi. 7-8 yoshda o‘quvchi so‘zlarni o‘zaro muvofiqlashtirishi, shuningdek, yangi so‘zlarni shakllantirishi kerak. Agar bu sodir bo‘lmasa, bolalarda agrammatizmlar tashxis qilinadi. Maktab o‘quvchilaridagi grammatizmlar ta’lim muassasasiga qabul qilingandan so‘ng darhol aniqlanadi. Bolalarda talaffuz nuqsonlari, shakllanmagan leksik va grammatik tuzilish, fonematik idrok, shuningdek, izchil nutq mavjud. 7-8 yoshdagi bolalarda agrammatizmlar eng aniq namoyon bo‘ladi. Aynan shu davrda bolalar savodxonlikni o‘zlashtiradilar, shuningdek, grammatik qoidalarni o‘rganishni boshlaydilar. Buning zaruriy sharti - lug‘atning qashshoqligi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, aynan lug‘atning kambag‘alligi, shuningdek, so‘zlarning leksik ma’nosini tushunishdagi noaniqliklar tufayli bu buzilish sodir bo‘ladi. Agrammatizmlarning turlari Neyropatologlar, nevrologlar, refleksologlar agrammatizmning ikkita asosiy turini ajratib ko‘rsatishadi. Bular ta’sirchan agrammatizm va nutq buzilishlarining ekspressiv agrammatizmidir. Ta’sirchan agrammatizm idrok etilayotgan nutqning grammatik tuzilmalari ma’nosini tushunishning to‘liq, shuningdek, qisman buzilishi bilan ajralib turadi. Ekspressiv agrammatizm - faol nutq dizaynining grammatik buzilishi. Ekspressiv agrammatizm hollar, yuklamalar, tuslanishlarni noto‘g‘ri ishlatish bilan tavsiflanadi. 23 Agrammatizmga misollar Telegraf uslubidagi agrammatizm sintaktik afaziyadir. Ushbu turdagi buzilish ba’zan izolyatsiyada sodir bo‘ladi, ko‘pincha u vosita qiyinchiliklari bilan birga keladi. Lokalizatsiya nutqni ko‘paytirish uchun mas’ul bo‘lgan Broka hududiga yaqinroq kontsentratsiya bilan tavsiflanadi. Korteksning bu qismi yalang‘och. til, yuz, jag‘lar, farenks mushaklarini boshqaradigan miya bosh miyaning old pastki qismida joylashgan. Afaziyaning ushbu shakli bilan og‘rigan bemorlar avtomatlashtirilgan seriyalarni yangilash va ushbu seriyalarni nomlashda deyarli hech qanday qiyinchiliklarga duch kelmaydilar. Bemorlar alohida so‘zlarni takrorlashlari mumkin, ammo jumlalarni takrorlashda ular grammatik xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Nutq nuqsonlari bemorlarning nutqida eng aniq qayd etilgan. Agrammatizmning eng yaqqol ifodalangan shakliga qator nominatsiyalar misol bo‘la oladi: “bu yerda... yiqildi... va hozir... jarrohlik... mana... behushlik... va hozir... bo‘shlik... hozir. uyg‘ondi"... Kamroq ifodalangan shakl gaplarning noto‘g‘ri tuzilishi bilan tavsiflanadi. Bunday holda, birinchi ism jonlantirilgan ot, keyin barcha otlar tasodifiy holatlarda yoki nominativ holatda ishlatiladi. "Qiz maktabga bordi" agrammatizmiga misollar; "Buvim gazeta o‘qiydi"; "It ... tovuq ... ko‘tardi", "Men mehmonlarga bordim ... mehmonlar ketdi". Oxirgi misol turli semantik rollarda so‘z tartibini aniq ko‘rsatadi. Bu gapning semantik sintaksis qoidalari bilan tuzilganidan dalolat beradi. Nutqni idrok etishda quyidagi qiyinchiliklar mavjud: - Takliflarni tushunish qiyinligi. Masalan, “Mushuk itni quvadi” “Mushuk sut ichadi”dan ham yomonroq qabul qilinadi; - standartdan chetga chiqqan so‘zlarning asosiy joylashuvi bilan jumlalarni qiyin idrok etish; - murakkab sintaktik tuzilishga ega bo‘lgan gaplarni sodda gaplarga nisbatan qiyin idrok etish. Agrammatizm belgilari tajribadan so‘ng aniqlanadi, bu nutqni idrok etish bilan bog‘liq. Tajriba davomida mavzuga tegishli jumlalar bilan chizmalar ko‘rsatiladi. 24 Nutqdagi agrammatizmlar jumlalarning sintaktik tuzilmalarining xilma- xilligining qashshoqligi va soddaligi, shuningdek, to‘laqonli gaplarning yo‘qligi bilan ajralib turadi. Bu buzilish predlog, artikl, yordamchi fe’l va olmoshlarni o‘z ichiga olgan vazifaviy so‘zlarning qoldirilishi bilan tavsiflanadi. Nutqdagi agrammatizmlar nutqning past tezligi bilan birga keladi. Psixologlar bu hodisani moslashish nuqtai nazaridan tushuntiradilar: bemorning o‘z nutqi buzilgan nutqiga moslashishga urinishlari, uni qayta ishlashning sekin jarayoni, shuningdek, g‘ayrioddiy so‘z tartibi bilan jumlalarni yaratish qiyinligi. Nutqdagi bolalardagi agrammatizmlar turli yondashuvlar bilan izohlanadi. Agrammatizmdagi nutqning buzilishi jumlalarni qayta ishlash bilan bog‘liq holda ularning yo‘qolishini o‘z ichiga olganligini ko‘rsatadigan izlarni yo‘q qilish gipotezasi mavjud. Xaritalash gipotezasi sintaktik tuzilmalarni semantik rollar nuqtai nazaridan talqin qilish mexanizmining buzilishini ko‘rsatadi. Shuningdek, buzilishlar mavjud xotiraning kamayishi bilan yuzaga keladi, deb ishoniladi. Davolash bolalar va kattalarga nutqning grammatik tuzilishini qo‘llash qobiliyatini tiklashga imkon beruvchi maxsus ishlab chiqilgan usullarni o‘z ichiga oladi. Kelajak uchun prognoz asosiy patologik jarayonning darajasiga, shuningdek, nutq buzilishining chuqurligiga va kasallikning o‘z vaqtida tashxisiga bog‘liq. Agrammatizmni qanday davolash mumkin? Yaxshi samarani kompleks davolash, jumladan, nutq terapiyasi darslari, nutq terapiyasi massaji, mikrokurent refleksologiya beradi. Barcha davolash rejimlari har bir bemorning rivojlanish kechikishining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda individual ravishda belgilanadi. Davolash kurslari kamida 15 seansni o‘z ichiga oladi. Odatda, besh yoshgacha bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolaning nutqi grammatik nuqtai nazardan shakllanishi kerak. Bu yoshda bola allaqachon holatlar, raqamlar, jinslar va shaxslarga qarab so‘zlarni o‘zgartiradi. Jumlalarni qurishda chaqaloq qo‘shma va old qo‘shimchalardan foydalanadi. Asta-sekin bolalar nutqi yaxshilanadi va murakkablashadi. Biroq, ko‘pincha bola og‘zaki va keyinchalik yozma nutqni malakali o‘zlashtira olmaydigan holatlar mavjud. Agrammatizm bilan og‘rigan bolalar 25 jumlalarni to‘g‘ri tuza olmaydilar, ko‘pincha so‘zlarni o‘tkazib yuboradilar va so‘z shakllarini noto‘g‘ri ishlatadilar. Qoida tariqasida, bolalar agrammatizmi nutqni shakllantirishning dastlabki bosqichlarida va eshitish qobiliyatining buzilishi bilan namoyon bo‘ladi. Agar siz ushbu patologiyaga o‘z vaqtida e’tibor bermasangiz, unda kelajakda bola o‘qish va yozishda qiyinchiliklarga duch keladi. Agrammatizm belgilari nutqni rivojlantirish normalarining buzilishini o‘z ichiga oladi. Agrammatizm bilan bola frazeologik nutqni tengdoshlariga qaraganda kechroq o‘zlashtiradi (faqat 3-4 yoshda). Ko‘pincha agrammatizm belgilari bola birinchi sinfga kirganida namoyon bo‘ladi. Unda so‘zlarning talaffuzida turli nuqsonlar bor, leksik va grammatik tuzilishi noto‘g‘ri tuzilgan, so‘z boyligi kam, fonematik idrok va izchil nutqi buziladi. Mutaxassislar agrammatizmning ikki turini ajratadilar: ekspressiv va affektiv. Affektiv agrammatizm - idrok etilayotgan nutqning grammatik tomonining ma’nosini tushunishning to‘liq yoki qisman buzilishi. Ekspressiv agrammatizm bilan bolaning faol nutqining grammatik dizayni, holatlardan noto‘g‘ri foydalanish, deklaratsiyalar, predloglar va boshqalar. Agrammatizmni tuzatish bolaning nutqini to‘g‘ri shakllantirish va tuzish qobiliyatini tiklashga qaratilgan maxsus usullardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. "Neurotori" bolalar neyropsixologiyasi va nutq patologiyasini neyroreabilitatsiya qilish markazida har bir bolaga individual yondashuv qo‘llaniladi. Ushbu buzuqlik bilan yuqori natijalarga erishish uchun nevropsikolog, nutq terapevti, nutq terapiyasi darslari, apparat texnikasi va nutq terapiyasi massaji bilan maslahatlashishni o‘z ichiga olgan kompleks yondashuv talab etiladi. Yaxshi nutq bolalarning har tomonlama rivojlanishining eng muhim shartidir. Bolaning nutqi qanchalik boy va to‘g‘ri bo‘lsa, unga o‘z fikrlarini ifoda etish osonroq bo‘ladi, uning atrofdagi voqelikni bilish imkoniyatlari qanchalik keng bo‘lsa, tengdoshlari va kattalar bilan munosabatlari qanchalik mazmunli va to‘liq bo‘lsa, uning aqliy rivojlanishi shunchalik faollashadi. tashqariga. Shu sababli, bolalar nutqini o‘z vaqtida shakllantirish, uning sofligi va to‘g‘riligi, ushbu tilning 26 umume’tirof etilgan me’yorlaridan har qanday og‘ish deb hisoblangan turli xil buzilishlarning oldini olish va tuzatish haqida g‘amxo‘rlik qilish juda muhimdir. Taxminan 3-5 yoshga kelib, bolalar nutqning asosiy grammatik jihatlarini, ya’ni so‘zni holatlar, raqamlar va shaxslarga ko‘ra o‘zgartirishni o‘rganadilar. Ularda yil fasllari, kunning qismlari haqida tushunchalar mavjud, ular sodda va murakkab gaplar, jumladan, bog‘lovchilardan foydalanish qobiliyatiga ega. Asta- sekin nutqning grammatik tomoni yanada takomillashtiriladi. Bu yoshda bolalar nutqning grammatik tomonini qurish uchun turli xil morfologik vositalar bilan harakat qilishlari mumkin, turli konstruktsiyalar bilan jumlalarni murakkablashtiradi. Biroq, rus tili turli grammatik qoidalarga va ularga nisbatan istisnolarga boy bo‘lib, bolaning o‘rganishi qiyin, shuning uchun bola nutqining grammatik tomoni ba’zi grammatik xatolardan iborat. Kelajakda bola nutqning sintaktik tomonini yaxshilaydi. Kichik maktab o‘quvchilarida hali ham nutqda oddiy jumlalar ustunlik qiladi. Murakkab jumlalarda ular "a", "va", "bu erda" zarralarini ishlatadilar, ayniqsa ertaklarni takrorlashda. Ko‘pincha bir jinsli a’zolar, vaqt va qo‘shimcha jumlalar bilan qo‘llaniladi. Bolalarda agrammatizmning sabablari. Bolalar nutqidagi agrammatizmlar tabiiy hodisadir. Ularning o‘ziga xos dinamikasi, paydo bo‘lish va yo‘q qilish dialektikasi mavjud. Ular rivojlanayotgan ongning idrok etilgan va o‘z nutqi faktlarini umumlashtirish va tahlil qilish, faol qidiruv faoliyati, so‘z bilan tajriba o‘tkazish va kelajakda - grammatikaning individual faktlarini elementar bilishi natijasida yuzaga keladi. tilning grammatik tuzilishining rivojlanishiga olib keladi. Korreksion–logopedik ish deganda mavjud nutq nuqsonlarini bartaraf etishga qaratilgan maxsus usul va tadbirlar majmui tushuniladi. Tizim – har biri alohida vazifalarni bajaruvchi, yagona maqsadga yo’naltirilgan, o’zaro bog‘langan, boshqariluvchi elementlarning muayyan tuzilmaga ega bo’lgan majmuasidir. Nutqning umumiy rivojlanmaganligi - turli xil murakkab nutq buzilishlari, bunda bolalar nutq tizimining tovush va semantik tomoni bilan bog‘liq bo’lgan, 27 normal eshitish va aql bilan bog‘liq bo’lgan barcha tarkibiy qismlarining shakllanishi buzilgan. Ovoz-bo’g‘in tuzilishini o’zlashtirishdagi qiyinchiliklar ham tipik bo’lib qolmoqda. Ko’pincha, so’zlarning konturini to’g‘ri takrorlash bilan tovushni to’ldirish buziladi: bo’g‘inlarni, tovushlarni qayta tashkil etish, bo’g‘inlarni almashtirish va o’xshatish ("morashki" - romashka, "kukika" - qulupnay). Ko’p bo’g‘inli so’zlar qisqartiriladi. Bolalarda fonemik idrok etishning etishmasligi, ularning tovush tahlili va sintezini o’zlashtirishga tayyor emasligi aniqlanadi. Nutqni rivojlantirishning uchinchi darajasi leksik-grammatik va fonetik- fonemik rivojlanmagan elementlar bilan kengaytirilgan frazeologik nutqning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Xarakterli xususiyat - bu tovushlarning (asosan, hushtak, shivirlash, affrikatlar va sonoralar) farqlanmagan talaffuzi, bir tovush bir vaqtning o’zida ma’lum yoki yaqin fonetik guruhning ikki yoki undan ortiq tovushlarini almashtirganda. Masalan, hali yetarlicha aniq talaffuz qilinmagan mayin s’ tovushi s (“syapogi”), sh (“mo’ynali kiyim o’rniga “syuba”), c (qo’rg‘on o’rniga “syaplya”) tovushlarini almashtiradi. h (choynak o’rniga "syaynik"), u (cho’tka o’rniga "tor"); tovushlar guruhlarini oddiyroq artikulyatsiyalar bilan almashtirish. Turli so’zlardagi tovush turlicha talaffuz qilinganda beqaror almashtirishlar qayd etiladi; tovushlarni aralashtirish, bola alohida tovushlarni to’g‘ri talaffuz qilganda va ularni so’zlar va jumlalarda almashtirganda. Korreksiyadan so’ng uch-to’rt bo’g‘inli so’zlarni to’g‘ri takrorlash, bolalar ko’pincha nutqda ularni buzadi, bo’g‘inlar sonini kamaytiradi (Bolalar qordan odam yasashdi. - "Bolalar Novikni bo’g‘irlashdi"). So’zlarning tovush bilan to’ldirilishini uzatishda ko’plab xatolar kuzatiladi: tovushlar va bo’g‘inlarni almashtirish va almashtirish, so’zdagi undoshlarning birikmasini kamaytirish. Nisbatan kengaytirilgan nutqning fonida ko’plab leksik ma’nolarning noto’g‘ri ishlatilishi mavjud. Faol lug‘atda ot va fe’llar ustunlik qiladi. Buyum va harakatning sifat, belgi, holatini bildiruvchi so’zlar yetarli emas. So’z yasash 28 usullarini qo’llay olmaslik so’z variantlarini qo’llashda qiyinchiliklar tug‘diradi, bolalar bir xil ildizli so’zlarni tanlashda, qo’shimchalar va old qo’shimchalar yordamida yangi so’zlarni yaratishda har doim ham muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Ko’pincha ular ob’ektning bir qismi nomini butun ob’ekt nomi bilan, kerakli so’zni boshqa, ma’nosi o’xshash bilan almashtiradilar. Murojaatli nutqni tushunish sezilarli darajada rivojlanmoqda va normaga yaqinlashmoqda. Prefikslar, qo’shimchalar bilan ifodalangan so’zlarning ma’nosidagi o’zgarishlar to’g‘risida etarli tushuncha mavjud emas; son va jins ma’nosini ifodalovchi morfologik elementlarni farqlash, sabab-oqibat, vaqt va fazoviy munosabatlarni ifodalovchi mantiqiy-grammatik tuzilmalarni tushunishda qiyinchiliklar mavjud. Maktab yoshidagi bolalarda fonetika, lug‘at va grammatik tuzilmani rivojlantirishdagi tavsiflangan muammolar maktabda o’qish paytida o’zini yanada aniqroq namoyon qiladi, yozish, o’qish va o’quv materialini o’zlashtirishda katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Nutq rivojlanmaganligining to’rtinchi darajasi T.B.Filicheva tomonidan aniqlangan.Bu darajaga nutqining leksik-grammatik va fonetik-fonemik rivojlanishining engil qoldiq ko’rinishlari bo’lgan bolalar kiradi. Maxsus tanlangan vazifalar bilan tilning barcha tarkibiy qismlarida kichik buzilishlar paydo bo’ladi. Bolalar nutqida tovush talaffuzi va so’zlarning bo’g‘in tuzilishining alohida buzilishi mavjud. Eliziyalar ustunlik qiladi va asosan tovushlarni qisqartirishda va kamroq - bo’g‘inlarni tushirishda. Parafaziyalar, tovushlar va bo’g‘inlarning almashinishi ham qayd etilgan. Bolalarda umumiy loyqa nutq mavjud. Tovush-bo g in strukturasining to liqʻ ʻ ʻ shakllanmaganligi, tovushlarning siljishi fonemalarni differensial idrok etishning yetarli darajada emasligini tavsiflaydi. Bu xususiyat fonema shakllanishining hali tugallanmagan jarayonining muhim ko’rsatkichidir. Nutqning fonetik-fonematik tomonining buzilishi bilan bir qatorda semantik tomonining buzilishi ham mavjud. Bolalarning so’z boyligi juda xilma-xildir, lekin asosan so’zlar va narsalardan iborat. Bolalar javob berganda, umumiy va maxsus tushunchalar aralashtiriladi. 29 Ob’ektning harakatlari va xususiyatlarini bildirganda, ba’zi bolalar tipik nomlar va taxminiy ma’noli nomlardan foydalanadilar. Bolalar kasb nomlarini bildiruvchi ma’lum lug‘atga ega, ammo ular erkak va ayolni farqlashda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi yoki ularni jinsiga qarab o’zgartirmaydilar yoki rus tili uchun odatiy bo’lmagan so’zlarni o’zgartirishning o’ziga xos shakllarini taklif qilishadi. Qo‘shimcha yordamida so‘z yasalishi ancha qiyinchiliklar tug‘diradi. Nutq amaliyotida tez-tez uchraydigan ko’plab murakkab so’zlarning qo’llanilishi fonida notanish qo’shma so’zlarning shakllanishida doimiy qiyinchiliklar mavjud. Bolalar ob’ektning o’lchamini, fazoviy qarama-qarshilikni, baholovchi xususiyatni ko’rsatadigan tez-tez ishlatiladigan antonimlarni tanlashni osonlikcha engishadi. Qiyinchilik quyidagi so’zlarning antonimik munosabatlarini ifodalashda namoyon bo’ladi: yugurish, xushmuomalalik, ochko’zlik. Antonimlarni nomlashning to’g‘riligi ko’p jihatdan taklif qilingan so’z juftlarining mavhumlik darajasiga bog‘liq. So’z boyligining yetarli emasligi, ayniqsa, ko’chma ma’noli so’z, ibora, maqollarni tushunish va ishlatishda yaqqol ko’rinadi. Nutqiga ega bo’lish jarayonida bola grammatik shakllarni o’qitish va assimilyatsiya qilish ko’nikmalarini oladi. Maktabgacha bolaning grammatik tizimini shakllantirish morfologiya bo’yicha ishlarni o’z ichiga oladi (so’zlarni, raqam, sumkada so’zlarni o’zgartirish, so’zni shakllantirish (bir nechta so’zni o’zgartirish), sintaksis (Oddiy va oddiy predloglar) . Muhim va sifatlarni jins, son va hol bo’yicha muvofiqlashtirish, turli xil ko’rinishlarni qurish qobiliyatini aniqlash vazifasi bolada morfologiya va sintaksis hodisalari, ba’zi grammatik printsiplar to’g‘risida tasavvurlar qanchalik shakllanganligini ko’rsatadi. So’zlarni talaffuz qilish agramatizmni bartaraf etish faoliyatiga tayanadi. Talaffuzning muhim asosi har ikkala yarim sharlar po’stlog‘ining tepa qismi hisobiga amalga oshiriladigan qo’l va barmoq agramatizmni bartaraf etishi 30 natijasidir. Qo’lning praksik harakatlarining optik obrazlari bilan o’zaro aloqasi orqali og‘zaki agramatizmni bartaraf etishning funksiyasi yuzaga keladi. So’ngra, chap yarim sharning ikkilamchi tepa motor oldi maydonlari faollashadi va kinestetik (afferent) artikulyatsion agramatizmni bartaraf etish (tovush talaffuzi ko’nikmalari) yuzaga keladi. Taqlid asosida so’zlarning talaffuzi o’zlashtirilishida bosh miya po’stlog‘ining tepa qismi faollashadi. Natijada og‘zaki spontan artikulyatsiya hosil bo’ladi, fonematik eshitish bilan o’zaro ta’sir tufayli fonemalarni artikulyatsion holatlarga almashtirish mumkin bo’ladi. Fonemalarning semantik roli artikulemalarga o’tkazilishida sodir bo’ladi. Artikulyatsion kinestetik agramatizmni bartaraf etish to’g‘ri artikulyatsion holatlarni ifodalashning asosi bo’lib, shunga mos ravishda alohida tovushlarni to’g‘ri talaffuz qilishning ham asosi hisoblanadi. Keyinchalik so’zlarni takrorlay olish qobiliyati bosh miya yarim sharlarining peshona qismi po’stog‘ining motor oldi maydoni orqali amalga oshiriladigan qator artikulemalar ya’ni so’z, jumlalarni qayta ishlab chiqishga asos bo’ladigan artikulyatsion agramatizmni bartaraf etishiga (kinetik, afferent) bog‘liq bo’ladi. L.V.Sherba nutqning yuqori sintagmatik darajasini, uchlamchi peshona sohasida shakllanadigan nutq-tafakkur jarayonida yagona semantik butunlikni ifodalashni fonetik birlik sifatida belgilagan [6]. Shuni ta’kidlash lozimki, nutqiy faoliyatni amalga oshirishda nafaqat qobiq osti markazlarining saqlanganligi, balki markazlararo aloqalar ham muhim ahamiyatga ega. Miyada shikastlanish o’choqlarining mavjud emasligi va nutq dizontogenezining klinik shakllarining hosil bo’lishi miyaning anatomik shikastlanmagan joylaridagi funksional uzilishlar mavjudligi bilan tushuntiriladi. Miyaning o’zgargan to‘qimalari va saqlanib qolgan nutqiy faoliyat kompensatsiya mexanizmlari va neyroplastiklik tufayli sodir bo’lishi mumkin. Yarim sharlar aloqasi nutq funksiyasida chap yarim sharning lateralizatsiya jarayonlarini amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi. Eshituv-ko’ruv(chakka-ensa) maydonlararo o’tkazgichlari «voqeylik obyekti bo’lgan predmetni» anglatadigan 31 so’zlarda «tovushlar» sifati uchun muhim ahamiyatga ega. Eshituv-motor sohalarining o’zaro aloqasi artikulyatsion agramatizmni bartaraf etishini ta’minlaydi. Artikulyatsiion agramatizmni bartaraf etish buzilsa, akustik signallarni, aynan nutqiy tovushlarni nutq–harakat birliklari – artikulemalarga aylantirishning imkoni bo’lmay qoladi [21]. Bunday holatda vaziyatdan chiqishning ikkita kompensator "yo’li" mavjud: qo’llaniladigan stimullarning ijobiy ta’sirini hisobga olib, nerv tolalarining o’tkazuvchi yo’llarini faollashtirish yoki fonemalarni ko’ruv ekvivalenti grafema (harflar) bilan o’zaro aloqalarini faollashtirish, keyinchalik harflarning ko’ruv obrazi orqali artikulemalarni shakllantirish . Vertikal bog‘lanishlar kortikal- subkortikal o’zaro ta’sirlar bilan ifodalanadi. Ularning ahamiyati A.R.Luri yaning [106] miya bloklari haqidagi va N.A.Bernshteynning [42] ixtiyoriy harakatlarni miyada tashkil etish darajasi haqidagi konsepsiyalarida yaqqol namoyon bo’ladi. Shunday qilib, A.R.Luriya ta’limotiga muvofiq miyaning subkortikal tuzilmalari uning qobig‘ining optimal ishlashi uchun zarur bo’lgan diffuz va mahalliy faollashtiruvchi ta’sir ko’rsatadi. N.A.Bernshteynning ta’limotida qobiq osti tizimining boshqa muhim roli ko’rsatiladi (V-daraja) harakatlar doirasida ularning ravonligi, egiluvchanligi va ritmliligi. Qobiq, qobiqosti sohalarining o’zaro aloqasi tufayli bu egiluvchan, ravon va rimtik elementar faoliyatlar yuqori darajadagi funksiyalarni, jumladan nutqni amalga oshirishni ta’minlaydi. Shu tariqa nutq shakllanishining quyidagi tuzilishini ko’z oldiga keltirish mumkin: fonema - artikulema – morfemlar ( bir bo’g‘inli so’zlar) – morfologik grammatika ( murakkab bo’g‘inli so’zlar) – sintaksik grammatika (ibora) + mazmunliligi ( semantika) va nutqning intonatsion bo’yoqdorligi (prosodiya). Shuni yodda tutish lozimki, nutq o’zaro faoliyat va muloqotda hissiy intonatsiyalar va til bilan qo’llaniladi [33]. Zamonaviy logopediyaning dolzarb muammolaridan biri-nutq buzilishlarining neyropsixologik asoslarini o’rganish hisoblanadi. Shuning uchun ixtiyoriy harakatlar va ularning buzilishlarini nutqiy buzilishlariga qo’shilib kelishini 32 aynan neyropsixologiya nuqtayi nazaridan ko’rib chiqish maqsadga muvofiq. So‘zning grammatik o‘zgarishlari ma’nolari haqida hech qanday tushuncha yo‘q yoki faqat bolaligida. Vaziyatga yo‘naltiruvchi belgilar chiqarib tashlansa, bolalar otlarning birlik va ko‘plik shakllarini, fe’lning o‘tgan zamonini, erkak va ayol shakllarini ajrata olmaydilar, predloglarning ma’nosini tushunmaydilar. Murojaatli nutqni idrok etishda leksik ma’no ustunlik qiladi. Nutqning tovush tomoni fonetik noaniqlik bilan tavsiflanadi. Beqaror fonetik dizayn mavjud. Tovushlarning talaffuzi beqaror artikulyatsiya va ularni eshitish orqali tanib olish imkoniyatlarining pastligi tufayli tarqoq xarakterga ega. Buzuq tovushlar soni to‘g‘ri talaffuz qilinganidan ancha ko‘p bo‘lishi mumkin. Talaffuzda faqat unlilar - undoshlar, og‘zaki - burun, ba’zi portlovchilar - frikativlarning qarama-qarshiliklari mavjud. Fonemik rivojlanish boshlang‘ich bosqichida. Nutqni rivojlantirishning ikkinchi darajasiga o‘tish bolaning nutq faolligini oshirish bilan tavsiflanadi. Muloqot umumiy so‘zlarning doimiy, lekin hali ham buzilgan va cheklangan lug‘atdan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Ob’ektlar, harakatlar va individual belgilarning nomlari turlicha belgilanadi. Bu darajada elementar ma’nolarda olmoshlarni, ba’zan esa birlashmalarni, oddiy yuklamalarni qo‘llash mumkin. Bolalar oila bilan bog‘liq rasm, atrofdagi hayotdagi tanish voqealar haqida savollarga javob berishlari mumkin. Nutq etishmovchiligi barcha komponentlarda aniq namoyon bo‘ladi. Bolalar faqat 2-3, kamdan-kam hollarda 4 so‘zdan iborat oddiy jumlalardan foydalanadilar. So‘z boyligi yosh me’yoridan sezilarli darajada orqada qolmoqda: tananing qismlarini, hayvonlarni va ularning bolalarini, kiyim-kechaklarni, mebellarni va kasblarni bildiruvchi ko‘plab so‘zlarni bilmaslik aniqlandi. Mavzu lug‘ati, harakatlar lug‘ati, belgilardan foydalanishning cheklangan imkoniyatlari qayd etilgan. Bolalar ob’ektning rangi, shakli, o‘lchami nomlarini bilishmaydi, ular so‘zlarni ma’no jihatidan o‘xshash so‘zlar bilan almashtiradilar. Grammatik konstruktsiyalardan foydalanishda qo‘pol xatolar qayd etilgan: - ish shakllarini aralashtirish (avtomobilni haydash o‘rniga mashina haydash); - ko‘pincha otlarning nominativ holatida va fe’llarning infinitiv yoki hozirgi 33 zamonning 3-shaxs birligi va ko‘pligi shaklida qo‘llanilishi; - fe’llarning soni va jinsini qo‘llashda, otlarni raqamlar bo‘yicha almashtirishda ("ikki kasi" - ikkita qalam, "de tun" - ikkita stul); - sifatlarning otlar bilan, sonlarning otlar bilan kelishilmaganligi. Bolalar predlogli konstruktsiyalarni qo‘llashda ko‘p qiyinchiliklarga duch kelishadi: ko‘pincha predloglar butunlay chiqarib tashlanadi, ot esa asl shaklida qo‘llaniladi ("the book go that" - the book ling on the table); predlogni almashtirish ham mumkin ("u masofada o‘ladi" - qo‘ziqorin daraxt ostida o‘sadi). Birlashmalar va zarralar kamdan-kam qo‘llaniladi. Ikkinchi darajadagi teskari nutqni tushunish ma’lum grammatik shakllarning farqlanishi tufayli sezilarli darajada rivojlanadi (birinchi darajadan farqli o‘laroq), bolalar ular uchun semantik farqga ega bo‘lgan morfologik elementlarga e’tibor berishlari mumkin. Bu ot va fe’llarning birlik va ko‘plik shakllarini (ayniqsa, urg‘uli tugaydiganlar), o‘tgan zamon fe’llarining erkak va ayol shakllarini farqlash va tushunishga ishora qiladi. Sifatlarning son va jins shakllarini tushunishda qiyinchiliklar saqlanib qolmoqda. Old gaplarning ma’nolari faqat ma’lum vaziyatda farqlanadi. Grammatik naqshlarni assimilyatsiya qilish ko‘proq bolalarning faol nutqiga kirgan so‘zlar bilan bog‘liq. Nutqning fonetik tomoni tovushlarning ko‘plab buzilishlari, almashtirishlar va aralashmalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Yumshoq va qattiq tovushlarning talaffuzi, shivirlash, hushtak, affrikatlar, ovozli va kar (“pat kitob” - beshta kitob; “daddy” - buvi; “dupa” - qo‘l) talaffuzi buziladi. Izolyatsiya qilingan holatda tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish qobiliyati va ularni o‘z-o‘zidan nutqda qo‘llash o‘rtasida tafovut mavjud [20]. Bolalarda fonemik idrok etishning etishmasligi, ularning tovush tahlili va sintezini o‘zlashtirishga tayyor emasligi aniqlanadi. Nutqni rivojlantirishning uchinchi darajasi leksik-grammatik va fonetik- fonemik rivojlanmagan elementlar bilan kengaytirilgan frazeologik nutqning 34 mavjudligi bilan tavsiflanadi. Xarakterli xususiyat - bu tovushlarning (asosan, hushtak, shivirlash, affrikatlar va sonoralar) farqlanmagan talaffuzi, bir tovush bir vaqtning o‘zida ma’lum yoki yaqin fonetik guruhning ikki yoki undan ortiq tovushlarini almashtirganda. Masalan, hali yetarlicha aniq talaffuz qilinmagan mayin s’ tovushi s (“syapogi”), sh (“mo‘ynali kiyim o‘rniga “syuba”), c (qo‘rg‘on o‘rniga “syaplya”) tovushlarini almashtiradi. h (choynak o‘rniga "syaynik"), u (cho‘tka o‘rniga "tor"); tovushlar guruhlarini oddiyroq artikulyatsiyalar bilan almashtirish. Turli so‘zlardagi tovush turlicha talaffuz qilinganda beqaror almashtirishlar qayd etiladi; tovushlarni aralashtirish, bola alohida tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilganda va ularni so‘zlar va jumlalarda almashtirganda. so‘zdagi undoshlarning birikmasini kamaytirish. Nisbatan kengaytirilgan nutqning fonida ko‘plab leksik ma’nolarning noto‘g‘ri ishlatilishi mavjud. Faol lug‘atda ot va fe’llar ustunlik qiladi. Buyum va harakatning sifat, belgi, holatini bildiruvchi so‘zlar yetarli emas. So‘z yasash usullarini qo‘llay olmaslik so‘z variantlarini qo‘llashda qiyinchiliklar tug‘diradi, bolalar bir xil ildizli so‘zlarni tanlashda, qo‘shimchalar va old qo‘shimchalar yordamida yangi so‘zlarni yaratishda har doim ham muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Ko‘pincha ular ob’ektning bir qismi nomini butun ob’ekt nomi bilan, kerakli so‘zni boshqa, ma’nosi o‘xshash bilan almashtiradilar. Murojaatli nutqni tushunish sezilarli darajada rivojlanmoqda va normaga yaqinlashmoqda. Prefikslar, qo‘shimchalar bilan ifodalangan so‘zlarning ma’nosidagi o‘zgarishlar to‘g‘risida etarli tushuncha mavjud emas; son va jins ma’nosini ifodalovchi morfologik elementlarni farqlash, sabab-oqibat, vaqt va fazoviy munosabatlarni ifodalovchi mantiqiy-grammatik tuzilmalarni tushunishda qiyinchiliklar mavjud. Maktab yoshidagi bolalarda fonetika, lug‘at va grammatik tuzilmani rivojlantirishdagi tavsiflangan muammolar maktabda o‘qish paytida o‘zini yanada aniqroq namoyon qiladi, yozish, o‘qish va o‘quv materialini o‘zlashtirishda katta qiyinchiliklar tug‘diradi. 35 Nutqning rivojlanmaganligining to‘rtinchi darajasini T.B.Filicheva aniqlagan, bu darajaga nutqning leksik-grammatik va fonetik-fonemik rivojlanishining engil qoldiq ko‘rinishi bo‘lgan bolalar kiradi. Maxsus tanlangan vazifalar bilan tilning barcha tarkibiy qismlarida kichik buzilishlar paydo bo‘ladi. Bolalar nutqida tovush talaffuzi va so‘zlarning bo‘g‘in tuzilishining alohida buzilishi mavjud. Eliziyalar ustunlik qiladi va asosan tovushlarni qisqartirishda va kamroq - bo‘g‘inlarni tushirishda. Parafaziyalar, tovushlar va bo‘g‘inlarning almashinishi ham qayd etilgan. Bolalarda umumiy loyqa nutq mavjud. Tovush-bo g in strukturasining to liqʻ ʻ ʻ shakllanmaganligi, tovushlarning siljishi fonemalarni differensial idrok etishning yetarli darajada emasligini tavsiflaydi. Bu xususiyat fonema shakllanishining hali tugallanmagan jarayonining muhim ko‘rsatkichidir. Nutqning fonetik-fonematik tomonining buzilishi bilan bir qatorda semantik tomonining buzilishi ham mavjud. Bolalarning so‘z boyligi juda xilma-xildir, lekin asosan so‘zlar va narsalardan iborat. Bolalar javob berganda, umumiy va maxsus tushunchalar aralashtiriladi. Ob’ektning harakatlari va xususiyatlarini bildirganda, ba’zi bolalar tipik nomlar va taxminiy ma’noli nomlardan foydalanadilar. Bolalar kasb nomlarini bildiruvchi ma’lum lug‘atga ega, ammo ular erkak va ayolni farqlashda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi yoki ularni jinsiga qarab o‘zgartirmaydilar yoki rus tili uchun odatiy bo‘lmagan so‘zlarni o‘zgartirishning o‘ziga xos shakllarini taklif qilishadi. Qo‘shimcha yordamida so‘z yasalishi ancha qiyinchiliklar tug‘diradi. Nutq amaliyotida tez-tez uchraydigan ko‘plab murakkab so‘zlarning qo‘llanilishi fonida notanish qo‘shma so‘zlarning shakllanishida doimiy qiyinchiliklar mavjud. Bolalar ob’ektning o‘lchamini, fazoviy qarama-qarshilikni, baholovchi xususiyatni ko‘rsatadigan tez-tez ishlatiladigan antonimlarni tanlashni osonlikcha engishadi. Qiyinchilik quyidagi so‘zlarning antonimik munosabatlarini ifodalashda namoyon bo‘ladi: yugurish, xushmuomalalik, ochko‘zlik. Antonimlarni 36 nomlashning to‘g‘riligi ko‘p jihatdan taklif qilingan so‘z juftlarining mavhumlik darajasiga bog‘liq. So‘z boyligining yetarli emasligi, ayniqsa, ko‘chma ma’noli so‘z, ibora, maqollarni tushunish va ishlatishda yaqqol ko‘rinadi. Demak, bola nutqining fonetik-fonematik va leksik-grammatik tarkibidagi yuqoridagi bo‘shliqlarning yig‘indisi umumiy tipdagi bolalar bog‘chasi dasturini, keyinchalik esa umumta’lim maktabi dasturini o‘zlashtirishga jiddiy to‘siq bo‘lib xizmat qiladi. 37 I-bob yuzasidan xulosa Muammo bo’yicha adabiyotlar tahlili quyidagicha xulosalar qilish imkonini berdi: 1. Har qanday nutq nuqsonida u yoki bu darajadagi harakat buzilishlari kuzatiladi. Bu esa, bolalar nutqining rivojlanishiga, xususan, tovushlar talaffuziga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 2. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda og‘zaki nutqdagi agrammatizmlar bartaraf etishda maxsus pedagogik ta’limni talab etadi. 3. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari bo’yicha to’g‘ri tashkil etilgan korreksion tadbirlar orqali tovushlar talaffuzini rivojlantirish bo’yicha katta yutuqlarga erishish mumkinligini ko’rsatdi. 6.Zamonaviy logopediyada nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari bo’yicha shart-sharoit, metodika, dastur, qo’llanmalar yaratishni talab etadi. Shunday qilib, nutq rivojlanishida nuqsonlari bo’lgan bolalarda til elementlarining jismoniy xususiyatlaridagi farqlarni idrok etish va tilning leksik va grammatik birliklarida mavjud bo’lgan ma’nolarni farqlash qobiliyati pasayadi, bu esa o’z navbatida ularning kombinatsiyaviy imkoniyatlarini cheklaydi. nutq bayonini qurish jarayonida tilning konstruktiv elementlaridan ijodiy foydalanish uchun zarur bo’lgan qobiliyatlar. Demak, bola nutqining fonetik-fonematik va leksik-grammatik tarkibidagi yuqoridagi bo’shliqlarning yig‘indisi umumiy tipdagi bolalar bog‘chasi dasturini, keyinchalik esa umumta’lim maktabi dasturini o’zlashtirishga jiddiy to’siq bo’lib xizmat qiladi. Nutq disontogenezining o’ziga xos xususiyati grammatik jihatdan to’g‘ri va noto’g‘ri tuzilgan jumlalarning uzoq vaqt davomida birga yashashi faktidir. Bir xil sintaktik konstruksiyadagi bitta va bir xil so’z bola tomonidan turli xil qo’llanilishi mumkin va so’zlarning to’g‘ri shakllarining paydo bo’lishi eski stereotipni dinamik ravishda yo’q qilishga olib kelmaydi. 38 II-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMLARNI BARTARAF ETISHD A KORREKSION ISHLARNI O’RGA NISH METODIKASI II.1. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishning ahamiyati Nutqni o‘zlashtirish jarayonida bola ta’lim va grammatik shakllardan foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi bolada nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish morfologiya (so‘zlarni jinsi, soni, holatlari bo‘yicha o‘zgartirish), so‘z shakllanishi (maxsus vositalar yordamida boshqa so‘z asosida boshqa so‘zlarni shakllantirish), sintaksis (oddiy va murakkab jumlalarni qurish) bo‘yicha ishlarni o‘z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining morfologik tuzilishi deyarli barcha grammatik shakllarni o‘z ichiga oladi (ba’zilari bundan mustasno: bolalarning yoshi bilan u yanada murakkablashadi. Eng katta o‘rinni otlar va fe’llar egallaydi, ammo bolalar nutqini rivojlantirish jarayonida. , nutqning boshqa qismlarini qo‘llash kuchayadi - sifatlar, olmoshlar, qo‘shimchalar, sonlar). Ot va sifatlarni jinsi, soni va holati bo‘yicha muvofiqlashtirish, turli xil ko‘rinishlarni qurish qobiliyatini aniqlash bo‘yicha topshiriqlar bolaning morfologiya va sintaksis hodisalari, ba’zi grammatik qoidalar haqida g‘oyalarni qanday shakllantirganligini ko‘rsatadi. Alohida vazifalar (savollar) bolaning o‘zi kerakli grammatik shaklni topishi uchun qo‘yiladi. Masalan, biz bolani taklif qilamiz, "Petrushkaga ayting, yashiring (raqsga tushing, qo‘lini silkit)." Bola fe’lning imperativ kayfiyatini berishi kerak ("Raqs" va boshqalar). - bu turdagi topshiriqni bajarish bola kerakli grammatik shaklni to‘g‘ri shakllantira oladimi yoki yo‘qligini darhol ko‘rsatadi. Otni genitiv ko‘plikda ishlatganda, bolalar ko‘pincha xato qiladilar. Bu shundan kelib chiqadiki, ushbu grammatik shaklda sonlarning ko‘p variantlari (nol, -ov, -ev) mavjud, shuning uchun vazifalar ham bola turli xil variantlarni nomlashi mumkin bo‘lgan tarzda qo‘yiladi (qo‘lqopsiz, ko‘p apelsin, qayin, olma). 39 Bolaning so‘zning jinsiga (erkak, ayol va ayniqsa qiyin - o‘rta) yo‘nalishlari ot va sifatlarni muvofiqlashtirish uchun mashqlarni ko‘rsatadi ("biz nima haqida" o‘tkir "," quvnoq "," ulkan "va hokazo). Bolaga sifatning to‘g‘ri darajasini qo‘llash qiyin ("Bu quyon quvonchli, ikkinchisi esa ... yanada quvonchli"). Fe’lning qiyin shakllarining aniq ishlatilishi bolani to‘g‘ri (ularning nuqtai nazaridan) shaklni izlashga va topishga majbur qiladigan mashqlarda ham aniqlanadi. Demak, qo‘yish va qo‘yish fe’llari qiyoslab berilgan - qarama-qarshi harakatlar aniq ko‘rsatilgan rasmlarda. Agar bir rasmda buvisi palto kiysa, ikkinchisida uni yechsa, onasi bolani sayr qilish uchun kiyintirsa, boshqa rasmda uni yechintiradi. Ba’zi vazifalar mashhur "xohlayman" fe’lining to‘g‘ri ishlatilishini tushunishni ochib beradi. So‘z shakllanishi. Bolalar affikslar (tugashlar, old qo‘shimchalar, qo‘shimchalar) yordamida turtki bo‘lgan boshqa bir ildizli so‘z asosida (ya’ni, ma’no va shaklda olingan) so‘zlarni shakllantirishga olib keladi. Bolalarning nutqning turli qismlarining yangi so‘zlarini shakllantirish qobiliyatini aniqlash bolaning to‘g‘ri grammatik shaklni izlashdan dalolat beradi. So‘z yasash usullari xilma-xildir: qo‘shimcha (quruvchi - quruvchi), prefiks (hisoblash - sanash), aralash (jadval; yugurish). So‘z yasashning turli usullari bo‘yicha topshiriqlar ushbu murakkab qobiliyatlarni ochib beradi. Agar bolalar asl so‘zdan (qor - qor parchasi, qorli - qordan odam, qor bo‘lagi) so‘z yasash uyasini tanlay olsalar, ular "qor" so‘zining boshqalarga umumiy tegishliligini tushunadilar. So‘z yasashning turli usullarini o‘zlashtirish maktabgacha yoshdagi bolalarga hayvonlarning bolalari (quyon, tulki), idish-tovoqlar (shakar kosasi, konfet kosasi, lekin tuzli idish, sariyog ‘idish), harakat yo‘nalishini (yugurib ketdi - yugurdi va hokazo) to‘g‘ri ishlatishga yordam beradi. .). Sintaksis. Bolalarga so‘zlarni turli xil - oddiy va murakkab iboralar va jumlalarga birlashtirish o‘rgatiladi. Xabarning maqsadiga ko‘ra gaplar bayon, 40 so‘roq va rag‘batga bo‘linadi. Maxsus intonatsiya bilan ifodalangan maxsus hissiy rang berish uning nutq amaliyotida turli xil intonatsiyalardan foydalanishi mumkinligining ko‘rsatkichidir. Normada bo‘lgani kabi, patologiyada ham bolalar nutqining rivojlanishi murakkab va xilma-xil jarayondir. Bolalar leksik va grammatik tuzilmani, so‘zlarning bo‘g‘in tuzilishini, tovush talaffuzini, fleksiyani va hokazolarni darhol va birdaniga o‘zlashtirmaydilar. Ba’zi til guruhlari ertaroq, boshqalari esa ancha keyinroq assimilyatsiya qilinadi. Shu sababli, bolalar nutqi rivojlanishining turli bosqichlarida tilning ba’zi elementlari allaqachon o‘zlashtirilgan bo‘lsa, boshqalari hali o‘zlashtirilmagan yoki qisman o‘zlashtiriladi. Shuning uchun bolalar tomonidan nutq me’yorlarining turli xil buzilishi. Ma’lum bir nuqtaga qadar, bolalar nutqi morfologik elementlar kabi tilning qurilish materialidan asl foydalanishdan dalolat beruvchi noaniqliklarga to‘la. Asta-sekin aralashgan so‘z elementlari ravish, kelishik va boshqa grammatik kategoriya turlariga ko‘ra farqlanadi va birlik, kam uchraydigan shakllar doimiy ravishda qo‘llanila boshlaydi. Asta-sekin so‘zlarning morfologik elementlarining erkin qo‘llanilishi susayadi va so‘z shakllarining qo‘llanilishi barqaror bo‘ladi, ya’ni. ularni leksiklashtirish amalga oshiriladi. Ikkala toifadagi bolalar jumlalar turlarini, ulardagi so‘zlarni bog‘lash usullarini, so‘zlarning bo‘g‘in tuzilishini umumiy qonuniyatlar va o‘zaro bog‘liqliklarga mos ravishda o‘zlashtirish ketma-ketligi bolalar nutqini shakllantirish jarayonini tavsiflash imkonini beradi. , ham normada, ham buzilish sharoitida, tizimli jarayon sifatida. . Agar ikkala toifadagi bolalar tomonidan fonetikani o‘zlashtirish jarayonini taqqoslasak, unda tovush talaffuzining o‘zlashtirilishi tobora murakkab va farqlanadigan artikulyatsiya ishining yo‘lidan borishidan iborat bo‘lgan umumiy qonuniyatlarni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. apparat. Fonetikaning assimilyatsiyasi leksik va grammatik tuzilma shakllanishining umumiy progressiv jarayoni bilan chambarchas bog‘liq. Nutq rivojlanmagan bolalarning hayotida ular allaqachon o‘zlashtirilgan 41 so‘zlarni bir-biri bilan bog‘lashni boshlagan payt keladi. Gapga birikkan so‘zlar o‘zaro grammatik aloqaga ega emas. Ot va ularning bo‘laklari asosan nominativ holatda, fe’llar va ularning bo‘laklari esa infinitiv va buyruq maylida yoki ko‘rsatkich maylida burilishsiz ishlatiladi. Talaffuzdagi nuqsonlar, agrammatizmlar va so‘zlarning uzunligini qisqartirish tufayli bolalarning gaplari boshqalarga tushunarsizdir. Nutq rivojlanishining buzilishi bilan og‘zaki lug‘at juda keng mavzu lug‘atiga nisbatan ahamiyatsiz. Shu bilan birga, bu lug‘at har doim bolalarning kalendar yoshi uchun etarli emas, bu esa nisbiy (nutqning rivojlanish bosqichiga nisbatan) va mutlaq (yoshga nisbatan) lug‘at tushunchalarini kiritish masalasini ko‘tarishga asos beradi. OHP bo‘lgan bolalar ba’zan bir gapda 3-5 yoki undan ortiq amorf o‘zgarmas ildiz so‘zlardan foydalanadilar. Bunday hodisa, A.N.Gvozdev [5] fikricha, bolalar nutqining normal rivojlanishida sodir bo‘lmaydi: "Gumlaning grammatik jihatdan shakllanmagan holda 3-4 so‘zni o‘z ichiga olgan davrni ajratib bo‘lmaydi, chunki so‘zlarning birinchi shakllari bir vaqtning o‘zida paydo bo‘ladi." Ammo nutqning keyingi rivojlanishi jarayonida bolalar fleksiyani o‘zlashtirsalar ham, ular so‘zlarni birlashtirishning eski usullaridan foydalanishda davom etadilar, ularni yangi gaplariga kiritadilar. Bolaning lingvistik ongidagi so‘zlarni artikulyatsiya (tahlil) jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan jumlalarda so‘zlarni shakllantirish "texnikasi" ni bolalarning seza boshlagan yoshi juda boshqacha bo‘lishi mumkin: 3 yoshda, 5 yoshda va keyingi davrda. Agar normal rivojlanayotgan bola bir marta ma’lum bir vaziyatning grammatik belgisini o‘zlashtirgan bo‘lsa, masalan, -y elementi (tugashi) bilan harakatning o‘tkazuvchanligi, keng umumlashtirishni amalga oshiradi, chunki vaziyatlarning o‘xshashligi va ularni belgilashning o‘xshashligi. tezda qo‘lga olinadi, keyin nutq rivojlanishining buzilgan kursi bo‘lgan bola bu o‘xshashlikni ushlamaydi va uzoq vaqt davomida bir xil turdagi nutq holatlarini turli yo‘llar bilan 42 ifodalaydi. Grammatik element darhol u uchun ma’lum bir ma’noning tashuvchisiga aylanmaydi va shunga o‘xshash holatlar normada kuzatilganidek, o‘xshash grammatik elementlar bilan bog‘lanmaydi: -u” (jarni bering), -u” (filga bering), -u” (bering matkap). Agar nutqning normal rivojlanishida bir marta takrorlangan shakl so‘z qatorlarini tezda "ushlasa" va o‘xshashlik bo‘yicha so‘z shakllarini shakllantirishning ko‘p sonli holatlarini keltirsa, nutq rivojlanishining buzilishi bilan bolalar "taklif" dan foydalana olmaydilar. ” so‘z namunasi. Shuning uchun ham bir xil sintaktik konstruksiyalarning grammatik dizaynida kutilmagan tebranishlar mavjud. Nutq disontogenezining o‘ziga xos xususiyati grammatik jihatdan to‘g‘ri va noto‘g‘ri tuzilgan jumlalarning uzoq vaqt davomida birga yashashi faktidir. Bir xil sintaktik konstruksiyadagi bitta va bir xil so‘z bola tomonidan turli xil qo‘llanilishi mumkin va so‘zlarning to‘g‘ri shakllarining paydo bo‘lishi eski stereotipni dinamik ravishda yo‘q qilishga olib kelmaydi. Tilning leksik va grammatik vositalarining tartibsiz va tartibsiz kombinatsiyasi bolaning nutqi rivojlanishining buzilgan kursini tavsiflaydi. Bolalar nutqi patologiyasi materiallari shuni ko‘rsatadiki, so‘zning to‘g‘ri grammatik shaklini o‘zlashtirish yo‘lida bola leksik va grammatik til birliklarining birikmalarini sanab o‘tadi. Shu bilan birga, so‘zning tanlangan grammatik shakli ko‘pincha nutqning leksik-grammatik va sintaktik tuzilishining umumiy darajasiga bevosita bog‘liqdir. Rivojlanishning turli bosqichlarida bolalar bir xil savolga turli yo‘llar bilan javob berishadi: "Siz bizga kim bilan keldingiz (keldi), (a)?". 1. "Onam" - bolalarda individual so‘zlar yoki amorf ildiz so‘zlaridan jumlalar yordamida javob berish shakli. 2. "Onami" - bolalarda, ularning nutqida fleksiyonning individual holatlari bo‘lishi mumkin. 3. “Ona” – fleksiyani o‘zlashtirishning dastlabki bosqichida so‘zning keng tarqalgan shakli. 43 4. “Ona” (old gapsiz) - nisbatan rivojlangan frazemali nutq va nisbatan rivojlangan fleksiya holatlarida. 5. "Onam bilan" - agrammatizmning namoyon bo‘lishining eng og‘ir holatlarida. 6. "Ona bilan" - faqat nutq rivojlanishining etarlicha yuqori darajasi bo‘lgan bolalarda. G‘ayritabiiy bolalar nutqining yorqin o‘ziga xosligi bolaning predlogli konstruktsiyalarni o‘zlashtirishida namoyon bo‘ladi. Nutq patologiyasida bu jarayon o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shunday qilib, nutq rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda til elementlarining jismoniy xususiyatlaridagi farqlarni idrok etish va tilning leksik va grammatik birliklarida mavjud bo‘lgan ma’nolarni farqlash qobiliyati pasayadi, bu esa o‘z navbatida ularning kombinatsiyaviy imkoniyatlarini cheklaydi. nutq bayonini qurish jarayonida tilning konstruktiv elementlaridan ijodiy foydalanish uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlar. Biz nutqning umumiy rivojlanmaganligi va nutqining normal rivojlanishi bilan katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining holatini qiyosiy o’rganishni o’tkazdik. So’rov og‘zaki nutqida agrammatizmga ega bo’lgan bolalarni aniqlashga qaratilgan. Mavzular guruhini aniqlash uchun nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar i o’rganildi (bolalar tekshiruvi kartalari, nutq kartalari, tibbiy yozuvlar), so’ngra o’qituvchilar va ota- onalar bilan suhbat o’tkazildi. Shundan so’ng nutq rivojlanishi kechikadigan bolalar guruhi tanlab olindi. Deyarli har bir kishi keyinchalik bolaning nutqining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadigan qandaydir patologik omillarga ega edi. Tadqiqot Jizzax shaxri 8 -sonli davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti o’tkazildi. Unda 22 nafar katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar ishtirok etishdi. Ulardan 6 nafari umumiy nutqi sust rivojlangan bolalar, 10 nafari normal nutqiy rivojlanishi. Ko’rsatmalar va vizual materiallarni o’z ichiga olgan bir qator vazifalar taklif 44 qilindi . • Birinchi 1 topshiriq tomonining holatini o’rganishga qaratilgan edi. U 3 ta vazifa bilan ifodalanadi: 1. Savollarga javob bering Kimning mushukchasi bor? (mushukda) Daraxtda kim ko’p? (qarg‘a) Daraxt ostida kim bor? (chumchuqlar) Kimning to’pi yo’q? (o’g‘il bola uchun) O’rmonda nima bor? (daraxtlar) Savatda nima bor? (karam) Ko’p nima? (uyalar) Kim ko’p? (bolalar) Kimlar ko’p? (tovuqlar) Stolda nima bor? (pichoqlar) Qutida nima bor? (qalamlar) Uyda nima ko’p? (derazalar) Kim ko’p? (o’rdak bolalari) Ko’p nima? (stullar) Akvariumda kim bor? (baliq) Ko’p nima? (Kreslolar) 1. Mehribonlik bilan chaqirish usuli. 1. Kubok - chashka; olma - olma; stul - stul; gul - gul; qo’ng‘iz - bug; chelak - chelak - chelak; qo’g‘irchoq - qo’g‘irchoq; barg - barg - barg - barg; uy - uy; to’p - to’p; qo’ziqorin - qo’ziqorin; to’p - to’p; Savollarga javob bering: Kimniki? 45 Kimniki? Kimniki? Bu kimning poyabzali? (dadasiniki) Bular kimniki? (buvining) Bu shlyapa kimniki? (onaning) Bu kimning dumi? (tulki); kimning panjalari teshik qazadi? (tulkilar); kimning teshigi bo’ladi? (tulki) Bu kimning panjasi? (ayiq) Bu kimniki? (sincap) Bu kimning tuxumi? (tovuq) Bular kimning shoxlari? (Mus) Bular kimning quloqlari? (quyon) Bu kimning uyasi? (qarg‘a) 1. "Bir - bitta - bitta" usul Kichik narsalar yoki rasmlar qutiga aralashtiriladi. Leksik material quyidagi so’zlar bilan taqdim etilgan: Erkak ayol neyter qalam kitob g‘ildiragi limonli nok olma Apron ko’ylak kamar qalpoqli palto 46 choynak idish likopcha chamadon sumkasi sochiq Bolalar navbatma-navbat qutidan narsalarni olib, ularni chaqirishdi: "Bu qalam". Korreksiya so’radi: "Qancha?" Bola: "Bir qalam." To’g‘ri javob uchun bola rasm oldi. Agramatizmni bartaraf etish usul oxirida har bir bolada bo’lgan rasmlar soni hisoblab chiqildi va g‘olib aniqlandi. Korreksiyaning savolida, bolalar bunga javob bermasliklari uchun dastlab "Qancha qalam?" Bu otning nomidan qochdik: Bitta qalam. Ism raqam bilan mos kelishi kerak. 2."Ko’rgazma" oyin usul Bolalar korreksiya bilan birgalikda turli xil narsalarni (quyon, to’p, qo’g‘irchoq, mashina va boshqalar) chizishdi. Keyin chizmalar logopedning kabinetida namoyish etildi. Korreksiya bolalarga bolalar rasmlari ko’rgazmasiga borishni va o’z rasmlarini topishni taklif qildi. Korreksiya so’raganida, bolalar: "Mana mening quyonim" yoki "Mana mening mashinam" deb javob berishdi. 3. "Rasmlarni yoyib chiqing" oyin usul Qutida tanish narsalar tasvirlangan bir qator rasmlar bor edi. Birinchi to’plam Ikkinchi to’plam Uchinchi to’plam qalam pan olma shisha plastinka likopcha Choynak kitob sochiq pufak kubogi quyosh Nok qutisi portfeli Bodring sholg‘om oynasi Logoped bolalarga rasmlar tarqatdi va shunday dedi: “Bolalar, rasmlarda turli xil narsalar chizilgan. Ushbu rasmlarni uchta qoziqqa bo’lishingiz kerak. Birinchi qoziqqa biz faqat “u” (“qalam - u”) deyishimiz mumkin bo’lgan narsalarni, ikkinchisiga - “u” (“plastinka - u”) deb aytishimiz mumkin bo’lgan narsalarni va uchinchisiga qo’yamiz. - siz "bu" ("olma - bu")" deb aytishingiz mumkin bo’lgan 47 narsalar. Bolalar rasmlarda chizilgan narsalarni navbatma-navbat chaqirishdi, ularning o’rnini aniqladilar. To’g‘ri javob uchun bolalar chiplar oldilar va agramatizmni bartaraf etish usul oxirida g‘olib aniqlandi.  Ikkinchi blok - birlik va ko’plikning fe’l-atvorida ot qo’yish qobiliyatini shakllantirish. U 6 ta vazifa bilan ifodalanadi: 4. “Qofiya yaratish” oyin usul Stolda mavzu rasmlari bor edi - poyabzal, paypoq, paypoq, shippak, qo’lqop, ikkita ko’ylak, ikkita kuchukcha, ikkita ko’krak. Logoped S.Y.Marshakning o’ynoqi she’rini o’qib berdi. Men senga sharaf so’zimni aytaman, Kecha besh yarimda ikki cho’chqani ko’rdim Shlyapa va poyabzalsiz. Men sizga hurmat so’zimni aytaman! She’rni o’qib bo’lgach, logoped savollar berdi: - She’r sizga yoqdimi? Cho’chqalar etik kiyishadimi? Yoki cho’chqalar paypoq kiyishadi (paypoq, shippak, qo’lqop)? Birgalikda biz turli qushlar va hayvonlar haqida kulgili hazillar yozishimiz mumkin. Men boshlayman va siz davom etasiz. Yordam berish uchun men rasm-maslahatlarni ko’rsataman. Sizga hurmat so’zimizni beramiz: Kecha olti yarimda Biz ikkita magpiyani ko’rdik ... (etik) va ... (paypoq) va kuchukchalar ...siz (paypoq), Va ko’kraklarsiz ...siz (terlik) va ... (qo’lqoplar), Biz poyabzal va paypoqsiz ko’rdik ... (qirq), paypoqsiz- ... (kuchukchalar), Terlik yoki qo’lqop yo’q. ... (titmouse). Bizda kulgili hazillar bor. 5. «Kim yo’q?» oyin usul I variant. Etakchi bola ko’zlarini yumdi. Bolalarning ba’zilari yashiringan edi. Haydovchi kim emasligini aniqlashi kerak edi. Javob namunasi: Lena yo’q. II variant. Ularga oila a’zolarining suratlari berildi. Bolalar ko’zlarini 48 yumdilar yoki yuz o’girdilar. Korreksiya bitta rasmni olib tashladi. Javob namunasi: xola yo’q. 6. «Istak» oyin usul Bir stakan sut, bir stakan choy, bir stakan kompot tasvirlangan suratlar flanelografga joylashtirildi. Korreksiya gapni boshladi. Bolalar buni tugatdilar. - Men bir stakan (suv) ichaman va hokazo. Keyin bolalar mustaqil ravishda mavzu rasmlari asosida shunga o’xshash ibora bilan o’z xohish-istaklarini ifoda etdilar. 7. «Bargdan daraxtni taxmin qiling» oyin usul Bolalarga tanish bo’lgan daraxtlarning barglari to’plami ishlatilgan. Korreksiya bargni ko’rsatdi va barg qaysi daraxtga tegishli ekanligini so’radi. Javob namunasi: Bu qayin bargi.  Uchinchi blok - sifatlarning qiyosiy shakllarini yasash qobiliyatini shakllantirish. U 3 ta vazifa bilan ifodalanadi: 8. «Eng zo’r» oyin usul Bolalar ikkita jamoaga bo’lingan. Ularning har biriga topshiriq berildi. Kim buni tezroq yengsa, u g‘alaba qozondi. 1 jamoa 2 jamoa kuchli - (kuchli) tez - (tezroq) chiroyli - (chiroyli) qizil - (qizilroq) issiq - (issiqroq) keng - (kengroq) tor - (torroq) uzun - (uzunroq) qisqa - (qisqaroq) baland - (yuqori) mazali - (mazali) quyuq - (quyuqroq) katta - (katta) kichik - (kichik) 5.«O’ylab ko’ring va muzokara qiling» Korreksiya jumlaning bir qismini aytdi va bolalar uni tugatdilar. Bu kiyimning yenglari bor ... (qisqa, uzun, tor, iflos). Mening paltomda yoqa bor ... (mo’yna, issiq, katta, chiroyli, sincap, paxmoq). 49 Xonada shkaf bor ... (kitob shkafi, shkaf, baland, past, yog‘och, qorong‘i, yorug‘lik). Akamning qo’lqoplari bor ... (issiq, trikotaj, charm, yumshoq, yumshoq, yangi, qizil). 10. «Uch qator» oyin usul Bolalarning oldida uchta zinapoyali narvon, kichik agramatizmni bartaraf etish usulchoqlar va erkak, ayol va teskari otlar bilan belgilangan narsalar (talik, chelak, tuxum, olma, sochiq, uzuk, qoshiq, qo’ziqorin, apelsin, nok, tugma, matryoshka qo’g‘irchog‘i). Tovoqda turli xil narsalar bor edi. Bolalar ularga qarashdi. Keyin bu narsalarni shunday tartibga solish kerak ediki, zinapoyaning birinchi pog‘onasida biz aytadigan narsalar bor edi: bitta, ikkinchisida - ikkita, uchinchisida - uchta. Shunday qilib, barcha narsalar joylashtirildi. Avval bir, keyin ikkita, keyin uchta. Rag‘batlantirish. Qayta aytib berish jarayonida logoped bolani tabassum qilishga, bosh silkitishga (tasdiqlashga) va qisqa so’zlarni ("Yashasin", "Barakalla") aytishga undaydi. Qayta gapirgandan keyin bolani maqtaydi. Bu takrorlashning ijobiy sifatini ta’kidlaydi. Qismlar bo’yicha qayta hikoya qilish. Bu usul bolalarning bilish qiymatini yo’qotmaydi, chunki mazmuni bolalarga tanish bo’lgan asar qayta hikoya qilish uchun tanlanadi. Hikoyalardan foydalanib, darsni tashkil qilish jarayoni bolalarga kun davomida savollar berish imkonini beradi. Rollarda qayta hikoya qilish. Bu usul nutqning ma’nosini (ekspressivligini) shakllantirishga yordam beradi. Logopediya nutqida qatnashuvchilarning xulq- atvorini talqin qilish bolalar nutqini aniqlashtirishga, ularning diqqatini faollashtirishga katta ta’sir ko’rsatdi. O’rta guruhdan rollarni aytib berish qo’llaniladi. Dars oxirida ushbu usuldan foydalanish maqsadga muvofiqdir. O’yin rejimi (dramatizatsiya qilingan oy). Bu usulda personajlarni (ishtirokchilarni) otish harakatlar bilan boshqariladi: bolalar imo-ishoralar, hayvonlar tovushlarini taqlid qilish va hokazolarni keng qo’llashadi, lekin o’yin 50 uchun hech qanday niqob yoki bezak talab qilinmaydi. Logoped birinchi navbatda muallif, keyin bolaning nomidan gapiradi. Dastlab nutqida nuqsoni bo’lgan bolalar rolga tushiriladi. Dramalashtirilgan oy 5 daqiqa davom etadi. Qayta hikoyalash darslarining tuzilishi yoshdan yoshga qarab farqlanadi. Qayta hikoya qilish uchun tanlangan matn bolalar uchun tushunarli bo’lishi kerak. Hikoya darslari har bir yosh guruhining individual xususiyatlarini va ularning hikoya qilish qobiliyatini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. Bu yoshdagi bolalarni ertaklarni takrorlashga o’rgatish tanish ertaklarni takrorlashdan boshlanadi («Salyangoz», «Sholg‘om», «Bo’ri va echki», «Och it»). Logoped yosh bolalarga ertakni qayta aytib berishga o’rgatish uchun quyidagi usuldan foydalanadi. Bolalar logopedning hikoyasidan bir yoki ikki so’z yoki to’liq jumlani takrorlaydilar: Chol va kampir... Ular tirik ekan. Bir kuni chol ... U sholg‘om ekdi. Keyin bolalar asta-sekin savollar yordamida ertakni takrorlashni o’rganadilar. Savollar voqealar ketma-ketligi va ishtirokchilarning ismlariga qaratiladi: Salyangoz kim bilan uchrashdi? Quyon. Agar Boia hikoyaning boshlanishini yaxshi eslasa, u buni mustaqil ravishda aytib berishi mumkin. Keyin, agar bola qayta aytib berish qiyin bo’lsa, logoped yordam beradi, ya’ni matnni eslab qolish uchun matndan foydalanadi, bu ertak mazmunini osongina takrorlashga yordam beradi. . "O’rik", "Tosh"). Darsda asarning illyustratsiyalari mavjud. Namoyishlar savollar va ko’rsatmalar bilan birga bo’ladi. Asarni o’qishdan oldin yoki keyin rasmlarni ko’rsatish yaxshidir. Logoped: "Endi men sizga rasmni ko’rsataman, keyin hikoyani o’qiyman" yoki "Men ertakni o’qiyman, keyin sizga ko’rsataman" deydi. rasmlar." O’rta guruhda bolalarni ertaklarni takrorlashga o’rgatishda qiyinroq vazifalar hal qilinadi: bolalarni nafaqat kichik va tanish ertak va ertaklarni aytib berishga o’rgatish, balki qahramonlarning so’zlarini ifodali tarzda ifodalash. hikoyalarni 51 diqqat bilan tinglashga, matnga aloqador bo’lmagan gaplarni topishga o’rgatadi. Bu guruhda bolalar yil davomida 8-10 tadan badiiy matn (o zbek ertaklaridanʻ “Tulki bilan turna”, “Mag rur quyon”, “Fil va xo roz”, “Birinchi do st”, A. “Bobo ʻ ʻ ʻ va nabira”) o qiydilar. Oripov “She’r mazmunini qayta aytib beradi. ʻ O’rta maktab nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarlariga qayta hikoya qilish uchun tavsiya etilgan asarlar mavzu, mazmun va shakl jihatidan juda xilma-xildir. Shu sababli, o’rta maktab nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarlarini ertakni qayta hikoya qilishga o’rgatishning muhim vazifasi - ularga asarning mantiqiy bog‘liqligini, uning mazmunini tushunishga yordam berishdir. Bunga birinchi o’qishdan keyin bo’ladigan suhbat orqali erishish mumkin. Bunday suhbatda logopedning savollari asosiy uslubiy yondashuv hisoblanadi. Logoped nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar nutq faoliyatini faollashtirishda yangi o‘yin texnologiyalarni yoshga mos syujetli rolli o‘yin texnologilarni tanlash va nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni rol o‘ynashiga qiziqtira olishni bilish har bir nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarni aqliy rivojlanishini o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yishi lozim. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarning aqliy rivojlanishi shu bog‘chada elementar bilimlarni 3 yoshdan to 6 yoshgacha nutqni egallashni maqsad qilib qo‘yish kerak. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarlarni tashkil etish bo’yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari shuni ko’rsatadiki, nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarlarning psixologik logopediya tizimini takomillashtirishga yordam beradi, bu nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar, uning oilasi, maktabgacha ta’lim muassasasi xodimlari bilan ishlash uchun logoped va psixolog 52 o’rtasidagi yaqin munosabatlarni talab qiladi. 53 II.2. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishda agramatizmni bartaraf etish usullar asosida rivojlantirish yo‘llari Agramatizmni bartaraf etish va uning buzilishlari – apraksiyalar – haqidagi qarashlar nemis nevrologi K.Lipman [81] tomonidan yaratilgan bo’lib, motor afaziyani birinchi bor tavsiflagan va fanga kiritgan antropolog P. Broka tomonidan rivojlantirilgan va aniqlashtirilgan. K. Lipmann agramatizmni bartaraf etish-bu nafaqat predmetlar tizimi, balki ixtiyoriy harakatlar tizimi hamdir, deb ta’kidlagan. Bu harakatlarni amalga oshirish qobiliyatining buzilishi -aprksiya deb ataladi. Apraksiya bu harakatlarni bajara va aynan ixtiyoriy harakatlarni bajara olish qobiliyatlarini yo’qotishdir. U biror bir harakatni bajarish uchun, uning umumiy mazmuniga mos alohida bir qator harakatlarni bajarish zarur ekanligiga e’tibor qaratdi. K. Lipmann bu fikrni “g‘oyaviy eskiz” deb atadi. Mohiyatan u o’zida alohida harakat aktlarini namoyon qiluvchi harakatlar rejasini aks ettiradi. Biror harakat amalga oshishi uchun u haqdagi g‘oyalarni ijrochi (motor) markazga ham o’tkazish kerak. Shunday qilib, agramatizmni bartaraf etishning eng yuqori ruhiy vazifasi sifatida tuzilishi uchta aloqani o’z ichiga oladi: g‘oyaviy, o’tkazuvchi va ijrochi [13]. A.R.Luriya [106] K.Lipmanning agramatizmni bartaraf etish va apraksiya haqidagi qarashlarini tayanib, uni rivojlantirdi. U barcha agramatizmni bartaraf etishli faoliyatlarni kinetik (sezuvchanlik) va kinestetik (harakat) agramatizmni bartaraf etishlariga ajratdi. Kinestetik agramatizmni bartaraf etishni A.R.Luriya afferent, kinetik agramatizmni bartaraf etishni – efferent deb nomladi. Bu prakis tushunchasini oliy psixik funksiyalardan biri sifatida, apraksiyani esa uning buzilishi, deb tushunish imkonini berdi. Oddiy so’z bilan aytganda, inson o’z hayoti mobaynida o’zlashtirgan har qanday ongli harakatni bajara olmaydi. Apraksiya atamasi 1505 yili X. Lipmann tomonidan taklif qilingan. Apraxia (yun. motor faoliyatning so’nishi) – maqsadga yo’naltirilgan (ixtiyoriy) harakatlarning izdan chiqishi bo’lib, bunda muskullar kuchi va koordinatsiyasi saqlanib qoladi. Apraksiya – bosh miya katta yarim 54 sharlari po’stloq markazlari va qo’shimcha ravishda subkortikal yo’llar zararlanganda rivojlanadi. B uni Angliyalik nevrolog N. Lipmann, 1500 yilda o’z tajribalarida isbotlab bergan. Lipmann apraksiyani po’stloqning tepa bo’lagi va pastki pariyetal sohalar i zararlansa apraksiya yuzaga keladi , deb ta’kidlagan. H. Lipmann [6] apraksiyaning 3 turini farqlagan. 1. Motor (kinetik) apraksiya – harakat g‘oyasi bor, biroq harakatning kinetik mexanizmini topa olmaydi; 2. Ideator apraksiya – harakat to’g‘risidagi g‘oyaning (tasavvurning) buzilishi; 3. Ideomotor apraksiya – harakat haqidagi «g‘oyani», maqsadni, «harakatni bajarish» markaziga uzatishning buzilishi. Apraksiya haqidagi ta’limot keyinchalik O. Sittig, K. Kleist, D. Denny- Brown, N.A. Bernshteyn [42] tomonidan rivojlantirildi. A.R. Luriya afferent (kinestetik) apraksiya haqida g‘oyani ilgari suradi : Afferent apraksiya harakatning kinestetik asoslari buzilishi saba b li, ya’ni t ananing u yoki bu qismlari (ayniqsa, qo’lning) fazodagi holati haqida miyaga kelayotgan impulslarning analiz va sintez qilinmasligi tufayli rivojlanadi. Agar harakatlarning kinestetik tahlili bo’lmasa, bemor harakatni qay yo’nalishda davom ettirish lozimligini bilmaydi va harakatlar ni xa tolik bilan amalga oshiradi. Apraksiyaning bu turi albatta N. Lipmanning mediator va video motor apraksiyasiga yaqin, ya’ni tana va qo’llarga ixtiyoriy harakat uchun zarur holatni bera olmaslik (kinestetik buzilishi oqibatida) kuzatiladi. Shuning uchun bemor doimo o’z harakatlarini ko’zi bilan kuzatib bajarishga majbur bo’ladi. Afferent apraksiya dominant yarim shari qobig‘ining markaziy sohalari (1,2 va 40-maydonlar) zararlanganda (o’ngaqaylarda chap yarim shar) kuzatiladi. Kinestetik apraksiya chap yarim sharning pastki qobiq osti (pariyetal) sohasi zararlanganda kuzatiladi. Chunki bu soha harakatning kinestetik mexanizmlari uchun javob be radi. Shunday qilib, kinestetik (afferent, ideya (g‘oyaviy) motor) apraksiya faqat bosh miyaning tepa bo’lagi 55 jarohatlanganda kuzatiladi. Peshona, chakka va ensa bo’laklari zararlansa, kinestetik apraksiya hech qachon namoyon bo’lmaydi. Bosh miyaning tepa bo’lagi jarohatlanganda quyidagilar kuzatiladi: Kinestetik (video motor, afferent) apraksiya pastki pariyetal soha (40- maydon) zararlanganda rivojlanadi . Bu maydon kinestetik analizatorning ikkilamchi maydoni (proyeksion assotsiativ) hisoblanadi. Bu maydon zararlanishi sababli afferent yo’llar orqali kelgan impulslar analiz va sintez qilinmaydi. Buning oqibatida qo’l va barmoqlarning maqsadga yo’naltirilgan ixtiyoriy harakatlari izdan chiqadi. Bemor harakatlarni bajarish uchun qo’lini zarur holatga keltira olmaydi. Ushbu harakatni qanday bajarsam ekan deb, qo’l va barmoqlarini bir shaklga keltirishga urinaveradi. Agar shu harakatlarni kimdir ko’rsatib bersa, uni takroran bajarishi mumkin. Kinestetik apraksiyada bemor ko’zi yumuq holatda hech qanday harakatni bejara olmaydi. Oral apraksiya – bu afferent, ya’ni kinestetik apraksiyaning bir turi. Bu ni nutq apparati apraksiyasi deb ham atashadi. Oral apraksiya dominant yarim sharning pastki pariyetal pushtasi zararlanishida ro’y beradi. Konstruktiv (fazoviy) apraksiY. Topografiyasi: TPO – (tempora-parieto- occipitalis), ya’ni tepa, chakka va ensa bo’laklari tutashgan chegara hisoblanadi. Ushbu apraksiya mexanizmlari harakatlarning fazoviy tasavvuri (chap-o’ng; tepa-past) buzilishi bilan bog‘liq. A.R. Luriya [106] konstruktiv (fazoviy) apraksiya haqida quyidagi fikrlarni bildirgan: obyektlarning fazodagi joylashuviga oid tasavvur izdan chiqadi, ya’ni fazoda mo’ljal olish buziladi. Buning natijasida bemor «chap-o’ng»,«tepa-past» kabi tushunchalar farqlariga bormay qoladi. Bemor fazoviy mo’ljal olishni bilmaydi, mustaqil rasm chiza olmaydi, nusxa ko’chira olamaydi, gugurt cho’plaridan geometrik shakllar yasay olmaydi (konsruktiv apraksiya). Yozayotganda (ayniqsa, bosma harflar bilan) xatolar qiladi, chunki harflar tuzilishini topa olmaydi. Logopediya sohasida izlanishlarning ko’rsatishicha, barcha turdagi nutq buzilishlarida qaysidir darajadagi harakat buzilishlari kuzatiladi. YA’ni, nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalar nutq jarayonida tovush uchun zarur bo’lgan artikulyatsion holatni egallay olmasligi oqibatida tovushlar 56 talaffuzining buzilishi yoki so’z, nutqni ifodalash jarayonida tovushlar ketma- ketligi bo’yicha fonemalarni artikulemalarga to’g‘ri va to’liq almashtira olmasliklari kuzatiladi. Bunday holatlar albatta, kinetik, kinestetik va oral apraksiya natijalaridir. Bola ilk yoshdan boshlab qo’llari bilan turli xil harakatlarni amalga oshiradi. Hali nutqi rivojlanmasidan avval, u imo-ishoralar bilan o’z ehtiyojlarini qondirish uchun harakatlarni ifodalaydi. Masalan bola hali gapirishni bilmasidan, “salom”, ”hayr”, “ber”, “ol” kabi tushunchalarni qo’llari bilan ifodalab ko’rsatishi mumkin. Keyinchalik esa bu harakatlarga nutq qo’shiladi. Shu sababli ham nutqning rivojlanishida qo’l va barmoqlar agramatizmni bartaraf etishining rivojlanishi muhim o’rin tutadi. Nutq disontogenezining o’ziga xos xususiyati grammatik jihatdan to’g‘ri va noto’g‘ri tuzilgan jumlalarning uzoq vaqt davomida birga yashashi faktidir. Bir xil sintaktik konstruksiyadagi bitta va bir xil so’z bola tomonidan turli xil qo’llanilishi mumkin va so’zlarning to’g‘ri shakllarining paydo bo’lishi eski stereotipni dinamik ravishda yo’q qilishga olib kelmaydi. Tilning leksik va grammatik vositalarining tartibsiz va tartibsiz kombinatsiyasi bolaning nutqi rivojlanishining buzilgan kursini tavsiflaydi. Bolalar nutqi patologiyasi materiallari shuni ko’rsatadiki, so’zning to’g‘ri grammatik shaklini o’zlashtirish yo’lida bola leksik va grammatik til birliklarining birikmalarini sanab o’tadi. Shu bilan birga, so’zning tanlangan grammatik shakli ko’pincha nutqning leksik-grammatik va sintaktik tuzilishining umumiy darajasiga bevosita bog‘liqdir. Rivojlanishning turli bosqichlarida bolalar bir xil savolga turli yo’llar bilan javob berishadi: "Siz bizga kim bilan keldingiz (keldi), (a)?". 1. "Onam" - bolalarda individual so’zlar yoki amorf ildiz so’zlaridan jumlalar yordamida javob berish shakli. 2. "Mami" - bolalarda, ularning nutqida fleksiyonning individual holatlari bo’lishi mumkin. 3. “Ona” – fleksiyani o’zlashtirishning dastlabki bosqichida so’zning keng 57 tarqalgan shakli. 4. “Ona” (old gapsiz) - nisbatan rivojlangan frazemali nutq va nisbatan rivojlangan fleksiya holatlarida. 5. "Onam bilan" - agrammatizmning namoyon bo’lishining eng og‘ir holatlarida. 6. "Ona bilan" - faqat nutq rivojlanishining etarlicha yuqori darajasi bo’lgan bolalarda. G‘ayritabiiy bolalar nutqining yorqin o’ziga xosligi bolaning predlogli konstruktsiyalarni o’zlashtirishida namoyon bo’ladi. Nutq patologiyasida bu jarayon o’ziga xos xususiyatlarga ega. Shu tariqa ko’pchilik olimlar (T.V. Veryasova, M.M. Kolsova, O.I. Krupenchuk, YE.M. Mastyukova, U. G. Penfild, T. B. Filicheva va boshq.) fikrlari va olib borgan tadiqiqotlarida mayda motorika va nutqni ng rivojlanishi o’rtasidagi o’zaro aloqalar , shuningdek, mayda qo’l motorikalarining rivojlanishi tovushlar talaffuzini rivojlanishiga ham katta ta’sir ko’rsatishi haqidagi nazariy va amaliy isbotlangan fikrlar harakat va nutq faoliyatlari o’rtasidagi uzviy aloqalar mavjudligidan dalolat beradi. Ontogenezda nutq va motorikaning o’zaro bir- biriga ta’siri asosida parallel rivojlanishi harakat sohasidagi buzilishlar nutqqa, aksincha, nutqdagi buzilishlar esa motor rivojlanishga ta’sir qilishini ko’rsatadi. So’zlarni talaffuz qilish esa muhim asosi har ikkala yarim sharlar po’stlog‘ining tepa qismi hisobiga amalga oshiriladigan qo’l va barmoq agramatizmni bartaraf etishi natijasidir. Shu bois, korreksion-logopedik ishlarda qo’l va barmoqlar agramatizmni bartaraf etishni rivojlantirishga katta e’tibor qaratish talab etiladi. Chunki agramatizmni bartaraf etishni rivojlantirmasdan turib, ravon nutqqa erishib bo’lmaydi. Biz tomondan ishlab chiqilgan korreksion ish tizimida, albatta, avvalo, nuqsonning o’ziga xosligi, uni keltirib chiqaruvchi sabablar o’rganilib, bu toifa bolalarni shaxs sifatida tarbiyalash, nuqsonlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan maxsus usullar, tadbirlar, texnologiyalardan foydalandik. Bu usullar, tadbirlar va texnologiyalarni tanlashda nutq nuqsonlariga ega bo’lgan bolalarning yosh va 58 individual xususiyatlari hisobga olindi. Nutqning umumiy rivojlanmaganligi - turli xil murakkab nutq buzilishlari, bunda bolalar nutq tizimining tovush va semantik tomoni bilan bog‘liq bo‘lgan, normal eshitish va aql bilan bog‘liq bo‘lgan barcha tarkibiy qismlarining shakllanishi buzilgan. Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarda nutq patologiyasining turli shakllarini ko‘p qirrali tadqiqotlar natijasida birinchi marta nutqning umumiy rivojlanmaganligini nazariy asoslash R.E. Levina va defektologiya ilmiy-tadqiqot instituti tadqiqotchilari jamoasi (N.A.Nikashina, L.F.Spirova, G.I.Jarenkova va boshqalar) nutqni shakllantirishdagi og‘ishlar yuqori ierarxik tuzilish qonuniyatlari bo‘yicha kechadigan rivojlanish buzilishlari sifatida qarala boshlandi. aqliy funktsiyalar. Tizimli yondashuv nuqtai nazaridan nutq tizimining tarkibiy qismlarining holatiga qarab turli xil nutq patologiyalarining tuzilishi masalasi hal qilindi. Nutqning umumiy rivojlanmaganligi bolalar nutqi patologiyasining eng murakkab shakllarida kuzatilishi mumkin: alaliya, afaziya, shuningdek, rinolaliya, dizartriya - grammatik tuzilishning lug‘ati va fonetik va fonemik rivojlanishdagi bo‘shliqlar bir vaqtning o‘zida aniqlangan hollarda. Kamchiliklarning turli tabiatiga qaramasdan, bu bolalar nutq faoliyatining tizimli buzilishini ko‘rsatadigan tipik ko‘rinishlarga ega. Etakchi belgilardan biri nutqning kechroq boshlanishi: birinchi so‘zlar 3-4 yoshda, ba’zan esa 5 yil ichida paydo bo‘ladi. Nutq agrammatik va fonetik jihatdan etarli darajada ramkaga ega emas. Eng ifodali ko‘rsatkich - bu murojaat qilingan nutqni nisbatan qulay, birinchi qarashda tushunish bilan ifodali nutqning kechikishi. Bu bolalarning nutqi tushunarsiz. Maxsus tayyorgarliksiz, yoshi bilan keskin tushib ketadigan nutq faolligi etarli emas. Biroq, bolalar o‘zlarining nuqsonlarini juda tanqid qiladilar. R.E.Levina [8] va uning hamkasblari nutqning umumiy rivojlanmaganligi namoyon bo‘lish davrini ishlab chiqdilar: nutqning aloqa vositalarining to‘liq yo‘qligidan fonetik-fonematik va leksik-grammatik rivojlanmaganlik elementlari bilan izchil nutqning kengaytirilgan shakllarigacha. 59 R.E.Levina tomonidan ilgari surilgan yondashuv nutq etishmovchiligining faqat individual ko‘rinishlarini tavsiflashdan uzoqlashishga va bolaning g‘ayritabiiy rivojlanishining rasmini til vositalari va aloqa jarayonlarining holatini aks ettiruvchi bir qator parametrlarda taqdim etishga imkon berdi. Nutqning g‘ayritabiiy rivojlanishini bosqichma-bosqich tizimli-dinamik o‘rganish asosida rivojlanishning past darajasidan yuqori darajaga o‘tishni belgilaydigan o‘ziga xos naqshlar ham aniqlanadi. Nutq rivojlanishining to‘rtta darajasi ajralib turadi, bu nutqning umumiy rivojlanmagan maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarda til komponentlarining odatiy holatini aks ettiradi. Nutq rivojlanishining birinchi darajasida bolalarning faol so‘z boyligi kam sonli noaniq talaffuz qilinadigan kundalik so‘zlar, onomatopeya va tovush komplekslaridan iborat. Ishora imo-ishoralari va yuz ifodalari keng qo‘llaniladi. Bolalar ob’ektlar, harakatlar, sifatlar, intonatsiya va imo-ishoralarni belgilash uchun bir xil kompleksdan foydalanadilar, ma’nolardagi farqni bildiradilar. Vaziyatga qarab g‘o‘ldiradigan shakllanishlarni bir so‘zli jumlalar deb hisoblash mumkin. Ob’ektlar va harakatlarning tabaqalashtirilgan belgilanishi yo‘q. Harakatlarning nomlari ob’ektlarning nomlari bilan almashtiriladi (ochish uchun - "daraxt" (eshik) va aksincha - ob’ektlarning nomlari harakat nomlari bilan almashtiriladi (to‘shak - "pat").So‘zlarning ko‘p ma’noliligi. qo‘llanishi xarakterlidir.Kichik lug‘at bevosita idrok etilayotgan narsa va hodisalarni aks ettiradi. Bolalar grammatik munosabatlarni etkazish uchun morfologik elementlardan foydalanmaydi. Ularning nutqida burilishsiz ildiz so‘zlari ustunlik qiladi. Bu ibora o‘zlari belgilagan vaziyatni tushuntirish imo-ishoralari ishtirokida izchil ravishda takrorlaydigan g‘o‘ldiradigan elementlardan iborat. Bunday "iborada" ishlatiladigan har bir so‘z turli xil korrelyatsiyaga ega va ularni muayyan vaziyatdan tashqarida tushunish mumkin emas. Bolalarning passiv so‘z boyligi faolga qaraganda kengroqdir. Biroq, 60 G.I.Jarenkova [20] tomonidan olib borilgan tadqiqot nutq rivojlanishining past darajasida bo‘lgan bolalar nutqining ta’sirchan tomonining cheklovlarini ko‘rsatadi. Harakat tezligini tekshirish ( vertikal chiziqlar chizish) Ko’rsatma: Signal asosida vertikal chiziqlarni shunday chizingki, chiziqlar chegaradan chiqmasin. Signal asosida bola qalam bilan chizishni boshlaydi. 10 sekunddan keyin ishni tugaganligi xaqida signal beriladi. 30 sekund tanaffusdan keyin bu topshiriq boshqa qo’l bilan davom ettiriladi. Baholash mezoni: 3-ball- topshiriqni ikkala qo’lda tez bajariladi, o’ng qo’lda 20 dan ortiq va chap qo’lda 12 tadan ortiq chiziqlar chiziladi. 2-ball- topshiriqni sekin tempda o’ng qo’lda 16 tadan ortiq va chap qo’lda 9 tadan ortiq (chapaqaylarda aksincha) chiziqlar , gorizontal chiziqlar chegarasining ko’p sonli buzilishlar, harakatlar tezligi orasida tanaffuslar kuzatilishi. 1-ball- topshiriq sekin, 20 sekunda o’ng qo’lda 16 tadan kam chap qo’lda 9 ta (chapaqaylarda aksincha) gorizantal chiziqlar chegaralarini ko’p marta buzib, harakatlar tezligi orasida uzoq tanaffuslar kuzatilishi. 0-ball- yetakchi qo’l bilan 10 tadan kam gorizantal chiziqlarni ko’p marta buzib chiziqlar chizish, harakatlar tezligi orasidagi sezilarli tanaffuslar. Artikulyatsion va mimik motorikalar holatini tekshirish Yengil dizartriyali bolalarning artikulyatsion va mimik motorikalari holatini baholash uchun L.V.Lopatina, G.V.Dedyuxinalar taklif etgan usullardan foydalaniladi. Artikulyatsiya organlarini faoliyatini tekshirishda quyidagi tahlillar o’tkaziladi: - Muskullar tonusi holati (gipertonus, gipotonus, distoniya); - Ixtiyoriy va ixtiyorsiz harakatlarni amalga oshirish imkoniyati (kinetik, kinestetik dispraksiya, apraksiya); 61 - Artikulyatsion va mimik harakatlar sifatida (aniqligi, ritmi, amplitudasi, muskullarning qisqarish kuchi, artikulyatsion holatni ushlab turish vaqti, to’g‘ri bajarilgan harakatlar soni, bir harakatdan ikkinchisiga o’tish holati va boshqalar). Artikulyatsion va mimik motorikani tekshirish dasturiga quyidagilar kiradi: - Kinestetik oral (artikulyatsion) praksisni tekshirish; - Agramatizmlarni bartaraf etishni tekshirish - Artikulyatsion harakatlarning dinamik koordinatsiyasini tekshirish - Mimik muskullarni tekshirish - Tilning muskullar tonusi va patologik simptomlarni tekshirish 1. Agramatizmlarni bartaraf etishni tekshirish Tekshiruvni o’tkazilishi. Bolaga ko’zgu bilan yoki ko’zgusiz u yoki bu so’zli ko’rsatmalarni bajarish taklif etiladi. 1. Ko’rsatma: “Logoped ketidan tovushlarni takrorla. Aytchi, talaffuz paytida seni lablaring qanday holatda bo’ladi?”... A - ? ; I - ? ; O - ? ; U - ? ;........ 2. Ko’rsatma: “ (t) va (z) tovushlarini talaffuz qil va ayt ularni talaffuz qilganda til uchi qayerda turadi, pastdami, yuqoridami?”. 3. Ko’rsatma: (si – su), (ki – ku) bo’g‘inlarini talaffuz qil va ayt, bo’g‘inlarni talaffuz qilganingda seni lablaring holati qanday o’zgardi? 4. Ko’rsatma: “Oyna oldida ketma-ket (i), (sh) tovushlarini talaffuz qil va ayt, qaysi tovush talaffuzida til uchi pastga tushgan, qaysisida yuqoriga ko’tarilgan. Baholash mezoni: 3 ball – topshiriqlarni to’g‘ri bajarilishi 2 ball – topshiriqlar juda sekin ko’p martalik takrorlashlar bilan kisman xatoliklar bilan bajariladi, yo’l qo’yilgan xatoliklari yo’naltiriluvchi savollar yordamida tuzatiladi. 1 ball – artikulyatsiya holatini uzoq ushlab turolmaydi, holatni izlash, bir xildagi holatlarni qayta- qayta takrorlash kuzatiladi, topshiriqlarning katta qismi xatoliklar bilan bajariladi. 62 0-ball – noaniq javob, topshiriqni noto’g‘ri bajarilishi. 2.Agramatizmlarni bartaraf etishni tekshirish Tekshiruvni o’tkazilishi Mashqlar oyna oldida o’tirib bajariladi. Bolaga logoped ketidan u yoki bu mashqni takrorlash taklif etiladi. Barcha topshiriqlarni bajarilish ketma-ketligi: “To’siqcha” – “oyna” – “ko’prik” – “yelkan” – “belkurak”- “mazali murabbo” va boshqalar. Artikulyatsion mashqlarni bajarilishini baholash uchun boladan zarur artikulyatsion organlar holatini 5-7 sekund ushlab turish so’raladi: 1) Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - Og‘iz keng ochilgan, til uchi yuqori tishlar orqasiga ko’tarilgan – “yelkan”, bu holatni 5-7 sekund ushlab turish. 2) Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla. - “Belkurak” – til keng yoyilgan, harakatsiz pastki lab ustida yotadi, og‘iz yarim ochiq bu holatni 5-7 sekund ushlab turish. 3) Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - “Mazali murabbo” – og‘iz ochiq, keng yoyilgan til yuqori labni, keyin sekin harakatlar bilan yuqoridan pastga harakat qilib lablarni yalab og‘iz ichiga kiradi. (5-7sekund) 4) Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - “ko’prik” – og‘iz ochiq, keng yoyilgan til egilib og‘iz bo’shlig‘ida yotadi. Til uchi pastki lablar orqasiga yashiriladi. (5-7sekund ushab turiladi). 5) Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla” - “oyna” – og‘iz ochiq, yuqori va pastki tishlar ko’rinib turadi (5-7 sekund ushlash). 63 Baholanadi: - Harakatlarni bajarilishini aniqligi (aniq bajarish, yaqinlashish, artikulyatsiyani izlash, bir harakatni boshqasi bilan almashtirilishi): - Artikulyatsion holatlarni ushlash davomiyligi (yetarlicha, tez charchash); - Simmetriklik; - Sinkineziyalar, giperkinezlar, so’lak oqish. Baholash mezoni : 3 ball – barcha ko’rsatilgan holatlarga mos aniq harakatlarni to’g‘ri bajarilishi; 2 ball – mashqlarni sekin va kuch bilan bajarish, tez charchash; artikulyatsion holatlarni ushlab turish 1-3 sekund vaqt bilan chegaralanishi; 1 ball – topshiriqlarni xatoliklar bilan bajarilishi holatni uzoq vaqt izlanishi, sinkineziyalar, gipperkinezlar, gipersalivatsiY. 0 ball – harakatlarni bajara olmaslik. Artikulyatsion harakatlarning dinamik koordinatsiyalarini tekshirish Tekshiruvni o’tkazilishi Mashqlar oyna oldida o’tirib bajariladi. Bolaga logoped ketidan harakatlarni takrorlash taklif etiladi. Boladan mashqlarni 4-5 marta bajarish so’raladi. 1. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - “arg‘umchoq” (til uchini avval yuqori lablar ustiga ko’tarish, keyin pastki lablar ustiga tushirish. Bu mashqni 4-5 marta takrorlash. 2. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - “soat” (til uchini og‘izdan chiqarib avval labning o’ng burchagiga, keyin chap burchagiga harakatlantirib tekkizish. Bu harakatlarni 4-5 marta takrorlash. 3. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla” - til uchini yuqori lab tomon ko’tarish, pastga tushirish, til uchini avval 64 labning o’ng burchagiga, keyin chap burchagiga tekkizish. Bu harakatlarni 4-5 marta takrorlash. 4. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - tilni oldinga chiqarib, bir vaqtda til uchini yuqoriga ko’tarish. Bu harakatlarni 4-5 marta takrorlash. 5. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - harakatlarni pastki jag‘ bilan birga amalga oshirish, tilni chiqarib avval o’ngga, keyin chapga harakatlantirish. Bu harakatlarni 4-5 marta takrorlash. Baholanadi: - Harakatlarni bajarilish ketma-ketligi; - Bir harakatdan ikkinchisiga o’tish imkoniyati; - Harakatlarning inertligi, perservatsiyalar; - Harakatlar tempi; - Harakatlar amplitudasi (harakatlar kengligi yetarli, chegaralangan) - Harakatlarni bajarilish aniqligi (aniq bajarish, yaqinlashishi, artikulyatsiyani izlash, bir harakatni boshqasi bilan almashtirilishi); - Sinkineziyalar, giperkinezlar, so’lak oqishi. Baholash mezoni: 4 ball– harakatlarni aniq bajarilishi, barcha harakatlar koordinatsiyalashgan; 2 ball– bir harakatdan ikkinchi harakatga o’tishni bajarish kuchli tortilishlar bilan sekin kechadi; to’g‘ri bajarilgan harakatlar 2-3 ta harakat bilan chegaralanadi; 1 ball – topshiriqlar xatoliklar bilan bajariladi, holatni uzoq vaqt izlash, bir harakatni boshqasi bilan almashtirilishi, sinkineziyalar, so’lak oqishi, gipperkinezlar kuzatiladi. 0 ball – harakatlarni bajarmaslik. Mimik muskullarni tekshirish Tekshiruvni o’tkazilishi: Mashqlar oyna oldida o’tkaziladi. Bolaga logoped ketidan harakatlarni 65 takrorlash taklif etiladi. Mashqlar namunaga ko’ra, keyin so’zli ko’rsatma asosida beriladi. 1. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - qoshlarni chimirish. 2. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - qoshlarni ko’tarish. 3. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - peshonani tirishtirish. 4. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - navbat bilan lunjlarni shishirish. 5. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - lunjlarni cho’zish. Baholash mezoni: 3 ball – topshiriqni to’g‘ri bajarilishi, mimik muskullar tonusida buzilishlarni va boshqa patologik simptomlarni yo’qligi; 2 ball –ba’zi harakatlarni noaniq bajarilishi, mimik muskullar tonusini sezilarsiz buzilishi; mimik holatni uzoq ushlab turolmaslik; 1 ball – topshiriqlarni bajarilishidagi qiyinchiliklar, mimik muskullar tonusining buzilishi (gipertonus, gipotoniya, distoniya) burun-lab burmalarining tekisligi, sinkineziyalar; 0 ball – mimik muskullar tonusining qo’pol ifodalangan patologiyasi gipomimiY. Labni harakatchanligi va muskullar tonusini tekshirish Tekshiruvni o’tkazilishi: bolaga logoped ketidan oyna oldida o’tirib harakatlarni takorlash taklif etiladi. 66 1. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - “naycha” (lablar oldinga naycha qilib cho’ziladi, bu holatni 5-7 sekund ushlab turish kerak). 2. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. “To’siqcha” – “naycha” almashinib bajariladi (5 marta). 3. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. “ Lablarni bir – biri bilan qoplash” - yuqori labni ko’tarish, pastki labni tushirish, harakatni bir necha marta takrorlash. Baholash mezoni: 3 ball – topshiriqni to’g‘ri bajarilishi, tonuslar normada, lablar harakatchan; 2 ball – harakatlarni noaniq bajarilishi, lab muskullarini tonusini ahamiyatsiz buzilishi (gipertonus, gipotoniya, distoniya); zarur holatni qisqa muddat ushlab turish, bir harakatdan ikkinchisiga o’tishdagi qiyinchiliklar, tarqoq harakatlar kuzatilishi; 1 ball – yuqori lab tarang, uni harakatlari chegaralangan; lab muskullari tonusining yaqqol buzilishi oqibatida harakatlarni bajarishdagi qiyinchiliklar, harakatlarni uzlukusiz bajara olmaslik, bir harakatdan ikkinchisiga o’tishdagi uzoq to’htamlar va uzilishlar kuzatilish; 0 ball – topshiriqlarni bajarilmasligi, qo’pol ifodalangan patologiY. Tilning muskullar tonusi va patologik simptomlarini tekshirish Tekshiruvni o’tkazilishi: Bolaga oyna oldida logoped ketidan harakatlarni takrorlash taklif etiladi. 1. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - “belkurak” – til keng yoyilgan, harakatsiz pastki lab ustida yotadi. 2. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni 67 takrorla”. - “ko’prik” – til pastki lablar orqasiga olinadi, til keng yoyilgan, egilgan va tinch holatda og‘iz bo’shlig‘ida yotadi. 3. Ko’rsatma: “Oynaga diqqat bilan qara va logoped ketidan harakatlarni takrorla”. - “soat” til uchi bilan og‘izning o’ng va chap burchagiga tanaffussiz tegish. Baholash mezoni: 3 ball – topshiriqni to’g‘ri bajarilishi, tilning muskullar tonusi, patologik simptomlarning yo’qligi; 2 ball – topshiriqlarni noaniq bajarilishi, til tonusining ahamiyatsiz buzilishi (gipertonus, gipotoniya, distoniya). Topshiriqlarni yetarli darajada aniq bajarilmasligi, tez charchash; 1 ball – til muskullari tonusining qo’pol buzilganligi, yaqqol ifodalangan patologik simptomatika. (doimiy so’lak oqishi, giperkinezlar, til uchining ko’karishi, deviatsiya). Topshiriqlarni bajarilishidagi qo’pol buzilishlar, tez charchash. 0 ball – topshiriqni bajarilmasligi. Talaffuzni tekshirish Tovushlar talaffuzi holatini tekshirish N.S.Jukova, YE.M.Mastyukova, T.B.Filicheva, G.V.Chirkina, R.YE.Levinalar ishlarida qayd etilgan umum qabul qilingan logopedik metodikalar orqali o’tkaziladi. Tovushlar talaffuzini holatini o’rganishda buzilgan tovushlar soni, qanday fonetik guruxlar buzulganligi, tovushlar talaffuzining buzilishini (buzulganligi, yo’qligi, almashtirish, qorishtirish) turli fonetik sharoitlardagi xarkteri aniqlanadi: alohida tovushlarni talaffuz qilishda; ochiq va yopiq bo’g‘inlarni talaffuz qilishda; so’zlarda (o’rganilayotgan tovush so’z, boshida, oxirida, o’rtasida kelgan hollarda); Leksik materialni tanlashda quyidagi talablarga amal qilinadi: 68 leksik materialni berilgan tovush bilan boyitilganligi; leksik materialni turli-tumanligi; oppozitsion tovushlar (bilan) ega so’zini kiritish; murakkab (tovush) bo’g‘in tarkibiga va tovushlari ko’p so’zlarni kiritish. Tovushlar talaffuzini tekshirishda leksik materialni mustaqil va takrorlab ifodalash metodik usullari qo’llaniladi. Bolalarga predmetli va syujetli rasmlar bo’g‘inlar, so’zlar, gaplar, tez aytishlar taklif etilib, ular tarkibida o’rganilayotgan tovushlar ishtirok etadi. Leksik materialga qo’yilgan asosiy talablardan biri tovushlar talaffuzini tekshirishda taklif etilgan so’zlar ma’nosini bolalar uchun tushunarli bo’lishidir. Tekshirishning quyidagi tuzilishini taklif etamiz: 1)Tovushlarni aloxida talaffuz qilish; 2)Turli tuzilishdagi bo’g‘inlarda; 3)Tovushlar turli o’rinlarda kelgan so’zlarda (rasm asosida mustaqil yoki logoped ketidan takrorlash); 1.Tovushlarni aloxida talaffuz qilish imkoniyatini tekshirish(sirg‘aluvchi tovushlar) Ko’rsatma: “Meni ketimdan tovushlarni takrorla” [ “S”- ..., “Z”- ..., “SH”- ...., “F”- ....., .... ] . Eslatma: Biz taklif etgan yuqoridagi tovushlar qatoridan tashqari boshqa tovushlar xam tekshiriladi (k, t ,d,ch, j, x, g‘, l, r, m, n, p, b). Baholash mezoni : 3 ball – tekshirilayotgan barcha tovushlar to’g‘ri talaffuz qilinganda; 2 ball – bir guruhga tegishli tovushlar talaffuzi buzilganda; 1 ball – ikki va undan ortiq guruhga tegishli tovushlarni buzilishi; 0 ball – uch va undan ortiq guruhga tegishli tovushlarning barchasida buzilishlar kuzatilsa; 2. Tovushlarni turli o’rinda: so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan so’zlarda talaffuz qilish imkoniyati Tovushlarni turli xil bo’g‘in tuzilishili so’zlarda to’g‘ri talaffuz qilish 69 imkoniyatini tekshirishda quyidagicha ko’rsatma beriladi. Ko’rsatma : ”Ketimdan so’zlarni takrorla” S : son, kosa, abtobus, somsa, issiq, tanaffus, saksovul, stakan, tarnsport,... Z: zina, ko’za, tuz, zanbil, qizil, yolg‘iz, zilzila, qo’ziqorin, benzin, vokzal, .... SH: shim, osh, tish, shisha, kalish, yumush, sharshara, shilliqurt, kamshik, go’sht, qo’shtuyoq.... F: fil, kofe, qulf, fontan, oftob, shkaf, farovon, zulfin, Farg‘ona, qofiya, iftor, fantaziya,..... Bolalarning tovushlarni so’zlarda talaffuz qila olish imkoniyatlarini tekshira turib, ularning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda baholash mezonini quyidagicha belgiladik. Baholash mezoni: “Yuqori daraja”- tovushlarni barchasini so’zning barcha pozitsiyasida to’g‘ri talaffuz qila oladi; “O’rta daraja”- berilgan tovushlarni barchasini so’zlarning turli pozitsiyalarida qisman (tebranishli)to’g‘ri talaffuz qiladi; “Past daraja”- berilgan tovushlarning yarmidan kamrog‘ini so’zlarning turli pozitsiyalarida qisman to’g‘ri talaffuz qiladi. Aksariyat so’zlar tushunarsiz . Bajarilgan vazifalarni tahlil qilish bolalarda agrammatizmlarning mavjudligini aniqladi, ularning asosiy soni umumiy nutqi rivojlanmagan bolalar tomonidan amalga oshirildi. Ta’kidlovchi eksperiment uch bosqichda amalga oshirildi: 1. Tayyorlov bosqichi. 2. Asosiy bosqich. 3. Yakunlovchi bosqich. Tayyorlov bosqichi da eksperiment davomida qo’llaniladigan metodikalar aniqlandi, tashxis materiallari saralandi, olingan ta’kidlovchi eksperiment natijalari qayd etiladigan varaqalar tuzildi. 70 Tibbiy hujjatlar tahlil etilib, anamnestik ma’lumotlar to’plandi, tadqiqot guruhi shakllantirildi. Asosiy bosqichda Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari o’rganildi. Yakunlovchi bosqichd a olingan natijalar tahlil etildi. Tegishli tahlillar va ta’kidlovchi eksperiment natijalari asosida nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari bo’yicha logopedik ish yo’nalishlari aniqlandi. Tegishli tahlillar va ta’kidlovchi eksperiment natijalari asosida nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari bo’yicha harakat va faoliyatni seriyali tashkillashtirish. Nutqning grammatik tuzilishini tekshirish jarayonida topshiriqlarni bajarishda eng ko’p agrammatizmlar li bolalar tomonidan qilinganligi aniqlandi. 1- diagrammada nutqning normal rivojlanishi va bo’lgan bolalar tomonidan noto’g‘ri bajarilgan vazifalarning miqdoriy nisbati ko’rsatilgan. Bundan tashqari, eng ko’p agrammatizmlar morfologik xususiyatga ega edi, ayniqsa bolalarda (2-rasmga qarang). Ushbu guruh bolalarida bajarilmagan topshiriqlar mavjud bo’lib, ulardan 55 tasi morfologik bo’lib, bu 55% ni tashkil qiladi; 7 ta, bu 13%; 21 sintaktik, bu 15% ni tashkil qiladi. Taklif etilgan texnologiyalar, mashqlar, o’yinlar nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar asosida mashg‘ulotlarda harakatchanligini oshirish, harakat koordinatsiyalarini, mayda motorikasini rivojlantirish imkonini beradi. Mashg‘ulotlarda ko’rgazmali o’yin usullarni qo’llashda atrof-olamga yoki voqelikka taqlid qilish uchun vaziyat yaratiladi. Bunda bola qoidalarga mos ravishda harakat qiladi va o’z harakatlarini nutqi bilan ifodalab boradi. Ushbu ma’lum bir vaziyatda yaratilgan tarbiyachiga nutqi va predmetli amaliy faoliyati bolaning hissiy, nutqiy, oliy psixik faoliyatlarining to’liq rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, bu tarbiyachiga bolalardagi mavjud motor kamchiliklarini aniqlash va tuzatishga yordam beradi. 71 Ta’limning har bir haftasiga ma’lum mavzu ajratilgan bo’lib, aniq bir tovush uchun mo’ljallangan material bazasida amalga oshirildi. nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishda o’yinli texnologiyalardan foydalanildi. Mashg‘ulotlarda o’yinni tashkil etish o’ziga xos vazifalarga ega bo’ldi. Har bir nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha bolaning motor kamchiliklarini, tovushlar talaffuzini korreksiyalash bilan birga, ularning o’yin faoliyatlarini rivojlantirishga ham e’tibor qaratildi. O’yin jarayonida bu vazifalar bir-birini to’ldirdi va zarur bilimlarning o’zlashtirilishini ta’minladi. O’yinda har bir bola ma’lum vaziyatlarda mustaqil yoki ma’lum bir predmetlar bilan faoliyat yuritishi uchun sharoit yaratiladi. Bolalar kattalar bilan va o’zaro bir birlari bilan nutqiy muloqotga kirishadi. Bolalar faoliyatiga o’yin mazmunni berilib, ta’lim jarayoni o’yin shaklida kechishiga sharoit yaratildi. Butun ta’lim jarayoni o’yinga aylantirildi. Bolalarga o’yin orqali ta’lim berildi. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha biz bu toifa bolalar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarga kinetik-kinestetik praksisni rivojlantiruvchi mashqlar, texnologiyalarni kengroq kiritishni lozim topdik. Yana shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, taklif etilgan texnologiyalarni birdek barcha bolaga teng qo’llab bo’lmaydi. Muassasaga yangi kelgan, jarohatlanish o’choqlari nisbatan chuqurok va kinetik-kinestetik praksisi qo’pol buzilgan bolalar avvaliga yakka mashg‘ulotlarda texnologiyalarning mazmuni va qo’llanilishi borasida birlamchi ko’nikmalar hosil qilib olishlari zarur. Shundan keyingina, yakka, kichik guruhli va guruhli mashg‘ulotlarda korreksion ishlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq. Biz logopedik amaliyotda an’anaviy ish usullaridan voz kechmagan holda turli xil zamonaviy, noan’anaviy va samarador texnologiyalardan foydalanib nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish orqali tovushlar talaffuzidagi nuqsonlarni bartaraf etish va rivojlantirish bo’yicha qator mashg‘ulotlar ishlanmalarini taklif etdik. Mashg‘ulot ishlanmalaridan namunalar ilovada keltiriladi. 72 Har bir logopedik mashg‘ulotning birinchi bosqichida artikulyatsion mashqlar amalga oshiriladi. Korreksion- logopedik ishimizda keng qo’llanilgan texnologiyalardan yana biri o’z-o’zini uqalash bo’lib, bunda bolalar logoped ko’rsatmasiga qarab o’z- o’zini uqalaydi. Bu texnologiyaning afzalligi shundaki, bolalar o’z-o’zini uqalash bilan bir qatorda tana a’zosida mo’ljal olish, o’z harakatlarini boshqarishni ham o’rganadi. O’z- o’zini uqalash o’yin shaklida tashkil etilib, bunda nafaqat barmoqlar, balki yuz, bo’yin va artikulyatsion a’zolar uqalanadi. O’z-o’zini uqalashni faqat barmoqlar yordamida yoki turli xil vositalar ( qirrali qalamlar, qisqichlar, qoshiqlar va oakazo) bilan amalga oshirish mumkin. Uqalash davomida kichik she’rlar yoki ertaklar hamrohlik qiladi. Bu bolalarga katta hissiy kuch bag‘ishlaydi va qiziqishlarini orttiradi. Ushbu texnologiyalardan mashg‘ulotlarda keng foydalanilgan holda bolalar nutqiga tovushlar kiritilib boriladi. Ishning har bir bosqichida bolalar egallagan ko’nikma va malakalar rag‘batlantirilib, birinchi bosqichdagi maqsadga erishilgandan keyin, ikkinchisiga o’tiladi. Natijalarning samaradorligini ta’minlash maqsadida nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha o’yin faoliyatidan foydalaniladigan maxsus mashg‘ulotlar tizimi ishlab chiqildi. Mazkur o’yinlar ham guruhli, ham yakka mashg‘ulotlarda keng qo’llanilib, ular yordamida olingan bilim va ko’nikmalar mustahkamlanib borildi, tovushlar talaffuzi ko’nikmalarining samarali rivojlanishi quyidagi shartlarga bog‘liqligi aniqlandi: - mashg‘ulotlarning tizimli tashkil etilishi: - o’yin va topshiriqlarni bolalarning yosh xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olib murakkablashtirib borish; - topshiriqlarning berilgan mavzuga mosligi; - topshiriqlarning variativligi ( xilma-xilligi). Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha uzviy bog‘liqlikda olib borilishini hisobga olib, o’yinlar maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar o’rganadigan leksik mavzular asosida tizimlashtirildi. 73 Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish zarurligi tarbiyachilar va ota-onalarga tushuntirilib, hamkorlikda ish olib borildi. Logopedlar bilan quyidagi mavzularda bir qancha seminar va ma’ruzalar tashkil etildi: Logopedlar bilan olib borilgan ishlardan keyin, guruhlarning nutq burchagida mashg‘ulotlarda foydalanish uchun bir qancha o’yinlar matnni to’plandi. Ota- onalar bilan quyidagi mavzularda ma’ruza va amaliy mashg‘ulot uyushtirildi: “Bolalar bilan uy sharoitida neyrogimnastik mashqlar o’tkazish”, “Maktabgacha yoshdagi bolalarning tovushlar talaffuzini rivojlantirishda ota-onalarning o’rni”, “Uyda, oila davrasida nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishda o’yinlar, texnologiyalar”. Maxsus tanlangan o’yinlarning guruhli, kichik guruhli va yakka mashg‘ulotlarda o’tkazilishi pedagogik va korreksion vazifalarni bola uchun tabiiy bo’lgan o’yin sharoitida hal etish imkonini beradi. Shunday qilib, aniqlash tajribasi bolalarda grammatik xatolarning miqdoriy ustunligini ko’rsatdi. Ko’pchilik agrammatizmlar morfologik xususiyatga ega ekanligini va bu buzilishlarni tuzatish uchun maxsus ish kerakligini aniqladik. 74 III-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMLARNI BARTARAF ETISH USULLAR NI TAKOMILLASHTIRISHNING SAMARADORLIGI III.1. Tajriba-sinov ishlari taxlili va bosqichlari Eksprimental ta’limning yakuniy bosqichida nazorat eksperimenti o’tkazildi. Bunda ishtirokchilarning ta’limiy eksperimentgacha va ta’limiy eksperimendan keyingi natijalari solishtirilib, qiyoslandi. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha maqsadga yo’naltirilgan tadqiqot 8 -sonli davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti bazasida olib borildi. Tadqiqot natijalarini haqqoniyligi va ishonchliligini ta’minlash maqsadida ishtirokchilarini shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratdik. Topshiriqlar bajarilishining 5 balli tizimda baholadik: Yuqori daraja (5 ball) – bola berilgan topshiriqlarni xatosiz mustaqil to’g‘ri bajardi; O’rtadan yuqori daraja (4 ball) – bola topshiriqni bajarishda qo’pol bo’lmagan xatolar bilan mustaqil bajardi; O’rta daraja (3 ball) – bola topshiriqni tekshiruvchi yordamida yarmidan ko’pini to’g‘ri bajardi yoki topshiriqni bajarishda yo’l qo’ygan xatoliklarini yo’naltiruvchi savollardan keyin mustaqil tuzatdi; O’rtadan past daraja (2 ball) – tadqiqotchining yo’naltiruvchi savollar ko’rinishidagi sezilarsiz yordami bilan topshiriqlarning yarmidan kamrog‘ini to’g‘ri, ammo, sekin bajarilishi, yo’l qo’ygan xatoliklarini namuna asosida qiyinchiliklar bilan tuzatishi; Past daraja (1 ball) – topshiriqni bajarilishidagi qo’pol xatoliklar, odatiy takrorlashlar, topshiriqni bajarishdan bosh tortish. Natijalarni qayd etishda olingan natijalarni % da aks ettirdik. Bunda har bir guruhda ishtirokchilar 10 nafardan bo’lib - 100% ni tashkil etgan bo’lsa, 1ta ishtirokchi 2 % deb hisoblandi. Tajriba guruhdagi kabi, nazorat guruhidagi bolalar ham ta’limiy 75 eksperimentdan keyin nutqning tovushlar talaffuzi rivojlanishida uning barcha tashkil etuvchi qismlari: umumiy, mayda, artikulyatsion motorika va tovushlar talaffuzi bo’yicha ijobiy natijalar ko’rsatishdi. Ta’limiy eksperiment natijalarini birma-bir ko’rib chiqishda quyidagi natijalar olindi. Vazifalar qiziqarli agramatizmni bartaraf etish usul usul shaklida taqdim etildi, chunki maktabgacha yoshdagi bolalar uchun asosiy faoliyat turlaridan biri bu yoshda etakchi bo’lgan agramatizmni bartaraf etish usuldir. Bolalar o’zlarining ko’p vaqtlarini agramatizmni bartaraf etish usul usulda o’tkazadilar, unda ta’lim, rivojlanish va tuzatish jarayoni sodir bo’ladi. Agramatizmni bartaraf etish usul usulda maktabgacha yoshdagi bolaning asosiy faoliyatidir. Uch yoshdan olti yoki etti yoshgacha bo’lgan maktabgacha yoshdagi bolalar agramatizmni bartaraf etish usullari ancha muhim rivojlanish yo’lidan o’tadi: sub’ekt-manipulyativ (ob’ektlar bilan manipulyatsiya) va ramziy qoidalardan murakkab rolli agramatizmni bartaraf etish usullargacha. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarning faoliyat turi: u nafaqat bolaning shaxsiy fazilatlarini, balki uning faoliyatga, odamlarga munosabatini ham shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar agramatizmni bartaraf etish usulga "kirish" uchun vaqt kerak, shuning uchun ularni shoshilmang va agar avvalgilarini o’zlashtirmagan bo’lsa, yangi harakatlarga undamang, aks holda bu charchoq va portlovchi vaziyatga olib keladi. Agramatizmni bartaraf etish usul davomida bolaning o’z faoliyatining quvonchini va, eng muhimi, uning faoliyati natijasini his qilishini ta’minlashga harakat qilish kerak. III.2. Tajriba sinov ishlarining natijalari Formativ eksperiment uchun oltita blokdan iborat bo’lgan mashqlar tizimi taklif qilindi. Ularning har biri har qanday mahoratni shakllantirishga qaratilgan va bir nechta vazifalarni o’z ichiga olgan. 1.  Birinchi blok - otlarning jinsini aniqlash qobiliyatini shakllantirish. U 3 ta vazifa bilan ifodalanadi: 1. "Bir - bitta - bitta" usul 76 Kichik narsalar yoki rasmlar qutiga aralashtiriladi. Leksik material quyidagi so’zlar bilan taqdim etilgan: Erkak ayol neyter qalam kitob g‘ildiragi limonli nok olma Apron ko’ylak kamar qalpoqli palto choynak idish likopcha chamadon sumkasi sochiq Bolalar navbatma-navbat qutidan narsalarni olib, ularni chaqirishdi: "Bu qalam". Korreksiya so’radi: "Qancha?" Bola: "Bir qalam." To’g‘ri javob uchun bola rasm oldi. Agramatizmni bartaraf etish usul oxirida har bir bolada bo’lgan rasmlar soni hisoblab chiqildi va g‘olib aniqlandi. Korreksiyaning savolida, bolalar bunga javob bermasliklari uchun dastlab "Qancha qalam?" Bu otning nomidan qochdik: Bitta qalam. Ism raqam bilan mos kelishi kerak. 2."Ko’rgazma" oyin usul Bolalar korreksiya bilan birgalikda turli xil narsalarni (quyon, to’p, qo’g‘irchoq, mashina va boshqalar) chizishdi. Keyin chizmalar logopedning kabinetida namoyish etildi. Korreksiya bolalarga bolalar rasmlari ko’rgazmasiga borishni va o’z rasmlarini topishni taklif qildi. Korreksiya so’raganida, bolalar: "Mana mening quyonim" yoki "Mana mening mashinam" deb javob berishdi. 3. "Rasmlarni yoyib chiqing" oyin usul Qutida tanish narsalar tasvirlangan bir qator rasmlar bor edi. Birinchi to’plam Ikkinchi to’plam Uchinchi to’plam qalam pan olma shisha plastinka likopcha Choynak kitob sochiq pufak kubogi quyosh Nok qutisi portfeli 77 Bodring sholg‘om oynasi Logoped bolalarga rasmlar tarqatdi va shunday dedi: “Bolalar, rasmlarda turli xil narsalar chizilgan. Ushbu rasmlarni uchta qoziqqa bo’lishingiz kerak. Birinchi qoziqqa biz faqat “u” (“qalam - u”) deyishimiz mumkin bo’lgan narsalarni, ikkinchisiga - “u” (“plastinka - u”) deb aytishimiz mumkin bo’lgan narsalarni va uchinchisiga qo’yamiz. - siz "bu" ("olma - bu")" deb aytishingiz mumkin bo’lgan narsalar. Bolalar rasmlarda chizilgan narsalarni navbatma-navbat chaqirishdi, ularning o’rnini aniqladilar. To’g‘ri javob uchun bolalar chiplar oldilar va agramatizmni bartaraf etish usul oxirida g‘olib aniqlandi.  Ikkinchi blok - birlik va ko’plikning fe’l-atvorida ot qo’yish qobiliyatini shakllantirish. U 6 ta vazifa bilan ifodalanadi: 4. “Qofiya yaratish” oyin usul Stolda mavzu rasmlari bor edi - poyabzal, paypoq, paypoq, shippak, qo’lqop, ikkita ko’ylak, ikkita kuchukcha, ikkita ko’krak. Logoped S.Y.Marshakning o’ynoqi she’rini o’qib berdi. Men senga sharaf so’zimni aytaman, Kecha besh yarimda ikki cho’chqani ko’rdim Shlyapa va poyabzalsiz. Men sizga hurmat so’zimni aytaman! She’rni o’qib bo’lgach, logoped savollar berdi: - She’r sizga yoqdimi? Cho’chqalar etik kiyishadimi? Yoki cho’chqalar paypoq kiyishadi (paypoq, shippak, qo’lqop)? Birgalikda biz turli qushlar va hayvonlar haqida kulgili hazillar yozishimiz mumkin. Men boshlayman va siz davom etasiz. Yordam berish uchun men rasm-maslahatlarni ko’rsataman. Sizga hurmat so’zimizni beramiz: Kecha olti yarimda Biz ikkita magpiyani ko’rdik ... (etik) va ... (paypoq) va kuchukchalar ...siz (paypoq), Va ko’kraklarsiz ...siz (terlik) va ... (qo’lqoplar), Biz poyabzal va paypoqsiz ko’rdik ... (qirq), paypoqsiz- ... (kuchukchalar), Terlik yoki qo’lqop yo’q. ... (titmouse). 78 Bizda kulgili hazillar bor. 5. «Kim yo’q?» oyin usul I variant. Etakchi bola ko’zlarini yumdi. Bolalarning ba’zilari yashiringan edi. Haydovchi kim emasligini aniqlashi kerak edi. Javob namunasi: Lena yo’q. II variant. Ularga oila a’zolarining suratlari berildi. Bolalar ko’zlarini yumdilar yoki yuz o’girdilar. Korreksiya bitta rasmni olib tashladi. Javob namunasi: xola yo’q. 6. «Istak» oyin usul Bir stakan sut, bir stakan choy, bir stakan kompot tasvirlangan suratlar flanelografga joylashtirildi. Korreksiya gapni boshladi. Bolalar buni tugatdilar. - Men bir stakan (suv) ichaman va hokazo. Keyin bolalar mustaqil ravishda mavzu rasmlari asosida shunga o’xshash ibora bilan o’z xohish-istaklarini ifoda etdilar. 7. «Bargdan daraxtni taxmin qiling» oyin usul Bolalarga tanish bo’lgan daraxtlarning barglari to’plami ishlatilgan. Korreksiya bargni ko’rsatdi va barg qaysi daraxtga tegishli ekanligini so’radi. Javob namunasi: Bu qayin bargi.  Uchinchi blok - sifatlarning qiyosiy shakllarini yasash qobiliyatini shakllantirish. U 3 ta vazifa bilan ifodalanadi: 8. «Eng zo’r» oyin usul Bolalar ikkita jamoaga bo’lingan. Ularning har biriga topshiriq berildi. Kim buni tezroq yengsa, u g‘alaba qozondi. 1 jamoa 2 jamoa kuchli - (kuchli) tez - (tezroq) chiroyli - (chiroyli) qizil - (qizilroq) issiq - (issiqroq) keng - (kengroq) tor - (torroq) uzun - (uzunroq) qisqa - (qisqaroq) baland - (yuqori) 79 mazali - (mazali) quyuq - (quyuqroq) katta - (katta) kichik - (kichik) 5.«O’ylab ko’ring va muzokara qiling» Korreksiya jumlaning bir qismini aytdi va bolalar uni tugatdilar. Bu kiyimning yenglari bor ... (qisqa, uzun, tor, iflos). Mening paltomda yoqa bor ... (mo’yna, issiq, katta, chiroyli, sincap, paxmoq). Xonada shkaf bor ... (kitob shkafi, shkaf, baland, past, yog‘och, qorong‘i, yorug‘lik). Akamning qo’lqoplari bor ... (issiq, trikotaj, charm, yumshoq, yumshoq, yangi, qizil). 10. «Uch qator» oyin usul Bolalarning oldida uchta zinapoyali narvon, kichik agramatizmni bartaraf etish usulchoqlar va erkak, ayol va teskari otlar bilan belgilangan narsalar (talik, chelak, tuxum, olma, sochiq, uzuk, qoshiq, qo’ziqorin, apelsin, nok, tugma, matryoshka qo’g‘irchog‘i). Tovoqda turli xil narsalar bor edi. Bolalar ularga qarashdi. Keyin bu narsalarni shunday tartibga solish kerak ediki, zinapoyaning birinchi pog‘onasida biz aytadigan narsalar bor edi: bitta, ikkinchisida - ikkita, uchinchisida - uchta. Shunday qilib, barcha narsalar joylashtirildi. Avval bir, keyin ikkita, keyin uchta. Xuddi shunday topshiriqlar butun shakllantiruvchi eksperiment davomida berildi. Ularning barchasi korreksiyalash mashg‘ulotlarida ishlatilgan. III.2. Tajriba sinov ishlarining natijalari Eksprimental ta’limning yakuniy bosqichida nazorat eksperimenti o’tkazildi. Bunda ishtirokchilarning ta’limiy eksperimentgacha va ta’limiy eksperimendan keyingi natijalari solishtirilib, qiyoslandi. Maktabgacha yoshdagi yengil dizartriya nutq kamchiligiga ega nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarini rivojlantirish bo’yicha maqsadga yo’naltirilgan 8 -sonli davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti . 80 Topshiriqlar bajarilishining 5 balli tizimda baholadik: Yuqori daraja (5 ball) – bola berilgan topshiriqlarni xatosiz mustaqil to’g‘ri bajardi; O’rtadan yuqori daraja (4 ball) – bola topshiriqni bajarishda qo’pol bo’lmagan xatolar bilan mustaqil bajardi; O’rta daraja (3 ball) – bola topshiriqni tekshiruvchi yordamida yarmidan ko’pini to’g‘ri bajardi yoki topshiriqni bajarishda yo’l qo’ygan xatoliklarini yo’naltiruvchi savollardan keyin mustaqil tuzatdi; O’rtadan past daraja (2 ball) – tadqiqotchining yo’naltiruvchi savollar ko’rinishidagi sezilarsiz yordami bilan topshiriqlarning yarmidan kamrog‘ini to’g‘ri, ammo, sekin bajarilishi, yo’l qo’ygan xatoliklarini namuna asosida qiyinchiliklar bilan tuzatishi; Past daraja (1 ball) – topshiriqni bajarilishidagi qo’pol xatoliklar, odatiy takrorlashlar, topshiriqni bajarishdan bosh tortish. Natijalarni qayd etishda olingan natijalarni % da aks ettirdik. Bunda har bir guruhda ishtirokchilar 10 nafardan bo’lib - 100% ni tashkil etgan bo’lsa, 1ta ishtirokchi 2 % deb hisoblandi. Tajriba guruhdagi kabi, nazorat guruhidagi bolalar ham ta’limiy eksperimentdan keyin nutqning tovushlar talaffuzi rivojlanishida uning barcha tashkil etuvchi qismlari: umumiy, mayda, artikulyatsion motorika va tovushlar talaffuzi bo’yicha ijobiy natijalar ko’rsatishdi. Ta’limiy eksperiment natijalarini birma-bir ko’rib chiqishda quyidagi natijalar olindi. 3.2.1-jadval Guruhlarda nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha eksperemental ta’limgacha va eksperemental ta’limdan keyingi natijalarning qiyosiy tahlili Topshiriq natijalari k o ’rsatkichlar % da 81 Ta’lim bosqichlari Yuqori Yuqorida n past O’rta O’rtadan past Past NG TG NG TG NG TG NG TG NG TG Eksperimental ta’limg a cha 0 0 6 10 7 13 5 10 7 6 Eksperimental ta’limdan keyin 10 13 5 15 7 6 6 1 0 5 5 Umumiy motorikani rivojlanganligini tekshirish bo’yicha berilgan topshiriqlarni eksperemental ta’limgacha topshiriqlarni mustaqil ravishda to’g‘ri bajargan ( Yuqori daraja- 5ball) bolalar TG guruhida ham NG guruhida ham kuzatilmadi. logoped tomonidan tuzilgan reja asosida qayta hikoya qilish; bolalarga tanish bo’lgan ikki-uch asardan birini qayta aytib berish; spektaklni sahnalashtirish va qayta hikoya qilish. Bolalarning katta guruhi tengdoshlarining hikoyalarini baholashda ishtirok etadi. Bunday muhokamani o’tkazish uslubiy jihatdan juda murakkab va har bir bolaning individual xususiyatlarini bilish, logopeddan katta mahorat talab qiladi. Yana bir qiyinchilik shundaki, bolalar barcha ertaklarni yodlab olishlari kerak, shuning uchun bolalar ertakni yozib, keyin muhokama qilishdan oldin uning bir qismini o’qib chiqishlari yaxshiroqdir. Munozarani tashkil etish bolalarga takrorlashning ijobiy va salbiy tomonlarini his qilishlariga, tengdoshlariga nisbatan mehribon munosabatni rivojlantirishga yordam berdi. 5-6 yoshli nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalar monologik nutq faolligini tekshirish maqsadida ularni mustaqil talaffuzlashga kirtishni turli hil savollar va topshirqlar hamda ertak, hikoya, she’rlar, masalalar orqali o’rgandik. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha topshiriqlar orqali suxbat va asarni sahnalashtirib, 82 qayta hikoya qilishmizda ketma-ket tuzilgan savolarga 6 ta nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi boladan to’g‘ri javob berdi 4 (40%), logoped yordamida 1 (10%); xotalika yo’l qoydi javob berdi 1 (10%); Xatolarga yo’l qoyib mustaqil javob bera olmadi. Hikoyadagi rasmlardan ketma-ketligini kuzatib savolarga javob berishda 6 ta nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi boladan 3 ta (30%)to’g‘ri javob berdi 2 ta (20%) logoped yordamida 1 ta (10%) Xatolar bilan javob berdi. Ertak qahramonlarning rasimlarni joylashtirish va hikoya qilish boyicha 6 ta nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi boladan 2 ta (20%) to’g‘ri javob berdi 2 ta (20%) logoped yordamida javob bergan bo’lsa 2 ta (20%) Xatolarga yo’l qoyib javob berdi. Og‘zaki nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha gapirishga xoxishning bo’lmasligi rasmlarning ketma-ketligini qoyishda sabrsizlik ertak va hikoyalarni oxirigacha eshitmaslik xolatlari kuzatildi. Ularga syujetli o’yinlar taklif etilganda va ertaklar aytib berilganda ulardagi saalbiy va ijobiy qaxramonlarni yaxshi yomon tomonlarini yordam asosida aytib ber a olishdi. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha topshiriqlarni tekshirish natijalari Topshiriqlar Boalar soni To’g‘ri javob Logoped yordamida Xatolarga yo’l qoydi javob bera olmadi 1. «Bir - bitta - bitta» usul 6 ta 3 ta (30%) 2 ta (20%) 1ta (10%) 2. «Ko’rgazma» oyin usul 6 ta 3 ta 30%) 2 ta (20%) 1 ta (10%) -- 3. «Rasmlarni yoyib chiqing» oyin usul 6 ta 2 ta (20%) 2 ta (20%) 1 ta (10%) 4. «Qofiya yaratish” usul 83 6 ta 2 ta (20%) 2 ta (20%) 1 ta (10%) 1ta(10%) nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar asosida Grammatik xolatini o’rganish natijalari. Texnologiyalarni bajarishdagi xolatni tekshirish boyicha topshiriqlar Nutq kamchi ligiga ega maktab gacha yoshda gi bolalar soni Topshiriqlar ni to’g‘ri bajardi Xatolarga yo’l qoydi Logoped yordamiga tayandi Bajara olmadi «Kim yo’q?» oyin usul 6 ta 2 ta(20%) 4 ta (40%) 5 ta (50%) 1ta(10%) «Istak» oyin usul 6 ta 2 ta(20%) 5 ta (50%) 3 ta (30%) 2 ta(20%) «Bargdan daraxtni taxmin qiling» oyin usul 6 ta 1 ta (10%) 5 ta (50%) 5 ta (50%) 1 ta (10%) «Eng zo’r» oyin usul , «O’ylab ko’ring va muzokara qiling» , «Uch qator» oyin usul 6 ta 2 ta(20%) 6 ta (60%) 5 ta (50%) ---- 84 Bu ko’rsatkich eksperimental ta’limdan keyin TG guruhida 13%ni, NG guruhida 10%ni tashkil etdi. Topshiriqni bajarishda qo’pol bo’lmagan xatolar bilan mustaqil bajarish (O’rtadan yuqori daraja – 4ball) eksperimental ta’limgacha TG guruhida-10%ni, NG guruhida – 6%ni tashkil etgan bo’lsa, Eksperimental ta’limdan keyin esa, bu ko’rsatkich TG guruhida- 15%, NG guruhida- 5%ni tashkil etdi. Topshiriqlarni tekshiruvchi yordamida yarmidan ko’pini to’g‘ri bajargan yoki topshiriqni bajarishda yo’l qo’ygan xatoliklarini yo’naltiruvchi savollardan keyin mustaqil tuzatgan (o’rtadan - 3 ball) bolalar eksperimntal ta’limgacha TG guruhida- 13%ni, NG guruhida – 7%ni tashkil etdi. Bu ko’rsatkich eksperimental ta’limdan keyin TG guruhida- 6%ni, NG guruhida – 7%ni ko’rsatdi. Tadqiqotchining yo’naltiruvchi savollar ko’rinishidagi sezilarsiz yordami bilan topshiriqlarning yarmidan kamrog‘ini to’g‘ri, ammo, sekin bajarilishi, yo’l qo’ygan xatoliklarini namuna asosida qiyinchiliklar bilan tuzatishi ( o’rtadan past daraja- 2 ball) – eksperimental ta’limgacha TG guruhida- 10%ni, NG guruhida- 5%ni ; eksperimental ta’limdan keyin TG guruhida- 10%ni, NG guruhida -6%ni tashkil etdi. Topshiriqning bajarilishidagi qo’pol xatoliklar, odatiy takrorlashlar, topshiriqni bajarishdan bosh tortish ( past daraja- 1 ball) - eksperimental ta’limgacha TG guruhida- 6%ni, NG guruhida – 7%ni tashkil etgan bo’lsa, eksperiment yakunida bo’ ko’rsatkich TG guruhida- 10%ni, NG guruhida – 10%ni ko’rsatdi. Topshiriqlar o’yin usul shaklida tashkil etilishiga qaramasdan nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar anchagina qiyinchilik bilan bajarishdi. Eksperimental guruhi bolalarining natijalari esa, sifatliligi, yo’l qo’yilgan xatoliklarini tezda mustaqil tuzatilishi bilan farq qildi. Pedagogik tajriba-sinov natijalarini tahlil etishda tadqiqot muammosi yuzasidan o’quvchilar bilan olib borilgan tajriba-sinov ishlari natijalariga asoslanib, matematik-statistik tahlil metodi qo’llanildi. Pedagogik tajriba-sinov 85 natijala r ini tahlil etishda Pirsonning(  2 ) matematik-statistik tahlil metodidan qo’llanildi. Pirsonning(  2) statistik formulasi:       C i i i i i кузатув Q Q Q n Q n n n T 1 2 1 2 1 2 2 1 2 1 1 . Bu yerda T statistik qiymat, n 1 (tajriba guruhi) va n 2 (nazorat guruhi) tajriba sinov ishlarida ishtirok etgan guruhlardagi respodentlar soni, Q 1i va Q 2i lar mos ravishda tajriba va nazorat guruhlarida baholash turlariga nisbatan olingan baholar soni. T kr = (p, K) taqqoslanuvchi kritik qiymat. Bunda p-normallashgan chetlanish ishonch ehtimoli, K – ozodlik darajasi bo’lib, K=C-1 formulasi orqali topiladi. Bunda C – baholash turlari . T kr ning qiymati Pirson statistik jadvali asosida aniqlanadi. Mazkur tadqiqotda pedagogik gipoteza sifatida T kuzatuv qiymati T kr bilan takqoslanadi. Agar T kuzatuv < T kr bo’lsa N 0 (tanlangan guruhlarning farqi deyarli yo’q) gipoteza qabul kilinadi, agar T kuzatuv > T kr bo’lsa N 1 (tanlangan guruhlarning farqi katta) gipoteza qabul kilinadi. Shuningdek,  2 mezonini tajriba sinov ishlarida 5 ta baholash turlari asosida olib borilgani uchun C = 5 ga teng. Unda p=0,05 deb olsak, K=C–1=4 bo’lib  2 jadvali asosida olingan kritik qiymat T kr =5,78 ga teng bo’ladi. 3.2.1-jadvalda keltirilgan 5-yoshli bolalarning umumiy motorika bo’yicha eksperimental ta’limgacha olingan natijalarni Pirsonning (  2) statistik formulasi asosida tahlil qilib chiqamiz. T kuzatuv =0, 787 ga teng va T kr = 5,78 dan kichik bo’ldi. Bundan ko’rinadiki dastlabki natijalardagi tajriba va nazorat guruhlarining bilim darajasi bir xil hisoblanadi. Eksperimental tadqiqot natijalarini qiyoslash shuni ko’rsatdiki, nutq 86T kuzatuv kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha topshiriqlarni bajarilishi har bir bosqichda turlicha dinamika bilan kechadi. Shuningdek, e’tiborimizni nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha mashqlarni boshqalar yordami bilan bajarayotgan bolalarning aksariyati bu mashqlarni mustaqil qiynalmasdan bajara boshlashdi. Shuningdek, TG nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullar bo’yicha topshiriqlarni bajara olishdi. Eksperimental tadqiqotda eng yuqori natijalarga erishgan bolalarning yutuqlari aynan nimada ekanligini, biz tomondan ishlab chiqilgan dastur yutuqlari va kamchiliklarini aniqlashda, logoped va tarbiyachilar bilan hamkorlikdagi kuzatishlarimiz natijalariga ko’ra, yuqori ko’rsatkichlar ko’rsatgan bolalarning aksariyati bilan oilada ham qo’shimcha ishlar olib borilishi, ularga ota- onalari va yaqinlari tomonidan katta e’tibor berilishi ma’lum bo’ldi. Quyida yuqori natijalarga erishgan bir nechta bolalar haqida ma’lumotlarni keltirib o’tamiz. Ushbu statistik hisob jadvaliga ko’ra o’rtacha o’zlashtirish ko’rsatkichlari bir- biridan farqli bo’lib, tajribada olib borilgan statistik qiymat kritik qiymatdan T katta bo’lgani uchun olib borilgan tajriba sinov ishlari samarali ekanligi isbotlanadi. Olingan natijalardan samaradorligini o’zlashtirish ko’rsatkichlari, qo’yilgan pedagogik gipoteza va statistik hisob natijalariga ko’ra tajriba guruhidagi o’zlashtirish nazorat guruhidagi o’zlashtirishdan yuqori ekanliligi aniqlandi. Bundan maktabgacha yoshdagi yengil dizartriya nutq kamchiligiga ega nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarini rivojlantirish bo’yicha o’tkazilgan tajriba-sinov ishlarining samardorligi o’rtacha 5,5% ga oshganligi haqida to’g‘risida xulosaga kelish mumkin. Shunday qilib, tajriba-sinov ishlarida tajriba guruhlarida tadqiqot ishida ko’zda tutilgan maqsadga erishilgani, maktabgacha yoshdagi yengil dizartriya nutq kamchiligiga ega nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda 87 agramatizmlarni bartaraf etish usullarini rivojlantirish bo’yicha o’rtacha natijalar darajasi ko’tarilganidan dalolat beradi. III-bob yuzasidan xulosa Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari bo’yicha olib borilgan ta’limiy eksperiment natijalariga ko’ra quydagicha xulosalarga kelish mumkin: 1. Taklif etilgan nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari bo’yicha ta’lim dasturi samaradorligi olib borilgan tadqiqot davomida tasdiqlandi. 2.Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari bosqichma-bosqich takomillashtirilib borilsa, tovushlar talaffuzining rivojlantirilishida ham ijobiy natijalarga erishiladi. 3.Tadqiqot davomida topshiriqlarning bajarilishida o’ziga xos xatoliklar xilma-xilligi kuzatildi. Ushbu kamchiliklar soni eksperimental ta’limdan keyin sezilarli darajada kamaydi. 4. Eksperiment yakunidagi natijalar eksperimentgacha bo’lgan katta farq qildi. 5. Biz tomondan olib ishlab chiqilgan ta’limiy dastur asosida korreksion- logopedik ishlarning tashkil etilishi nutq nuqsonlarining bartaraf etilishi muddatining qisqartirilishiga sabab bo’ladi. 88 UMUMIY XULOSA Tadqiqotimizda biz nutqi umumiy rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarning og‘zaki nutqida grammatik tuzilmaning buzilishini o’rganishga va og‘zaki nutqdagi agrammatizmlarni bartaraf etish uchun tuzatish mashqlari tizimini ishlab chiqishga harakat qildik. Ilmiy manbalardan va amaliyotdan ma’lumki, nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar birinchi navbatda yordamga muhtoj toifaga kiradi. Bunday yordamsiz ular nafaqat muloqot jarayonida qiyinchiliklarga duch kelishadi, balki maktabda o’z ona tilini doimiy ravishda o’zlashtirmaydiganlar qatoriga kiradilar. O’z vaqtida va tizimli yordam nutqning umumiy rivojlanmaganligini bartaraf etishga va ma’lum darajada u keltirib chiqaradigan salbiy oqibatlarning oldini olishga imkon beradi. Nutq rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalarda til elementlarining jismoniy xususiyatlaridagi farqlarni idrok etish va tilning leksik va grammatik birliklarida mavjud bo’lgan ma’nolarni farqlash qobiliyati pasayadi, bu esa, o’z navbatida, ularning nutqini cheklaydi. nutq bayonini qurish jarayonida tilning konstruktiv elementlaridan ijodiy foydalanish uchun zarur bo’lgan kombinatsion imkoniyatlar va qobiliyatlar. Adabiyotlarning nazariy tahlili shuni ko’rsatdiki, nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar nutqning grammatik tuzilishining buzilishi bilan tavsiflanadi. Shu munosabat bilan tadqiqot o’tkazildi, unda biz ushbu ma’lumotlarni tasdiqlashga harakat qildik. Biz nutqning umumiy rivojlanmaganligi va nutqining normal rivojlanishi bilan katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining holatini qiyosiy o’rganishni o’tkazdik. So’rov nutqning grammatik tuzilishini shakllantirishda qiyinchiliklarga duch kelgan bolalarni aniqlashga qaratilgan. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki, agrammatizmlarning asosiy soni nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar tomonidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ularning aksariyati morfologik xususiyatga ega edi. Rivojlanish maqsadida nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar nutqining morfologik tomoni, maxsus mashqlar yordamida formativ eksperiment o’tkazildi. Tajriba III darajali tashxisiga ega bo’lgan bolalar bilan o’tkazildi. Ular ikkita guruhga bo’lingan, 89 ulardan biri bilan maxsus tuzatish mashqlari bajarilgan va u keyinchalik eksperimental (EG) deb ataladi va nazorat guruhi (CG) bolalari bilan tajriba o’tkazilmagan. Formativ eksperiment guruh sinflarida bolalar bilan o’tkazildi. Formativ eksperiment oxirida nazorat eksperimenti o’tkazildi, unda eksperimental va nazorat guruhlari bolalariga nutqning morfologik tomonining holatiga qaratilgan notanish topshiriqlar berildi. Morfologik xarakterdagi topshiriqlarni sub’ektlar tomonidan bajarish bo’yicha aniqlash va nazorat qilish tajribasi natijalarini taqqoslash, tuzatish ishlari olib borilgan bolalarda xatolar sonining sezilarli darajada kamayganini ko’rsatdi. Shunday qilib, bizning tadqiqotimiz nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar og‘zaki nutqida me’yorga nisbatan ko’proq agrammatizmlarga yo’l qo’yishi va biz tomonidan ishlab chiqilgan agrammatizmlarni tuzatishga qaratilgan mashqlar tizimi logopediya ishini samaraliroq qilishiga olib keladigan farazni tasdiqladi. Tadqiqotimiz shuni ko’rsatdiki, maktabgacha yoshdagi bolalarda og‘zaki nutqda agrammatizmlarni bartaraf etish bo’yicha maqsadli tuzatish ishlari o’rganish samaradorligini oshiradi. Bu tadqiqotning amaliy ahamiyatini belgilaydi. 90 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Huquqiy me’yoriy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi ‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi .Kuchga kirish sanasi 01.05.2023y.Mazkur yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2023yil 30-aprel kuni o’tkazilgan O‘zbekiston Respublikasi referendumida umumxalq ovoz berish orqali qabul qilingan 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g‘risida”gi Qonuni // O’zbekiston Respublikasining Qonuni , 23.09.2020-yildagi O’RQ-637-son 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 dekabrdagi PF- 5270-sonli “ Nogironligi bo’lgan shaxslarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida” gi Farmoni//O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 yil 11 dekabr, 49-son, 1195-modda. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 sentabrdagi "Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g‘risida" PF-5198-son. 30.09.2017yil. Lex.Uz 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo’lgan bolalarga ta’lim- tarbiya berish tizimini yanada takomillashtirish bo’yicha chora- tadbirlari to’g‘risida” PQ-4860-son13.10.2020 yil .Lex.Uz 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g‘risida”gi 08.05.2019 yildagi PQ-4312-son .Lex.Uz 7. Mirziyov SH.M. Buyuk kelajagimiz mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T:O’zbekiston. 2007. – 488b. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sonli farmoni (https://lex.uz/docs/4545884). 91 9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 13.05.2019 yildagi “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 391- sonli qarori(https://lex.uz/docs/4333062). 10. O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik palatasi tomonidan 2020 yil 19 mayda qabul qilingan, Senat tomonidan 2020 yil 7 avgustda ma’qullangan, Ta’lim to‘g‘risidagi qonun. O‘RQ-637-son, 23.09.2020 ( https://lex.uz/docs/5013007 ). 11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sonli farmoni ( https://lex.uz/docs/4545884 ). 12. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 13.05.2019 yildagi “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 391- sonli qarori(https://lex.uz/docs/4333062). ASOSIY ADABIYOTLAR 1. M.Ayupova. Logopediya. Toshkent.O‘qituvchi 2007 yil. 2. L.Mo‘minova. M.Ayupova. Logopediya. Toshkent.O‘qituvchi 2013 yil. 3. V.Raxmonova. Defektologiya va logopediya asoslari. Toshkent.2020 yil. 4. J.F.Xusanova. To‘g‘ri gapiraylik. Toshkent.O‘qituvchi 2005 yil. 5. L.Mo‘minova. M.Qahramonava. Logopedik terminlarining ruscha – o‘zbekcha izohli lug‘ati. Toshkent.O‘qituvchi 2008 yil. 6. R.Sh.Shomaxmudova. L.Mo‘minova. Bolalar nutqidagi nuqsonlar va ularni bartaraf etish. Toshkent.O‘qituvchi 2014 yil. 7. T.A.Vlasova. M.S.Pevzner. Kamol topishda kamchiligi bo‘lgan bolalar haqida. Toshkent.O‘qituvchi 2006 yil. 8. R.Shomaxmudova. To‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish va nutq o‘stirish. Toshkent.O‘qituvchi 2001 yil. 9. L.Mo‘minova. L.Nurmuhammedova. Oilada ona va nogiron bolaning muammolari. Maktab va hayot jurnali. 2004 yil. 5 soni. 92 10. Mo‘minova L. R. “Bolalarni logopedik tekshirish va o‘qitish” Toshkent – 201 2. 11. Mo‘minova L .R. “Logopediya” Toshkent – 201 4 y. 12. Mo‘minova L. R. “Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar nutqini rivojlantirishning korreksion pedogogik asoslari” Avtoreferat. 13. Astapov, V.M. Vvedeniye v defektologiyu s osnovami neyro- i pato- psixologii / V.M.Astapov – M., 2014. 14. Arushanova, A.G. K probleme opredeleniya urovnya rechevogo razvitiya doshkolnika // Problemi rechevogo razvitiya doshkolnikov i mladshix shkolnikov. – M.: Institut natsionalnix problem obrazovaniya MORF,2013. 15. Borodich, A.M. Metodika razvitiya rechi detey / A.M.Borodich – M., 2011. 16. Vigotskiy, L.S. Mishleniye i rech / L.S. Vigotskiy – M., 2012. 17. Diagnostika rechevogo razvitiya doshkolnikov: Nauchno-metod. posobiye / Pod red. O.S. Ushakovoy. – M.: RAO, 201 7. 18. Yelkina, N.V. Formirovaniye svyaznosti rechi u detey pyatogo goda jizni / N.V.Yelkina – M., 2015. 19. Yefimenkova, L.N. Formirovaniye rechi u doshkolnikov / L.N. Yefimenkova – M.,2011. QO‘SHIMCHA ADABIYOT 20. Jukova , N . S . Logopediya / N . S . Jukova , YE . M . Mastyukova , T . B . Filicheva – Yekaterinburg , 2020. 21. Zimnyaya, I.A. Osnovi teorii rechevoy deyatelnosti / I.A. Zimnyaya – M., 2014. 22. Isayev, D.N. Psixicheskoye nedorazvitiye u detey / D.N. Isayev – M., 2012 23. Leontyev, A.A. Vnutrennyaya rech i protsess grammaticheskogo porojdeniya viskazivaniya// Voprosi porojdeniya rechi i obucheniya yaziku — M., 2017. 93 24. Logopediya : ucheb. dlya studentov defektol. fak. pedvuzov / pod red. L. S. Volkovoy, S. N. Shaxovskoy. – http://pedlib.ru/Books/2/0045/2_0045- 1.shtml 25. Lisina, M.I. Problema ontogeneza obsheniya / M.I. Lisina – M., 2016. 26. Lubovskiy, V.I. Razvitiye slovesnoy regulyatsii detey / V.I. Lubovskiy – M., 2018. 27. Luriya, A.R. Rech i razvitiye psixicheskix protsessov rebenka / A.R. Luriya, F.A. Yudovich – M, 2016. 28. Mazepina, T.B. Razvitiye prostranstvenno-vremennix oriyentirov rebenka v igrax / T.B. Mazepina – Rostov-na-Donu, 2022. 29. Mironova, S.A. Razvitiye rechi doshkolnikov na logopedicheskix zanyatiyax / S.A. Mironova – 2021. 30. Narusheniye rechi u doshkolnikov. //Pod. red.R.A. Belova-Davidova, – M., 2017. 31. Obuxova, L.F. Detskaya psixologiya: teoriya, fakti, problemi / L.F. Obuxova – M., 2015. 32. Pravdina, O.V. Logopediya / O.V. Pravdina – M., 2013. 33. Problemi doshkolnoy igri: psixologo-pedagogicheskiy aspekt / Pod red. N.N..Poddyakova, N.Y. Mixaylenko. – M., 201 7. 34. Psixologiya detey doshkolnogo vozrasta // Pod red. Zaporojsa A.V., Elkonina D.B. – M., 2014. 35. Problemi izucheniya rechi doshkolnika – M.: RAO, 2014. 36. Psixolingvistika i sovremennaya logopediya // Pod red. L.B. Xalilovoy., 37. – M., 201 7. 38. Seliverstov, V.I. Recheviye igri s detmi / V.I. Seliverstov – M., 2014. 39. Umstvennoye vospitaniye detey doshkolnogo vozrasta. // Pod red. N.N. Poddyakova, F.A. Soxina, – M., 2014. 94 40. Ushakova, O.S. Metodiki obsledovaniya razvitiya rechi doshkolnikov / O.S.Ushakova, YE.M. Strunina – M., 2017. 41. Xudik, V.A. Psixologicheskaya diagnostika detskogo razvitiya: metodi issledovaniya / V.A. Xudik – K.., 2012. 42. Seytlin, S.N. Yazik i rebenok: Lingvistika detskoy rechi / S. N. Seytlin. – http://uchebnik-online.net/book/135-yazyk-i-rebenok-lingvistika- detskoj-rechi-uchebnoe-posobie-cejtlin-sn.html 95

Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullari

 

 

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………….3

I-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMBUZILISHI MUAMMOSINING NAZARIY ASPEKTLARI 

I.1  Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etish usullarini olib borishda  ilmiy – nazariy asoslari …………….9

I.2. Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agrammatizmni kelib chiqish sabablari ……………………………………………………….21

I-bob yuzasidan xulosa………………………………………………………38

II-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMLARNI BARTARAF ETISHDA KORREKSION ISHLARNI O’RGANISH METODIKASI 

II.1.  Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishning ahamiyati………………………………….………………39

II.2.  Nutq kamchiligiga ega maktabgacha yoshdagi bolalarda agramatizmlarni bartaraf etishda agramatizmni bartaraf etish usullar asosida rivojlantirish yo‘llari………………………………………………………………………..53

II-bob yuzasidan xulosa……………………………………………………..74

III-BOB. NUTQ KAMCHILIGIGA EGA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA AGRAMATIZMLARNI BARTARAF ETISH USULLARNI TAKOMILLASHTIRISHNING SAMARADORLIGI   

III.1. Tajriba-sinov ishlari taxlili va bosqichlari …………………………….79

III.2. Tajriba sinov ishlarining natijalari …………………………………….83

III-bob yuzasidan xulosa……………………………………………………88

UMUMIY XULOSA………………………………………………….…….89

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR ROYXATI………………….…….90

 

 
  

 

KIRISH 

Magistrlik  dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.   Bugungi kunda mamlakatimizda har bir sohada  olib borilayotgan keng ko’lamli islohatlar o’z  samarasini bermoqda. Ularning salmoqli qismi ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar so’nggi yillarda ta’lim sohasining barcha bosqichlarini zamonaviy talablar asosida tashkil etish bo’yicha amalga oshiralayotgan islohatlarga tegishlidir. Yurtimizda ilk bor maktabgacha ta’lim vazirligining tashkil etilganligi ushbu sohadagi asosiy islohotlardan biri bo’ldi desak,  mubolag‘a bo’lmaydi. So’nggi yillarda ta’lim sohasining barcha bosqichlarini zamonaviy talablar asosida modernizatsiya qilish bo’yicha qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Xususan, ta’lim tizimida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri-  “Ta’lim to’g‘risida”gi Qonunning [2] yangi tahririga tegishlidir. Mazkur Qonunga asosan ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar, ta’lim tizimi, turlari va shakllari aniq belgilab qo’yildi.

Bugungi kunda eng dolzarb bulgan muammolardan biri, ya’ni rivojlanishida nuqsoni bulgan, ijtimoiy himoyaga muxtoj bolalar bilan bogliq muhim vazifalar va tizimdagi holat xususidagi masaladir.

Ushbu muammoni bartaraf etishga qaratilgan Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2017 yil 19 iyuldagi 528-sonli “ Maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori e’lon qilindi. Mazkur qarorda jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bulgan maktabgacha yoshdagi bulgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat maktabgacha ta’lim muassasasi tugrisida “Nizom” chop etilgan. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli «Uzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish buyicha Harakatlar strategiyasi tugrisida»gi, 2017 yil 30 sentyabrdagi PF-5198-sonli «Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi farmonlari, Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 19 iyuldagi 528-sonli «Maktabgacha ta’lim muassasalarining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi, 2017 yil 9 sentyabrdagi PQ-3261-sonli «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari tugrisida»gi [2, 2-4b] Qarorlari hamda boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishi boyicha Harakatlar Strategiyasi”ning ijtimoiy sohani rivojlantirish yo‘nalishida aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamini va nogironligi bo‘lgan shaxslarni har tomonlama manzilli qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan alohida e’tiborga asosan «Ta’lim va tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirish birinchi darajali vazifamizdir».

“Nogironligi bo‘lgan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5270-sonli  2017-yil 1-dekabrdagi farmoni va 2017-yil 30-sentabrdagi PF-5198-sonli “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori va bizning faoliyatimizga tegishli bo‘lgan boshqa meyoriy-huquqiy hujjatlar maxsus pedagogika sohasida ham bir qator muammoli vaziatlarni ijtimoiy hal etishda muayyan darajada xizmat qiladi.

Shuning uchun ham yurtimizning mustaqillikka erishgan kunlaridanoq hukumatimiz tomonidan yosh avlodni sog‘lig‘i, ta’lim tarbiyasi masalalariga jiddiy ahamiyat berib kelinmoqda. Ushbu ishlarning amaliy yechimi bevosita uzluksiz ta’lim tizimi bo‘g‘ini – maktab bilan bog‘liq. 

Maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyalanuvchi har bir bolani zamon talabi asosida har tomonlama shakllangan shaxs bo’lib, jamiyat ishlarida faol qatnashishida nutqning to’g‘ri rivojlanishi juda katta ahamiyatga ega. Chunki, nutq-bu kishilararo aloqa quroli, milliy boylik hamda tarbiya, maorif va ijodiyot uchuna qudratli vositadir. 

Shu bois har bir bolalarni nutqni puxta egallashga, o’z fikrini to’liq ifoda etishga o’rgatish lozim.

Ta’lim-tarbiya jarayonini to’g‘ri tashkil etish uchun nutqida kamchiligi bo’lgan bolalarning psixologik xususiyatlarini hisobga olish darkor. Dunyoqarashi keng, sog‘lom ongli insonni tarbiyalash uchun sog‘lom tafakkurni shakllantirish zarur. Mamlakatimizning jahondagi rivojlangan davlatlar qatoridan joy olishi uchun yoshlarimiz chuqur nazariy bilim bilan birga amaliy ko’nikma-malakalarini ham egallagan bo’lishlari lozim. 

Har qanday bilim, ko’nikma, malakalar, ayniqsa, inson tafakkuri va xotirasi bolalik davrida jadallik bilan rivojlanadi. Demak, nutqida kamchiligi bo’lgan bolalarning ruhhiy rivojlanish imkoniyatlarini to’g‘ri tarkib toptirish, zarur vaqtda,  alohida yordamga muxtoj bolalarga ta’lim-tarbiya berish jarayonida muhim omil hisoblanadi. Ma’lumki, nutqida kamchiligi bo’lgan bolalarda idrok xususan nutqiy idroki kamchiliklari uchraydi. Bunday bolalarning lug‘atlari kambag‘al bo’ladi. Ularni maktabga tayyorlashda psixologlar bilan bir qatorda logopedlarning ham o’rni beqiyosdir.

Nutqiy muomala faoliyatning turli shakllarini rivojlantirish va jamoa mehnatida ishtirok etish uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi. U yoki bu darajadagi nutq buzilishlari (nutq buzilishlarining xususiyatiga bog‘liq holda) bolaning barcha ruhiy rivojlanishlariga salbiy ta’sir etadi, uning faoliyatida, yurish-turishida aks etadi. Og‘ir nutqiy buzilishlar aqliy rivojlanishga, ayniqsa, bilish faoliyati oliy darajalarining shakllanishiga ta’sir etishi mumkin. Bu nutq va tafakkurning chambarchas bog‘liqligi, ijtimoiy, jumladan nutqiy aloqalarning cheklanganligi bilan bog‘langandir. Bu jarayonda bolaning atrof-muhitni idrok etishi amalga oshadi. 

Bunda bolalarda o’qish jarayonida agramatizmlar kuzatiladi. 

    Lug‘atning cheklanganligi va grammatik umumlashtirishning Etarli rivojlanganligi o’qiyotgan narsani tushunishida qiyinchilik keltiradi, chunki o’qiyotgan narsani tushinish bola nutqini qay darajada rivojlanganligi, so’zni tushirish, so’z va gaplarning bog‘lanishlarini tushunish orqali ruyobga chiqadi. 

Shuning uchun o’qish malakalarini muvaffaqiyatli o’zlashtirishning asosiy jarayonlari quyidagilar: og‘zaki nutqni, uning fonetik-fonematik tomonini (talaffuz, fonemalarni eshitishda ajratish, ofnematik analiz va sintez), leksik-grammatik analiz va sintezni, leksik-grmammatik tuzilishini, fazoviy tasavvurni, ko’ruv analiz sintezi va mnezisni shakllantirishdir.

Tilning grammatik qurilishini o’zlashtira olmaslik, grammatik formalarning ahamiyatini tushunmaslik, gap tuza olmaslik natijasida yuzaga keladigan nutq buzilishilarni korreksiyalashdan iborat. 

Nutqiy madaniyat egallash orqali kishi yetuklik sari bir qadam tashlangan bo’ladi. Madaniyat nutqning fazilatlarini esa uning to’g‘riligi aniqligi mantiqiyligi ifodaviyligini boyligi tashkil etiladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqida turli xil nutq kamchiliklari nuqsonlari uchrab turadi. Eng ko’p uchraydigan nutq nuqsonlaridan biri unli tovushlarni rivojlanmaganidir.

Sotib olish