Oʻqish savodxonligi darslarida ongli oʻqishni taʼminlash usullari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	129.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Oʻqish savodxonligi darslarida ongli oʻqishni taʼminlash usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ORIENTAL UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat etilsin»
“ Pedagogika” fakulteti menejeri
_____________ M. Meliboyev
«____» ________2025-yil «Himoyaga tavsiya etilsin»
“Uzluksiz ta’lim pedagogikasi”
kafedrasi mudiri:_________ T. Isaqulov
«____» ________2025-yil
PEDAGOGIKA FAKULTETI
60110500 – “ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
UZLUKSIZ TA’LIM PEDAGOGIKASI KAFEDRA SI
Sirtqi talim shakli, 105-guruh talabasi Sayfiyeva Dinora Baxshulloyevna ning
“ ONA TILI O QITISH METODIKASI”ʻ fanidan
Mavzu: O qish savodxonligi darslarida ongli o qishni ta minlash usullari
ʻ ʻ ʼ
Ilmiy rahbar: Hojiyeva Zulfiya O‘ktamovna
Talaba: Sayfiyeva Dinora Baxshulloyevna
TOSHKENT - 2025
ANNOTATSIYAKURS ISHI

Mazkur kurs ishi boshlang‘ich ta’lim tizimida o quvchilarning o‘qishʻ
savodxonligini oshirish, ayniqsa, ongli o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish va
rivojlantirishning eng samarali usullarini tadqiq etishga bag‘ishlangan. Hozirgi
davrda ta’lim tizimida chuqur bilimli, mustaqil fikrlay oladigan, matnni tushunib
o‘qiydigan yosh avlodni tarbiyalash dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Shu
bois, ushbu ilmiy ishda ongli o‘qish tushunchasining mohiyati, uning shakllanish
bosqichlari, ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik va interfaol
metodlar, shuningdek, muammoli o‘qitish kabi yondashuvlar batafsil tahlil
qilinadi.
Birinchi bobda ongli o‘qishning nazariy asoslari ochib beriladi. Bu yerda
ongli o‘qish tushunchasi, unga ta’sir etuvchi omillar, shuningdek, interfaol
metodlarning bu boradagi o‘rni yoritilgan. Muammoli o‘qitish metodining
boshlang‘ich ta’limda qo‘llanish imkoniyatlari ham tahlil qilingan.
Ikkinchi bobda esa amaliy tajribalar, o‘qish savodxonligi darslarida
qo‘llanilayotgan samarali uslublar va texnologiyalar misolida ongli o‘qishni
rivojlantirish yo‘llari yoritiladi. Unda o‘quvchilarning og‘zaki nutqini
rivojlantirish, yozuv darslari bilan integratsiya qilish, shuningdek, innovatsion
texnologiyalarni o‘qish darslariga tatbiq etish kabi masalalar ko‘rib chiqiladi.
Tadqiqot natijalarida ongli o‘qishni ta’minlashda pedagogik
yondashuvlarning, xususan, interfaol va muammoli metodlarning samaradorligi
ilmiy asosda isbotlangan. Kurs ishi umumiy ta’lim muassasalarida faoliyat olib
borayotgan boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar hamda pedagogika
yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga amaliy va nazariy jihatdan foydali
bo‘lishi mumkin.
2

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 4
I-BOB. ONGLI O QISHNING NAZARIY ASOSLARI VA METODIKʻ
YONDASHUVLAR
1.1. Ongli o qish tushunchasi va uning shakllanish
ʻ
bosqichlari …………………. 6
1.2. Ongli o qishni shakllantirishda interfaol metodlarning o rni
ʻ ʻ ……………….. 11
1.3. Ongli o qishni ta minlashda muammoli o qitish metodining
ʻ ʼ ʻ
roli …………… 19
II-BOB. AMALIY TAJRIBA VA ONGLI O QISHNI RIVOJLANTIRISH
ʻ
USULLARI
2.1. O quvchilarni ongli o qishga yo naltirishda pedagogik texnologiyalarning
ʻ ʻ ʻ
ahamiyati………………………………………………………………………… 21
2.2. O qish va yozuv darslarini uyg unlashtirish orqali ongli o qishni
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirish........................................................................................................... 24
2.3. O quvchilarning og zaki nutqini rivojlantirish orqali ongli o qishni
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlash....................................................................................................... 27
XULOSA……………………………………………………………………….. 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi kunda ta’lim tizimida o‘quvchilarning
o‘qish savodxonligi ni oshirish, ayniqsa, ongli o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish
va rivojlantirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich ta’lim
bosqichida o‘quvchilarda matnni tushunish, tahlil qilish va mazmunini anglash
qobiliyatini rivojlantirish, ularning kelajakdagi ta’lim jarayonidagi
muvaffaqiyatlari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘qish savodxonligi darslarida
o‘quvchilarning ongli o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalar, interaktiv va interfaol metodlar muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotlar
shuni ko‘rsatadiki, o‘qish savodxonligi darslarida pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash o‘quvchilarning o‘qish malakasini oshirishda samarali vosita bo‘lib, bu
orqali o‘quvchilarning turli ehtiyojlari va ta’lim uslublarini qondiradigan qiziqarli,
interaktiv va shaxsiylashtirilgan o‘quv muhitini yaratish mumkin . Shuningdek,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qish savodxonligini oshirishda zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning ahamiyati va ularni qo‘llash usullari tahlil qilingan
tadqiqotlarda, o‘qish savodxonligini rivojlantirishning innovatsion yondashuvlari,
interfaol metodlar va ularning samaradorligi muhokama qilingan .
Boshlang‘ich sinflar uchun yaratilgan yangi “O‘qish savodxonlik”
darsliklarining g‘oyaviy-metodik asoslari tahlil qilinib, darsliklarning zamonaviy
pedagogik yondashuvlar, innovatsion metodlar va yosh avlodning ehtiyojlarini
hisobga olgan holda yaratilganligi ko‘rsatilgan. Ushbu tahlil orqali darsliklarning
ta’lim sifatini oshirishdagi o‘rni, samaradorligi va ularni takomillashtirish bo‘yicha
tavsiyalar taqdim etilgan . Shu bois, ushbu kurs ishida o‘qish savodxonligi
darslarida ongli o‘qishni ta’minlash usullari, ularning pedagogik asoslari va amaliy
qo‘llanilishi chuqur o‘rganiladi. Tadqiqot natijalari boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari, metodistlar va pedagogika yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga
amaliy va nazariy jihatdan foydali bo‘lishi mumkin.
4

Kurs ishining maqsadi . Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarning
o‘qish savodxonligini rivojlantirishda ongli o‘qish ko‘nikmalarini
shakllantirishning samarali usullarini aniqlash, ularning nazariy va amaliy
asoslarini tahlil qilish hamda zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida ta’lim
jarayoniga tatbiq etish yo‘llarini o‘rganishdan iborat. Shu bilan birga,
o‘qituvchilarning dars jarayonida qo‘llashi mumkin bo‘lgan interaktiv, innovatsion
va shaxsga yo‘naltirilgan metodlar orqali o‘quvchilarda matnni tushunish, asosiy
g‘oyani anglash, xulosa chiqarish kabi faol o‘qish malakalarini rivojlantirishni
maqsad qiladi. Mazkur maqsad doirasida darsliklar, metodik qo‘llanmalar va
tajriba natijalari asosida tahlil yuritilib, o‘qituvchilarga amaliy tavsiyalar ishlab
chiqiladi.
Kurs ishining obyekti . Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan
o‘qish savodxonligi darslari jarayoni.
Kurs ishining predmeti . O‘qish savodxonligi darslarida ongli o‘qishni
ta’minlash usullari va ularning amaliy qo‘llanilishi.
Kurs ishining vazifalari:
 O‘qish savodxonligi va ongli o‘qish tushunchalarining mazmun-
mohiyatini nazariy jihatdan yoritish.
 Boshlang‘ich ta’limda ongli o‘qishni shakllantirishga xizmat qiluvchi
samarali usul va texnologiyalarni aniqlash.
 O‘qish darslarida interfaol va innovatsion metodlardan foydalanish
imkoniyatlarini o‘rganish.
 O‘qituvchilarning ongli o‘qishga oid metodik tajribalarini tahlil qilish.
 O‘quvchilarda matnni tushunish, tahlil qilish, xulosa chiqarish
ko‘nikmalarini rivojlantirish yo‘llarini ko‘rsatish.
 O‘rganilgan materiallar asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining hajmi : kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. ONGLI O QISHNING NAZARIY ASOSLARI VA METODIKʻ
YONDASHUVLAR
1.1. Ongli o qish tushunchasi va uning shakllanish bosqichlari
ʻ
Ongli o‘qish — bu o‘quvchining matnni nafaqat texnik jihatdan to‘g‘ri va
tez o‘qishi, balki uning mazmunini chuqur anglab, asosiy g‘oyani tushunishi,
muhim fikrlarni ajrata olishi va o‘qilgan material asosida xulosa chiqarish
qobiliyatidir. Bu jarayon o‘quvchining fikrlash, tahlil qilish va tushunish
faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ongli o‘qish
malakasini shakllantirish, ularning keyingi ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyatli
o‘qishlari uchun mustahkam poydevor yaratadi. Boshlang‘ich ta’limda o‘qish
darslarining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda ongli, to‘g‘ri, tez va ifodali o‘qish
malakalarini hosil qilishdir. Bu malakalar o‘quvchilarning boshqa fanlarni
o‘zlashtirishida ham muhim ahamiyatga ega. Chunki o‘quvchi matnni to‘g‘ri va
ongli o‘qisagina, uning mazmunini to‘liq anglab, kerakli bilimlarni egallay oladi.
Ongli o‘qish malakasini shakllantirishda quyidagi bosqichlar muhim rol
o‘ynaydi:
1. Tovushli o‘qish bosqichi : O‘quvchi harflarni tovushlarga aylantirib,
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadi.
2. O‘qilgan matnni tushunish bosqichi : O‘quvchi matn mazmunini anglab,
asosiy g‘oyani ajrata boshlaydi.
3. Matn asosida xulosa chiqarish bosqichi : O‘quvchi o‘qilgan material
asosida fikr yuritadi, xulosa chiqaradi va o‘z fikrini ifodalaydi.
Bu bosqichlarda o‘qituvchining roli juda muhim bo‘lib, u o‘quvchilarning
individual xususiyatlarini inobatga olgan holda, turli metod va usullardan
foydalanadi. Masalan, izohli o‘qish, savol-javoblar, matn tahlili kabi usullar
o‘quvchilarning ongli o‘qish malakasini rivojlantirishda samarali hisoblanadi.
6

Shuningdek, ongli o‘qish o‘quvchilarning savodxonligi va nutq rivojiga bevosita
ta’sir qiladi. Matnni tushunib o‘qish orqali o‘quvchilar yangi so‘zlar, iboralar va
grammatik tuzilmalarni o‘zlashtiradilar, bu esa ularning lug‘at boyligini oshiradi.
Shuningdek, ongli o‘qish o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi, ular
matn asosida tahlil qilish, xulosa chiqarish va o‘z fikrini ifodalashni o‘rganadilar.
Ongli o‘qish malakasini rivojlantirishda o‘qituvchining metodik yondashuvi,
darsliklar va qo‘llanmalarning sifatli bo‘lishi, o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini inobatga olish kabi omillar muhim ahamiyatga ega. Shu sababli,
boshlang‘ich ta’limda ongli o‘qish malakasini shakllantirishga alohida e’tibor
qaratilishi lozim.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ongli o‘qish malakasini shakllantirish va
rivojlantirish — bu murakkab, ammo izchil metodik yondashuvni talab qiladigan
pedagogik jarayondir. Ushbu jarayon o‘quvchilarda o‘qish texnikasi, fikrlash
qobiliyati, tushunish, xulosa chiqarish, ifodali o‘qish hamda matnga estetik
munosabat bildirish kabi ko‘nikmalarni birgalikda rivojlantiradi. Ongli o‘qish
malakasini shakllantirishda o‘qishning uch bosqichi asosiy o‘rin egallaydi: ovozli
o‘qish, ichki o‘qish va ifodali o‘qish. Har bir bosqich o‘ziga xos metodik
yondashuv va o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik va fiziologik
imkoniyatlariga mos ravishda amalga oshiriladi.
Ovozli o‘qish bosqichi — bu o‘qish faoliyatining boshlang‘ich va eng
muhim bosqichlaridan biridir. Bu bosqichda o‘quvchi avvalo harflarni tanib
olishni, ularni tovushlarga aylantirishni, tovushlarni bo‘g‘inlarga, so‘zlarga va
so‘zlarni gaplarga birlashtirishni o‘rganadi. O‘qish jarayoni tovush chiqarish orqali
amalga oshiriladi, bu esa o‘quvchiga o‘zining o‘qiyotgan matnini eshitish, anglash
va xotirada saqlab qolishga yordam beradi. Ovozli o‘qish ayniqsa 1-sinf
o‘quvchilari uchun muhim bo‘lib, bu orqali ularda fonetik sezgi, fonematik
eshitish, artikulyatsion holatlar shakllanadi. Shuningdek, ovozli o‘qish matn
mazmunini tushunishga dastlabki qadam bo‘ladi. O‘qituvchi bu bosqichda
7

o‘quvchining har bir so‘zni qanday talaffuz qilayotganiga, ularni qanday ohangda
o‘qiyotganiga e’tibor qaratadi.
Keyingi bosqich — bu ichki yoki ichdan o‘qish bosqichidir. Bu bosqichda
o‘quvchi o‘zining aqliy va ichki o‘qish mexanizmlarini ishga soladi. U tovush
chiqarishsiz o‘qishni boshlaydi, bu esa o‘qish tezligini oshiradi, matnni tezroq
tushunish va tahlil qilish imkonini yaratadi. Ichki o‘qish bosqichiga o‘tish uchun
o‘quvchi avval tovushli o‘qishda mahorat hosil qilgan bo‘lishi lozim. Chunki ichki
o‘qish faqatgina o‘qish texnikasi shakllangan, so‘zlarni darhol tanib olish va
anglash ko‘nikmasi mavjud bo‘lgan hollarda samarali kechadi. Bu bosqichda matn
ustida ishlash jarayoni asosan o‘quvchining aqliy faoliyati orqali amalga oshiriladi.
O‘quvchi matnni tahlil qilish, asosiy fikrlarni ajratish, savollarga javob berish,
matndagi faktlar va fikrlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash kabi ko‘nikmalarga ega
bo‘la boshlaydi.
Uchinchi bosqich — ifodali o‘qish bosqichi bo‘lib, bu bosqich
o‘quvchilarning o‘qilgan matnni tushunishi va uni to‘g‘ri ifoda etish qobiliyatini
shakllantirishga qaratilgan. Bu bosqichda o‘quvchilar intonatsiya, pauza, urg‘u va
so‘z ohangiga amal qilib o‘qishni o‘rganadilar. Bu esa o‘qish jarayonini yanada
mazmunli va obrazli qiladi. Ifodali o‘qish nafaqat o‘quvchining talaffuzini, balki
uning nutqiy madaniyatini ham rivojlantiradi. Shu bilan birga, o‘quvchi matnni
o‘qish davomida uning hissiy-estetik jihatlarini anglab, o‘z ichki dunyosida aks
ettira oladi. Bu bosqichda o‘qituvchilar tomonidan dialogik matnlarni
sahnalashtirish, rolli o‘qish, dramatizatsiya, hissiy ifoda orqali o‘qitish metodlari
keng qo‘llaniladi. Har bir bosqichda o‘qituvchi o‘z metodikasini o‘quvchilarning
individual qobiliyati va psixologik holatiga mos ravishda tanlaydi. Masalan,
tovushli o‘qishda ko‘proq fonetik mashqlar, bo‘g‘inli o‘qish, diktantlar, logopedik
topshiriqlar qo‘llanilsa, ichki o‘qish bosqichida savol-javoblar, matn mazmunini
tahlil qilish, grafik sxemalar chizish, asosiy fikrlarni ajratish mashqlari qo‘llaniladi.
Ifodali o‘qish bosqichida esa matn ustida dramatik tahlil, intonatsiyalash, sahna
ko‘rinishlarini yaratish, emotsional o‘qish mashqlari qo‘llanilishi maqsadga
8

muvofiqdir. Zamonaviy boshlang‘ich ta’lim metodikasi ongli o‘qishni
rivojlantirishda interaktiv yondashuvni ilgari suradi. Bu yondashuvda
o‘quvchilarning faol ishtiroki, o‘z fikrini ifodalashi, tengdoshlari bilan bahs-
munozarada qatnashishi, ijodiy fikrlashi va mustaqil tahlilga intilishi
rag‘batlantiriladi. Masalan, klaster usuli, Venn diagrammasi, “fikrlar doirasi”,
“matnga savol berish” texnikalari ongli o‘qishni rivojlantirishda foydalidir.
O‘quvchilar ongli o‘qishga o‘rgana boshlagach, ular boshqa fanlarda ham matnli
axborotni o‘zlashtirishda yuqori natijalarga erishadilar. Chunki har qanday fan o‘z
mohiyatida matnga, tushunchalarga asoslanadi. Ongli o‘qish esa ushbu axborotni
to‘g‘ri anglab, uni amalda qo‘llay olishga xizmat qiladi. Shu boisdan ham
bosqichma-bosqich ongli o‘qish malakalarini shakllantirish boshlang‘ich sinf
pedagogikasining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Bu yo‘nalishda o‘qituvchi,
o‘quvchi va ota-onalar o‘rtasidagi hamkorlik alohida ahamiyat kasb etadi. Uydagi
o‘qish muhitining yaratilishi, ota-onalarning bolani o‘qishga qiziqtirishi, birgalikda
kitob mutolaasi qilish, bolaga savol berib, fikrini so‘rash orqali ongli o‘qish
malakasi yanada mustahkamlanadi.
Ongli o qish — bu nafaqat matnni to g ri va tez o qish, balki uningʻ ʻ ʻ ʻ
mazmunini chuqur anglash, asosiy g oyani tushunish, muhim fikrlarni ajrata olish
ʻ
va o qilgan material asosida xulosa chiqarish qobiliyatidir. Bu jarayon
ʻ
o quvchining fikrlash, tahlil qilish va tushunish faoliyatlarini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilari uchun ongli o qish malakasini shakllantirish,
ʻ ʻ ʻ
ularning keyingi ta lim bosqichlarida muvaffaqiyatli o qishlari uchun mustahkam
ʼ ʻ
poydevor yaratadi. Ongli o qish o quvchilarning savodxonligi va nutq rivojiga
ʻ ʻ
bevosita ta sir qiladi. Matnni tushunib o qish orqali o quvchilar yangi so zlar,
ʼ ʻ ʻ ʻ
iboralar va grammatik tuzilmalarni o zlashtiradilar, bu esa ularning lug at boyligini
ʻ ʻ
oshiradi. Shuningdek, ongli o qish o quvchilarning fikrlash qobiliyatini
ʻ ʻ
rivojlantiradi, ular matn asosida tahlil qilish, xulosa chiqarish va o z fikrini
ʻ
ifodalashni o rganadilar. Nutqiy savodxonlikni rivojlantirishda ongli o qishning
ʻ ʻ
o rni katta. O quvchilar matnni tushunib o qish orqali og zaki va yozma nutqni
ʻ ʻ ʻ ʻ
9

to g ri va ravon ifodalashni o rganadilar. Bu esa ularning muloqot madaniyatiniʻ ʻ ʻ
oshiradi va ijtimoiy faoliyatda muvaffaqiyatli bo lishlariga zamin yaratadi.
ʻ
Shuningdek, ongli o qish o quvchilarning mustaqil fikrlash, muammoli
ʻ ʻ
vaziyatlarni hal etish va ijodiy yondashuvlarini rivojlantiradi. Bu esa ularning
umumiy intellektual salohiyatini oshiradi va kelajakda muvaffaqiyatli shaxs bo lib
ʻ
yetishishlariga yordam beradi. Ongli o qish jarayonida o quvchilar matnni nafaqat
ʻ ʻ
o qish, balki uni tahlil qilish, asosiy fikrlarni ajratish, savollarga javob berish,
ʻ
matndagi faktlar va fikrlar o rtasidagi bog liqlikni anglash kabi ko nikmalarga ega
ʻ ʻ ʻ
bo ladilar. Bu esa ularning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va nutqiy
ʻ
savodxonlikni oshiradi.
Nutqiy savodxonlik — bu nafaqat so zlarni to g ri talaffuz qilish, balki
ʻ ʻ ʻ
ularni to g ri va ravon ifodalash, fikrni aniq va tushunarli bayon qilish
ʻ ʻ
qobiliyatidir. Ongli o qish jarayonida o quvchilar bu ko nikmalarni
ʻ ʻ ʻ
o zlashtiradilar, bu esa ularning nutq madaniyatini oshiradi. O quvchilar matnni
ʻ ʻ
tushunib o qish orqali yangi so zlar va iboralarni o zlashtiradilar, bu esa ularning
ʻ ʻ ʻ
lug at boyligini oshiradi. Lug at boyligi esa o quvchining nutqiy savodxonligini
ʻ ʻ ʻ
oshiradi va uning fikrini aniq va tushunarli ifodalashiga yordam beradi. Ongli
o qish o quvchilarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. O quvchilar matnni
ʻ ʻ ʻ
tahlil qilish, asosiy fikrlarni ajratish, savollarga javob berish, matndagi faktlar va
fikrlar o rtasidagi bog liqlikni anglash kabi ko nikmalarni o zlashtiradilar. Bu esa
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini oshiradi. Ongli o qish o quvchilarning
ʻ ʻ
ijodiy yondashuvlarini rivojlantiradi. O quvchilar matn asosida yangi g oyalar
ʻ ʻ
yaratish, muammoli vaziyatlarni hal etish, o z fikrlarini ifodalash kabi ijodiy
ʻ
faoliyatlarni amalga oshiradilar. Bu esa ularning ijodiy salohiyatini oshiradi. Ongli
o qish o quvchilarning umumiy intellektual salohiyatini oshiradi. O quvchilar
ʻ ʻ ʻ
matnni tushunib o qish, tahlil qilish, asosiy fikrlarni ajratish, savollarga javob
ʻ
berish, matndagi faktlar va fikrlar o rtasidagi bog liqlikni anglash kabi
ʻ ʻ
ko nikmalarni o zlashtiradilar. Bu esa ularning umumiy intellektual salohiyatini
ʻ ʻ
oshiradi. Ongli o qish o quvchilarning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga ta sir qiladi.
ʻ ʻ ʼ
10

O quvchilar matnni tushunib o qish, tahlil qilish, asosiy fikrlarni ajratish,ʻ ʻ
savollarga javob berish, matndagi faktlar va fikrlar o rtasidagi bog liqlikni anglash
ʻ ʻ
kabi ko nikmalarni o zlashtiradilar. Bu esa ularning kelajakdagi
ʻ ʻ
muvaffaqiyatlariga ta sir qiladi. Shu boisdan ham boshlang ich sinflarda ongli
ʼ ʻ
o qish malakasini shakllantirishga alohida e tibor qaratilishi, bu jarayonda
ʻ ʼ
zamonaviy metodlar va innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanilishi
zarur.
1.2. Ongli o qishni shakllantirishda interfaol metodlarning o rni
ʻ ʻ
Interfaol metodlar — bu o‘quvchilarning faol ishtirokini ta'minlaydigan,
ularning fikrlash, izlash, tahlil qilish va ijodiy yondashuvlarini rivojlantiradigan
o‘qitish usullaridir. Bu metodlar o‘quvchilarning darsga qiziqishini oshiradi, ularni
o‘qish jarayoniga faollashtiradi va ongli o‘qishni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Interfaol metodlar, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun samarali bo‘lib,
ularning o‘qish va nutq ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Quyida “Xato top”, “Almashinish”, “Kungaboqar”, “Baliq ovi” kabi metodlarning
ongli o‘qishni rivojlantirishdagi o‘rni, ularning samaradorligini oshirish uchun
tavsiyalarni batafsil ko‘rib chiqamiz.
“ Xato top ” metodining o‘quvchilar ongli o‘qishini rivojlantirishdagi
roli . “Xato top” metodi o‘quvchilarning o‘qish jarayonidagi faolligini oshiradigan
va ularning diqqatini matnning grammatik, orfografik yoki stilistik jihatlariga
qaratadigan samarali metodlardan biridir. Bu metodda o‘quvchilar o‘qilgan
matndagi xatolarni topishga undaladi, bu esa ularni nafaqat matnni tez o‘qishga,
balki uni chuqurroq tushunishga ham yordam beradi. O‘quvchilar matnni o‘qish
jarayonida har bir so‘z va iboraga e’tibor qaratishadi, chunki xatolarni aniqlash
uchun matnni diqqat bilan tahlil qilish zarur. Bu jarayon o‘quvchilarning tilni aniq
va to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi, chunki ular o‘zlari
xatolarni topganida, bu xatolarni to‘g‘rilashda yanada ehtiyotkor bo‘lishadi.
O‘quvchilarni xatolarni topishga undash orqali, ular faqat o‘qishning texnik
11

aspektlarini emas, balki uning ma’no va mazmunini ham to‘g‘ri tushunishga
harakat qiladilar. Bu esa o‘quvchilarning ongli o‘qish qobiliyatini shakllantirishda
muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarga matnni tahlil qilish va undagi xatolarni
aniqlash vazifasini topshirish, ularda o‘z fikrlarini izohlash va izlanishlar qilishni
rivojlantiradi. Bu metod o‘quvchilarning matnni nafaqat yuzaki, balki chuqurroq
o‘rganishga, tahlil qilishga va aniqlangan xatolarni to‘g‘rilash orqali tilni
yaxshilashga imkon beradi. “Xato top” metodining yana bir muhim jihati shundaki,
u o‘quvchilarni o‘z xatolarini tan olish va ularni tuzatishga undaydi, bu esa
ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. O‘quvchilar bu jarayon orqali
o‘z xatolarini anglaydilar va ularni qanday tuzatish kerakligini o‘rganadilar, bu esa
o‘z navbatida, ular uchun foydali bilim va ko‘nikmalarni taqdim etadi.
Metodning samaradorligini oshirish uchun bir qator tavsiyalar mavjud.
Birinchidan, matnlarni qiziqarli va o‘ziga jalb etadigan qilib tanlash muhimdir.
O‘quvchilarni xatolarni topish uchun motivatsiya yaratish maqsadida, ular
o‘qiydigan matnlar turli janrlarda bo‘lishi kerak. Masalan, hikoyalar, maqolalar,
po‘latlar yoki fantastik asarlar tanlansa, bu o‘quvchilarda yangi bilimlarni
o‘zlashtirish va tahlil qilish qobiliyatini oshiradi. Shu bilan birga, matnning
qiziqarli bo‘lishi o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularni faol
ishtirok etishga undaydi. Shuningdek, matnni murakkab qilish orqali o‘quvchilarga
yanada ko‘proq e’tibor va tahlil qilish talab qilinadi, bu esa ularning ongli o‘qish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
Ikkinchidan, o‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, har bir guruhga bir xil
matn berib, ular xatolarni topish vazifasini topshirish mumkin. Bu o‘quvchilarning
bir-birlariga yordam berishiga va o‘zaro fikr almashishiga imkon yaratadi.
Guruhlar o‘rtasidagi fikr almashish jarayoni o‘quvchilarning o‘zaro o‘rganishiga
yordam beradi va bir-birining fikrlarini tinglash orqali ko‘proq bilishga yordam
beradi. Bu metod orqali o‘quvchilar nafaqat xatolarni aniqlashni o‘rganadilar, balki
bir-biriga yordam berish orqali jamoaviy ish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradilar.
O‘quvchilar guruhlarda faol ishtirok etishadi, fikrlarini bildirishadi va birgalikda
12

xatolarni tuzatish usullarini o‘rganadilar. O‘quvchilarga xatolarni topishda yordam
beradigan ko‘rsatmalarni berish ham samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Masalan, o‘qituvchi matndagi xatolarni topishda qaysi jihatlarga e’tibor qaratish
kerakligini ko‘rsatishi mumkin. Bu o‘quvchilarga matnni yanada to‘g‘ri va
samarali tahlil qilishga yordam beradi. Ko‘rsatmalarni berish o‘quvchilarni aniq
yo‘l-yo‘riq bilan o‘qish va tahlil qilishga undaydi. O‘quvchilar bunday
ko‘rsatmalar yordamida matnni izchil va tizimli ravishda o‘rganishga harakat
qilishadi.
Shu bilan birga, “Xato top” metodining samaradorligini oshirish uchun
o‘qituvchi o‘quvchilarga ularning xatolari to‘g‘risida aniq va to‘liq fikr bildirishi
kerak. O‘quvchilarni xatolarini aniqlaganida ularni to‘g‘ri tahlil qilish va tuzatish
muhimdir. O‘qituvchi xatolarni tuzatish uchun misollar keltirib, o‘quvchilarga
ularning xatolarini qanday to‘g‘rilash kerakligini ko‘rsatishi lozim. Bu
o‘quvchilarga o‘z xatolarini tahlil qilish va o‘zlashtirish imkoniyatini beradi. “Xato
top” metodi, shubhasiz, o‘quvchilarning ongli o‘qish ko‘nikmalarini
rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi. Bu metod o‘quvchilarning matnni
chuqurroq tushunishiga, xatolarni aniqlash va tuzatish qobiliyatlarini oshirishga
yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z xatolarini tan olishga va ularga
tegishli to‘g‘ri yondashuvni topishga o‘rgatadi. Metodning samaradorligini
oshirish uchun matnni qiziqarli va murakkab qilish, o‘quvchilarni guruhlarga
ajratib, ular o‘rtasida fikr almashish jarayonini tashkil etish hamda o‘quvchilarga
aniq ko‘rsatmalar berish zarur. Bu usullar o‘quvchilarning ongli o‘qish va tahlil
qilish ko‘nikmalarini oshiradi, ular o‘z fikrlarini yanada ravon va to‘g‘ri
ifodalashga o‘rgatadi.
“Almashinish” metodining ongli o‘qishdagi roli. “Almashinish” metodi
ongli o‘qish jarayonida o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydigan samarali
pedagogik vositadir. Bu metodda o‘quvchilar o‘qilgan matnni o‘zaro muhokama
qilishga undaladi, ularning fikr va tushunchalari bir-birini to‘ldiradi, va bu jarayon
matnni tushunish darajasini oshiradi. O‘quvchilar bir-birlariga savollar berish
13

orqali matnni chuqurroq tahlil qilishadi, shu bilan birga, matnning turli jihatlarini
o‘zaro bahs-munozara qilish orqali o‘z tushunchalarini aniqlashtiradilar. Bu
metodning maqsadi o‘quvchilarga matnni nafaqat o‘qish, balki uning mazmunini
o‘zaro tahlil qilish va izohlashni o‘rgatishdir. O‘quvchilar o‘z fikrlarini boshqalar
bilan solishtirib, matnni qanday tushunganliklarini baholashadi va o‘zaro
muloqotda bo‘lishadi, bu esa ularning fikr almashish va tanqidiy yondashuv
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. “Almashinish” metodining samaradorligini oshirish
uchun bir qator tavsiyalar mavjud. Birinchidan, o‘quvchilar o‘qilgan matnni
muhokama qilish jarayonida savol-javoblarni tashkil etish juda muhimdir.
O‘qituvchi savollarni qo‘yib, har bir o‘quvchidan matnni qanday tushungani
haqida fikr olish orqali ularning tahlil qilish qobiliyatini oshirishi mumkin.
Savollar o‘quvchilarni matnning turli jihatlariga diqqatini qaratishga undaydi,
ularni matnning asosiy g‘oyasi, uning strukturasi va muallifning niyatlari haqida
chuqurroq o‘ylashga majbur qiladi. O‘quvchilar savollarni javoblayotganda, o‘z
fikrlarini aniq va mantiqan izohlaydilar, bu esa ularning til va nutq savodxonligini
rivojlantiradi.
Ikkinchidan, metodni yanada samarali qilish uchun yangi yondashuvlarni
qo‘llash mumkin. Masalan, matnni ikki guruhga ajratib, bir guruhning pozitsiyasini
boshqa guruhga qarshi qo‘yish orqali ularni tahlil va bahs qilishga undash mumkin.
Bu usul o‘quvchilarga o‘z fikrlarini tizimli ravishda ifodalashga yordam beradi.
Guruhlar o‘rtasida savol-javob, fikr almashish va munozara qilish jarayoni
ularning muloqot madaniyatini oshiradi va bir-birining fikriga nisbatan hurmat va
e’tibor ko‘rsatishga undaydi. Bunday faoliyat orqali o‘quvchilar matnni tahlil
qilishda yangi nuqtai nazarlarni ko‘ra olishadi va o‘zlarining tushunchalarini
yanada aniqlashtirishga imkon topadilar. O‘quvchilarni o‘qilgan matnni izohlar
bilan ta’minlashga undash mumkin. Bu orqali ular matnni yanada chuqurroq
tushunib, matnning ko‘proq qatlamlarini ochib berishlari mumkin. Matnni izohlar
bilan boyitish, uning tarkibini yanada boyitadi va o‘quvchilarga aniqroq tasavvur
14

hosil qilishda yordam beradi. Bunday yondashuv o‘quvchilarning muammoli
vaziyatlarni hal etish va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Metodning samaradorligini oshirishda o‘qituvchining rolini ham alohida
ta’kidlash lozim. O‘qituvchi darsda muhokama va almashinish jarayonini
boshqarib, o‘quvchilarga faqat bir-birining fikrlarini tinglashni emas, balki bu
fikrlarni mantiqan tahlil qilishni va tanqidiy yondashishni ham o‘rgatishi zarur.
O‘qituvchi o‘quvchilarga savollarni to‘g‘ri va samarali shakllantirishni, o‘z
fikrlarini ishonch bilan ifodalashni va boshqalarni hurmat qilishni o‘rgatish orqali
metodning samaradorligini oshirishi mumkin. “Almashinish” metodining
samaradorligi shundaki, u o‘quvchilarni matnni nafaqat o‘qish, balki uning
mazmunini chuqurroq tahlil qilishga, bir-birining fikrini tinglashga va o‘z fikrlarini
ishonch bilan ifodalashga o‘rgatadi. O‘quvchilar o‘zaro fikr almashish orqali tahlil
qilish va muloqot madaniyatini rivojlantiradilar. Metodning samaradorligini
oshirish uchun savol-javoblarni tashkil etish, yangi metodlarni qo‘llash, izohlar
bilan boyitish va o‘qituvchining faol yordami orqali bu jarayonni tizimli ravishda
boshqarish zarur. Bu usullar o‘quvchilarning ongli o‘qish ko‘nikmalarini
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.
“Kungaboqar” metodining ongli o‘qishda o‘rni. “Kungaboqar” metodi
o‘quvchilarning ongli o‘qish jarayonida samarali ishlaydi, chunki u diqqatni
jamlashga va matnni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bu metodda
o‘quvchilarga o‘qilgan matn bo‘yicha savollar yoki topshiriqlar beriladi. Har bir
savolga javob berish jarayonida o‘quvchilar matnni qayta tahlil qilishadi, o‘z
nuqtai nazarlarini izohlaydilar va matnning mazmunini chuqurroq anglash
imkoniga ega bo‘ladilar. O‘quvchilarning fikrlarini o‘zaro muhokama qilish va
tahlil qilish ularning intellektual rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Bu jarayon
nafaqat matnni o‘qishning samaradorligini oshiradi, balki o‘quvchilarning fikrlash
va tahlil qilish qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
Metodning samaradorligini oshirish uchun bir nechta tavsiyalarni amalga
oshirish mumkin:
15

1. Kreativ savollar berish : “Kungaboqar” metodini yanada samarali qilish
uchun savollarni kreativ va fikrlarni chuqurroq rivojlantiruvchi tarzda tuzish zarur.
Savollarni o‘quvchilarga o‘z nuqtai nazarlarini ifodalashga undovchi tarzda so‘rash
kerak. Masalan, "Matndagi asosiy g‘oyani qanday tushunasiz?" yoki "Muallifning
fikrini qanday izohlay olasiz?" kabi savollar o‘quvchilarning fikrini
chuqurlashtiradi.
2. Matnni bir necha marta o‘qish : O‘quvchilarni matnni bir necha marta
o‘qishga undash ham juda muhimdir. Birinchi o‘qishda ular matnning umumiy
mazmunini anglab olishadi, ikkinchi o‘qishda esa yanada chuqurroq fikr
yuritishadi. Har bir o‘qishda o‘quvchilarga yangi savollar berish orqali ular
matndan yanada ko‘proq ma'lumot olishlari mumkin. Bu jarayon o‘quvchilarning
matnni tushunish darajasini oshiradi va ular uchun matnni yaxshiroq anglash
imkoniyatini yaratadi.
3. Birinchi savollarga javob berishdan keyin ikkinchi darajali savollarni
qo‘yish : O‘quvchilar dastlabki savollarga javob berganidan so‘ng, ikkinchi darajali
savollarni qo‘yish orqali ular matnni yanada chuqurroq tahlil qilishlariga yordam
berish mumkin. Masalan, "O‘quvchi o‘z nuqtai nazarini qanchalik asoslay oladi?"
yoki "Uning fikrini o‘z hayotingiz bilan qanday bog‘lash mumkin?" kabi savollar,
o‘quvchilarning fikrlarini rivojlantirishga yordam beradi.
“Kungaboqar” metodi, shuningdek, o‘quvchilarning matnni anglash va tahlil
qilishda faolligini oshiradi. Bu metodning samaradorligini oshirish uchun darsda
kreativ va interfaol yondashuvlarni qo‘llash, o‘quvchilarga izoh berishga imkon
yaratish, va matnni bir nechta marta o‘qishga undash juda muhimdir. Shuningdek,
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini izohlash va matnni chuqurroq anglash imkonini berish
ularning umumiy ta'lim jarayoniga qo‘shimcha yordam beradi.
“Baliq ovi” metodining ongli o‘qishdagi o‘rni. “Baliq ovi” metodi
o‘quvchilarning matnni tahlil qilish va o‘z fikrlarini izohlash qobiliyatini
rivojlantirishda muhim o‘rinni egallaydi. Ushbu metodda o‘quvchilar matndan
o‘zlari uchun muhim bo‘lgan qismlarni ajratib olib, ularni baholashadi. Bu jarayon
16

o‘quvchilarga matnning asosiy g‘oyalarini tanib olish, uni tahlil qilish va o‘z
nuqtai nazarlarini ifodalashda yordam beradi. O‘quvchilar matndan faqat ma'lumot
olish bilan cheklanmay, balki o‘zlari uchun dolzarb va qimmatli bo‘lgan fikrlarni
ajratib ko‘rsatadilar, bu esa ularning tahlil qilish va fikr yuritish qobiliyatini
mustahkamlaydi.
Metodning samaradorligini oshirish uchun quyidagi tavsiyalarni amalga
oshirish mumkin:
1. Jurnal tutish : O‘quvchilarga matnni o‘qish jarayonida o‘zlari uchun
muhim bo‘lgan fikrlarni yoki iqtiboslarni yozib borishlarini tavsiya qilish. Bu
ularning diqqatini matnning asosiy g‘oyalari va fikrlariga qaratishga yordam
beradi. Shuningdek, bu jarayon o‘quvchilarning izlanish va tahlil qilish
qobiliyatlarini rivojlantiradi, chunki ular matnni nafaqat o‘qib chiqadilar, balki har
bir qismini o‘ylab, eslab qolishadi va unga muvofiq ravishda o‘z fikrlarini yozib
borishadi.
2. Muammo yechish : Matnda keltirilgan masalalar yoki muammolarni
tanlab, o‘quvchilarga yechim izlashni topshirish. Bu usul o‘quvchilarning ijodiy
fikrlash va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini oshiradi. O‘quvchilar, matndagi
mavzu yoki g‘oya orqali yuzaga keladigan muammolarni aniqlab, ularni yechish
uchun turli yechimlar topishadi. Bu metod o‘quvchilarga mustaqil fikrlash,
mantiqiy xulosalar chiqarish va muammolarni samarali hal qilishda yordam beradi.
“Baliq ovi” metodi, o‘quvchilarni matnni chuqur tahlil qilishga undab,
ularning fikrlarini izohlay olish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu metod nafaqat
matnni tushunishga yordam beradi, balki o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq va
mantiqiy tarzda ifodalashni ham o‘rgatadi.
Interfaol metodlar o‘quvchilarda darsga bo‘lgan qiziqishni oshirishning
samarali usullaridan biridir. Bu metodlar o‘quvchilarni faollashtiradi, ularni o‘qish
jarayoniga jalb etadi va ularning ongli o‘qishga bo‘lgan qiziqishini yanada
kuchaytiradi. O‘quvchilarni doimiy ravishda faollashtirish va ularni o‘z fikrlarini
ifodalashga undash, ularning darsga bo‘lgan munosabatini sezilarli darajada
17

o‘zgartiradi. Interfaol metodlar o‘quvchilarning fikrlarini, bilim va ko‘nikmalarini
yaxshilashga yordam beradi. O‘quvchilarni faollashtirishda ushbu metodlar
yordamida turli xil o‘quv faoliyatlari, masalan, guruh ishlari, muhokamalar, va
o‘yinlar tashkil etish mumkin. Bunday faoliyatlar o‘quvchilarning muloqot
qobiliyatlarini rivojlantiradi, ularning diqqatini to‘g‘ri yo‘naltiradi va darsga
bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi. Samaradorlikni oshirish uchun bir qator metodlar
qo‘llanilishi mumkin. Darsda o‘yin elementlarini qo‘llash orqali o‘quvchilarning
darsga bo‘lgan qiziqishini oshirish mumkin. Masalan, o‘quvchilarni raqobatga
kirgizish va yutuqlarni e'tirof etish darsga bo‘lgan qiziqishni oshiradi.
Gamifikatsiya o‘quvchilarga darsni qiziqarli va interfaol tarzda o‘tkazishga
yordam beradi. O‘quvchilarning o‘zaro raqobatlashishi va bir-birlariga yordam
berishi o‘qish jarayonini yanada jozibali qiladi. Bundan tashqari, interfaol
metodlarni bir-biri bilan birlashtirib, o‘quvchilarning diqqatini saqlash va darsni
qiziqarli qilish mumkin. Misol uchun, “Xato top” metodini “Almashinish” metodi
bilan birlashtirish orqali o‘quvchilarni faollashtirish mumkin. O‘quvchilar bir-
birlarining fikrlarini tinglash, tahlil qilish va o‘z nuqtai nazarlarini baham ko‘rish
orqali o‘z bilimlarini yanada chuqurlashtiradilar. Shuningdek, bu metodlar
o‘quvchilarga matnni faqat o‘qish emas, balki uning mazmunini o‘zaro tahlil qilish
va izohlashni o‘rgatadi. Kreativ savollar berish, “Kungaboqar” metodini samarali
qilish uchun savollarni kreativ tarzda tuzish kerak. Savollar matnni faqat yuzaki
tushunishga qaratilmasdan, o‘quvchilarni chuqurroq fikrlashga undashi lozim.
Matnni bir necha marta o‘qish, o‘quvchilarni matnni bir necha marta o‘qishga
undash, ular savollarga javob berishda matndan yanada ko‘proq ma'lumot
olishlariga yordam beradi. O‘quvchilarni matnni o‘qish jarayonida muhim fikrlarni
yozib borishga undash. Bunda ularning izlanish va tahlil qilish qobiliyatlari
rivojlanadi. Matndagi masalalarni tanlab, o‘quvchilarga yechim izlashni topshirish.
Bu usul ularning ijodiy fikrlash va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini
oshiradi. Interfaol metodlar yordamida o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini
oshirish mumkin. Ular o‘quvchilarning faollashuvi, ijodiy yondashuvi va
18

o‘rganilgan materialni chuqurroq anglashlariga yordam beradi. O‘quvchilarni
doimiy ravishda faollashtirish va ularni o‘z fikrlarini ifodalashga undash, ularning
darsga bo‘lgan munosabatini sezilarli darajada o‘zgartiradi.
1.3. Ongli o qishni ta minlashda muammoli o qitish metodining roliʻ ʼ ʻ
Muammoli o‘qitish metodi o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish va ularni faollashtirishda samarali yondashuvlardan biridir. Ushbu
metodning mohiyati o‘quvchilarga muammolarni ilgari surish, turli xil vaziyatlarni
tahlil qilish va ularga yechim topish imkoniyatini berishdan iboratdir. Bu usul,
o‘quvchilarga faqat tayyor bilimlarni berish bilan cheklanmay, balki o‘z bilimlarini
amaliyotda qo‘llashga yordam beradi. Muammoli o‘qitish, o‘quvchilarga mustaqil
fikrlash, qarorlar qabul qilish va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini
rivojlantirishga yordam beradi.
Muammoli o‘qitish metodining mohiyati va boshlang‘ich sinfga
moslashtirish: Muammoli o‘qitish metodi o‘quvchilarning faolligini oshiradi,
chunki ularni muammoni hal qilishga undaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
uchun bu metodni qo‘llashda, o‘qituvchilar oddiy va kundalik hayotdan misollar
keltirib, ular orqali muammolarni ochib beradilar. Bunday usul yordamida
o‘quvchilar o‘zlarining ijodiy fikrlashlarini va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini
rivojlantiradilar. Muammoli o‘qitish metodi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun,
o‘qish, matematika va boshqa fanlar bo‘yicha o‘rganilayotgan mavzularni
19

amaliyotda qo‘llashga imkon beradi. Muammoli vaziyatlar, o‘quvchilarni
masalalarni hal qilishga undaydi. Masalan, matematika darsida, o‘quvchilarga
murakkab matematik masala berib, ularni yechish uchun turli yo‘llarni topishga
chaqirish mumkin. Bu o‘quvchilarni nafaqat matematik masalalarni, balki har xil
mantiqiy muammolarni hal qilishga ham o‘rgatadi. O‘quvchilar, muammoli
vaziyatlarni tahlil qilish orqali o‘zlarining mantiqiy fikrlashlarini rivojlantiradilar.
Muammoli vaziyatlar orqali o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish: Muammoli vaziyatlar o‘quvchilarni fikrlashga majburlaydi, chunki
ular o‘rganilayotgan mavzu bilan bog‘liq biror muammoni hal qilish uchun turli xil
fikrlarni va yechimlarni qidirishadi. Bu o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, tahlil
qilish va o‘z qarorlarini qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Muammoli
vaziyatlar o‘quvchilarga o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llashga yordam beradi va
ular uchun yanada qiziqarli va foydali bo‘ladi. Misol uchun, o‘quvchilarga
o‘zlarining hayotiy tajribalariga asoslangan masalalarni taklif qilish, ularni bu
masalalarga yechim izlashga undaydi. Bu usul o‘quvchilarning ijodiy
yondashuvini rivojlantiradi va ular o‘z qarorlarini mustaqil ravishda qabul qilishga
o‘rgatadi.
Metodning amaliy qo‘llanilishi va natijalari: Muammoli o‘qitish
metodining amaliy qo‘llanilishi o‘quvchilarning fikrlash ko‘nikmalarini
rivojlantirishda samarali natijalar beradi. Bu metodni qo‘llash orqali o‘quvchilar
o‘zlarining bilimlarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Dars
davomida muammolarni hal qilish orqali, o‘quvchilar faqat nazariy bilimlarni
emas, balki ularni hayotda qo‘llash qobiliyatini ham oshiradilar. Metodning amaliy
qo‘llanilishida o‘quvchilar o‘zlarining ijodiy va mantiqiy fikrlashlarini
rivojlantiradilar. O‘quvchilarni masalalarni yechishga undash, ularni darsga jalb
qiladi va o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Masalan,
boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga "Agar siz katta shahar hokimi bo‘lsangiz,
qanday qilib shaharni yanada yaxshi qilish mumkin?" kabi savollar berilishi
mumkin. Bu kabi savollar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini ifodalashga imkon beradi va
20

ularning ijodiy fikrlashlarini rivojlantiradi. Amaliy qo‘llanilishida, metod
o‘quvchilarning bir-biri bilan muloqot qilishiga va o‘zaro fikr almashishiga
yordam beradi. O‘quvchilar bir-birlariga savollar berishadi, fikrlarni tahlil qilishadi
va birgalikda yechimlar topishga harakat qilishadi. Bu metodning natijasida
o‘quvchilar nafaqat bilimlarni o‘zlashtiradilar, balki o‘z fikrlarini boshqalarga
tushuntirish, mantiqiy fikrlash va qaror qabul qilish kabi qobiliyatlarni ham
rivojlantiradilar.
Muammoli o‘qitish metodi o‘quvchilarning ongli o‘qishini ta'minlashda
muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar o‘qish jarayonida faqat ma'lumot olish emas,
balki o‘zlarini muammolarni hal qilish jarayonida faol ishtirok etishga undaydi. Bu
usul, o‘quvchilarga o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llashni o‘rgatadi va ularni
fikrlashga, tahlil qilishga va ijodiy qarorlar qabul qilishga majburlaydi. Natijada,
muammoli o‘qitish metodini qo‘llash o‘quvchilarning bilimlarini chuqurlashtiradi
va ularning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
II-BOB. AMALIY TAJRIBA VA ONGLI O QISHNI RIVOJLANTIRISHʻ
USULLARI
2.1. O quvchilarni ongli o qishga yo naltirishda pedagogik texnologiyalarning
ʻ ʻ ʻ
ahamiyati
Pedagogik texnologiyalar o‘quvchilarning ongli o‘qish jarayonida ularga
yordam beradi, chunki ular darsda o‘quvchilarni faollashtiradi, mustaqil
fikrlashlarini rivojlantiradi va o‘qish jarayonini interaktiv qiladi. Pedagogik
texnologiyalarning samaradorligi o‘quvchilarga ko‘proq bilib olish imkoniyatini
taqdim etadi. Bu metodlar o‘quvchilarga bilimlarni yanada chuqurroq tushunish,
tahlil qilish, va mustahkamlash imkonini beradi. Shuningdek, texnologiyalar
yordamida darsda o‘quvchilarning diqqatini jamlash va faol ishtirok etishlarini
ta'minlash mumkin.
Pedagogik texnologiyalar orqali dars samaradorligini oshirish.
Pedagogik texnologiyalar o‘quvchilarning darsdagi faolligini oshirishda juda
muhim rol o‘ynaydi. Texnologiyalar yordamida o‘quvchilar yangi ma'lumotlarni
21

tushunish va o‘zlashtirishda yordam oladilar. Masalan, o‘quvchilarga interaktiv
taqdimotlar, onlayn platformalar, video materiallar, raqamli o‘yinlar va
simulyatsiyalar taqdim etilishi mumkin. Bu texnologiyalar o‘quvchilarga o‘qish
jarayonining turli bosqichlarini osonlashtiradi. O‘quvchilar texnologiyalardan
foydalanish orqali o‘quv jarayonida interaktiv ravishda qatnashadilar va bu orqali
o‘z bilimlarini yanada mustahkamlashadi. Misol uchun, taqdimotlar va videolar
orqali o‘quvchilarga matnning vizual tavsifi beriladi, bu esa matnni tushunishni
osonlashtiradi. Shuningdek, raqamli platformalarda o‘quvchilarning o‘z-o‘zini
baholash imkoniyatlari mavjud, bu ularning bilimlarini mustahkamlashga yordam
beradi. Bundan tashqari, pedagogik texnologiyalar yordamida o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini ifodalash imkoniyati yaratish mumkin. Onlayn darslar va forumlar
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini izohlash va boshqalar bilan fikr almashish imkonini
beradi. Bu o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashini rivojlantiradi va ularni mustaqil
fikrlashga undaydi. Onlayn testlar va masalalarni yechish orqali o‘quvchilar o‘z
bilimlarini sinab ko‘rishlari mumkin. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning
bilimlarining darajasini baholash va tuzatishlarni kiritish imkonini beradi.
Pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning yana bir samarali usuli o‘quvchilarga o‘z-
o‘zini baholash imkoniyatini yaratishdir. Shunday qilib, o‘quvchilar o‘z bilimlarini
mustahkamlash va o‘zlarining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. Mustaqil ravishda ishlash, o‘quvchilarga o‘z fikrlarini boshqalar
bilan baham ko‘rishga va o‘z bilimlarini yanada chuqurroq tushunishga yordam
beradi. Texnologiyalar yordamida o‘quvchilar o‘qish jarayonida faqat passiv
ravishda ishtirok etmasdan, o‘z bilimlarini doimiy ravishda sinab ko‘rishlari
mumkin. O‘quvchilarga o‘z bilimlarini va fikrlarini ifodalash imkoniyatini berish,
ularni o‘qish jarayoniga yanada qiziqtiradi va o‘zlarining bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi.
Innovatsion yondashuvlar yordamida o quvchilarning mustaqilʻ
fikrlashini rivojlantirish. Innovatsion pedagogik texnologiyalar yordamida
o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish mumkin. Innovatsion
22

texnologiyalar, masalan, raqamli o‘quv platformalari, interaktiv o‘yinlar va
simulyatsiyalar yordamida o‘quvchilarni o‘z bilimlarini o‘rganishga va tahlil
qilishga rag‘batlantirish mumkin. Shunday qilib, texnologiyalar o‘quvchilarning
tanqidiy fikrlashini rivojlantiradi va ularga o‘z bilimlarini mustahkamlashga
yordam beradi. Innovatsion texnologiyalar yordamida o‘quvchilarga o‘z-o‘zini
baholash va o‘zlarini tahlil qilish imkoniyati yaratish mumkin. O‘quvchilarga turli
xil masalalarni hal qilishda texnologiyalar yordamida masalalarni yechishga
undash, o‘z fikrlarini ifodalash va natijalarini tahlil qilishni o‘rgatadi. Bu
o‘quvchilarning mustaqil fikrlashlarini rivojlantirish va bilimlarini
mustahkamlashga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilarga o‘z bilimlarini sinab
ko‘rish imkoniyatini yaratadigan onlayn testlar va topshiriqlarni berish, ularning
bilimlarini yanada mustahkamlashga yordam beradi.
Texnologiyalarning dars jarayonidagi o rni va natijalari. ʻ Pedagogik
texnologiyalar dars jarayonida o‘quvchilarni faollashtirish va bilimlarini
mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Texnologiyalar yordamida o‘quvchilarga
o‘z bilimlarini kengaytirish va tahlil qilish imkoniyatlari yaratiladi. Shuningdek,
o‘quvchilarga o‘qish jarayonining turli bosqichlarini bajarish uchun
texnologiyalarni qo‘llash osonlashtiradi. Masalan, o‘quvchilar o‘z bilimlarini sinab
ko‘rish uchun turli xil interaktiv testlarni yoki mashqlarni bajarishlari mumkin. Bu,
o‘quvchilarning bilimlarini yanada mustahkamlash va o‘zlarining zaif tomonlarini
aniqlash imkoniyatini beradi. Shuningdek, pedagogik texnologiyalar yordamida
o‘quvchilarning darsdagi ishtirokini kuzatish va baholash ham osonlashadi.
O‘quvchilarga o‘qish jarayonida o‘zlarini baholash imkoniyatini berish, ularning
darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi.
O‘qituvchi, shuningdek, dars jarayonini kuzatib, o‘quvchilarning faoliyatini
baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Texnologiyalarning ta'lim jarayoniga qo‘shgan
hissasi, o‘quvchilarning bilimlarining yuqori sifatli bo‘lishini ta'minlaydi va ularni
mustaqil fikrlashga rag‘batlantiradi. Texnologiyalarning ta'lim jarayonida
qo‘llanilishi, o‘quvchilarning diqqatini jamlash va darsga bo‘lgan qiziqishni
23

oshirishga yordam beradi. Texnologiyalar yordamida o‘quvchilarga o‘z bilimlarini
mustahkamlash va ko‘proq bilib olish imkoniyatini yaratish mumkin. Shuningdek,
texnologiyalar o‘quvchilarning faolligini oshiradi va darsga qiziqishni
kuchaytiradi. Shunday qilib, pedagogik texnologiyalar o‘quvchilarning ongli
o‘qishga yo‘naltirilishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
2.2. O qish va yozuv darslarini uyg unlashtirish orqali ongli o qishniʻ ʻ ʻ
rivojlantirish
O‘qish va yozuv o‘rtasidagi uyg‘unlik pedagogik jarayonda o‘quvchilarni
ongli o‘qishga yo‘naltirishda alohida ahamiyatga ega. Eski pedagogik an'analarda,
ayniqsa, XIX asrda va XX asr boshlarida, o‘qish va yozuvni integratsiyalash
pedagogik yondashuvlar orasida muhim o‘rin tutgan. Bu davrda o‘qituvchilar
o‘quvchilarga o‘qish bilan birga, yozish orqali ma'lum bilimlarni mustahkamlashni
maqsad qilganlar. O‘qish va yozuvning uyg‘unligini ta'minlash, o‘quvchilarning
tafakkurini rivojlantirish va ularni matnni nafaqat o‘qish, balki chuqur tahlil
qilishga undashda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. O qish va yozuv darslarini
ʻ
uyg unlashtirish o‘quvchilarning ongli o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirishda
ʻ
muhim rol o‘ynaydi. Bu ikki soha o‘rtasidagi integratsiya o‘quvchilarga matnni
nafaqat o‘qish, balki yozma ravishda ifodalash va tahlil qilishda ham yordam
beradi. Ona tili va husnixat darslarini birlashtirish orqali o‘quvchilarda chiroyli va
ongli yozuv malakalarini shakllantirish mumkin. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarga
24

matnni yaxshiroq tushunish va unga oid o‘z fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalash
imkonini yaratadi.
Ona tili va husnixat darslarini integratsiyalash orqali o quvchilardaʻ
chiroyli va ongli yozuv malakalarini shakllantirish. O‘qish va yozuvni
integratsiyalashning pedagogik yondashuvlariga asoslanib, ona tili va husnixat
darslarida o‘quvchilarga matnni faqat to‘g‘ri o‘qish, balki uni chiroyli yozishga
ham o‘rgatish maqsad qilingan. O‘quvchilarni chiroyli yozishga o‘rgatishda eski
pedagoglar qalam uslublarini, tinish belgilari va yozuvning jozibadorligini
ta'kidlaganlar. Ushbu davrda husnixat darslari matnning estetik jihatini
rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilarga yozuvni faqat muayyan qoidalar
asosida emas, balki o‘z fikrlarini ravon va chiroyli tarzda ifodalashni o‘rgatish
hamda matnni o‘zining badiiy va mantiqiy tuzilishini chuqur tushunish maqsadida
amalga oshirilgan.
.
Ona tili va husnixat darslarini integratsiyalash o‘quvchilarga nafaqat to‘g‘ri
yozish, balki yozuvda ma'lum bir ma'no va mazmunni yaratishni ham o‘rgatadi.
Masalan, ona tili darsida o‘quvchilar matnni o‘qish orqali grammatik qoidalarni
o‘rganadilar, husnixat darslarida esa yozuvni estetik jihatdan to‘g‘ri va chiroyli
qilishga o‘rganadilar. Ushbu ikki sohani uyg‘unlashtirish o‘quvchilarga yozuvda
aniqlik, ravonlik, tushunarlilik va ifoda erkinligini ta'minlashda yordam beradi.
Shuningdek, bu metod yordamida o‘quvchilar matnni nafaqat o‘qib, tushunib,
balki yozishda ham o‘z fikrlarini ifodalashda aniqlik va to‘g‘rilikni o‘rgandilar.
Integratsiya qilishning yana bir foydasi, o‘quvchilarning yozuvda o‘z ifodalarini
chiroyli tarzda bayon etish uchun kerakli vositalarni (masalan, imlo, tinish
belgilari, yozuvning uslubi va boshqalar) o‘rganishdir. Husnixat darslari
o‘quvchilarga yozuvni yaxshilash va chiroyli tarzda ifodalash ko‘nikmalarini
beradi, bu esa matnni nafaqat tushunish, balki o‘quvchilarning yozma
ko‘nikmalarini ham mustahkamlaydi. O‘quvchilarning yozuv malakalarini
25

shakllantirishda, shuningdek, ular o‘z yozganlarini taqdim qilishda ishonch hosil
qiladilar, bu esa ularning umumiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
Yozuv mashqlari orqali o quvchilarning diqqatini oshirish va matnniʻ
tushunishga yo naltirish.
ʻ Yozuv mashqlari o‘quvchilarning diqqatini oshirish va
matnni tushunishga yo‘naltirishda samarali vosita hisoblanadi. O‘quvchilarni
yozish jarayonida diqqatni jamlashga undash, ularning o‘qish va yozish jarayoniga
faol ishtirok etishiga yordam beradi. Yozuv mashqlarini muntazam bajarish
o‘quvchilarni matnni yanada yaxshiroq tushunishga va o‘z fikrlarini aniqlik bilan
ifodalashga rag‘batlantiradi. Yozuv mashqlari o‘quvchilarga, nafaqat yozish
ko‘nikmalarini rivojlantirishda, balki o‘quvchilarni matnni tahlil qilish, undagi
asosiy fikrlarni ajratish, muhim nuqtalarni izohlash kabi ko‘nikmalarni ham
o‘rgatadi. Yozuv mashqlari o‘quvchilarni nafaqat o‘z fikrlarini yozib, aniq
ifodalashga, balki matnni to‘g‘ri tushunishga ham yo‘naltiradi. Bu jarayonda
o‘quvchilar matnni o‘qib, undagi asosiy fikrlarni ajratish va ularni o‘z so‘zlari
bilan ifodalashga harakat qiladilar. Shu tariqa, o‘quvchilar matnning mazmunini
yaxshiroq tushunib, o‘z yozuvlari orqali matnni yanada chuqurroq anglashadi.
Yozuv mashqlari orqali o‘quvchilarning diqqatini jamlash va tahlil qilishga
qaratish, o‘z navbatida, ularning fikrlarini aniqroq va mantiqiyroq ifodalashga
yordam beradi.
Amaliy mashg‘ulotlar va ularning samaradorligi. Amaliy mashg‘ulotlar
o‘quvchilarning o‘zlashtirgan bilimlarini mustahkamlash va ular uchun yangi
ko‘nikmalarni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Amaliy mashg‘ulotlar
orqali o‘quvchilar o‘z bilimi va ko‘nikmalarini amalda qo‘llash imkoniyatiga ega
bo‘ladilar. Bu mashg‘ulotlar o‘quvchilarni nafaqat o‘qish, balki yozuv jarayonida
ham mustahkamlashga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilar o‘z yozuvlari orqali
matnni yozishda yangi elementlarni qo‘llab, o‘z fikrlarini samarali ravishda bayon
etishga o‘rgatiladi. Amaliy mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarning mustaqil
fikrlashlari, matnni tahlil qilishlari va yozuv ko‘nikmalarini rivojlantirishda
yordam beradi. Bu mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarga muayyan yozma
26

topshiriqlarni bajarish orqali o‘z ko‘nikmalarini rivojlantirishga imkoniyat beriladi.
Masalan, o‘quvchilarni turli xil yozuv mashqlarini bajarishga undash, ularning
fikrlarini erkin ifodalashga yordam beradi. Shu bilan birga, amaliy mashg‘ulotlar
o‘quvchilarning diqqatini jamlashga yordam beradi, chunki ularning diqqatini biror
muayyan topshiriqqa qaratish va bu topshiriqni muvaffaqiyatli bajarishga intilish
kerak bo‘ladi. Amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarni o‘z yozuvlari va fikrlarini tahlil
qilishga undaydi, bu esa ularning matnni tushunish va yozuvdagi aniq fikrlarni
ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarga o‘z
bilimlarini sinovdan o‘tkazish va mustahkamlash imkoniyatini beradi. Bu jarayon
o‘quvchilarning o‘zgarishlarni kuzatish va yirik ma'lumotni o‘zlashtirishga yordam
beradi. O‘quvchilarga yozma topshiriqlarni bajarish, matnlarni tahlil qilish va
ularni yozma tarzda ifodalash imkoniyatlarini yaratish, ularning darsga bo‘lgan
qiziqishini oshirish va ongli o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali
hisoblanadi. Amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarga o‘z bilimi va ko‘nikmalarini
mustahkamlash, hamda ularga matnni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
2.3. O quvchilarning og zaki nutqini rivojlantirish orqali ongli o qishniʻ ʻ ʻ
mustahkamlash
O‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirish, ular uchun ongli o‘qishni
mustahkamlashning asosiy yo‘llaridan biridir. Og‘zaki nutq o‘quvchilarning
fikrlash, tahlil qilish, muloqot qilish va o‘z fikrlarini aniq va lo‘nda ifodalash
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Ayniqsa, ona tili va boshqa fan
darslarida og‘zaki nutqni rivojlantirish orqali o‘quvchilar matnni nafaqat o‘qish,
balki uni tahlil qilish va fikrlarini tushunarli tarzda izohlashni o‘rganadilar. Bu
jarayon, o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va matnni anglashda
yanada chuqurroq yondashishni ta'minlaydi. Og‘zaki nutqni rivojlantirish
o‘quvchilarni o‘qish jarayonida faollashtiradi va matnni anglashga yordam beradi.
O‘quvchilar matnni o‘qiganidan so‘ng, uni tahlil qilish va o‘z fikrlarini og‘zaki
tarzda ifodalash orqali matnni yanada chuqurroq tushunadilar. Bu jarayon
27

o‘quvchilarning diqqatini jamlashga yordam beradi va ular matndagi asosiy
fikrlarni ajratib ko‘rsatishga, o‘z fikrlarini ifodalashda yanada aniqroq bo‘lishga
o‘rganadilar. Og‘zaki nutqning rivojlanishi, shuningdek, o‘quvchilarga o‘z nuqtai
nazarlarini boshqalar bilan muloqotda tushunarli tarzda ifodalashni o‘rgatadi, bu
esa ongli o‘qishni yanada samarali qiladi.
O‘quvchilarning nutqiy faolligini oshirish uchun darslarni turli xil metodlar
va yondashuvlar bilan tashkil etish muhimdir. Masalan, o‘quvchilarga muloqot
qilishga imkon beradigan metodlar, guruhli ishlash, fikr almashish va munozara
qilish kabi faoliyatlar orqali ularning og‘zaki nutqini rivojlantirish mumkin.
1. O‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratib, ularga matn asosida savollar yoki
masalalar berish orqali, ularning nutqiy faolligini oshirish mumkin. Bu yondashuv
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini boshqalar bilan bo‘lishishga va fikrlarini mantiqan
izohlashga yordam beradi.
2. O‘quvchilarga matn bo‘yicha munozara qilish yoki fikr almashish
imkoniyatini yaratish, ular o‘rtasida nutqiy faollikni oshiradi. Munozaralar orqali
o‘quvchilar turli nuqtai nazarlarni tushunadilar va o‘z fikrlarini yanada aniq
ifodalashga o‘rganadilar.
3. Dars jarayonida o‘quvchilarga savollar berish, ulardan javob olish va ular
bilan suhbatlashish orqali, o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirish mumkin.
Savol-javoblar o‘quvchilarga o‘qilgan matnni tahlil qilish va o‘z fikrlarini to‘g‘ri
va aniq ifodalashga yordam beradi.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish uchun turli pedagogik metodlar va
texnikalar qo‘llanadi. Quyidagi metodlar o‘quvchilarning og‘zaki nutqini
rivojlantirishda samarali hisoblanadi:
1. O‘quvchilarga aniq mavzu bo‘yicha suhbatlar o‘tkazish, ular o‘z fikrlarini
aniq va lo‘nda ifodalashga o‘rgatadi. Masalan, o‘quvchilarni "Bu matndan qanday
ta'lim olish mumkin?" yoki "Bu matnning asosiy g‘oyasini qanday izohlaysiz?"
kabi savollar bilan suhbatlashishga undash, ularning nutqiy faolligini oshiradi.
28

2. O‘quvchilarni o‘z fikrlarini tezda ifodalashga undaydigan o‘yinlar,
masalan, "kim tezroq javob beradi" yoki "fikrni to‘g‘ri shakllantir" kabi o‘yinlar
orqali nutqni rivojlantirish mumkin. Bunday o‘yinlar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini
tez va aniq ifodalashni o‘rgatadi.
3. O‘quvchilarga matnni o‘qib, uni qisqacha og‘zaki tarzda izohlashni
topshirish, ularning tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu metod
o‘quvchilarga matnni tushunish va uni aniq ifodalash ko‘nikmalarini oshirishga
yordam beradi.
4. O‘quvchilarga turli vaziyatlar bo‘yicha rol o‘ynashni taklif etish, ularga
o‘z fikrlarini og‘zaki tarzda ifodalashda yordam beradi. Masalan, bir o‘quvchi
savol beradi, boshqasi esa javob beradi va boshqa o‘quvchilar matn asosida
fikrlarni izohlashadi. Bu metod o‘quvchilarga muloqot qilish va nutqiy faolligini
oshirishda yordam beradi.
5. O‘quvchilarga ma'lum bir mavzu bo‘yicha qisqacha taqdimot qilish
topshirilishi, ularning nutqiy faolligini oshiradi. Ta'lim jarayonida o‘quvchilar
matnni o‘qib, uni o‘z so‘zlari bilan izohlaydilar va boshqalar bilan muloqotda
bo‘lishga o‘rganadilar. Bu metodlar o‘quvchilarning og‘zaki nutqini
rivojlantirishda o‘quvchilarni faollashtiradi, ularga o‘z fikrlarini aniq va ravon
tarzda ifodalashni o‘rgatadi. Masalan, darslarda guruhli ishlash, munozara qilish va
raqobatli o‘yinlar orqali o‘quvchilar o‘rtasida kommunikatsiya ko‘nikmalari
rivojlanadi. Ushbu metodlar, o‘quvchilarning o‘z fikrlarini ifodalashda ishonch
hosil qilishlariga va o‘qish jarayoniga faol qatnashishlariga yordam beradi.
Natijada, o‘quvchilar nafaqat o‘qish, balki ongli o‘qishni yanada samarali amalga
oshiradilar.
Og‘zaki nutq o‘quvchilarning kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish,
fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalash, va ularning tahlil qilish qobiliyatlarini
shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda og‘zaki
nutqni rivojlantirish o‘quvchilarga o‘z fikrlarini boshqalar bilan to‘g‘ri va aniq
tarzda almashish imkonini beradi. Bu esa, matnni o‘qish va tushunishda yordam
29

beradi va ongli o‘qishga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. O‘quvchilarning og‘zaki nutqi
mustahkam bo‘lgani sayin, ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishi va matnni tahlil
qilishda muvaffaqiyatlari yanada ortadi. Ular matndan muhim ma'lumotlarni
ajratib olish, ularni izohlash va tushuntirishda o‘z fikrlarini aniq va lo‘nda
ifodalashni o‘rganadilar. Bu jarayon ularning fikrlash qobiliyatlarini kuchaytiradi
va o‘qish jarayonini samarali qiladi.
O‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirish, ularning o‘qish
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Agar o‘quvchilar matnni o‘qib bo‘lgach, uni o‘z
so‘zlari bilan izohlash yoki matn bo‘yicha fikr almashish imkoniyatiga ega
bo‘lsalar, bu ularning o‘qishdagi muvaffaqiyatlarini oshiradi. Og‘zaki nutq
o‘quvchilarning matnni yaxshiroq tushunishga, unga munosabat bildirishga va
o‘qilgan materialni amaliyotda qo‘llashga yordam beradi. Og‘zaki nutqning ta'lim
jarayonidagi ahamiyatini yuqori baholash lozim, chunki u o‘quvchilarga matnni
tahlil qilish va muhokama qilish imkoniyatini beradi. Bunda ular turli nuqtai
nazarlarni o‘rganadilar va muhokama orqali o‘z bilimlarini kengaytiradilar. Nutqni
rivojlantirish bilan bog‘liq metodlar o‘quvchilarga o‘qish va yozishni yanada
samarali o‘zlashtirishga yordam beradi.
XULOSA
O qish savodxonligi darslarida ongli o qishni ta minlash usullariʻ ʻ ʼ
o‘quvchilarning fikrlash va o‘qish jarayoniga bo‘lgan munosabatini yaxshilashda
katta ahamiyatga ega. O qish savodxonligi faqat so‘zlarni o‘qish va yozish bilan
ʻ
cheklanmay, matnni chuqur anglash, uning ma'nosini tushunish va talqin qilishni
ham o‘z ichiga oladi. Ongli o qishni ta'minlash, o‘quvchilarga matnning asosiy
ʻ
g‘oyalarini aniqlash, o‘z fikrlarini bildirish va matnni tanqidiy tahlil qilishni
o‘rgatish jarayonidir. O‘quvchilarning ongli o‘qishini ta’minlashda bir nechta
metodlar va texnikalar samarali ishlaydi. Bularga muammoli o‘qitish, interfaol
metodlar, og‘zaki nutqni rivojlantirish, hamda pedagogik texnologiyalarni
integratsiyalash kiradi. Muammoli o‘qitish metodlari o‘quvchilarda tahliliy
fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi, chunki ular o‘z fikrlarini yaratib,
30

masalalarni hal qilishni o‘rganadilar. Interfaol metodlar esa o‘quvchilarni
faollashtirib, ularning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va o‘qish jarayonini
yanada samarali qiladi. Bu metodlar o‘quvchilarni nafaqat o‘qishga jalb etadi,
balki ularning muloqot qilish, fikrlarni izohlash va yangi bilimlarni qabul
qilishdagi qobiliyatlarini ham rivojlantiradi.
O‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirish ham ongli o‘qishni
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Og‘zaki nutq o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq
va lo‘nda ifodalash imkoniyatini yaratadi. Nutqni rivojlantirishning samarali
usullari darslarda guruhli muhokamalar, savol-javoblar va rol o‘ynash kabi
metodlarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Bu metodlar o‘quvchilarning nutqiy
faolligini oshiradi va ularning matnni to‘g‘ri tushunishlariga yordam beradi.
Pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini
rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi. Zamonaviy texnologiyalar yordamida
o‘quvchilarni o‘qish jarayoniga yanada jalb qilish mumkin. Masalan, multimedia
materiallari, interaktiv dasturlar va onlayn resurslar o‘quvchilarga matnni turli
formatlarda o‘rganish va tahlil qilish imkoniyatini beradi. Bu texnologiyalar,
o‘quvchilarning diqqatini jamlashga va o‘qishning samaradorligini oshirishga
yordam beradi.
Ongli o‘qishni ta’minlashda yozma va og‘zaki nutqning uyg‘un ishlashi
zarur. Yozma darslar matnni to‘g‘ri va aniq yozish ko‘nikmalarini rivojlantirishga,
og‘zaki darslar esa o‘quvchilarning fikrlarini to‘g‘ri ifodalashga yordam beradi. Bu
ikkala soha o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini birlashtirib, ularning o‘qishga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, o qish savodxonligi darslarida ongli o qishniʻ ʻ
ta’minlash usullari o‘quvchilarni o‘qishga faol jalb qilish, ularning tahliliy va
kreativ fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu jarayonni
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun o‘qituvchilar zamonaviy metodlar va
texnologiyalardan foydalanishlari zarur. Ongli o‘qishning samarali ta’minlanishi
o‘quvchilarning umumiy bilim darajasini oshiradi, ularning o‘qish ko‘nikmalarini
31

mustahkamlaydi va ularga yangi bilimlarni o‘rganishda muvaffaqiyatlarga erishish
imkoniyatini yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdurahmonov, N. Savodxonlik va uning o‘qishdagi roli . Tashkent: Fan
va texnologiya, 2013. 198 bet.
2. Asimov, I. O‘qish va yozuv: metodik yondashuvlar . Toshkent: O‘qituvchi,
1987. 235 bet.
3. Bahramov, A. Pedagogik texnologiyalar va ularning o‘quv jarayonidagi
o‘rni . Tashkent: Fan va texnologiya, 2015. 276 bet.
4. Bobojonov, S. O‘qish savodxonligini rivojlantirish metodikasi . Buxoro:
Buxoro universiteti nashriyoti, 2018. 210 bet.
5. G‘ulomov, M. Pedagogik texnologiyalarning ta’lim jarayonidagi o‘rni .
Tashkent: "Yangi avlod" nashriyoti, 2014. 250 bet.
32

6. Jumanov, F. O‘quvchilarni ongli o‘qishga yo‘naltirish . Toshkent:
O‘qituvchi, 2021. 198 bet.
7. Karimov, R. Interfaol metodlar va ularning o‘quvchilarga ta’siri .
Samarkand: SamDU nashriyoti, 2020. 224 bet.
8. Rasulov, A. O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish . Tashkent: Xalq ta’limi
vazirligi, 2017. 190 bet.
9. Shukurova, L. O‘qish jarayonida pedagogik texnologiyalar . Buxoro:
Buxoro universiteti, 2016. 185 bet.
10. Tursunov, A. Muammoli o‘qitish metodlari va uning samarasini
oshirish . Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 210 bet.
11. Xusainov, M. O‘qitish metodlarining samaradorligi . Farg‘ona: Farg‘ona
universiteti, 2018. 188 bet.
12. Yusupov, D. O‘qish savodxonligini oshirishda innovatsion metodlar .
Tashkent: Akademnashr, 2019. 240 bet.
13. Xojaev, S. O‘qish va yozuvni integratsiyalash . Andijon: Andijon davlat
universiteti, 2017. 210 bet.
14. Qodirov, S. Pedagogik texnologiyalar: nazariy va amaliy jihatlar .
Toshkent: O‘qituvchi, 2015. 260 bet.
15. Abdullayev, K. O‘quvchilarda mustaqil fikrlashni rivojlantirish .
Samarqand: Samarqand universiteti, 2016. 230 bet.
16. Bozorov, A. O‘qish va yozuvni integratsiyalash orqali ta’lim jarayonini
samarali tashkil etish . Buxoro: Buxoro nashriyoti, 2020. 215 bet.
17. Bobomurodov, T. Innovatsion pedagogik texnologiyalar . Toshkent:
Iqtisodiyot va tahlil, 2014. 190 bet.
18. Shermatov, D. Metodika o‘qish va yozuv : Toshkent: “Nashriyot”
nashriyoti, 2017. 202 bet.
19. Jomiy, H. O‘qish metodikasi va texnologiyalari . Tashkent: O‘qituvchi,
2018. 245 bet.
33

20. Musayev, R. Pedagogik texnologiyalar va yangi metodlar . Samarqand:
Samarqand nashriyoti, 2017. 220 bet.
Internet saytlar:
1. www.edu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligining rasmiy
sayti.
2. www.natlib.uz - O‘zbekiston Milliy kutubxonasi sayti.
3. www.xorazm.uz - Xorazm viloyatining ta’lim bo‘yicha rasmiy sayti.
4. www.tu.edu.uz - Toshkent Universiteti saytida ta’lim resurslari.
5. www.unesco.org - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, Fan va
Madaniyat tashkiloti.
6. www.ziyonet.uz - O‘zbekiston ta’lim resurslari portali.
7. www.qorachol.uz - Qoraqalpog‘iston Respublikasi ta’lim sayti.
8. www.fio.uz - Fanlar akademiyasining ilmiy-ommaviy resurslar sayti.
9. www.tashkent.uz - Toshkent shahrining ta’lim resurslari.
10. www.unicef.org - UNICEFning ta’lim sohasidagi resurslari.
_________________________________________________________ ta’lim
yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________
guruh talabasi __________________________________________________
ning__________________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
34

Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar:________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
chiqara olishi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
35

______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball
______________
Jami ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
36

Sotib olish