Oʻqish darslarida oʻquvchilarni ongli oʻqishga oʻrgatish metodikasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	51.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

17 Sotish

Oʻqish darslarida oʻquvchilarni ongli oʻqishga oʻrgatish metodikasi

Sotib olish

2 Mundarija
Kirish……………………………………………………………………………………… 3
II.Bob. O’qish darslarida o’quvchilarni ongli o’qishga o’rgatish
metodikasi
1.1 O’qish tushunchasi,turlari va uning
ahamiyati………………………………………………………………………………..6
1.2 Ongli o’qishni rivojlantirish
usullari……………………………………………………………………………………12
II.Bob. O’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish metodikasi
2.1 Nutq o’stirish
yo’llari………………………………………………………………………………………17
2.2 O’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirishda didaktik
materiallardan foydalanish………………………………………………………23
Xulosa……………………………………..……………………………………………….27
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………28
Kirish

3Ma'lumki, savod o'rgatish jarayonidagi o'qish darslarining asosiy vazifasi
o'quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ulairning to'g'ri talaffuzini o'rgatish orqali
bolalarda to'g'ri, ongli, ifodali o'qish ko'nikmalarini shakllantirishdan iborat.
Shuningdek, o'quvchilar lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirish, bilimini
boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o'stirishda ham bu
davr mas'uliyatliligi bilan alohida o'rin tutadi.Tayyorgarlik davri o'qishga o'rgatish
uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o'zgalar nutqini eshitish, diqqatni
to'plash, til birliklarini (tovush, bo'g'in, so'z, gap) farqlash, ajratish, ularning
vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o'quvchilarning o'qishni
muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi.O'qishga o'rgatish uchun, avvalo,
o'quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan
tanishtirishda bo'g'indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. H arf bilan
tanishtirish bir necha xil yo'nalishda amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog'lanishli hikoya tuzdiriladi.
Undan kerakli gap, so'ng kerakli so'z ajratib olinadi, so'ngra so'z ustida yuqoridagi
kabi tahlil ishlari uyushtiriadi.
2. So'z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o'rganiladigan tovush ajratib olinadi.
Masalan: oy. O'qituvchi oy rasmini ko'rsatadi, o'quvchilar uning nomini -so'zni
aytadi. O'qituvchi o tovushini cho'zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni cho'zib
aytayotganini o'quvchilardan so'raydi. O'quvchilar o tovushini aytgach, uning
xususiyatlari haqida savol-javob o'tkaziladi. O tovushli so'zlar o'ylab toptiriladi.
Shundan so'ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko'rsatiladi. Bunda o
harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e'tibor qaratiladi.
3. O'rganilgan harflar ichiga bugun o'rganiladigan harf aralashtirib qo'yiladi, bolalar
uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so'ng o'qituvchi bu harf ifodalaydigan
tovushni aytadi. O'quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma
harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko'rsatadilar. Shu tariqa
tovush-harf bilan tanishtirilgach, o'qishga o'rgatish ustida ishlanadi. O'qishga
o'rgatishda bo'g'in asos qilib olinadi. Buning uchun o'qituvchida bo'g'in jadvali
bo'lishi lozim. Bo'g'in jadvali asosida o'qish namunasi ko'rsatiladi, ya'ni harflab emas,
ichida, birinchi harfni ko'z bilan ko'rib, uning nom ini dilda saqlab, ikkinchi harfni
ko'rish va ikkalasini bog'lab, unlini mo'ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo'g'in o'qish
o'qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi.

4Bunda quyidagi kabi chizmalardan foydalanish mumkin: Bunda "Alifbe"
sahifalaridagi so'zlarni oldin bo'g'inga bo'lish, so'ng o'qishni mashq qilish yaxshi sam
ara beradi. O'qituvchining namunali o'qishidan so'ng birgalikda ovoz chiqarib o'qish,
yakka-yakka o'qish, shivirlab o'qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o'qiydigan
o'quvchilar bo'lgan sinflarda xor bilan o'qitish o'qishni tezlashtirishga yordam beradi.
Sinf o'quvchilarining o'qish ko'nikm alaridan kelib chiqib, matndagi so'zlarni
xattaxtada bo'g'inlarga bo'lib yozish, o'rganilgan harflarni hisobga olgan holda
qo'shim cha so'z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o'qitish usulidan ham
foydalaniladi. Ma'lumki, "Alifbe" sahifalarida bo'g'in tuzilishi murakkablashib
boradi. Shuning uchun o'qituvchi har bir bo'g'in tuzilishining murakkabligiga qarab
ish usullarini belgilab olishi zarur. M asalan, uch tovushdan tuzilgan, to'rt tovushdan
tuzilgan bo'g'inlarni o'qishga o'rgatish ham o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunda o-lov, Mart-non tipidagi
bo'g'inlarda o-lo:v, Ma:n-no:n tarzidagi qo'shimcha chiziqdan, bodring, do'.tf tipidagi
bo'g'inlarda bo:d-ri:ng, to':r:t tarzidagi qo'shimcha chiziqlardan foydalaniladi.
So'zlarni o'qishga o'rgatishda bo'lib o'qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara
beradi.
Umuman olganda, har bir o'qish darsida, albatta, bo'g'in tuzilishi murakkab bo'lgan
so'zlarni o'qish mashqi o'tkazilishi lozim. Bu usul o'quvchilarda o'qish malakasining
takomillashuviga yordam beradi.O'qishga o'rgatishda so'zlarni va gaplarni to'ldirib
o'qish ko'nikmalarini hosil qilish o'quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo'naltiradi.
O'quvchi tushirib qoldirilgan harf va so'zni rasmga qarab topadi, uning gap
mazmuniga mos yoki mos emasligiga e 'tibor beradi, o'rtoqlariga nisbatan tez topib,
o'qituvchining rahmatiga sazovor bo'lishga intiladi. "Alifbe" darsligidagi matnlarda
turli tinish belgilari ishlatilgan. O'quvchilar shularga mos ohang tanlashni, to'xtam
(pauza) qilish o'rinlarini belgilab olishi zarur. Burida ham o'qituvchining tushuntirishi
(birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali o'qish ham katta ahamiyat kasb
etadi. Ifodali o'qilgan matngina tushunarli bo'ladi. Savod o'rgatishning birinchi
kunlaridanoq o'qish ongli bo'lishi, bolalarni ongli o'qishga o'rgatish juda muhim.
So'roqlar yordamida o'qilganlarni bola qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi.

5O'qishdan oldin o'tkazilgan tayyorlov suhbati ham, o'qilgan matn yuzasidan
o'tkazilgan suhbat ham shu maqsadga - ongli o'qishga xizmat qiladi. Sharoitga qarab,
bolalarga nimanidir o'qishni talab qiladigan muammoli holatni yaratish ham zarur.
Bunday holat "Alifbe"dan yoki harf terish m atosidan, o'qiladigan topishm oqdan
foydalanib yoki muammoli savolni keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida
hosil qilinishi mumkin. Masalan, Qishda qushlar qayerga uchib keladi? (harf terish
matosida: Issiq o'Ikalarga uchib ketadi). Mana shu kabi tayyorlov mashg'ulotlari
o'qishning yuqori darajada ongli bo'lishini ta'minlaydi. Ongli o'qishni ifodali
o'qishdan ajratib bo'lmaydi. Ammo analitik o'qishning birinchi bosqichida ifodali
o'qish mumkin emas, chunki bolalar so'zda urg'uli bo'g'inni ajrata olmaydilar,
tugallangan intonatsiyani, so'roq ohangini, hatto, orfoepik to'g'ri o'qishni ham
bilmaydilar. Shuning uchun analitik o'qish bosqichida so'zni yaxlit, orfoepik qayta
o'qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta o'qish to'g'ri intonatsiyaga, ifodalilikka rioya
qilib o'qishga o'rgatibgina qolmay, o'qishning ongli bo'lishiga ham yordam beradi.
Savod o'rgatishning birinchi darslaridayoq o'quvchilarga tabaqalashtirib (differensial)
yondashish (bunda o'quvchilarnig o'qishga tayyorgarliklaridagi fikrlar hisobga
olinadi) amalga oshiriladi. O'qishning ongliligini va ta'sirchanligini ta'minlash uchun
matn mazmunini o'quvchilam ing ko'rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog'lash
lozim. Shunda o'quvchida o'qishga, o'rganishga qiziqish ortadi.Ongli o'zlashtirishni
amalga oshirishda lug'at ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. So'zlarnig
ma'nosi ustida to'xtalish, birinchidan, fikmi oydinlashtirsa, ikkinchi tom ondan
matnni tushunishga ham
yordam beradi.She'r, tez aytish, topishm oq, qo'shiq, maqol, hikmatli so'zlardan
o'qitish, yod oldirish ham o'quvchilam ing o'qishga qiziqishini oshiradi, o'qish
malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Boshlang'ich sinflarda o'qish
darslarining uchdan ikki qismi o'qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
I. Bob.O’qish darslarida o’quvchilarni ongli o’qishga o’rgatish
metodikasi.

61.1 O’qish tushunchasi, turlari va uning ahamiyati.
Bugungi kun uzluksiz ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan tub o'zgarishlarni yanada
takomillashtirish uchun kompyuter texnologiyasini ta'lim jarayonidagi o'rni, uning
pedagogik va psixologik xususiyatlarini ilmiy-tadqiqot misolida yoritish, zamonaviy
pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish darajalarini yana bir bora ko'rib
chiqishni talab etadi.
Respublikamizda bo'layotgan ijobiy o'zgarishlar ta'lim sohasida ham ma'lum
yangiliklar, tubdan o'zgarishlar bo'lishini taqazo etadi. Haqiqatdan ham, chuqur
bilimli, keng dunyoqarashli komil shaxsni tarbiyalash masalasi pedogoglardan
yangicha ishlash prinsiplarini amalga oshirishni talab qiladi va katta ma'suliyat
yuklaydi.
Jahon ta'limi amaliyotida qo'llanilayotgan asosiy o'qitish texnologiyalari quyida
keltirilgan:
1. O'yinli texnologiyalar.
2. Muammoli o'qitish texnologiyasi.
3. Tabaqalashtirilgan o'qitish texnologiyasi.
4. Individuallashtirilgan o'qitish texnologiyasi.
5. Dasturlashtirilgan o'qitish texnologiyasi.
6. Kompyuterli o'qitish texnologiyasi.
7. Modulli o'qitish texnologiyasi.

78. Keys stadi o'qitish texnologiyasi.
9. Kreativ o'qitish texnologiyasi.
10. Rivojlantiruvchi ta'lim texnologiyasi.
11. To'liq o'zlashtirish texnologiyasi.
12. Tizimli faoliyat yondashuvi asosida o'qitish texnologiyalari.
13. Fan bo'yicha faoliyat yondashuvi asosida o'qitish texnologiyalari mavjud.
O 'qitish texnologiyalarini alohida-alohida ochib beramiz.
1. O 'yinli texnologiyalar.
Talabalarning faolligini ta'minlovchi, o'qitish texnologiyalaridan biri-pedagogik
ishbilarmonlar o'yini hisoblanadi. O'yin faoliyatiga qiziqish, talabalarning o'z-o'zini
ifoda etish, ro'yobga chiqarish kabi ehtiyojlarini qondiruvchi, musobaqalashish
elementlari orqali ta'minlanadi.
O'yinning ajoyib xususiyati shundaki, u bir vaqtning o'zida ham rivojlanish ham
o'rganish hisoblanadi. Pedagogik o'yin o'qitishning aniq qo'yilgan maqsad va unga
tegishli pedagogik natija bilan belgilanadi. Bu natijalar asoslangan va o'quv
tayyorgarlik faoliyatiga ega bo'ladilar. Pedagogik o'yinlar o'yin uslubiga ko'ra
quyidagicha tavsiflanadi: fanlar bo'yicha; sohalar bo'yicha; inbilarmonlar, imitatsion,
dramalashgan o'yinlar.

8Imitatsion o 'yinlar-bo'lim, sex, korxona tashkilotning faoliyati-imitatsiya qilinadi.
Imitatsion o'yinlar ssenariyasi, hodisa syujetidan tashqari, imitatsiya qilinadigan
jarayon va ob'ektlar tarkibi va ahamiyati haqidagi tavsilotlarni o'z ichiga oladi.
Operatsion o'yinlar - tegishli ish jarayoni, ularni bajarish shart-sharoitlari
modellashtiriladi. Ular ma'lum bir o'ziga xos operatsiyalarni: masalalar yechish,
ma'lum bir usulni o'zlashtirishga yordam beradilar.
Rolli o'yinlar - ma'lum bir shaxsning vazifa va majburiyatlarini bajarishdagi ruhiy
holatlar, hatti-harakat ishlanadi, rollar majburiy mazmuni bilan taqsimlanadi.
Psixodrama va sotsiodrama - bu rolli o'yinga ishbilarmonlar teatri o'xshagan bo'lib,
faqat bu yerda sotsial-psixologik masalalar yechiladi. Bunday masalalar jumlasiga-
jamoadagi vaziyatni his qila olish, boshqa kishini ruhiy holatini to'g'ri baholash vauni
o'zgartira olish, u bilan unumli muloqotga kira olish kiradi.
2. Muammoli o 'qitish texnologiyasi
Muammoli o'qitish texnologiyasi - bu rivojlantiruvchi o'qitish texnologiyasi bo'lib,
faol bilim orttirish jarayonini rag'batlantiradi va fikrlashning mantiqiy ketma-ketlik
stilini shakllantiradi. Muammoli o'qitish mohiyati o'qituvchi tomonidan talabalarning
o'qishida muammoli vaziyatlarni tashkil etish va o'quv (yaxshisi, hayotiy) masalalar,
muammolarni savollar va topshiriqlarni yechish yo'li bilan yangi bilimlarni o'
zlashtirish faoliyatini boshqarishdan iborat.
Muammoli o'qitish jarayonida o'qituvchi avvalo muammoli vaziyat yaratadi, savollar
qo'yadi, masalalarni, eksperimental topshiriqlarni taklif qiladi, muammoli vaziyatni
yechishga qaratilgan muhokamani uyushtiradi, xulosalarining to'g'riligini tasdiqlaydi.
Talabalar oldingi bilim va tajribalariga asoslanib muammoli vaziyatni hal qilish
yo'llari to'g'risida o'ylaydilar va takliflar kiritadilar. Oldin olgan bilimlarini

9umumlashtirib, hodisalarning sabablarini aniqlaydilar, ularning kelib chiqishini
tushuntiradilar, muammoli vaziyatni yechishning eng oqilona variantini tanlaydilar.
Bu uslub talabalarning bilim qiziqishini oshiribgina qolmay, ularda fikrlash
qobiliyatini ham rivojlantiradi. O'qituvchi muammoli o'qitishda talabalarning bilim
orttirish faoliyatini shunday tashkil etishi lozimki, talabalar faktlarni tizimli tahlil
etish asosida intellektual qiyinchiliklarni mustaqil hal eta olsin, xulosa chiqarish va
umumlashtirishni bajarsin, qonuniyatlarni ifodalasin, olgan bilimlarini yangi
vaziyatda qo'llay olsin. Bunday o'qitishda talabalarda bilimlarni mustaqil olish,
gipotezalarni oldinga surish va ularni isbotlash yo'li bilan aqliy faoliyatning yangi
usullarini topish, bilimlarni qo'llanish ko'nikmalarini yaratish, diqqat va tasavvurni
rivojlantirish qobiliyatlari shakllantiriladi. Piravordida bularning barchasi bilim
orttirish faolligini rivojlantirishga ko'maklashadi.
3. Tabaqalashtirilgan o 'qitish texnologiyasi.
Tabaqalashtirilgan o'qitish o'quv jarayonining tashkil etishni bu shakli umumiy
didaktika tizimiga asoslangan bo'lib, maxsus tashkil ettirilgan talabalarning gomogen
guruhlarida, o'quv jarayonini maxsuslashtirishni ta'minlaydi.
O'qitishni tabaqalash (bu tushuncha o'qitish jarayonini o'zi bilan bog'liq) -uslubiy,
psixologik-pedagogik va tashkiliy-boshqaruv tadbirlar majmuasi asosida tuzilgan
turli xildagi gomogen guruhlarda o'qitish uchun turli xil shart-sharoitlarni yaratish
demakdir.
4. Individuallashtirilgan o 'qitish texnologiyasi
Individual o'qitish - bu o'quv jarayonining tashkil etishning shakli bo'lib, bunda
pedagog va talaba yakkama-yakka o'zaro ta'sir ko'rsatadilar, talaba o'quv vositalari
(kitoblar, kompyuter va h.k.) yordamida uzluksiz mustaqil ta'lim oladi. Afzalliklari:
pedagogik jarayonning (mazmun, usul,sur'at va hokazo) talaba qobiliyatlariga

10moslashuvchanligi: talabaning bilim olish darajasi doimiy monitoringini amalga
oshirish va zaruriy tuzatishlar kiritish natijasida optimal pedagogik jarayonni tashkil
etish.
Individullashtirilgan o'qitish texnologiyasi bunda o'quv jarayonini tashkil etishda
individual yondashish va o'qitishning individual shakli ustivor hisoblanadi.
O'qitishning barcha shaxsga yo'naltirilgan texnologiyalarida u yoki bu me'yorda
individual yondashish qo'llaniladi, ammo individullashtirilgan o'qitishda,
individullashtirish o'quv maqsadlariga erishishning asosiy vositasi hisoblanadi.
Individullashtirilgan o'qitishning asosi talabaning individual-pedagogik
xususiyatlarini o'rgatish hisoblanadi.
5. Dasturlashtirilgan o 'qitish texnologiyasi
Dasturlashtirilgan o'qitish pedagog va talabaga zarur bo'lgan tezkor ichki va tashqi
teskari aloqa shaklida amalga oshiriladi. Ichki teskari aloqa - talabaning o'zi
tomonidan bajariladigan, o'quv materialining o'zlashtirilishini muttasil tahlil qilib
borish. Tashqi teskari aloqa - pedagog yoki boshqaruvchi - o'qituvchi qurilma
tomonidan o'quv materialining talaba tomonidan o'zlashtirilishini muttasil baholab
borish.
Dasturlashtirilgan o'qitishning asosiy afzalliklarida biri doimo o'z-o'zini nazorat qilish
va talabalarning o'quv materiali ustida ishlash jarayonida ularning bilim, ko'nikma va
malakalarni o'zlashtirishlari ustidan nazorat qilishdir. Talabalar o'z-o'zlarini nazorat
qilishlari bajarilgan jarayon natijalarini namuna bilan solishtirib ko'rish orqali amalga
oshiriladi. Namuna esa, dasturning har bir qadamdagi ichki teskari aloqa
materiallarida keltiriladi. Tashqi teskari aloqani amalga oshirish, ya'ni o'qituvchi
tomonidan nazorat qilish ancha murakkab ishdir. Nazorat qilishning uzluksizligini
ta'minlash maqsadida turli xil nazorat qiluvchi qurilmalar qo'llaniladi.

11Dasturlashtirilgan o'qitish jarayonida talabalar juda faol ishlaydilar. Talabalar
egallagan bilim albatta oldindan tuzilgan dasturning qanchalik darajada to'g'riligiga
bog'liq. Dasturlashtirilgan o'qitishning yana bir xususiyati shundaki, u o'qituvchiga
juda katta imkoniyatlar ochib beradi, ya'ni, o'qituvchi ijodiy ishlarini olib borishi
hamda talabalar bilan ko'proq mustaqil ishlashi uchun imkoniyat yaratiladi.
6. Kompyuterli o 'qitish texnologiyasi
Kompyuterli o'qitish texnologiyasi asosan elektron ta'lim resurslari orqali amalga
oshiriladi.
Kompyuterli o'qitish texnologiyasining xususiyati shundaki:
- ta'lim oluvchining mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga
yo'naltirilgan;
- o'qituvchi ta'lim jarayonida maslahatchi sifatida qatnashadi;
- o'qitish jarayonidagi axborot vositalari va resurslari faol integratsiyasi ta'minlanadi;
- o'qitish motivatsiyasi oshiriladi;
- ta'limning intensivligi va natijaviyligini oshiradi;
- ta'lim oluvchining mustaqil ishlash va izlash malakalarini shakllantiradi .
1.2 Ongli o’qishni rivojlantirish usullari.
Kompyuterli o'qitish jarayonini samarali tashkil etilishi o'quv maqsadlariga

12kafolatli erishishni ta'minlaydi. Agar o'qitish jarayoni yaxshi tashkil etilmasa, ilg'or
o'qitish texnologiyalari ham samara bermaydi .
Bu texnologiya o'quv axborotlarining verbal va tasavvurli shakllarini birgalikda
namoyon etish, o'qitish jarayonini maqsadlarga moslashtirish imkonini beradi.
Kuzatishlarning ko'rsatishicha, o'qituvchi, bilimlarni o'zlashtirish jarayonini tashkil
etuvchi va boshqaruvchi sifatida qatnashadi va talabalarning kompyuter bilan
ishlagandagi rasmiy ko'nikmalariga faqat tuzatishlar kiritish va nazorat qilish bilan
cheklanadi.
7. Modulli o 'qitish texnologiyasi
Modul fanning fundamental tushunchalarini - ma'lum hodisa yoki qonun, yoki bo'lim,
yoki ma'lum bir yirik mavzu yoki o'zaro bog'liq tushunchalar guruhini o'z ichiga
oladi. Modulli o'qitish - o'qitishning istiqbolli tizimlaridan biri hisoblanadi, chunki u
talabalarning bilim imkoniyatlarini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish tizimiga eng
yaxshi moslashgandir.
Modulli o'qitish, kasbiy ta'limning quyidagi zamonaviy masalalarini har tomonlama
yechish imkoniyatini yaratadi.
- modul - faoliyatlik asosida o'qitish mazmunini optimallash va tizimlash, dasturlarni
o'zgaruvchanligi, moslashuvchanligini ta'minlaydi;
- o'qitishni individuallashtirish;
- amaliy faoliyatga o'rgatish va kuzatiladigan xarakterlarni baholash darajasida
o'qitish samaradorligini nazorat qilish;

13- kasbga qiziqtirish asosida, faollashtirish, mustaqillik va o'qitish imkoniyatlarini to'la
ro'yobga chiqarish.
Modulli o'qitish samaradorligi quyidagi omillarga bog'liq:
- ta'lim muassasasining moddiy-texnik bazasi;
- malakali professor-o'qituvchilar tarkibi darajasi;
- talabalar tayyorgarligi darajasiga;
- kutiladigan natijalar bahosiga;
- didaktik materiallarning ishlab chiqilishiga;
- modullar natijasi va tahliliga.
Modulli o'qitish texnologiyasini afzalligi shundaki, modulni o'rganish-o'zlashtirish
jarayonining asosini mustaqil bajariladigan ish-harakatlar tashkil qiladi, modulni
o'rganish mobaynidagi ish-harakatlar talabalar tomonidan mustaqil ravishda
rejalashtiriladi, amalga oshiriladi, tekshiriladi va baholanadi, ish harakatlar o'zida
texnikaviy, mehnat xavfsizligi, huquqiy, ekologik kabi masalalarni qamrab olishi
kerak
8. Keys stadi o 'qitish texnologiyasi
Keys - ishlab chiqishda sodir bo'ladigan, aniq muammoli vaziyatning tavsilotidir.
Keys - metod ishlab chiqarish (kasb - hunar kollejidagita'lim jarayoni)msalalarini
mashg'ulotlarda tahlil qilish va hal qilish metodi bo'lib, u zamonaviy ta'lim usullari
orasida muhim ahamiyatga egadir.

14Keys stadi - o'qitish texnologiyasining mohiyati shundan iboratki, unda
ishtirokchilarga haqiqiy hayotiy vaziyat bo'yicha fikr yuritish taklif qilinib, bu vaziyat
bayonida nafaqat amaliy masala ifodalanib qolmasdan, undagi muammoni yechish
jarayonida o'zlashtirilishi zarur bo'lgan o'quv materiali ham ifodalanadi. Vaziyatning
bunday usulidagi tahlili, talabaning bo'lajak kasbiy faoliyati tajribasini oldindan
egallashga ham kuchli ta'sir ko'rsatadi o'qishga nisbatan qiziqish va motivlarning
vujudga kelishiga asos bo'lib hisoblanadi. Keys usuli pedagogik o'yin tavsifidagi
ta'lim turi bo'lib, o'zida o'yinni ijro etish bilan birga, intellektual yuksalish va nazorat
malakasini ham mujassamlantiradi. Vaziyatning qulay tanlanganligi - uni olinayotgan
buyum bilan belgilanadi. Vaziyatlar haqqoniy va shartli, me'yordagi yoki shartli,
me'yordagi yoki favqulotli, nazoratli yoki nazoratsiz, kritik tavsiyaga ega bo'lishi
mumkin.
Keys texnologiyasni qo'llash jarayonida talabalarni vaziyatni tahlil qilishga o'rgatish
maqsadida, vaziyatni quyidagi tartibda bayon qilish mumkin:
• Muammoli (muammoli shunday tarkib tuziladiki, u muammoli vaziyatlar
majmuasini ajratishni talab qilib, ularning turlari, yechilish usullariga muvofiq holda
tanlanadi);
• Tizimli (vaziyatlar tarkibining tavsiflari va vazifalarini aniqlash);
• Sabab - oqibatli (vaziyatni keltib chiqargan sabablarni aniqlash);
• Tavsiyanomali (vaziyatni hal qilishda ishtirok etuvchilar amal qilishi zarur bo'lgan
tavsiyanomalar tayyorlash);
• Dasturiy - maqsadli (joriy vaziyatlar uchun tadbirlar dasturlarini ishlab chiqish);

15• Tashhisli (vaziyatdagi faoliyat mazmunini tashxislash, uni modellash va o'ta
maqbullashtirish).
O'quv mashg'ulotlarida keyslarni hal qilish algoritmi quyidagicha:
1. topshiriqni berish (topshiriqni bajarish muddatini belgilash. Keysning yechimini
baholash tizimi bilan tanishtirish, darsning texnologik modelini aniqlash).
2. o'qituvchining kirish so'zi. Asosiy savollarning qo'yilishi.
3. talabalarni 4 - 6 kishidan iborat mikroguruhlarga ajratish.
4. talabalarning mikroguruhdagi faoliyatini tashkil qilish (mikroguruxlarni nomlash,
yetakchilarni va ekspert guruxini aniqlash).
5. Mikroguruxlardagi javoblar bilan tanishishni tashkil qilish.
6. Mikroguruxlararo munozara (polilog)ni tashkil qilish.
7. o'qituvchining umumlashtiruvchi so'zi, uning vaziyat yechimi to'g'risidagi
fikri.
8. Talabalarni ekspertlar tomonidan baholanishi.
9. Talabalarning mashg'ulot haqidagi fikrlari.
10. O'qituvchining umumlashtiruchi so'zi. Mashg'ulot bo'yicha xulosalar chiqarish.
9. Kreativ o 'qitish texnologiyasi
Ta'lim tizimiga yangi kirib kelgan texnologiyalardan biri bu o'qitishning kreativ
texnologiyasi bo'lib, talabaning ijodiy fikrlashini uzluksiz shakllantirib boruvchi va

16qobiliyatini rivojlantirishga yo'naltirilgan. Uning maqsadi - insonda ijodkorlikni
uyg'otish va uning o'zida bor bo'lgan ijodiy imkoniyat (potensial)ni rivojlantirishdir.
O'qitishning kreativ texnologiyasi bajarilganda shaxs ijodkorlik ob'ekti darajasidan
ijodkor subektga o'tkaziladi, o'quv materiali o'zlashtirish fanidan biron ijodkorlik,
yaratuvchanlik maqsadiga erishish vositasiga aylanadi. Kreativ texnologiya yangi
kerakli bilim olish, yaratish va ishlab chiqarishga qaratilgan. Bunda ta'lim oluvchi
bilimlarni o'zining xususiy intellektual mahsulotini (kompyuter programmalarini,
ixtirolar, tadqiqotlar va b.) o'qituvchi rahbarligida yaratish jarayonida oladi.
10. Rivojlantiruvchi ta'lim texnologiyasi
Ta'lim oluvchilarning mustaqil va ijodiy faoliyatlarini rivojlantirishga yo'naltirilgan
mashg'ulotlarni samarali tashkil etish o'quv jarayonining muhim omillaridan biri
bo'lib hisoblanadi. Mustaqil va ijodiy ishlash jarayonida talabada mustaqil fikrlash
qobiliyatining rivojlanishi natijasida, talabada jarayonlar va hodisalar, ob'ektlar
haqida bilimlarni tizimlashtirish ularni chuqur o'rganish hamda tegishli qarorlar qabul
qilish, nazariy bilimlarni amalda qo'llash ko'nikmalari shakllanadi.
Zamonaviy ta'lim sharoitida talabada fikrlash va amaliy faoliyat orqali tahsil olish,
tahlil qilish orqali ma'lumotni eslab qolish, mazmunini tushunish va amaliy faoliyatga
bog'lash, amaliy mashqlar va tajribalar o'tkazib borish, mustaqil qaror qabul qilish,
yangiliklar topish (izlanish) ko'nikmasiga ega bo'lishi kerak.
II. Bob.O’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish metodikasi.
2.1 Nutq o’stirish yo’llari.
O'qituvchi ta'lim jarayonida fanning o'quv maqsadlari va ahamiyatini tushuntira
olishi, talabadalarni kasbga qiziqtirish va yo'naltirish, mustaqil ta'lim olishlarini

17tashkil etish, talabadalar bilim va ko'nikmalarini baholash bilan bir qatorda bilimlar
manbaini ham baholab borishi, ya'ni doimiy izlanishlar olib borishni talab etadi.
O'qituvchilar mustaqil ish topshiriqlarini bajarish bo'yicha talabada intilishlarini
olqishlashi va to'g'ri yo'naltira olishlari lozim. talabada yakka xolda samaraliroq
ishlaydimi; yoki bir necha kishidan iborat guruh bilan birgalikda ishlashni
yoqtiradimi; yoki unga elektron darsliklardan foydalanish qulayroqmi buni o'qituvchi
yaxshi bilishi kerak.
Talabada topshiriqni o'zi anglashi va uni bajarishga harakat qilishi, o'qituvchi
esa, o'z navbatida, talabadalarning mustaqil izlanish olib borish ko'nikmalarini,
o'tilgan materiallarni yanada chuqurroq o'zlashtirish uchun qo'shimcha ma'lumotlarni
izlab topish qobiliyatlarini rivojlantirishga undashlari lozim.
11. To 'liq o 'zlashtirish texnologiyasi.
To'liq o'zlashtirish texnologiyasi nazariyasi namoyandalri (B.Blum, J.Kerrol, J.Blok,
L.Anderson va boshqalar) o'rganiladigan mavzuga oid bilimlarni o'quv elementlariga
ajratish, ta'lim maqsadlarini belgilash g', o'rganiladigan murakkab hodisalarni
belgilash, ta'limning borishiga o'zgartirish, tuzatish, qo'shimchalar kiritish kabi qator
texnologik talablarga rioya ilib ta'lim jarayonini tashkil etish, boshqarish, nazorat
qilish amaliyotini nazariy jihatdan asoslashdi.
12. Tizimli faoliyatyondashuvi asosida o 'qitish texnologiyalari.
Tizimli faoliyat yondashuvi, eng avvalo kasb-hunar ta'limida qo'llaniladi. Buning
yorqin misoli bo'lib YuNESKO ning xalqaro mehnat tashkiloti tomonidan ishlab
chiqilgan "Mehnat ko'nikmalari modullari (MKM-konsepsiya, dastur)" hisoblanadi.
Tizimli faoliyat asosidagi modulli o'qitish texnologiyasining quyidagi asosiy
xususiyatlarni qayd etish mumkin:
• O'qitish mazmunini, mutaxassis faoliyatining tizimli tahlili asosida, shakllantiriladi;
• Modulli dastur tarkibi mutaxasis faoliyati tarkibiga tuziladi;
O'qitish dasturi, alohida o'quv elementlardan modullardan, modulli bloklardan iborat
bo'ladi
Modulli blok, o'qitish dasturining tarkibiy qismi bo'la turib, "boshlanishi va oxiri"
mutaxassis ishi va harakatining aniq ko'rsatilgan tugallangan bo'lagidir.

18• Har qaysi modulni o'rganish, "O'quv elementi" yoki "O'rganuvchi modul" deb
ataluvchi maxsus ishlangan tuli uslubiy qo'llanmalar bo'yicha amalga oshiriladi.
13. Fan bo 'yicha faoliyat yondashuvi asosida o 'qitish texnologiyalari
Fan bo'yicha faoliyat yondashuvi ta'limning fanli tizimida modul metodologiyasini
qo'llashni nglatadi.
Fan bo'yicha faoliyat yondashuvi asosidagi modulli o'qitish texnologiyasida modul
o'zida quyidagilarni mujassamlashtiradi:
• O'quv fanining fundamental tushunchalari - muayyan hodisa, yoki qonun yoki
bo'lim, yoki yirik bir mavzu, yoki o'zaro bog'liq tushunchalar guruhi.
• O'quv fanimning bir yoki bir necha fundamental tushunchalarini o 'rganishga
(o'zlashtirishga) qaratilgan.
Odatda modul - 3-6 soatli ma'ruzaviy mashg'ulotlar va shu bilan bog'liq bo'lgan
amaliy (seminar), laboratoriya mashg'ulotlaridan iborat bo'ladi.
Modulli o'qitishda, o'quv dasturlarini to'la, qisqartirilgan va chuqurlashtirilgan
tabaqalash orqali, o'qitishni tabaqalash imkoniyati mavjud bo'ladi. Ya'ni o'qitishni
individuallashtirish mumkin bo'ladi.
Xulosa qilib aytiladigan bo'lsa, o'qitish texnologiyalari va ularning turlari ta'lim
jarayonini hamda o'qituvchilarni, hamda o'quvchilarni faollashtiradi. Ta'limga
yangicha yondashiladi va albatta ta'lim sifatini oshadi.
Nutq va uni o'stirish tushunchasi. Nutq-kishi faoliyatining turi, titl vositalari (so'z,
so'z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o'zaro aloqa va xabar
funktsiyasini, o'zaro fikrni his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga ta'sir etish
vazifasini bajaradi.

19Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda kishining aktiv faoliyatining muhim vositalaridan
biri sifatida xizmat qiladi. O'quvchi uchun esa nutq maktabda muvafaqqiyatli
ta'limolish qurolidir.
Nutq -ustirish nima?Agar o'quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko'zda tutilsa, nutq
o'stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug'ati, sintaktik qurilishi, bog'lanishli
nutqni) aktiv amaliy o'zlashtirish tushuniladi. Agar o'qituvchi ko'zda tutilsa, nutq
o'stirish deganda, o'quvchilar tilning talaffuzi, lug'ati, sintaktik qurilishi va
bog'lanishli nutqni aktiv egallashlariga yordam beradigan metod va priyomlarni
qo'llash tushuniladi.
Nutq faoliyati uchun, shuningdek, o'quvchilar nutqini o'stirish uchun bir necha
shartga rioya qilish zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo'lishi kerak. O'quvchilar nutqini
o'stirishning metodik talabi o'quvchi o'z fikrini, nimanidir og'zaki va yozma bayon
xohishi va zaruriyatni yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi.
2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo'lishi lozim. Bu material qanchalik
to'liq, boy, qimmatli bo'lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli bo'ladi.
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so'z, so'z birikmasi, gap, nutq oborotlari yordamida
ifodalasagina tushunarli bo'ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatli o'stirishning
uchinchi sharti -nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:
1. Adabiy til normalarini o'zlashtirish
2. Jamiyatimizning har bir a'zosi uchun zarur bo'lgan muhim nutq malakalarini, ya'ni
o'qish va yozish malakalarini o'zlashtirish.
3. O'quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish.
) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.
Nutq o'stirishda uch yunalish aniq ajraladi: 1) so'z ustida ishlash; 2)so'z birikmasi va
gap ustida ishlash; 3) bog'lanishli nutq ustida ishlash.
So'z, so'z birikmasi va gap ustida ishlash uchun lingvistik baza bo'lib leksikalogiya
(frazealogiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksis xizmat qiladi;

20bog'lanishli nutq esa mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab sintaktik butunlik
lingvistikaga asoslanadi.
Nutq o'stirishda izchyaillik to'rt shartni, ya'ni mashqlarning izchilligi, istiqboli, xilma-
xilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga bo'ysundirish ko'nikmasini
amalga oshirish bilan ta'minlanadi.
Nutq turlari. Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular o'z
fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o'ylab oladilar. Bu ichki
nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan "o'ylangan" (fikrlangan)
nutqdir. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik belgilar bilan
yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir.
Ichki nutq materialni tushunish va yodda saqlashga yordam beradi.
Fikrni ifodalash usuliga ko'ra nutq og'zaki va yozma bo'ladi.
Og'zaki nutq ko'pincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo'ladi.
O'quvchilar nutqiga qo'yilgan talablar. O'quvchilar nutqini o'stirishda aniq
belgilangan bir qator talablarga rioya qilinadi.
1. O'quvchilar nutqi mazmundor bo'lsin.
2. Nutqda mantiqiylik bo'lsin.
3. Nutq aniq bo'lsin.
4. Nutq til vositalariga boy bo'lsin.
5. Nutq tushunarli bo'lsin.
6. Nutq ifodali bo'lsin.
7. Nutq to'g'ri bo'lsin.
Nutq o'quvchilar tafakkurini o'stirishda muhim vositadir. Nutq fikrini bayon etish
vositasigina bo'libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. Fikr nutqning
psixologik asosi vazifasini bajaradi, uni o'stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi.
Aqliy faoliyat sistemasini egallash asosidagina nutqni muvafaqqiyatli o'stirish
mumkin. Shuning uchun o'quvchilar nutqini o'stirishda materialni tayyorlash,
takomillashtirish, mavzuga oidini tanlash, joylashtirish, mantiqiy operatsiyalarga
katta ahamiyat beriladi.

21Tafakur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina
muvafaqqiyatli o'sadi. Tushuncha so'zlar yoki so'z birikmalari bilan ifodalanadi,
shunday ekan, tushuncha til vositasi bo'lgan so'zda muhim aloqa materialiga aylanadi.
Kishi tushuncha ifodalaydigan so'z (so'z birikmasi)ni bilsagina, shu tushunchaga
asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo'ladi.
ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.
Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi."Nutq
tafakkur bilan chambarchas bog'langandir. Nutq bo'lmasa, tafakkur ham bo'lmaydi, til
materiali bo'lmasa, fikrni ifodalab berib bo'lmaydi".
Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo'lishini
ta'minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug'at sostavini, grammatik
qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o'stirish uchun shart-
sharoit hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning
ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o'rganishning muhim vositasi bo'lib
xizmat qiladi. Nutqdan o'quvchining fikriy rivojining asosiy o'lchovlaridan biri
sifatida foydalaniladi. O'quvchilarning barcha predmetlaridan materialni o'zlashtirishi
va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yuritganda, u yoki bu mavzuni bola o'z
nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan
javobida) qanday bayon eta olishiga qaratiladi.
Shunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo'lmaydi, nutq tafakkur asosida
rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan,
nutqning o'sishi fikrni shaklantirishga yordam beradi, takomillashtiradi.
O'quvchilar nutqini o'stirishning mashg'ulotning boshqa turl ari bilan bog'liqligi.
O'quvchilar nutqini o'stirish boshqa o'quv predmetlaridan o'tkaziladigan mashg'ulotlar
bilan ham uzviy ravishda bog'lanadi. Ona tili darslarida o'quvchilar til yordamida
tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar: ular kuzatishni, o'ylashni va
ko'rganlari, eshitganlari, o'qiganlari haqida to'g'ri bayon qilishni o'rganadilar. Ona tili
darslari bolalar lug'atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to'g'ri tuzishni
o'rgatadi.

22O'qish darsi va u bilan bog'liq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya
o'quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati haqida, axloq qoidalari,
boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim beradi; bu darsda bolalar
nutqiga, uni shakllantirish va o'stirishga keng imkoniyat mavjud.
Grammatika va to'g'ri yozuv darslarida tilni maxsus o'rganish bilan bolalar alohida
tovush, bo'g'in, so'z va gaplarni eshitishga va aytishga o'rganadilar. Ular predmet,
harakat, belgi bildiradigan ko'pgina so'zlarni, shuningdek, tovush, harf, bo'g'in, o'zak,
so'z, so'z yasovchi, forma yasovchi, qo'shimcha, so'z turkumi, ot, sifat, son, fe'l,
olmosh, bog'lovchi, gap, gap bo'lagi, bosh bo'lak, ikkinchi darajali bo'lak, darak gap,
so'roq gap, undov gap; turlanish, bosh kelishik singari juda ko'p yangi terminlarni
bilib oladilar.
Boshlang'ich sinfdagi boshqa darslarda ham o'quvchilar nutqi xilma-xil so'zlar bilan
boyitiladi. Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko'p
so'z va terminlar bilan o'z nutqlarini boyitadilar.
ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.
O'quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko'rgan predmetlarini
o'qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o'zaro taqqoslab, o'xshash va farqli
tomonlarini topib aytadilar. Bular, o'z navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni
aniq bilib olishga imkon beradi va tafakkurini o'stiradi.
Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula darslari ham, shuningdek,
darsdan tashqari mashg'ulotlar ham o'quvchilar nutqi va tafakkurini o'stirishga imkon
beradi.
O'qituvchi barcha darslarda, sinfdan va maktabdan tashqari mashg'ulotlarda faqat
orfoepik talaffuz va adabiy til normalariga rioya qilgan holda ifodali, ta'sirli so'zlashi,
shuningdek, ham doim o'quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnixat va imlo
qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur.
2.2 O’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirishda didaktik o’yinlardan
foydalanish.

23O'quvchilarni faqat o'qituvchi rahbarligidagina emas, balki o'zlarini mustaqil ravishda
ishlashga ham o'rgatib boriladi. Darsning 8-10 minutini mustaqil ishlashga ajratish
uni qiziqarli o'tkazishda didaktik materiallar katta yordam beradi. Savod o'rgatish
davrida didaktik materiallardan foydalanish nutqni o'stirish ishining asosiy poydevori
bo'lib xizmat etadi. Dastlabki mashg'ulotlarda tagiga bo'g'in va so'zlar yozilgan turli
rasmli kartochkalardan foydalaniladi, bolalarning hali o'qish-yozishni bilmasliklarini
hisobga olib, bunday rasmli kartochkalarni guruhlarga bo'lib, konvertlarga solinadi va
har bir konvert ustiga shu narsaning nomini yozib, rasmi yopishtiriladi. Bu konvertlar
o'quvchilarga ulashiladi. Bolalar konvert ichidagi narsani konvert ustidagi rasmga
qarab o'qish malakasini hosil qilgach esa konvert ustidagi yozuvni o'qish yo'li bilan
ajratib, topshiriqni mustaqil bajaradilar.
O'qituvchi o'quvchilarning shu rasmlarda tasvirlangan narsalar bilan tanish yoki
tanish emasligini kuzatadi, ularga shu rasmlar haqida qisqa va tushunarli savollar
beradi va savollariga javob oladi. Masalan, konvertlar ichidan uy hayvonlarining
rasmlarini olish va tagidagi so'zni o'qish vazifasi topshiriladi. Bolalar o'qituvchining
bu topshirig'ini bajaradilar: rasmlarni olib, so'zlarni o'qiydilar. Agar so'zning bosh
harfi yoki bir bo'g'ini tushirilgan bo'lsa, nuqtalar o'miga unga mos harf yoki bo'g'inni
kesma alfavitdan topib to'ldiradilar.
Mustaqil ishlashda didaktik tarqatmalardan qancha ko'p foydalanilsa, o'zlashtirish
shuncha yaxshi bo'ladi
Har bir narsa uchun juda ko'p andazalar (applikatsiyalar) tayyorlash va didaktik ishlar
jarayonidà ulardan o'rinli foydalanish o'quvchini ijodkorlikka undaydi. Masalan,
mevalarning rasm-andazasiga qarab ishlashda quyidagi topshiriqni berish mumkin:
- Bolalar, mana bu yerda olma, o'rik, shaftolilarning rasmlarini ko'rdik, yana qanday
mevalar bo'ladi? Hammangiz o'z konvertingizdan qolgan meva rasmlarini olib,
partaga tering-chi.
O'quvchilar bu ishni zavq bilan bajaradilar. O'qituvchi o'quvchilar ishidan vazifaning
qanchalik to'g'ri bajarilganligini ko'zdan kechiradi. Bu kabi ishlarni sabzavot, uy-
ro'zgor asboblari, gullar rasmi ustida ham o'tkazish mumkin. Uquvchilar mustaqil

24ishlarni juda qiziqib tez va yaxshi bajarishga, o'rtoqlari oldida o'z bilimini namoyish
qilishga intiladilar.
Didaktik materiallar maktabga turli tayyorgarlikda kelgan bolalar bilan bir vaqtda,
xilma-xil usullardan foydalanilgan holda ishlashga ham katta yordam beradi.
O'qituvchi vazifani tez bajarishga ulgurayotgan bolalarga didaktik materiallarning
murakkablaridan, uydan kelgan bolalarga esa soddaroqlaridan berib, unga mos
vazifalar topshiradi.
O'qituvchi o'quvchilarga qizil, sariq, ko'k rangdagi narsalarni ko'rsatib qanday
narsalar: meva, sabzavot o'yinchoqlar shunday rangda bo'lishini so'raydi. SHundan
keyin bolalar olcha, anor, kulupnay, pomidor, bayroq kabi bir qator narsalarning qizil
rangdaligini eslab, aytadilar. Bunday mustaqil fikrlash bolalarning aktivligini
oshiradi, xotirasini mustahkamlaydi, lug'atini boyitadi.
Turli xildagi o'yinlar: cho'plardan turli shakllar; burchak, to'rtburchak, narvoncha va
ayrim xarf shakllarini yasash boshqa ishlar bilan navbatlashtirib olib boriladi. Bu
ishlar uchun dars orasida 7-8 minut vaqt ajratiladi.
Didaktik materiallardan o'quvchilarning erkin ijodiy ishlarida ham foydalanish
mumkin. Uqituvchininä ruxsati bilan o'quvchilar, rangli shakllardan foydalanib, turli
qutichalar, gilamcha rasmlarini chizadilar. Bu mashgulotlardan bolalar burchak,
tomon, o'ng, chap, ost, ust haqida konkret tasavvur hosil qiladilar, o'rtoqlari bilan
hamjihat bo'lib ishlashga o'rganadilar.
Bolalar nutqini o'stirishda turli xil didaktik o'yinlarni tez-tez tashkil etish yo'li bilan
berilayotgan bilimni tez o'zlashtirish imkoni tug'iladi. Agar o'yin bolalarga dinamik
tarzda o'rgatilsa, ular o'yinni o'rganib olganlarini sezmay qoladilar, o'yin jarayonida
o'quv materiallarini puxta o'zlashtirishga aslî qiynalmaydilar. "O'yinlar bolalarning
to'g'ri o'sishida juda muhim rol' o'ynaydi. Bola o'yinga butun borlig'i bilan kirishib
ketadi. O'yin jarayonida uning nutqi tez rivojlanadi".
O'yinlar, xususan didaktik o'yinlar, bolalarning tabiiy ehtiyoji-harakatchanligiga juda
mos keladi. Shuning uchun ham bolalar o'yinni juda sevadilar.
Maktabgacha tarbiya va maktab yoshidagi kichik bolalarning nutqini o'stirishda o'yin
muhim o'rin tutadi.

25Didaktik o'yinlarning qariyb hammasida, masalan, "Bo'g'inlarga ajrat", "Qaysi
harfdan" kabi o'yinlarda harakat elementlari bolalarning jismoniy va aqliy o'sishlariga
katta ta' sir etadi.
Bolalarda sezgirlikni va eshitish, ko'rish, harakat qilish qobiliyatini rivojlantirishda,
ayniqsa didaktik o'yinlarning ahamiyati katta. Masalan, "Jimjitlik", "Nimani
taqirlatyapti?", "Tuk-tuk", "Kim nimani eshityapti?" va boshqa shu kabi o'yynlarda
bolalarning xotira va eshitish qobiliyati, shuningdek, diqqati o'sadi.
Ilmiy metodik jihatdan to'g'ri tashkil etilgan didaktik o'yinlarni bolalarning zo'r
quvonch bilan o'ynashi tajribada hamisha ko'zga yaqqol ko'rinib turadi. Har bir o'yin
mobaynida bolalarning diqqati, zehni taraqqiy etib boradi. O'qish paytida bolalar bir-
birlarining harakatlarini kuzatadilar, hech narsani ko'zdan qochirmaslikka, o'yin
qoidalarini va berilgan vazifalarini esda saqlab qolishga tirishadilar. Bundan tashqari
o'yin paytida o'quvchilar oldin o'rganilgan materiallarga asoslanib ish tutadilar,
natijada bu material bolalar xotirasida yana ham mustahkam o'rnashib qoladi.
Didaktik o'yinlar bolalarda har bir narsani bilishga intilish hissini uyg'otadi, ularning
aqliy ish bilan aktiv shug'ullanishiga imkon beradi, kuzatuvchanlik, narsa va
hodisalarni taqqoslash, tahlil qilish, umumlashtirish, aniqlash qobiliyati hamda nutqi
o'sa boradi.
Didaktik o'yinlar bolalarni ongli harakat qilishga o'rgatadi.
"Didaktik o'yinlar birinchi va ikkinchi signal sistemalari birligini, ko'rsatmalilik, so'z
va harakat birligini mustahkamlaydi. Didaktik o'yinlarda o'quvchi o'qituvchining
birorta gapini ham eshitmasdan qolmasligi kerak, aks holda, o'quvchi o'yin qoidasini
yaxshi bilib ololmaydi, o'yin topshirig'ini o'z vaqtida bajara olmaydi, boshqalardan
orqada qolib ketadi". Shu nuqtai nazardan bolaning xotirasini, diqqatini
mustahkamlashda, so'z boyligi va nutqini normal o'stirishda didaktik o'yinlarning
katta ahamiyati bor
Bolalar o'yin boshlanishini sabrsizlik bilan kutadilar, ularning ongida ertangi o'quv
kunining quvonchli manzarasi gavdalanadi.
"O'yin paytida bolalar psixikasining individual xususiyatlari, ularda shartli
reflekslarning paydo bo'lish tezligi va ularning mustahkamligi yanada yaqqolroq

26namoyon bo'ladi. Bu esa o'qituvchiga o'quvchilar faoliyatiga individual munosabatda
bo'lish imkonini beradi".
Didaktik o'yinlarning eng soddalaridan biri "Davom ettir" o'yinidir. Bunda o'qituvchi
bir so'zning boshlanishini, yani birinchi yoki birinchi va ikkinchi bo'g'inini aytadi,
o'quvchilar esa uni davom ettiradilar. Bu o'yinda ishlatiladigan so'zlar ikki-uch
bo'g'indan oshmasligi kerak. Bunday so'zlarni bolalarning Gul-nor, Xol-mat, Jo'-ra,
No-di-ra, A-za-mat kabi ismlaridan boshlash maqsadga muvofiqdir. Keyin esa sha-
mol, lay-lak, tul-ki, bo-la, uch-di, o'y-na-di kabi narsa va ish-harakat nomlari aytiladi.
O'yin oxirida o'qituvchi bir-biriga o'xshash 3 - 4 so'z aytadi. Masalan: Nodira-Nazira,
Normat-Xolmat, Non-don, suv-sut, choy-soy kabi. Keyin bolalarga shu singari
so'zlarni o'ylab topishni aytadi.
Didaktik o'yinlardan topishmoq, tez aytish kabi o'yinlar ham talim-tarbiyaviy
ahamiyatga ega bo'lishi bilan birga, bolalarga ruhiy oziq beradi.
Savod o'rgatishning so'nggi davrlarida o'qituvchi bolalarning kundalik hayoti,
o'yinlari aks ettirilgan rasmlar solingan konvertlarni o'quvchilarga ulashadi va
konvert ichidagi rasmlarning mazmuni bo'yicha kichik hikoya aytib beradi. Masalan,
"Yoz kunlarining birida bolalar cho'milgani ko'lga bordilar. Lola bilan Salim qayiqda
suzdilar. Boshqa bolalar maza qilib cho'mildilar" hikoyachasini aytgach, bolalarga
shu hikoyachaga taalluqli rasmni topish vazifasini topshiradi. O'quvchilar uni topib,
parta ustiga qo'yadilar.
O'qituvchi: "Endi, bolalar, rasmni tomosha qiling-da, men rasmdagilar haqida
nimalarni aytmadim, toping-chi?" -dey-di. O'quvchilar rasmni kuzatib, uzoqda
bolalar savatlarga meva to'ldirib, uylariga kaytayotganliklari haqida bilganlaricha
gapirib beradilar. Konvertdagi boshqa rasmlar yuzasidan ham ish shunday o'tkaziladi.
Rasm tanlashda bolaning yoshi, qiziqishi, rasmning mazmuni e'tiborga olinadi,
Xulosa

27Yosh avlodning ma'naviy kamolotida qadimdan nutq madaniyatiga alohida ahamiyat
berib kelingan. Xususan, Unsurul-Maoliy Kaykovus o'zining «Qobusnoma» nomli
asarida farzandiga qarata shunday deydi: "... Ey farzand, so'zning yuzin va orqasin
bilg'il va ularga rioya qilg'il, har ne so'z desang yuzi bila degil, to suxango'y
bo'lg'aysan. Agar so'z aytib, so'zning nechuk ekanin bilmasang, qushga
o'xsharsankim, unga to'ti derlar, ul doim so'zlar, ammo so'zning ma'nosin
bilmas. ...So'zni bag'oyat ulug' bilg'il, so'z osmondin kelmas va ul xor narsa emasdir.
Qay bir so'zniki bilsang, joyini o'tkazmay aytkil, vaqtni zoe qilmagil, yo'q ersa
donishga sitam qilg'on bo'lg'aysan. Har so'z desang, rost degil va bema'nilikni da'vo
qilguvchi bo'lmag'il"
Nutq faqat fikrni ifodalash, axborot almashish, til vositalaridan foydalanish jarayoni
yoki uning hosilasi [2]gina emas, balki shaxsning intellektual salohiyatini
rivojlantiruvchi asos ham ekanligi psixologik va biologik nuqtai nazardan
isbotlangan. Shu sababli yosh avlodda ilk bolalikdan nutqni rivojlantirishga alohida
e'tibor beriladi.
Nazariy tahlil "nutq" tushunchasiga mavjud tilshunoslik, pedagogik, psixologik
hamda metodik adabiyotlarda turlicha izohlar berilganligini ko'rsatdi. Xususan,
"Pedagogik ensiklopedik lug'at"da nutq "insonlarning til vositasida amalga
oshiriladigan muloqot (kommunikatsiya) shakli bo'lib, u fikrni ifodalash vositasi
bo'lishi bilan birga fikrlashning asosiy mexanizmi" , "O'zbekiston Milliy
ensiklopediyasi"da nutq deganda uning og'zaki (ovozli) va yozma ravishda namoyon
bo'lishidagi jarayonlar, ya'ni so'zlash jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan
yoki yozuvda qayd etilgan nutqiy fikrlar, asarlar)" deya e'tirof etiladi.
Nutqda quyidagi xususiyatlar namoyon bo'ladi: fikrni bayon etish ehtiyojini amalga
oshirishga qaratiladi, tugallangan mavzuni ifodalaydi, logik va grammatik qoidalar
asosida tuziladi, mustaqil, tugallangan, o'zaro bog'langan ma'noli qismlarga bo'linadi
(u bog'lanishli nutq deb ataladi); og'zaki va yozma shaklda ifodalanadi; og'zaki va
yozma nutqni rivojlantirish yagona jarayonda kechadi

28Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Oripov B. T. Darslarning samaradorligini oshirish yo’llari. Toshkent: 1983-
yil-
2. Rahmonova Ye.R., Razzoqov D.N. “Pedagogik texnologiyalar” fanidan o‘quv
qo‘llanma. -T.: 2007.
3. Roziqov О., Og‘ayev S., Mahmudov M., Adizov B. Ta’lim texnologiyasi. -T.:
O‘qituvchi, 2002.
4. Dehqonova M.U., Djanaliyeva G.A. Ta’lim metodlarini tanlash mezonlari va
muammolari. Ta’lim texnologiyalari, 2006-yil 2-soni.
5. www.ziyonet.uz
6. www.kitobxon.com

28

Sotib olish