• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 40.9KB
Покупки 1
Дата загрузки 25 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni

o’rtasidagi mehnat faoliyati o’rtasidagi aloqalini ko’rsatishi, vatanni himoya qilish hissasini tarbiyalash orqali erishiladi. 2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg’otish. Bola bilimga qiziqmay turib, o’qishga intilmay turib, muvaffaqiyatli o’qiy olmaydi. Birinchi navbatda qiyinchilik bilan o’zlashtirilgan fanlariga nisbatan bolaning qiziqishini uyg’otish kerak. Boladagi o’qish mehnatiga nisbatan, mehnatga nisbatan havas va qiziqish o’qishidagi qiyinchiliklarni yengishga, bilim faoliyatini oshirishga qiziquvchanlik va mustaqilligini kamol topishiga olib keladi. 3. O’quv mehnati madaniyatini oshirish. O’zlashtirishning past bo’lishi aksariyat, o’quv mehnatini sistemali va rejali olib borish iqtidorli bolalarda iqtidorini shakllanishiga olib keladi. Sinf rahbarining va o’qituvchining asosiy vazifasi har bir o’quvchining fikrlashga o’rgatishdan iboratdir. Ayniqsa bolalarda o’qish qiyinchiliklarini yengish, tushunib o’qish va kitob bilan mustaqil ishlash uy vazifalarini bajarishda rioya qilishni olgan bilimlarini, amalda qo’llash kabi bilim olish uchun zarur bo’lgan sifatlarini shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O’quvchilarniyag aqliy va jismoniy taraqqiy etishga madaniyatli bo’lib harakat qilish va hamisha bu haqda g’amxo’rlik qilish lozim. 4. O’quvchilarni o’quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga o’rgatish. O’quv mehnati bilan dam olishni to’g’ri almashtirib borish, tashkiliy ravishda uy vazifalarini bajarish ta’lim samaradorligini oshiradi. O’quvchilar rejimga itoat etishlarini o’qituvchi, sinf rahbari va ota-onalar muntazam ravishda nazorat qilib borishlari kerak. SHu yo’l bilan ularni muvaffaqiyatli o’qishga, o’quv mehnatada saramjonlikka o’rgatish mumkin. 5. Sinfda o’qish jarayonida o’rtoqlarga yordam uyushtirish. O’rtoqlarga o’zaro yordam, sinfda ulgurmovchilikni, ikki yillikni va maktabni tashlab ketish hollarining oldini olishga yordam beradi. SHu bilan birga sinfda o’rtoqlik do’stlik va bir jamoa bo’lib shakllanishiga olib keladi. 6. Sinf o’quvchilari bilan alohida bo’lishi va yaxshi hamkorlik. 16 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil o’zbekistonning siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy yo’nalishlarini rivojlantirishda va demokratik, insonparvarlik jamiyatini qurishda xalq ta’limi tizimini takomillashtirish, ayniqsa, boshlang’ich ta’lim bosqichi ish faoliyatini yuqori darajaga ko’tarish muhim ahamiyat kasb etadi. CHunki kelajagimizning taqdiri hozirgi kunda boshlang’ich ta’lim bosqichi maktablarida ilm olayotgan bolalarning tarbiyasiga bog’liqdir. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, fuqarolik tuyg’usi dastlab oilada, bog’chada keyinchalik boshlang’ich sinflarda bilim olayotgan bolalarda shakllanadi. Ta’limning poydevori qanchalik mustahkam bo’lsa, o’quvchini fuqarolik tuyg’usiga oid dunyoqarashi shunchalik rivojlanadi. SHuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov «...bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlang’ich sinflarga eng yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirib qo’yilishini oddiy mantiqning o’zi talab etadi. Zamonaviy boshlang’ich ta’limning o’zi nimadan iborat bo’lishi kerak? Bola 1- 4 sinflarda qanday bilimga ega bo’lishi lozim? Uning tarbiyasi qanday bo’lishi kerak? SHu masalalarga javob topishimiz zarur. O’zbekiston mustaqilligi tufayli boshlang’ich ta’lim mazmuni tubdan o’zgardi. Milliy va ma’naviy qadriyatar asosida yangi dasturlar, darsliklar, o’quv metodik tavsiyalar, ilmiy-metodik qo’llanmalar yaratildi. Mustaqil respublikamizda boshlang’ich sinf o’quvchilarni yangi talab asosida o’qitish va tarbiyalashga alohida e’tibor berildi. Boshlang’ich sinflar bo’yicha davlat ta’lim standarti, boshlang’ich ta’lim kontseptsiyasi yaratildi. Muammoning ishlanganlik darajasi: O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek «Fuqarolik – bu o’zbek xalqi milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir. Bizning xalqimiz o’zining voqealariga boy ko’p ming yillik tarixi davomida ko’p narsalarni boshidan kechirdi. Madaniyat ilm, fan, o’z davlatchiligi yutuqlari nashidasini surdi, o’zaro nizolar, begonalar asorati alamini tortdi, eng yaxshi o’g’il – qizlaridan judo bo’ldi. Lekin tarixning o’yini 2 3. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning shakl va vositalari Boshlang’ich ta’lim jarayonida I-IV sinflarda o’qitiladigan «O’zbek tili», «Ona tili», «O’qish», «Odobnoma», «Tabiat», «Musiqa madaniyati», «Tasviriy san’at», «Mehnat», «Jismoniy tarbiya» kabi fanlar asosida Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalashning poydevori qo’yiladi. CHunki, ushbu fanlarni o’qitish jarayonida o’quvchilar ongiga fuqarolikni singdirish, inson va jamiyat hamda uning taraqqiyoti haqidagi tushunchalar, bilimlar haqida muayyan tasavvurni hosil qilish, ma’naviy-axloqiy xatti-harakatlarni o’zlashtirish, shaxsning ijtimoiy yo’nalishi haqidagi ko’nikma va malakalar shakllantiriladi. Ya’ni, Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash 1- sinfdan IV sinfgacha bo’lgan davr mobaynida muhim o’zgarishlarga uchraydi. Bu yoshning oxirgi davrlariga kelib fuqarolik tuyg’usi haqidagi bilimlar tasavvurlar va mulohazalar sezilarli darajada boyiydi. Ya’ni, boshlang’ich ta’limning asosiy vazifasi har tomonlama rivojlangan yetuk, barkamol shaxsni tarbiyalashdan iborat ekanligi tufayli har bir o’qituvchi dars jarayonida bolalarda fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash faoliyatni tashkil etish, bu borada samaradorlikka erishish yo’lida beriladigan bilimlar muhim ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash asosida ularda milliy o’zlikni anglash, vatanparvarlik, o’z vatani uchun iftixor tuyg’usini kamol toptirishda o’qish darslari muhim omil bo’lib xizmat qiladi. CHunki, o’qish darslari o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantiribgina qolmay, balki, ularning umummadaniy tafakkurini, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan fuqarolik tuyg’usini, vatanparvarlikni, insonlarga va atrof - muhitga bo’lgan munosabatini rivojlantiradi. Boshlang’ich ta’lim bosqichining boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun chop etilgan «O’qish kitobi»ning dastlabki matnlari O’zbekiston Respublika-sining Davlat madhiyasi bilan boshlanadi. 22 insonni adolatli bo’lishga chorlagan. SHuning uchun ham u bir kunlik adolatni- yuz kunlik toat-ibodatdan afzal ko’rgan. Amir Temur o’zining «Zafar yuli» kitobida ham «... o’z qudratimni saqlash uchun men bir qo’limda adolat shamini va ikkinchi qo’limga beg’arazlik shamini tutib, har ikki shom bilan butun umr bo’yi o’z yo’limni yoritib yurdim. Barcha qilmishlarimda ana shunday adolat qoidalariga rioya qildim» - deb yozadi. Darhaqiqat, Amir Temur o’z hayoti va faoliyatida har bir mojaro va muommali ishlarni diqqat bilan tekshirardi. Ularni mumkin qadar to’g’ri hal qilishga harakat qilardi. Barcha ishlarida haqqoniyat va adolat bilan ish tutadi. O’z fuqarolariga rahm - shafqatli bo’lgandi. Kambag’allarga kup xayru - ehson qilgan. Gunohkorlarning gunohini kechgan. Buning natijasida uning qudrati oshib borardi. U o’ziga adolatli va rahmdil to’rt vazirni tayinladi. Ulardan ikkitasiga doimo uni kuzatib turishlarini va agar adolatsizlik qiladigan bo’lsa, darhol to’xatishlarini, kimningdir yolg’on so’zlariga ishonsa yoki begona kimsani mulkiga xiyonat qiladurg’on bo’lsa darhol ogohlantirishlarini ta’kidlab qo’ydi. Amir Temur hayotining mazmunini adolat bilan birga, insof - iymon tuyg’usi, diyonat mezoni tashkil etgan. U olamning teng yarmiga jahongirlik qilgan bo’lsa ham kuch - qudrat zo’rlik, zo’rovonlikda emas, aksincha adolatda ekanini muhim bilgan. Bugungi kunda ham Amir Temurning adolat haqidagi hikmatlari, uning insonparvarligi xalqimiz hayotidan chuqur o’rin egallamoqda. Ayniqsa, Toshkent shahrining markazida bunyod etilgan Amir Temur haykali, uning yonidagi muzey xalqimizga faxr va g’urur baxsh etmoqda. Amir Temur bobomiz haykalida ramziy ma’no mavjud. Unda Amir Temur go’yoki, jahongir tulporining jilovini tortib turibdi. qilichsiz qo’lini oldinga cho’zib jahon xalqlariga omonlik tilamoqda. «Kuch adolatdadir» demoqda. O’zbekiston mustaqilligi tufayli Amir Temurning hikmatlariga amal qilgan o’zbek xalqi adolat mash’alasini baland ko’tarib, uning nuridan bahra topib, Vatan bog’ini obod qilib, tinch va osayishta hayot kechirmoqda. Mamlakatda huquqiy, adolatparvar fuqarolik jamiyati qurmoqdalar. 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Mat е matikadan umumiy o’ rta ta’ lim maktablari uchun dastur (5—9-sinflar uchun to’ ldirilgan va takomillashtirilgan). Toshk е nt, 2004-y. 2. Ahadova M. «O’ rta osiyolik mashhur olimlar va ularning mat е matikaga doir ishlari». Toshkеnt, «O’ qituvchi», 1983-y. 3. Yunusova.SH Matematika ta’limi ‖ 4. Uzluksizligi va uzviyligini ta’minlash pedagogik zarurat // Uzluksizta’lim. - ‖ Toshkent-2003. 5. Normatov A.<<Matematika tarixi>>Toshkent-2007 30 - sinf rahbari o’quvchi ota-onasining mansabi, boyligiga qarab bolaga muomala qilmasligi lozim. - sinf rahbari bolalarga ahloqiy normalarni o’rgatishi kerak. - gerdayishi, manmanlik, ta’magirlik, nodonlik kabi illatlar o’qituvchi ahloqiga yod sifatlardir. - xalq nazarida olim hisoblanadigan o’qituvchilar yomon ishlardan, fiskufasoddan o’zlarini tiya bilishlari zarur. Sinf rahbarining ota-onalar bilan to’g’ri muomila qila olishi murakkab, nozik ish. CHunki hozirgi ota-onalarning ko’pchiligi o’rta yoki oliy ma’lumotli kishilar, ular vaqtli matbuot, televidinie, radio orqali ko’pgina pedagogik axborotlarni bilib oladilar. SHunday vaziyatlar ham bo’ladiki, o’g’il yoki qiz bola maktabda o’zboshimchalik qiladi, lekin oilada hushyor va gapga quloq soladi, yoki aksincha. Oilada muomalasi qo’pol, o’zboshimcha, maktabda esa o’zini xushmuamola, intizomli tutadi. Buning sababi nimada? Bunday holatlarning hammasi uchun bir xil sabab va to’g’ri javobni topish amri mahol. CHunki har bir holatda uning sabablari turlicha bo’lishi mumkin. Demak, sinf rahbari va ota-onalarning maqsadlari bir xil bo’lsa ham, ularning hamkorligi, bir-birini tushunishi, muomala munosabatlari qarama-qarshiliklarsiz bo’lmaydi. Sinf rahbarining faoliyati kamol topayotgan kishi shaxsini tarkib toptirishga qaratilgandir. Bu faoliyatning natijalari tarbiyalanuvchining qiyofasida, uning shaxsidagi xususiyatlarida, xarakter va xulq-atvorida o’z aksini topadi. Agar tarbiyachi pedagog nimaga intilayotganini ravshan va aniq tushunilmagan joyda tarbiyalanuvchilar shaxsini takomillashtirishga astoydil intilish bo’lmaydi, balki tarbiyada o’tkaziladigan ish tasodifiy tusga ega bo’lib, buning uchun ajratilgan vaqtni to’ldirish uchungina olib boriladi. Tarbiya faoliyatining maqsadlarini aniq bilmagan va bu maqsadlarni hisobga olmagan holda to’la qimmatli tarbiya yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. Ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat talablariga bog’liq bo’lib, bu talablar o’z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o’qitish va tarbiyalash ishlarining 5 o’z ichiga oladi: - jamiyatga munosabat (ijtimoiy-siyosiy faollik, milliy istiqlol mafkurasiga sodiqlik, jamiyat rivojlanib borishi va istiqbollarini tushunish, mamlakat ichkarisidagi va xalqaro miqyosdagi voqealarni to’g’ri baholash, burch va ma’suliyatni his qilish, saxiylik, saxovat, mehr-oqibat, ehtiyotkorlik, intizomlilik, qonunbuzarlikka nisbatan murosasizlik va b.); - mehnatga munosabat (mehnatsevarlik, ishbilarmonlik, tejamkorlik, mehnat madaniyatining mavjudligi, o’qishga ma’suliyatli munosabatda bo’lish va b.) - boshqa insonlarga munosabat (o’zaro o’rtoqlik yordam, xushmuomalalilik, mehr-oqibat, oiladagi o’zaro hurmat, burch va javobgarlik hamda bolalar tarbiyasi to’g’risidagi g’amxo’rlik va b.) - o’ziga munosabat (o’z ijtimoiy burchini yuksak darajada anglash, halollik va rostgo’ylik, axloqan poklik, turmushda oddiylik va kamtarinlik, axloqsizlikka nisbatan murosasizlik). SHunday ekan, o’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini ijtimoiy buyurtma sifatida jamiyat taraqqiyotini rivojlantirishda boshlang’ich ta’lim mazmunini takomillashtirishda muhim o’rin tutadi. Bu jarayonda bolaning umummadaniy va ahloqiy ko’nikmalari, savodxonlik malakalari shakllanadi. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirishda har bir o’qituvchi quyidagi shartlarni e’tiborga olishi lozim: -jamiyatning tarixiy, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalarini baholay olish. -muayyan jamiyatda yashash uchun kishi qanday sifatlarga ega bo’lishini aniqlay olish. -demokratiyalashgan sharoitda yashash va undan demokratik asosda foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish; bu har xil nuqtai nazarlarni qabul qila olish, turli kelishmovchiliklarni demokratik asosida insonparvarlik, munozara yo’li bilan hal etish, 19 tarbiyachining vazifalari o’zgaradi. Tarbiya davomida tarbiyalanuvchining qarashlari, hayotiy nuqtai nazari asta-sekin tarkib topadi. Hozirgi davrida maktab va uydagi o’quv-tarbiya ishlarini amalga oshirayotgan pedagogik jamoa oldiga juda katta vazifalar qo’ymoqda. Maktab yosh avlodni dunyoqarashini tarkib toptirish, g’oyaviy, siyosiy jihatdan chiniqtirish, yuksak axloqiy fazilatlarga ega qilish, mehnatiga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim. Bu vazifalarni hal qilishda sinf rahbari va tashkilotchi muhim rol o’ynaydi. CHunki, u bir sinf sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan ishlarni tashkil etadi va boshqaradi. Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. O’ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani bajarayotganda u yolg’iz emas, shu sinfda dars berayotgan turli fan o’qituvchilari bilan hamkorlikda va ularga suyangan holda o’kuvchilarda milliy dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi. O’quvchilarni darsdan tashqari tadbirlarni tashkil etadi va sinf jamoasini mustahkamlaydi. 2. O’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqish va qobilyatini o’stirish har bir o’quvchining indivudial-psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga yo’naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida vazifasidir. Ayni paytda har bir o’quvchining sog’ligini mustahkamlashga ham e’tibor beradi. 3. Sinf rahbarining diqqat markazida o’quvchilarning yuqori darsda o’zlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o’quvchining kundalik o’zlashtirishidan voqif bo’lib turadi. Orqada qolayotganlarga o’z vaqtida, kechiktirmay yordam uyushtiradi. 4. Sinfdagi o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarish ishlarini yo’naltiradi, ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi, maktab miqiyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda o’z sinfining faol qatnashishini ta’minlaydi. 8 Xulosa O’quvchi yoshlarlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash boshlang’ich ta’lim mazmun-mohiyati bilan katta imkoniyatlarga ega. O’quvchi yoshlarlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash asosida o’quvchilarda Vatanga muhabbat, milliy g’urur, yurt tinchligi, yuksak axloqiy fazilatlar, vatanparvarlik tuyg’ulari muhim mezonlardan bo’lib hisoblanadi. O’quvchi yoshlarlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash ta’lim-tarbiya jarayoniga yaxlit va tizimli yondoshuvni talab etadi. Bu borada ta’lim-tizimiga texnologik yondoshuv, yangi pedagogik texnologiyalardan, boshlang’ich ta’limning eng ilg’or tajribalaridan o’rinli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ta’lim-tarbiyaga yaxlit jarayon sifatida yondoshib, sinfdan tashqari ishlarni ta’lim jarayoni bilan uzviy aloqada tashkil etish orqali uning samaradorligini oshirish maqsadga muvofiq. Olib borilgan kuzatishlarimiz natijalariga asoslanib quyidagi tavsiyalarni taqdim etish mumkin: - haqiqiy fuqarolik tuyg’usi tarbiyalangan, bor imkoniyatini yurt tinchligi, xalq faravonligi yo’lida xizmat qilishdan ayamaydigan ma’naviy barkamol insonni shakllantirishga doir metodik majmualar, axborot-ko’rgazmali materiallar yaratish; - boshlang’ich ta’lim fanlari mazmuniga fuqarolik tuyg’usini singdirish; - o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usi tarbiyalashgaga qaratilgan ilg’or pedagogik texnologiyalarning zamonaviy metod va usullarini izlab topish va amaliyotga joriy etish; - o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usini shakllanganlik darajalari hamda ma’naviy shakllanib borish monitoringini yaratish. O’qituvchilar tomonidan berilayotgan bilimning o’quvchilar tomonidan qay darajada o’zlashtirilayotganligini doimiy nazorat qilib borish; - boshlang’ich ta’lim jarayonida o’quvchi shaxsi ma’naviyatini shakllantirishda uzviylik va uzluksizlikni ta’minlash; 28 Madhiyada O’zbekiston xalq qahramoni, shoir Abdulla Oripov davlatimizning xalqimizning insonparvarligini, uning doimo do’stlarga yo’ldosh, mehribon ekanligini g’urur va iftixor bilan yozgan. O’quvchilar madhiyani kuylash jarayonida milliy g’ururni, fuqarolik tuyg’usini his eta boradi. Har bir o’qituvchi o’z o’quvchilariga davlatimiz madhiyasining mohiyati, mazmunini tushuntirish bilan birga uning satrlarida ifodalangan vatanparvarlikka alohida e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir. CHunki, Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash jarayonida o’qituvchi quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari lozim. 1. O’quvchi yoshlarda odamiylik, do’stlik, to’g’rilik, adolatparvarlik munosabatlarini kamol toptirish; 2. O’quvchi shaxsida ma’naviy - axloqiy fazilatlarni shakllantirish; Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g’oyalari bo’lgan - Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq faravrnligi komil inson kabilarni o’quvchilar qalbiga va ongiga singdirish. O’qituvchi o’zining pedagogik faoliyati davomida milliy istiqlol mafkurasi asosida sog’lom avlod shaxsini shakllantirishga alohida e’tibor berishi kerak. Buning uchun u keyingi yillarida chop etilgan adabiyotlar, yurtboshimiz Islom Abdug’anievich Karimovning milliy mafkura, ma’naviyat, ma’rifat haqidagi g’oyalarini chuqur o’rganadi. Buning natijasida ta’lim-tarbiya jarayonida mustaqillik, ma’naviyat, milliy mafkura, Vatan, Vatan tuyg’usi, milliy g’urur va iftixor, o’zlikni anglash, fuqaro, milliy tafakkur, erkinlik, jamiyat va shaxs, odob, xulq - atvor, iffat, iymon - e’tiqod kabi tushunchalarni o’quvchilar ongiga yetkazishga harakat qiladi. Maktabda ma’naviy muhitni va o’quvchilarda insonparvar-likni shakllantirish masalalarini samarali bo’lishiga erishadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli bo’lish, milliy urf-odatlar, odob ilmiga doir tajribalarni darslarda qo’llash, bayon, yozish kabi ishlarni amalga oshiradi. 23 jarayonida bolalarda mehnatsevarlik, diqqatni, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash bilimni muvaffaqiyatli o’zlashtirishga yordam beradi. Maktabda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar sistemasi to’g’ri va bevosita sinfda o’zlashtirishni ko’tarishga ta’sir etadi. Sinf rahbari o’qituvchilar bilan hamkorlikda bolalarni o’qishga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi. O’quvchilarning o’qishlarini nazorat qiladi, darslarga kiradi, kuzatadi va o’z sinfidagi o’quvchilar bilan birgalikda sinfda o’quv ishlarining sifatini oshirish chora-tadbirlarini belgilaydi. Yuqori sinflarda yuqori o’zlashtirish uchun ko’rish susaymaydi, aksincha u yana ko’proq ahamiyat kasb etib boradi. 1. O’quv mehnatiga ongli munosabatda va unga ma’lumot bilan yondashish hissini tarbiyalash bilimning sifatli bo’lishi bolaning o’qishga bo’lgan intilishiga qiziqishiga ularning harakatchanligiga, diqaqatiga faoliyatiga tashabbuskorligiga, mustaqilligiga bog’liqdir. Bunday sifatlarni o’quvchilarda shakllantirish ularga o’quv mehnatining ijodiy ahamiyatini tushuntirish va o’quv mashg’ulotlariga mas’uliyat bilan yondashishni o’quvchilardan talab etish sinf rahbarining faoliyatida muhim o’rin egallaydi. Sinf rahbari o’quv jarayonini ijtimoiy foydali mehnat bilan bog’lash o’qish bilan hayot o’rtasidagi, mehnat faoliyati o’rtasidagi aloqani ko’rsatish, vatanni himoya qilish hissini tarbiyalash orqali erishiladi. 2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg’otish. Bola bilimga qiziqmay turib, o’qishga intilmay turib, muvaffaqiyatli o’qiy olmaydi. Birinchi navbatda qiyinchilik bilan o’zlashtirilgan fanlariga nisbatan bolaning qiziqishini uyg’otish kerak. Boladagi o’qish, mehnatga nisbatan havas va qiziqish o’qishidagi qiyinchiliklarni yengishga, bilim faoliyatini oshirishga qiziquvchanlik va mustaqilligini kamol topishiga olib keladi. 3. O’quv mehnati madaniyatini oshirish. O’zlashtirishning past bo’lishi aksariyat, o’quv jarayonini sistemali va rejali olib borish iqtidorli bolalarni shakllaniga olib keladi. 13 Amir Temur o’z vatani va xalqini sevgan, butun hayoti davomida ozod, baxtli hayotni orzu qilgan ulkan davlat arbobi edi. U odamlarga doimo razillik, ikkiyuzlamachilik, adolatsizlik, laganbardorlik inson uchun yomon xislat ekanligini uqtirdi. U odamlarni mehnat qilishga, haqiqat yo’lida kurashganlarga yordam berishga undab, bu xislatlar insoniy go’zal xislat ekanini aytdi. Amir Temur insoniy go’zallik haqida gapirar ekan, insonlarni doimo adolatparvar bo’lishga da’vat etdi. Ushbu mashg’ulotlarda o’qituvchi bolalarga Amir Temur adolatparvar, insonparvar buyuk davlat arbobi ekanligi haqidagi bilimlarni shakllantirish bilan birga, ularda insonparvarlarcha munosabatda bo’lish, ochiq ko’ngillik ishonch, g’amxo’rlik kabi fazilatlarni rivojlantiradi. Uchinchi va to’rtinchi sinflar uchun yuqorida tavsiya etilgan Amir Temurning «Kuch adolatda» hikmatlariga oid mavzularining mazmunini Boshlang’ich snif o’quvchilarga o’zbek xalqining tarixi, qadriyatlari, ilm-fan, madaniyat durdonalarini o’rganish, ular haqida ma’lumotga ega bo’lish, fuqarolik tuyg’ularini shakllanish imkoniyatini beradi. Eng asosiysi fuqarolik, adolat, insonpravarlik haqidagi tushunchalarni, uning mohiyatini har bir o’qituvchi o’z mashg’ulotlarida, axloqiy-tarbiyaviy tadbirlarida amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir. 27 kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi qo’shimcha ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir. Sinf rahbarlaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, o’z muomolasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi. Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’zi bolalarni tarbiyalamoqchi bo’lgan g’oyaviy-axloqiy barkamollikka mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko’pchiligiga asosiy sabab, bolaning oldiga qo’yilayotgan talablar tarbiyachi harakterida hamisha ham namoyon bo’lavermasligidadir. Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko’rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqta u kommunikativ qobilyatga ega bo’lishi, ro’y berayotgan voqea va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina emas, balki ro’y berishni sababiga qarab hukm ham chiqarishni, ijod qilish qobilyatiga ega bo’lishi kerak. ; Sinf rahbari maktabdagi eng yetuk pedagog hisoblanib, u bajaradigan mehnatining o’lchovi, chegarasi yo’q. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. SHu bilan bir qatorda, u beg’araz, xolis shaxs bo’lib, jamoatchilik asosida ishlaydp. Sinf rahbari pedagoglar, ota onalar va o’quvchilarni o’zaro bog’lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarining nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirish, o’zaro aloqalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazish va ayni vaqtda o’zining o’rnini aniq ta’minlay olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo’ladi. Sinf rahbari o’quvchilarga puxta bilim berishga, ularni fikrlash qobilyatini faollashtirishga hamisha g’amxo’rlik qilib boradi. Hatto o’zlashtirish yuqori bo’lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo’lgan qiziqish va muhabbatni o’stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilish zarur. Ayrim maktablarda yuqori o’zlashtirishga erishishga o’quv, didaktik masala sifatida maktabda ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yishga bog’liq bo’ladi. O’qish 12 -o’z fikrini og’zaki va yozma ravishda aniq bayon eta olish, fikrini isbotlay olish, so’zlashish, boshqalarni eshitish va ishontira olish ko’nikmalariga ega bo’lish; -bilim egallashga ehtiyojni sezish va o’z bilimi va qobiliyatini namoyon qila olish ko’nikmasiga egalik bo’lishi; o’qish va jamoa ishlarida faol ishtirok etish, ishga ijodiy munosabatni shakllantirish; -o’ziga nisbatan talabchan, xatti-harakatlaridagi kamchiliklarni bartaraf eta olish; -vatanparvarlik sifatlariga ega bo’lish; mehribonlik, g’ururli bo’lish; -psixo- analitik sifatlarga; o’zini-o’zi nazorat qilish, o’ziga tanqidiy munosabat, o’zini baholay olish ko’nikmalarini shakllantirish; -psixo-pedagogik sifatlar: moslashuvchanlik, kirishimlilik, so’zga chechanlik va boshqalar. Sanab o’tilgan sifatlarni boshlang’ich sinf o’quvchilari ongiga singdirish uchun quyidagi shart-sharoitlarga amal qilish zarur: -o’quvchilarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirishni ijtimoiy hayot sharoitlari bilan bog’lab olib borish; -o’quvchilarni ijtimoiy yo’naltirish, ijtimoiy faolligini oshirishga qaratilgan amaliy faoliyatni tashkil etish; -ijtimoiy onglilik ijtimoiy hayot vaziyatlaridan to’g’ri yo’l topib chiqa olish ma’naviyatlilik, komillik belgisi ekanligini tushuntirish; -o’quvchilarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirish, ijtimoiy faol etib tarbiyalashda ijtimoiy fanlar imkoniyatlaridan foydalanish; -dars va darsdan tashqari jarayonidagi faoliyat uzviyligini ta’minlash; -aniq faktlar va dalillarga ega bo’lgan misollar asosida mustaqil, tanqidiy fikirlash layoqatini shakllantirish va x.k. Ushbu fikrlarning xulosasi o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, jahon hamjamiyatida ijtimoiy siyosiy vaziyatlarning keskinlashayotgan bir sharoitida o’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. SHu munosabat bilan o’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini shakllantirishda 20 1. Og’zaki ish usullari: majlislar, yig’inlar, ma’ruzalar, kutubxonalar, konferentsiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar. 2. Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport musobaqalari, tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar ko’rgazmalari. Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo etadi. Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar metodikasi kursi bir-biriga bog’liq va uning davomiyligidir. Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o’quvchilar turli qo’llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni o’rganadilar, o’z-o’zini tekshirish uchun turli ma’lumot va tayanch materiallarini jalb etish ko’nikmalarini egallaydilar. Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga, ilmiy markazlar bilan o’zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor o’rinbosarining faoliyati, o’z ifodasini topgan xujjatlar ro’yxati, xalq ta’limi tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi. Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g’oyaviy ishonchiga va siyosiyligining darajasiga bog’liq. Buning uchun sinf rahbari fan yangiliklarini muntazam, egallab borishi bilan o’zining bilimini, ongini oshiradi. Sinf rahbarining axloqiy obro’si g’oyat darajada yuqori bo’lishi ham bu o’rinda muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishga ega bo’ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o’quvchilar ongining va xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishni o’zi yetarli emas. U o’z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o’z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o’gkazadi. CHunki, tarbiyachilik qobilyati juda ko’p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko’ngil qo’yish, bolalarga bo’lgan cheksiz, muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq temperament, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat sipolik va vazminlik 11 3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko’rsatish. 4. Umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish. 5. O’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy. Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi. Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish mumkin: 1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish. 2. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash. 3. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash. 4. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash. O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. CHunki sinfdan tashqari ishlarda olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. SHu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. O’quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. SHuning uchun ham o’quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa, ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi samarali bo’ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar jamoadagi ishlarni o’rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish mehnatiga qo’shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi uchun kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi: 10 ham, omonsiz jangu jadallar ham, tabiiy ofatlar va ochlik ham xalqimizning insoniylik tabiatiga dog’ tushurolmadi. O’zbek oilasida bugungi kunda yaxshilik va yorug’lik, bolalarga mehr kattalarga hurmat, yaqinlariga va boshqalarning qayg’usiga hamdardlik mujassamlangandir». Bugungi kunda boshlang’ich sinf o’quvchilarida vatanga sadoqatlilik, hurmat qilish, jamiyat farovonligini yuksaltirish va kishilarda fuqarolik tuyg’ularini rivojlantirishga g’amxo’rlik qilish haqidagi bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish vatanparvarlikning asosiy negizini tashkil etadi. Adabiyotlarni o’rganish va boshlang’ich ta’lim ish tajribasini kuzatishdan shu narsa ma’lum bo’ldiki, boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’ularini shakllantirish ishlari yetarlicha hal etilmagan muammo bo’lib kelmoqda. Ana shu muammoni nazariy va amaliy jihatdan o’rganish maqsadida ilmiy tadqiqot mavzusini: « O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni » deb belgiladik. Kurs ishining maqsadi - O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rnini aniqlash. Kurs ishining ob’ekti – O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rnini aniqlash. jarayoni. Kurs ishining predmeti - O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni. Kurs ishining maqsadi asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi: 1. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash– pedagogik muammo ekanligini nazariy jihatdan asoslash. 2. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning pedagogik xususiyatlarini ishlab chiqish. 3. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning pedagogik shart- sharoitlarini aniqlash. 4. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashni ta’minlaydigan shakl va metodlar, vositalar tizimini ishlab chiqish, ilmiy asoslash va tajribada tekshirish. 3 2.O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning ahamiyati. Ma’lumki, xalqning fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash uzoq asrlar davomida shakllangan ajdod-avlodlarning axloqiy, ma’rifiy shakllanishi va kamolotida muhim o’rin egallab kelgan. vatanparvarlikning inson taqdiridagi ahamiyati shundaki u doimo o’zining hayotiyligi, ta’sir-chanligi, mehr-muruvvatligi bilan Vatanni mustahkamlashga, xalqni birlashtirishga xizmat qiladi. fuqarolik tuyg’ulari doimo hayot va inson muammolarini moddiy va ma’naviy jihatdan hal etishda o’z ta’sirchanligini namoyish etadi. Tarbiyaning dolzarb masalalarini yechishda asos bo’lib xizmat qiladi. O’zbek xalqining insonparvarligi tarix to’fonlari-yu o’ryiqitlariga bardosh berib, tajriba-sinovlardan muvafaqqiyat bilan o’tib, toblanib, har bir davrda o’z faoliyatini takomillashtirib, avlodlar tarbiyasida hal qiluvchi rolni o’ynab keldi. Fuqarolik tuyg’ulari millatning barqarorligini ko’rsatuvchi va o’zbek xalqining qalbidan chiquvchi, mehr va muruvvat madaniyatini ifodalovchi fikrdir. Fuqarolik tuyg’ulari jamiyatning ma’naviy yuksalishiga xizmat qiladi. Insonni ma’rifatga chorlaydi. Jamiyatni ma’rifat bilan boshqaradi. Ijtimoiy ongni o’zgartiradi. «Vatan tuyg’usi» kitobida yozilishicha fuqarolik tuyg’ulari, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, ularni asrab-avaylash bilan birga yangi zamon talablariga mos ravishda takomillashtirib borish–taraqqiyot mezoni, milliy ravnaq asosi. Bunday ruhiyatdagi odam hech qachon birovga tazyiq qilmaydi, shafqatsizlik va zo’ravonlik kabi g’ayriinsoniy illatlarga hamisha nafrat bilan qaraydi. O’z tabiatiga mos ravishda bag’ri keng va muruvvatli bo’ladi». Oynisa Musurmonovaning ta’kidlashicha «fuqarolik tuyg’ulari insonning ezgu fikri, ezgu amaliy birligidir. Insonparvarlik – ona zaminda yashayotgan millatidan, dinidan, ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar barcha insonlarga nisbatan g’amxo’rlikdir. fuqarolik tuyg’ularining mazmuni quyidagi munosabatlarni tarkib toptirishni 18 Adolatparvarlik, insonparvarlik fuqarolik tuyg’ulari bilan uzviydir. CHunki insonparvar kishi xaqiqiy fuqarolik tuyg’usi shakllangan inson bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimovning ta’kidlashicha, «Adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamindagi bosh yo’nalishi bo’lmog’i shart». Ma’naviy - axloqiy va ruhiy kechinma jamiyat bilan aholi o’rtasidagi munosabatlarni adolatga tayangan va uyg’unlashib ketgan holda bir butun, yaxlit holatda amalga oshirishga keng imkoniyatlar yaratadi. Adolat so’zining mazmunida poklik, to’g’rilik, haqiqat mujassamdir. Insoniyat yaralgandan beri adolatni qadrlab yashagan. Adolat bo’lgan joy gullab yashnagan, xalq erkin bo’lgan. Adolat oyoq osti qilingan joylarda esa, razolat hukm surib, jamiyat tubanlikka yuz tutgan. O’zbek xalqi qadim - qadimdan adolatli bo’lishni eng kerakli xislatlardan deb bilgan. Adolatli odam kishilarga doimo yaxshilik qiladi. qarindoshlariga g’amxo’r va mehribon bo’ladi. Adolatli odam o’tkir aqlga ega bo’ladi. To’g’ri va tiniq mulohaza yuritadi. Toza ko’ngil bo’lib, olijanob va mard ekanini ko’rsatadi. Adolatli bo’lish- so’zida turish demakdir. Adolatli bo’lgan insongina elim - yurtim, - deb yashaydi, birovlarga himmat - muruvvat qilishni yordamga muhtoj kishilarga ko’makberish va to’g’ri yo’l ko’rsatishni o’zi uchun baxt deb biladi. Adolatli bo’lgan insonlar birovlar orqasidan ginaxonlik qilmaydilar. Gap tashimaydilar. Turli tuhmat va g’iybatlarga nisbatan murosasiz bo’ladilar. Guruhbozlikka, mahalliychilikka qarshi kurashadilar. O’zaro do’stlik va birdamlik rishtalarini bog’lash yo’lida fidoyilik qiladilar. Adolatli inson ikki qarama - qarshi xususiyat - ezgulik va yomonlikni to’g’ri tushunadi. Kishilarni yaxshilikka, ezgulikka, insonni qadrlashga chorlaydi. U faqat odamlarga yaxshilik qilish bilan chegaralanmasdan, balki u o’g’il va qizlarida ana shu fazilatlarni shakllantirishga erishadi. 26 o’rganish va tahlil qilish asosida o’quvchilarni o’rganishda amal qilishi lozim bo’lgan talablarni shunday ifodalamoq mumkin. Bolalarni o’rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirish lozim. O’quvchilarni muntazam tarzda o’rganish asosida boshlang’ich jamoaga hamda alohida o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining yanada samarali usul va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo’ladi. O’quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini qayd qilib borish bilangina cheklanib qolish noto’g’ri bo’ladi. Bu o’rganish asosida o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni tashkil etish muhimdir. O’z o’quvchilarini yaxshi o’rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor sabablarini o’rganishga e’tibor bermoq darkor. O’quvchilarni tabiiy hayot va o’quv faoliyati sharoitida o’rganish. O’quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga o’rganishi lozim. O’qituvchilarning o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi bilan, otaonalar va tevarak atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o’rgatish juda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada to’la ochiladi. O’quvchilarni tibbiy ish va kundalik hatti-harakat jarayonida o’rganish o’quvchiga haqiqiy baho berishga yordam beradi. Yuqori sinflarda yuqori o’zlashtirish susaymaydi, aksincha u yana ko’proq ahamiyat kasb etib boradi. 1. O’quv mehnatiga ongli munosabatda va unga ma’lumot bilan yondashish hissini tarbiyalash bilimning sifatli bo’lishi bolaning o’qishga bo’lgan intilishi, qiziqishiga ularning harakatchangligiga, diqaqatiga faoliyatiga tashabbuskorligiga, mustaqilligiga bog’liqdir. Bunday sifatlarni o’quvchilarda shakllantirish, ularga o’quv mehnatining ijodiy ahamiyati tushuntirish va o’quv mashgulotlariga mas’uliyat bilan yondashishni o’quvchilardan talab etish sinf rahbarining faoliyatida muhim o’rin egallaydi. Bunga esa ularning o’qishdagi har bir yutig’ini ijtimoiy foydali mehnat bilan bog’lanish o’qish bilan hayot 15 Sinf rahbarining va o’qituvchining asosiy vazifasi har bir o’quvchining fikrlashga o’rgatishdan iboratdir. Ayniqsa bolalarda o’qish qiyinchiliklarini yengish, tushunib o’qish va kitob bilan mustaqil ishlash uy vazifalarini bajarishda rioya qilishni olgan bilimlarini, amalda qo’llash kabi bilim olish uchun zarur bo’lgan sifatlarini shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O’quvchilarning aqliy va jismoniy o’sishiga madaniyatli bo’lib harakat qilish va hamisha bu haqda g’amxo’rlik qilish lozim. 4. O’quvchilarni o’quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga o’rgatish. O’quv mehnati bilan dam olishni to’g’ri tashkil etish, tashkiliy ravishda uy vazifalarini bajarish ta’lim samaradorligini oshiradi. O’quvchilar rejimga itoat etishlarini o’qituvchi, sinf rahbari va ota-onalar muntazam ravishda nazorat qilib borishlari kerak. SHu yo’l bilan ularni muvaffaqiyatli o’qishga, o’quv mehnatida saramjonlikka o’rgatish mumkin. 5. O’qish jarayonida o’rtoqlariga yordam berishni uyushtirish. O’rtoqlariga o’zaro yordam, sinfda ulgurmovchilikni, maktabni tashlab ketish hollarining oldini olishga yordam beradi. SHu bilan birga sinfda o’rtoqlik do’stlik va bir jamoa bo’lib shakllanishiga olib keladi. 6. Sinf o’quvchilari bilan alohida bo’lishi va yaxshi hamkorlik. Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o’zi emas, balki shu sinflarda dars beruvchi boshqa o’quvchilar bilan hamkorlikda hal etadi. O’quv ishlarida sinf rahbarining va shu sinfda ishlaydigan boshqa o’qituvchilarning bir yoqadan bosh chiqarib ishlashi, o’quvchilarga nisbatan yagona talabni amalga oshirish va o’quvchilarning bir-biriga o’zaro yordamlari ta’lim-tarbiya sifatini oshiradi. Tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyati ko’p qirrali va sermazmundir. Sinf rahbari rahbarlik qilayotgan sinf o’quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o’quv yili yoki chorak davomida nimalar qilish kerakligi bolalar hayotini nima bilan band qilish va tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni yechadi. Bu borada sinf rahbariga turli xil manbalar yordam beradi. O’quvchilarning ayrim hattiharakatlariga bu hatti-harakatlar namoyon bo’lishini tashkil etishi tajribalarini 14 ularda fuqarolik jamiyatida yashay olish, mamlakat ijtimoiy hayotiga erkin aralashish, turli ijtimoiy munosabatlarga faol kirishish, o’z-o’zini anglash, qadriyatlar dunyosida erkin harakat qilish kabi ko’nikma malakalarni rivojlantirish muhim jihatlaridan sanaladi. CHunki, rivojlanishning barcha sohalarida jahon hamjamiyatiga integratsiyalashayotgan, inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilish orqali huquqiy-demokratik davlat qurishga intilayotgan O’zbekitson Respublikasida ushbu jarayonda faol ishtirok eta oladigan, siyosiy tajavvuzkor kuchlarga qarshi o’z mustaqil, tanqidiy fikri bilan chiqa oladigan, g’oyaviy jihatdan yetuk insonlarni tayyorlash ta’lim tizimidagi dolzarb muammolardan sanaladi. 21 O’quvchilarni tarbiyalash o’qitishga qaraganda ancha qiyin degan fikrni o’qituvchilar orasida tez-tez eshitish mumkin. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya ta’lim berish bilan mustahkam aloqada bo’lgani holda, o’zining xususiyatlariga ega. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashni barcha protsesslarini bilim berish va o’rgatish bilan birga qamrab oladi. Bunday ikkita o’zaro bog’langan tomon: hayotni bilish va unga bo’lgan munosabatni tarkib toptirish protsesslari ajralib turadi. Hayotni bilish ma’lumot olishning asosiy funktsiyasi, unga bo’lgan munosabatni tarkib toptirish tarbiyaning asosi, vazifasini tashkil etadi. Sinf rahbari faqat ta’lim-tarbiyaning birligini emas, balki ularning xususiyatlarini ham ko’ra bilishi muhimdir. Maktabdagi tarbiya inson shaxsini tarkib toptirish yuzasidan olib boriladigan ulkan ishining bir qismi xolos, u bolaning ilgarigi tajribalarini hisobga olgan holda tashkil etiladi, undagi barcha yaxshi sifatlarni o’stirib, noto’g’ri tasavvurlar, odatlarni tuzatib borishi va bo’lajak sifatga zamin tayyorlashi kerak. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya o’quvchi maktabni tamomlagandan keyin ham to’gallanmaydi, u butun umr bo’yi davom etadi. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya-ta’lim berish bilan bog’liq bo’lgani holda, o’z xususiyatlariga, o’ziga xos vazifalari, uni tashkil etishning forma va metodlariga ega bo’lib, maxsus ravishda o’rganilishi lozim. O’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashning muhim sharti sifatida ularning o’quv va o’qishdan tashqi xilma-xil faoliyatlarining birligi to’g’risidagi tushunchalar bilan bog’liqdir. O’quv va ma’naviy-ahloqiy tarbiya faoliyati bir-birlarini to’ldirish lozim: Sinf rahbari tomonidan tarbiyaviy bosqichga rahbarlik qilingan taqdirdagina tarbiyada biror maqsadga qaratilganlik, ma’lum bir sistemaning bo’lishi mumkin. Ma’naviyahloqiy tarbiyalash avvalo tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish protsessiga rahbarlik qilishni taqozo etadi. Biror maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonda tarbiyalanuvchilarning jismoniy hamda ma’naviy-ahloqiy yetukligi o’sib borishiga qarab ularning mustaqilligi va ijodiy faolligi ortib boradi. O’quvchilar jamoasining ongliligi ortib borishi bilan 7 Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash har bir o’qituvchi uchun o’rnak bo’lishi tabiiydir. CHunki uning asosiy maqsadi milliy va vatanparvarlik asosida komil insonni voyaga yetkazishga qaratilgan. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash dastlab o’qish mashg’ulotlarida amalga oshiriladi. vatanparvarlikni shakllantirishning vazifasi va mazmuni boshlang’ich ta’lim bosqichida milliy axloqiy tarbiya berishning asosiy tamoyillari va pedagogik shart - sharoitlariga rioya qilish asosida bajariladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda fuqarolik tuyg’usini tarbiyalashda xalqimizning ma’naviy me’rosi uning asosiy negizini tashkil etadi. SHuning uchun ham uchinchi sinfda «Sohibqiron Temur bobo» haqida ma’lumot, Amir Temurning «Kuch adolatda» hikmatli so’zining mohiyatini o’rganish uchun ikki soat ajratilgan. Lekin darslikda berilgan Amir Temur haqidagi ma’lumotlar va uning «Kuch adolatda» o’giti uchun ajratilgan materiallar nihoyatda qisqa. Biz shuning uchun ham uning mazmunini yanada boyitish va Boshlang’ich sinf o’qituvchilariga metodik yordam berish maqsadida «Kuch adolatda» mavzusining mazmunini quyidagicha ishlab chiqdik. Aziz bolalar! Buyuk sohibqiron Amir Temurning «Kuch adolatda» degan hikmati necha asrlar davomida xalqimiz hayotidan keng o’rin egallab kelmoqda. Ushbu hikmatda fuqarolik tuyg’usining asosi bo’lgan do’stlik, birodarlik, hamji-hatlik, ahillik, vatanparvarlik, mardlik, odamiylik kabi o’zbek xalqiga xos bo’lgan fazilatlar mujassam etilgan. Bobomiz: «Kuch - adolatda», - deb uqtiradilar. Amir Temurning adolat haqidagi bu so’zlari bugungi kunda ham yuksak ahamiyatga ega bo’lib, O’zbekiston mustaqilligini mustahkamlashga, uni himoya qilishga, yurtimiz sha’ni shavkatini yuksalti-rishga, insof va diyonat hukmron bo’lgan erkin jamiyatni qurishga qaratilgandir. Darhaqiqat, Amir Temur haqiqat va haqiqat tarafdorlarini sevadigan, yolg’on va yolg’onchilarga nafrat bilan qaraydigan adolatni jahongir bo’lgan. Har bir 24 Kurs ishining tuzilishi. kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 1. Sinf rahbari ish faoliyatini tashkil etishning shart-sharoitlari. Sinf rahbari maktab o’qituvchilar jamoasi va pedagogika kengashining a’zosidir. Sinf rahbari va tashkilotchining burchi juda keng va ko’p tomonlamadir. Sinf rahbari ishining asosiy qismi o’quvchilarni o’rganish, o’quvchilar bilim sifatini oshirish hamda ularning tartib intizomini mustahkamlash. Darsdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ularni o’tkazish. O’quvchilarning ota-onalari bilan olib boriladigan ishlar ham maktab tashkilotchisi va sinf rahbarining asosiy vazifalaridan biridir. O’quvchilar jamoasi – sinf rahbarining tayanchi. O’quvchilarni tarbiyalashda sinf jamoasidagi barcha o’quvchilarning bir-birlariga ta’sirlari katta ahamiyatga ega. Ularni bir-biriga ko’rsatadigan o’rnaklari intizomni yaxshilash va mustahkamlashga, ularni xulq madaniyatini, odatini, ko’nikmasini hosil qiladi. Alisher Navoiy «Mahbub-ul-qulub» asarida ta’lim-tarbiya jarayonlarini, vositalarini, ahloq-odob talablarini ko’rsatadi. O’z davridagi musulmon maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. O’qituvchi odobi va muallimlik kasbi, mudarrislar, maktabdorlar va ta’lim berayotgan fanini va tarbiya jaaryonini sevishi kerak deydi. O’ziga xos o’quvchi jamiyatda obro’li va hurmatga loyiq insondir, deb hisoblaydi. SHogirdlar muallimni hurmat qilishlari, e’zozlashlari zarurligini uqtiradi. Navoiyning fikricha, ba’zan bir kishi bitta bolaga tarbiya berishga ojizlik qiladi, muallim esa bir nechta bola-sinf jamoasini tashkil etadi va ilmu-adab o’rgatadi. Bu jarayonda sinf rahbari ko’p mashaqqatlarga duch keladi. SHuning uchun shogirdlar ustoz oldida umrbod qarzdor ekanliklarini his etishlari lozim. SHogird podsholik martabasiga erishsa ham muallimga qulluq qilsa arziydi. Xaq yo’lida senga bir harf o’qitmish ranj ila, Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila. Sinf rahbari o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalar ekan, u o’z faoliyatida quyidagi talablarga rioya qilishi kerak: 4 O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni Reja: Kirish 1.Sinf rahbari ish faoliyatini tashkil etishning shart-sharoitlari. 2.O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalash 3. O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashning shakl va vositalari Xulosa Adabiyotlar ro’yxati. 1 5. Sinf o’quvchilarining ota-onalari, kuni uzaytirilgan guruhlarining tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar bilan yaqin aloqaga o’rnatadi. 6. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o’qituvchilari o’rtasida o’quvchilarga nisbatan yagona talablar o’rnatilishiga erishadi, ota-onalarga pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan maktab o’rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. 7. Sinf rahbari o’z sinfidagi turli hujjatlarini; sinf jurnali, o’quvchilarning kundaliklari, tabellar, shaxsiy ma’lumotlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi. Ko’rinib turibdiki, sinf rahbarining vazifalari keng va murakkab, ularni muvaffaqiyatli hal qilish sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog’liqdir. Sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga qo’yiladigan talablar o’qituvchiga qo’yiladigan talablardan farq qilmaydi. Lekin, sinf rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatdan andoza oladigan shaxs bo’lganligi uchun ham, bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada alohida rol o’ynaydi. O’quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o’zlashtirish va bilim sifatini oshirish ko’p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali ishlashiga bog’liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to’ldiradi. Ularning dunyoqarashi, to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish. 2. O’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarni o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish. 9 hammasi yosh avlodda ma’naviy ahloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. Yoshlarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirishda boshlang’ich maktab muhim o’rin egallaydi. Ma’naviy ahloqiy tarbiya-ma’naviy ongni bir maqsadni ko’zlab tarkib toptirish, ahloqiy tuyg’ularni rivojlantirish hamda xulq-atvor ko’nikmalari va odatlarini hosil qilishdan iborat. Sinf rahbari o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashning quyidagi vazifalarini hal etishi kerak. 1) Tug’ilib o’sgan joyiga, O’zbekiston Respublikasiga yuksak muhabbat tuyg’ularini, uning tabiati va kishilar haqida, Vatanning himoyachilari va mehnat qahramonlari to’g’risida, ota-bobolarimiz, ularni dunyo tsivilizitsiyasiga qo’shgan hissalari to’g’risida ko’proq bilishga intilishni tarbiyalash. 2) O’quvchilarda Vatanimizning boy tarixi, shuningdek boshqa mamlakatlar to’g’risida, tinchlik uchun kurash haqida chet ellardagi bolalar tashkilotlari haqida dastlabki tasavvurlarni hosil qilish. 3) Bolalarda o’rtoqlik tuyg’usini, boshqalarga yordam ko’rsatish ishtiyoqini, umumiy foyda yo’lida birgalikda faoliyat ko’rsatishga intilishni tarkib toptirish. Bolalar o’rtasida, o’g’il va qiz bolalar o’rtasida do’stona munosabatlarni rag’batlantirish, sohta o’rtoqlik ko’rinishlariga qarshi kurash olib borish lozim. 4) O’z so’zi va va’dasi uchun, o’qituvchi va kollektiv topshiriqlarining bajarilishi uchun ma’suliyat tuyg’usini tarbiyalash. 5) Bolalarda kishilarga to’g’ri munosabatni, keksalar, bemorlar, invalidlarga nisbatan e’tibor va g’amhurlikni, xushfe’l va betartib, kamtar va haqgo’y bulishini tarbiyalash. O’quvchilarni barcha kishilarning yaxshi va yomon xatti-harakatlarini farqlay olishga, o’z xatti-harakatlariga va o’rtoqlarining xatti-harakatiga adolatli baho berishga o’rgatishi hamda o’z kuch g’ayratini o’quvchilarda nopoklik, adolatsizlik, kishilarga raxm-shafqatsiz bo’lishga nisbatan salbiy munosabatni tarkib topshtirishga qaratishi kerak. 6 O’quvchilarning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda fuqarolik tuyg’usini tarbiyalashga qaratilgan mashg’ulotlar uyushtirish; Boshlang’ich sinf o’quvchilarida fuqarolik tuyg’usini tarbiyalash jarayonida mehnatsevarlik fazilatini shakllantirish, ayniqsa, o’zlari ta’lim olayotgan maktabda mehnat qilishga o’rgatish; Boshlang’ich ta’lim jarayonida O’zbekiston mustaqilligi tufayli umuminsoniy, milliy ma’naviy qadriyatlardan keng foydalanish; O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’usini shakllantirishda o’zbek xalqining milliy urf - odatlaridan foydalanish; O’quvchilarning fuqarolik tuyg’usini tarbiyalashga qaratilgan tashviqottarg’ibotchilik faoliyatini takomillashtirishga alohida ahamiyat berish; 29 Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o’zi emas, balki shu sinflarda dars beruvchi boshqa o’qituvchilar bilan hamkorlikda hal etadi. O’quv ishlarida sinf rahbarining va shu sinfda ishlaydigan boshqa o’qituvchilarning bir yoqadan bosh chiqarib ishlashi, o’quvchilarga nisbatan yagona talabni amalga oshirish va o’quvchilarning bir-biriga o’zaro yordamlari ta’lim -tarbiya sifatini oshiradi. 17

O’quvchi yoshlarda fuqarolik tuyg’ularini tarbiyalashda sinf rahbarining o’rni

Купить