Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 195.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakillantrish metodikasi

Sotib olish
O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakillantrish metodikasi MUNDARIJA . KIRISH ……………………………………………………………….. 3 1-BOB. O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISH NING PEDAGOGIK MUAMMOLARI 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bola nutqini shakllantirish va rivojlantirish ning nazariy asoslari………………………………… 11 1.2. B olalar nutqni o’stirish da o`yin faoliyatining o`rni va ulardan foydalanishning mazmuni……………………………………….. 22 1.3. Tarbiyachi nutqi bolalarning ifodali nutqini shakllantirishda namuna sifatida …………………………………………………… 33 Bob bo ‘ yicha xulosa…………………………………………….. 33 2 - BOB. O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISH NING AMALIY ASOSLARI 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotida pedagogik jarayonni tashkil etishda didaktik o’yinlarining o’rni .................. 34 2.2. Bolaga yo‘naltirilgan ta’limni tashkil etishda bolalarning ifodali nutqini shakillantrish……………………………………………. 44 2.3. Maktabgacha yoshdagi bolalar ifodali nutq i ni shakillantrish da o`yinlar dan foydalani sh metodikasi……………………………… 53 Bob bo ‘ yicha xulosa……………………………………………… 60 3-BOB. O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISH METODIKASI BO’YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARI TAHLILI 3 . 1 . Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish ………………….........……. 62 3.2. Tajriba-sinov natijalari tahlili........................................................... 72 UMUMIY XULOSA…………………….... .... ...................... .......................... 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………………….. 79 ILOVALAR…………………………………………………………….…… 80 1 KIRISH Tadqiqotning dolzarbligi . J a h o n miqy o sid a o liml a r ins o nl a rning bir-birl a ri bil a n mu o m a l a g a kirishishi, ul a rning a s o siy k o‘ zl a g a n o‘z m a qs a dl a rid a n biri - o‘ z a r o bir-birl a rig a t a ’sir k o‘ rs a tishi, y a ’ni fikr - g‘ o y a l a rig a k o‘ ndirish, h a r a k a tg a ch o rl a sh, ust a n o vk a l a rni o‘ zg a rtirish v a y a xshi t aa ssur o t q o ldirish h a qid a gi fikrl a rni o‘ rg a nishni b o shl a g a nl a r. Chunki, psixologik ta’sir - bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va xatti-harakatlariga ta’sir ko‘rsata olishidir. Farzandlarimizning maktabda qanday o‘qishi, yuksak maqsadlar bilan kamol topishi ko‘p jihatdan maktabgacha ta’lim tashkilotidagi tarbiyaga bog‘liq. Ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson umri davomida oladigan barcha axborotlarning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrda olishi aynan bola shaxsining rivojlanishida maktabgacha ta’limning o‘rni nechog‘li muhimligidan dalolat beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2017-yil 16-avgust kuni o‘tkazilgan yig‘ilishda berilgan topshiriqlar ijrosini so‘zsiz ta’minlash, maktabgacha ta’lim tizimini tarkibiy jihatidan tubdan isloh qilish, tizimning boshqaruv tuzilmasini tashkil etish, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga 5-6 yoshli bolalarni 100 foiz qamrab olish choralarini belgilash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi. 2 Ushbu qabul qilingan qonun qarorlardan ko‘zlangan maqsad va vazifalar maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsini har tomonlama shakllantirishdan iboratdir. Ilk yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida bolaning atrofdagilar bilan muloqoti uning dunyoni bilish qurollaridan yetakchisidir. Muammoning o ‘ rganilganlik darajasi: Har qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o‘sib borishi, muayyan an`analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga yetkazilib turilishidan manfaatdor bo‘lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o‘rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo‘lmaganida, taraqqiyotning o‘zi ham mutloq bo‘lmas edi, deb ta`kidlagan. Shu bois insonning rivojlanishini, ijtimoiylashishini, individni shaxs bo‘lib shakllanishini, uning jamiyat bilan bo‘lgan aloqasini muloqotsiz aslo tasavvur etib bo‘lmaydi. Muloqot ham o‘ziga xos ehtiyoj. Polshalik psixolog E.Melibruda aytganidek, shaxslararo munosabatlar biz uchun xavodek ahamiyatga egadir. Go‘daklik va o‘smirlik davrlarida muloqot etakchi faoliyatga, ya`ni yangi psixologik xususiyatlarning shakllanishiga bevosita ta`sir ko‘rsatuvchi faoliyat sifatida gavdalanadi. Bolalar psixologi D.B.Elkonin ta’kidlaganidek, bola jamiyat a’zosi va shaxs sifatida shakllanib borar ekan, uning psixikasi rivojlanib, olamni aks ettirish qobilyati go‘daklikdan yetuklik davrigacha murakkablashib va takomillashib boradi 1 . Nutq – inson tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o zlashtirish, avlodlargaʻ uzatish yoki aloqa o rnatish, o z shaxsiy harakatlarini rejalashtirish va amalga ʻ ʻ oshirish maqsadida tildan foydalanish jarayoni. Nutq . axborot, xabar, ma lumot va ʼ yangi bilim berish, aqliy topshiriqlarni yechish faoliyatidan iborat 1 Nishonova Z., Alimova G. “Bolalar psixologiyasi va uni o’qitish m е todikasi”.. Toshk е nt “O’zb е kiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi. 2016 y. 3-bet. 3 Muloqot – bu ikki yoki undan ortiq kishilar orasida affektiv baholovchi xarakterda va bilish bo‘yicha ma`lumot almashishdan iborat bo‘lgan o‘zaro ta`sir etishdir. Muloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatni o‘zlashtirish va o‘z individual ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muloqot jarayonida inson xulq-atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning “Ichiga kiradi”. Individual tafakkuri, olamning va o‘zining obrazini analiz qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi. Bola shaxsining har tomonlama kamol topishida nutqning to‘g‘ri rivojlanishi juda katta ahamiyatga ega. Chunki nutq kishilararo milliy boylik, tarbiya, ta’lim, ijodiyotga qimmatli aloqa vositasidir. Shu boisdan ham bolalarga nutqni puxta egallash o‘z fikrini to‘liq ifoda etishni o‘rgatish lozim. Tovushning o‘ziyoq ham insonni, ham hayvonni hayajonlantiradi, biror qo‘rqinchli voqea ro‘y berganda esa u bir-birini chaqirish vositasi sifatida qo‘llaniladi va qayta rol o‘ynaydi. Nutq bola hayotida turli funksiyalarni: aloqa qilish, tajribalarni o‘zlashtirib olish, faoliyatini boshqarishni bajaradi. Bu sanab o‘tilgan funksiyalar maktabgacha ta’lim davrida shakllanadi. Nutq inson faoliyatini boshqarish vositasidir. U xotira va idrok jarayonlarini tashkil etadi. Shunday ekan bu vazifalarni amalga oshirishda nutqi to‘liq rivojlanmagan maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni logopedik mashg‘ulotlar yordamida nutqiy kamchiliklarini bartaraf etish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki maktabgacha ta’lim bola shaxsini sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga tayyor tarzda nutqini shakllantirish maqsadini ham ko‘zlaydi. Go‘zal va nafis nutq madaniyatining ibtidosi ko‘hna Sharqda juda qadim zomonlarga borib taqaladi. Ma’noli va bejirim gapira bilish maqbul va nomaqbul ohanglarni ilg‘ay olish so‘zning orqa o‘rnini uning munosib o‘rnini farqlay bilish, 4 nutqiy fahmu farosat, nutq odobi kabi fazilatlar Turonda inson umumiy axloqining ma’naviy rasomining tayanch ustunlaridan sanalgan. O‘zbekistonda o‘sib kelayotgan yosh avlodni har tomonlama mukammal nutqi ravon va muloqatchan faol qilib tarbiyalash xar bir pedagog tarbiyachining vazifasi hisoblanadi. Jamiyatimizning buguni va istiqboli kelajak avlodni ruhan sog‘lom va muloqotda nutqi ravon va rang barang shaklli qilib tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liqdir. Barkamol avlodni tarbiyalashda maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyachi,umumiy o‘rta ta’lim maktablarida esa tarbiyachi bolalar bilan ona-tili va nutq o‘stirish mashg‘ulotlarini to‘g‘ri olib borishi nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar tarbiyasida bolalarning fiklash, bilish jarayonining rivojlanishi va og'zaki nutq malakasini tarkib toptirish chambarchas bog‘liq bo‘lishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalarni muloqot faoliyati metodikasi mavzusida bir qator qo‘llanma ishlab chiqilgan bo‘lsada mashg'ulot jarayonlarida kamroq natija berayotganligini kuzatdik. O‘zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi qonuni, respublikamizda ta’lim tizimini isloh qilish, o‘quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish va zamonaviy talablar darajasiga ko‘tarish, yangi pedagogik texnologiyalarni ta’limga joriy etish, yosh avlodning yosh hususiyati, bilish faoliyati, tafakkuri, iqtidorini nazarda tutgan holda ta’lim-tarbiya berish, davlat dasturlari, ta’limning davlat me’yorlariga mos bo‘lgan bilim va malakalarni shakllantirishga imkoniyat yaratdi, har bir fuqaroga “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi qonunining, 39-moddasida Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquq va majburiyatlari belgilangan bo‘lib unda ijodiy tashabbus ko‘rsatish, ta’lim va tarbiya uslubiyotlarini, o‘quv qo‘llanmalari hamda ta’lim vositalarini erkin tanlash belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra pedagog tarbiyachi bolalar bilan muloqot faoliyatini tashkil etish shakllarini tanlashi huquqi 5 kafolatlanganligini aytishimiz mumkin. Qonunnning 5 - moddasida Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun majburiyligi va uning ahamiyati haqida belgilab berilgan.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020- yil 22-dekabrdagi “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida ” gi 2 802-sonli qarori qabul qilinishi va boshqa tegishli me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi . Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartining birinchi ilovasi maktabgacha yoshdagi bolallarning rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari bo‘lib u 5 ta rivojlanish sohalaridan iborat; davlat talablarining uchinchi rivojlanish sohasi - Nutq muloqot va o‘qish yozish malakalarini shakllantirish bo‘lib unda muloqot faoliyatini tashlil etish masalalariga alohida urg‘u berilib muhim talablar qo‘yilgan. Kelajakdagi barcha ezgu ishlarni amalga oshirishga qodir bo‘lgan jismonan sog‘lom va ma’naviy barkamol shaxsni voyaga yetkazish yangi Maktabgacha ta’lim va Tarbiya to‘g‘risida’gi Qonun ushbu ta’lim tizimi pedagoglari, tarbiyachiar va tarbiyachilar oldiga muhim ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarni qo‘ydi. Bu vazifalar mustaqil O‘zbekistonning uchinchi renessans poydevori ushbu tizim va maktabgacha ta’lim pedagoglari esa to‘rtinchi halqasi ekanliklarini davlatimiz raxbari tomonidan e’tirof etilganligida ko‘ryapmiz va natija tizimda yangicha yondashuvlarni tashkil etish va takomillashtirishni talab etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 30- sentabrdagi PQ-3955 son qaroriga, 2017-yil 30-sentabrda PF-5198-sonli buyrug‘i Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni tubdan takomillashtirish haqidagi farmoni hamda mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda 2 О‘zbekistоn Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2020- yil 22-dekаbrdаgi Mаktаbgаchа tа’lim vа tаrbiyаning dаvlаt stаndаrti’ni tаsdiqlаsh tо‘g’risidа’gi 802-sоnli qаrоri 6 belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot muayyan darajada xizmat qiladi . Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning ijtimoiy faolligini oshirishda muloqot shakllarining har jihatdan o‘rni beqiyosdir. Yuqorida zikr qilingan fikrlardan xulosa qilib aytish mumkinki, maktabgacha ta’lim yoshidagi bola shaxsini shakllantirishda bolalar muloqotini to‘g‘ri rivojlantirilishi muhim ahamiyati kasb etdi. Shu bois tadqiqotmiz mavzusini “ O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakillantrish metodikasi ” deb nomladik. Tadqiqotning ob’ekti: Maktabgacha ta’lim tashkilotining tarbiyalanuvchilari. Tadqiqotning predmeti : O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakllantirish shakllari . Tadqiqotning maqsadi: O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini tashkil etish shakllarini o‘rganish va tavsiyalar ishlab chiqish . Tadqiqotning vazifalari: - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini tashkil etish qonuniyatlarini o‘rganish muhim masala ekanligini asoslash; - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakllantirishda bolaga yondoshish usullarini ishlab chiqish; - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakllantirish bo’yicha takomillashtirishtirilgan metodikarni ishlab chiqish; - Tadqiqotimiz muammosidan kelib chiqqan holda mavjud ilmiy xulosalar qilish kabi vazifalarni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini tashkil etish qonuniyatlarini o‘rganish muhim masala ekanligini asoslandi; 7 - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakllantirishda bolaga yondoshish usullarini ishlab chiqildi; - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakllantirish bo’yicha takomillashtirishtirilgan metodikalarni ishlab chiqildi; - Tadqiqotimiz muammosidan kelib chiqqan holda mavjud ilmiy xulosalar qilindi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari: - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini tashkil etish qonuniyatlarini o‘rganish muhim masala ekanligini asoslansa; - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakllantirishda bolaga yondoshish usullarini ishlab chiqilsa; - O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini tashkil etis shakllantirish bo’yicha takomillashtirishtirilgan metodikalarni ishlab chiqilsa; - Tadqiqotimiz muammosidan kelib chiqqan holda mavjud ilmiy xulosalar qilinsa. - Tajriba-sinov ishlari maktabgacha yoshdagi bolalar muloqotini shakllantirishda tarbiyachi nutqi ahamiyatining samaradorlik darajasini tahlil etish va uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilsa samarali tashkil etiladi. Tadqiqot mavzusi yuzasidan adabiyotlar tahlili: Bugungi kunda maktabgacha ta’limning oldiga muhim istiqbolli vazifalar qo‘yilmoqda va ushbu sohadagi olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarini tahlil qilib chiqqanimizda olimlarimiz va mutaxassislarimiz tomonidan quyidagi natijalarga erishganligini kuzatdik: - maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim mazmunini takomillashtirish borasidagi olimlarimiz o‘z tadqiqotlarida bir muncha ishlarni amalga oshirganlar. Jumladan, D.R.Babayeva, B.Djurayeva, M.Asqarova, R.M.Qodirova, R.Rasulov, G.Jumanazarova, M. Aminov va boshqalar. 8 M a kt a bg a ch a y o shd a gi b o l a l a r bil a n b o‘ l a dig a n mul o q o ti bo‘yicha x o rijiy v a mamlakatimiz olimlari tomonidan qator tadqiqot ishl a ri olib borilgan. Xorijiy mamlakatlardan jumladan,D.B.Elkonin, A.Zaporojets, Lyumina G. va boshqalar. MDX mamlakatlaridan O.E.Smirnov, L.F.Obuhova, E.A.Petrova, Alekseva. Shulardan LS.Vigotiskiy, A.N.Leontev, D.B.Elkonin, A.Zaporojets, M.I.Lishinalar M.Maqsudovalar 3 bolaning dastlabki ijtimoiy zaruratlardan biri bu - muloqotga bo‘lgan zarurat bo‘yicha, A.V.Nikolskaya – mahalliy millat farzandlariga tilni o‘rgatish zarurligi, R.M.Qodirova - 1990 yillarda nutqiy muloqot madaniyati ko`nikmalarini tarbiyalash masalalari bo`yicha tadqiqotlar olib borgan. Bolalarning rivojlanishida uning boshqa bolalar bilan bo‘ladigan muloqoti muhim ahamiyatga ega ular uchun eng og‘ir jazo ularni tengdoshlari bilan muloqot qilishdan cheklashdir. Mashxur olim Ya.A.Komenskiy esa ijtimoiy birlikning ilk pog‘onasi va‘kurtagi’ aynan bolalar guruhi ekanligini ta’kidlaganlar 4 . Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi: Tadqiqot jarayonida mavzuga oid pedagogik va psixologik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish, ilmiy-nazariy, pedagogik-psixologik, ilmiy-uslubiy, yozma manbalarni o‘rganishda qiyosiy tahlil, tuzatish, anketa, suhbat, test-sinovlar o‘tkazish, olingan natijalarni innovatsion ta’lim texnologiyasi vositalari va maktabgacha ta’lim metodlari yordamida qayta ishlash, tahlil qilish va umumlashtirish. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakllantirish metodikasining o‘ziga xos xususiyatlarini nazariy jihatlarini o‘rganib, tajriba- sinov ishlarida sinab ko‘rib, ozgina bo‘lsa-da bu muammoni boyitishga o‘z materiallarimiz bilan hissa qo‘shishdan iborat. Amaliy ahamiyati e sa oilada ota- 3 M.Mаqsudоvа. Mulоqоt psixоlоgiyаsi.Toshkent, 2020 y 4 Yа.А.Kоmenskiy . Buyuk didаktikа 9 onalar, MTTda faoliyat ko‘rsatuvchi murabbiylar va tarbiyachilar faoliyatida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan usullar va tavsiyalardir. Tadqiqotning tuzilishi: Kirish, uch bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati hamda ilova materiallaridan iborat. 10 1-BOB. O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISH NING PEDAGOGIK MUAMMOLARI . 1.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bola nutqini shakllantirishda va rivojlantirish ning nazariy asoslari. Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq o‘z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik o‘zlashtirganligining ko‘rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi. Ilk yoshdagi bolalar nutqini o‘rganishga E.I.Tixeeva, M.M.Kolsova, N.M.Askarina, G.M.Lyamina, M.I.Lisina va boshqa ko‘plab taniqli olimlar, pedagoglar va metodistlar sezilarli hissa qo‘shishgan. Ilk yoshda nutqni o‘stirish va rivojlantirish ikki yo‘nalish bo‘yicha ro‘y beradi: 1 – nutqni tushunishni takomillashtirish; 2 – bola nutqining faolligini shakllantirish. Bolalar nutqini psixologiya-pedagogika nuqtai nazaridan tadqiq etishni F.A.Soxin va O.S.Ushakovalar tasnifiga ko‘ra, uchta yo‘nalishga ajratish mumkin: - tarkibiy – til tizimining turli tarkibiy darajalari – fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllantirish; - funksional – kommunikativ funksiyada tilni egallash ko‘nikmalarini shakllantirish; - kognitiv – til va nutq hodisalarini eng oddiy usulda anglashni shakllantirish. Ilmiy tadqiqotlar va yo‘nalishlar tahlili maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining turli tomonlarini rivojlantirish xususiyatlari hamda ularning ilmiy adabiyotda o‘rganilganlik darajasini aniqlash imkonini beradi. 11 V.I.Loginova, YU.S.Lyaxovskaya, V.V.Gerbova, E.M.Strunina va boshqalarning tadqiqotlarida bolalar ona tili leksikasini o‘zlashtirib olishlarining o‘ziga xos xususiyatlari yoritilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarning lug‘atni o‘zlashtirishlarida ikki jihat ajratib ko‘rsatilgan: atrofdagi olam lug‘atini (so‘z boyligini) anglash bilan birgalikda rivojlantirish; lug‘atni til birligi sifatida o‘zlashtirish. Ular predmetli aloqalar va munosabatlar mantig‘ida ham, til mantig‘i borasida ham so‘z ustida ishlash zarurligini isbotlab berishgan. Bolalar nutqining grammatik tuzilishi sohasidagi tadqiqotlar bolalarda nutqning morfologik va sintaktik tomonlarini shakllantirish (F.A.Soxin, M.I.Popova, A.V.Zaxarova, V.I.YAdeshko, A.G.Tambovseva va boshq.), ona tilining so‘z hosil qilish tizimi xususiyatlarini aniqlash, shuningdek, bolalar nutqining grammatik tuzilishini takomillashtirishga oid pedagogik ishda nafaqat odatdagi grammatik xatoliklarni o‘rganish va tuzatishga, balki birinchi navbatda grammatik umumlashmalarni shakllantirishga e’tiborni qaratish zarurligini isbotlash imkonini berdi. Bolalar tomonidan tilning tovush tizimini o‘zlashtirilishi bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlarda (G.M.Lyamina, E.I.Radina, G.A.Tumakova, A.I.Maksakov, M.I.Gening, N.A.German va boshq.) o‘rganish predmeti sifatida xizmat qildi. Logopediyaning bolalar nutqidagi kamchiliklarning oldini olish bilan bog‘liq masalalar doirasini ishlab chiquvchi profilaktik yo‘nalishi keng tarqalgan. Bolalar nutqini rivojlantirishga oid yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan yondashuvlar maktabgacha yoshdagi bolalarning tilni tizim sifatida, ya’ni tovush tomoni, lug‘at tarkibi va grammatik tuzilishni birgalikda o‘zlashtirishlarini o‘rganish sohasiga taalluqlidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ravon nutqi tadqiqotchilari E.I.Tixeeva, E.A.Flerina, A.M.Leushina, L.A.Penevskaya va boshqalar bolalar og‘zaki nutq va 12 hikoya qilishni o‘zlashtirishining o‘ziga xos xususiyatlari, dialogik va monologik nutqning o‘zaro bog‘liqligini chuqur tushunish asosiga quriladigan ravon nutqni o‘qitish tizimiga asos solishgan. Ular tomonidan bolalar hikoyalari tasniflab chiqilgan bo‘lib, uning asosini fikr bildirish manbasi: predmetlarni tavsiflash, adabiy matnlarni hikoya qilib berish, suratga qarab hikoya qilish, shaxsiy va jamoa tajribasidan misol keltirish, ijodiy hikoya qilishlar tashkil etadi. Monologik nutqni o‘stirish va rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini o‘zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari o‘rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini o‘rgatish metodikasi yaratiladi. F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan ko‘ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qo‘ydi. Ravonlikning asosiy ko‘rsatkichi sifatida so‘zlar, gaplar va fikrlarning qismlari o‘rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan to‘g‘ri tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul qilingan. XX asrning 70-yillarida A.V.Nikolskayaning ilmiy rahbarligi ostida E.M.Razbaeva tomonidan maktabgacha yoshdagi katta bolalarda o‘qilgan asarlar asosida kattalar mehnatiga hurmatni tarbiyalash bo‘yicha tadqiqot o‘tkazildi. S.O.G‘ozieva tomonidan (E.M.Razbaevaning ilmiy rahbarligi ostida) maktabgacha katta yoshdagi bolalarda o‘zbek xalq og‘zaki ijodidan (xalq ertaklari, o‘yinlar) foydalanish asosida atrofdagilarga adolatli munosabatda bo‘lishni shakllantirish masalalari tadqiq qilindi. 1979 yildan boshlab to bugungi kungacha maktabgacha yoshdagi bolalarga ona tili va o‘zga tilni (rus, o‘zbek) o‘qitish muammosi O‘zbekiston olimlari, 13 metodistlari, psixologlarining tadqiqot ob’ekti hisoblanadi (F.R.Qodirova, R.M.Qodirova, G.X.Jumasheva, D.Abdurahimova, L.R.Mirjalilova, N.SH.Nurmuhammedova va boshq.). Barcha tadqiqotchilar bola nutqini va uning rivojlanishini alohida ajratilgan holda emas, balki katta yoshli kishining bolaga pedagogik ta’siri bilan o‘zaro bog‘liqlikda ko‘rib chiqadilar. Ushbu yondashuv o‘rinlidir, zero fandagi zamonaviy tadqiqotlar nutqni o‘zlashtirish va ijtimoiy o‘zaro hamkorlik – o‘zaro bog‘liq jarayonlardir, nutqni o‘stirish va rivojlantirish esa – ijodiy jarayon, biroq u stixiyali jarayon emas, degan fikrga asoslanadi. Inson tajribasining tarixan shakllangan mazmuni so‘zli shaklda umumlashtirilgan, uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ham ishtirok etishini nazarda tutadi. Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo‘l ochadi. Umuman shaxsning va barcha asosiy psixik jarayonlar (qabul qilish, fikrlash va boshq.)ning shakllanishi ham bolada nutqning rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Bolaning psixik jihatdan shakllanishida nutqning alohida o‘rin tutishi uning turli bosqichlarda rivojlanishiga yordam beruvchi shart-sharoitlar va omillarni bilishni juda muhim qilib qo‘yadi. Nutqning rivojlanishi bilan harakatlanuvchi kuchlar haqidagi masala, ushbu holat shiddat bilan, sakrash tarzida ro‘y berishi tufayli ham, muhim ahamiyat kasb etadi. 14 15 1.2. B olalar nutqni shakllantirishda o`yin faoliyatining o`rni va ulardan foydalanishning mazmuni. Xalq pedagogikasini o`rganish davomida olimlarning farzand ta’lim - tarbiyasi va odob – axloqqa oid asarlarida, bolalarni tarbiyalashda tarbiyaviy ishning eng ta’sirchan uslubi - o`yin shaklidan juda keng foydalanganligini ko`ramiz. O’tmish pedagog olimlaridan P.F.Lesgaft, K.D.Ushinskiy tomonidan o`yin nazariyasi ishlab chiqilgan. O’yinning mehnat jarayoni asosida paydo bo`lganligi va uning yosh avlodni mehnat faoliyatiga tayyorlashdagi roli, o`yin mazmunining bola shaxsini shakllantirishdagi ahamiyatini K.D.Ushinskiy asoslab berdi. V.G.Plexanov san’atning kelib chiqishini tadqiq qilayotganda bolalar o`yinlariga e’tibor qiladi. Uning fikricha, kishilik tarixida o`yinlar san’at kabi mehnat paydo bo`lgandan so`ng va uning asosida vujudga kelgan. U,- «O’yinda kattalarning mehnat faoliyati o`z aksini topadi, o`yin mehnat farzandi, u mehnatdan oldin paydo bo`lgan hodisadir»,- deb yozgan edi. Jamiyat hayotida mehnat jarayonida bolalar kattalar mehnatiga taqlid qilish orqali o`ynaydilar, xuddi shu o`yin keyinchalik bolalarni mehnat faoliyatiga tayyorlashda muhim bosqich bo`lib hisoblanishini asoslab, o`yinni obrazli, hayotni haqqoniy aks ettiruvchi jarayondir, degan edi V.G.Plexanov. P.F.Lesgaft «Bolaning dastlabki o`yini tevarak – atrofdagi voqea - hodisalarga taqlid kiladi, o`yin ijtimoiy voqelikni aks ettiradi»,- deb izohlagan edi. Buyuk psixolog D.V.Elkonin o`yinning kelib chiqishida yangi g’oyani ilgari suradi jamiyatning dastlabki taraqqiyotidayok bolaning kattalar hayoti va mehnatida ishtirok etishi bolalarning mehnat qilishlari uchun qulay o`yinchoq mehnat qurollari ishlab chiqilgan. O`yinchoq qurollar paydo bo`lishi natijasida rolli o`yinlar paydo bo`ladi. D.V.Elkonin kattalar mehnatida ishtirok etish orqali 16 bolada mehnat qilishga intilish hissini uyg’otish zarurligi g’oyasini isbotlab bergan. Maktabgacha pedagogikada o`yin nazariyasi ijtimoiy faoliyat hisoblanib, mehnatning tarixiy rivojlanish jarayonida paydo bo`ladi. O’yin doimo hayotni aks ettiradi. Shuning uchun uning mazmuni ijtimoiy voqelikda o`zgarib turadi. O’yin – maqsadga q aratilgan o` ylangan jarayondir. O’yin jarayoni asosida o`quv faoliyati rivojlanadi. Bola yoshligida qancha ko`p o`ynasa, maktabda yaxshi o`qishiga va keyinchalik mehnat faoliyatiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Bola o`yinda amaliy ehtiyojlarga karam bo`lmaydi. Bunda u o`zining bevosita ehtiyoj va qiziqishlaridan kelib chiqadi. Bolalarning o`yinlari o`zining rang – barangligi bilan ajralib turadi. O’yin o`z mazmuni va tashkil etilishiga ko`ra, bolalarga ta’sir ko`rsatish darajasi, buyumlarning turlari va kelib chiqishiga ko`ra ijodiy va qoidali o`yinlarga bo`linadi. Ijodiy o`yinlar bu bolalarning mustaqil ijodiy, o`zlari o`ylab chiqqan o`yin majmuidir. Bunda bolalar o`z taassurotlari, borliq hayotdagi tushunchalari va unga bo`lgan uz munosabatlarini aks ettiradilar. Ijodiy o`yinlar quyidagi turkumlarga bo`linadi: - syujetli-rolli; - dramalashtirilgan; - qurilish; - tabiat materiallari bilan o`ynaladigan o`yinlar. Ijodiy o`yinlar va ularga rahbarlik. Ijodiy o`yinlar boshqa tur o`yinlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: 1. O’yin mazmunining o`ziga xosligi. 2. Rollarning mavjudligi. 3. Xayoliy vaziyatning mavjudligi. 17 O’yin mazmunining o`ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Pedagog va psixologlarning tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki, kattalarning ijtimoiy hayoti o`zining rang-barang ko`rinishlari bilan syujetli-rolli o`yinlarning mazmuni bo`lib xizmat qilar ekan. Ular bolalar kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turi o`yin ekanligini asoslab berdilar. Ijodiy o`yinlar syujetlari va mazmunining rang-barangligi, ularni tavsiflash zaruratini keltirib chiqaradi. Syujet o`yin faoliyati tizimida asosiy komponent sifatida o`z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini oladi. Ijodiy o`yinlarda xayoliy vaziyatning mavjud bo`lishi bolaning tafakkurini o`stirib syujet va rollar o`yin mazmunini takomillashtiradi. Ijodiy syujetli-rolli o`yinlarning o`ziga xos sabablari mavjuddir. Buning eng asosiy sababi – bolalarning kattalar bilan birgalikda ijtimoiy xayot kechirishga intilishidir. Bu sabablar bolaning yoshiga qarab, o`yin mazmuniga qarab o`zgarib boradi. Kichik yoshdagi bolalarda asosiy sabab buyumlar bilan bajariladigan qiziqarli harakatlar bulsa, bola katta bulgan sari o`yindagi kattalar harakatlarini va munosabatlarini qayta aks ettirish asosiy sabab bo`lib xizmat qiladi. Shunga ko`ra, o`yinlarni syujeti, mazmuniga ko`ra 3 guruhga bulish mumkin. 1. Maishiy o`yinlar (oila, bolalar bog’chasi va boshqa voqelikni aks ettiradigan). 2. Mehnat mavzuidagi o`yinlar (oila va kattalar mehnatida ishtirok etish, uz- o`ziga xizmat va boshk.). 3. Ijtimoiy mavzudagi o`yinlar. Bolalar rollarni tanlab o`ynaydilar. Syujetli-rolli o`yinlarda xatti- harakatlarni, qoidalarni egallash asosida, rolda mujassamlashtirilgan axloqiy qoidalar ham uzlashtiriladi. O’yinda kishilar turmushiga, ishlariga, jamiyatdagi xulq-atvor me’yor va qoidalariga ijobiy munosabat shakllantiriladi. Xuddi shu jarayonda o`yin muomala madaniyatini shakllantirish vositasi sifatida ham yuzaga 18 keladi. Aqliy tarbiyaning asosiy vositalaridan biri bu syujetli o`yin hisoblanib, unda bola atrof-muhitdagi voqea va hodisalarni aks ettirib, xayolan ularni qayta tiklaydi. O’yinning xayoliy vaziyati bolaning aqliy faoliyatining rivojlanishiga doimo ta’sir ko`rsatadi. D.B.Elkonin syujetli-rolli o`yinni birgalikda o` ynaladigan o`yinda tasvirlanayotgan vo q ealarga, harakatlarga, buyumlarga nisbatan o` z nu q tai nazarini boshqalar nu q tai nazari bilan jamlash masalasi shakllanishi natijasida yalpi tafakkur bosqichiga o` tishga imkon beruvchi bilishga oid jarayon yuz berishini ta’kidlab o` t g a n . O’yinning san’atga yaqinligi syujetli-rolli o`yinlardan estetik tarbiyada foydalanish imkonini yaratadi. Bola o`yinidagi ijodkorlik bilan bog’lik bo`lgan tuyg’ular estetik tuyg’ularda yakin turadi. O’yinda bolaning katta harakat tajribasi shakllanadi. Turli harakatlarni rivojlantirish va takomillashtirish uchun qulay sharoit yaratiladi, bola rolga kiradi, o`z roliga oid xatti-harakatlarni amalga oshirish uchun tasvirlayotgan rollarning o`ziga xos xususiyatlarini ongli ravishda ifodalaydi. Ikki yoshdagi bolalar hayotida syujetli o`yinchoqlar bilan juda oddiy o`yinlar o`tkaziladi. Bolalar bu o`yinchoqlarni qo`lda ushlab yuradilar, siqib ko`radilar, yerga tashlab ko`radilar, o`yinchoqlarni g’ildiratadilar, o`yinchoqda nima tasvirlanganligiga e’tibor bermaydilar. Bu yoshda kundalik hayotda tevarak – atrofdagi katta kishilar va bolalar harakatini kuzatib borishni, bu harakatlarni o`z o`yinlarida aks ettirishni o`rgatish lozim: kug’irchokni ovkatlantirish, uyquga yotqizish va boshk. Bu yoshda buyumli o`yin bir necha bosqichda amalga oshiriladi: 1 bosqichida bolalar o`yinchoqlar bilan kattalar harakatlariga taqlid qiladilar. 2 bosqichda o`zlashtirgan harakatlarni mustaqil bajara boshlaydilar, so`ngra bu harakatlarni boshqa buyumlarga ko`chiradilar. 19 3 bosqichda tasviriy o`yin vujudga keladi, uning mazmunini shartli qurollar bilan bajariladigan harakatlar tashkil qiladi. Bola kundalik hayotda kuzatgan buyumlar bilan bajariladigan harakatlarga taqlid kiladi (gazeta o`qiydi, yer chopadi, kir yuvadi), bularning hammasi syujetli – rolli o`yin uchun sharoit yaratadi. Uch yoshga qadam qo`ygan bolalar bilan suhbatlar, kuzatishlar o`tkazish, hikoya va ertaklar o`qib berish, maslahat berish va o`yinlarga qiziqtirish kerak. O’yinda bolalarni kattalar ish-harakatining faqat tashqi tomonigagina taqlid qildirmay, balki ularni odamlarga, mehnatga bo`lgan munosabatlariga ham taqlid qildirish, bolalarda ahillik bilan o`ynay olish, rollarni taqsimlay bilish, ko`zlangan maqsadga erisha olish, tortinchoq va uyatchan bolalarga loyiq rollarni taklif qilib, ularning o`yinga qo`shilishiga yordam berish kerak. Bolalarda xayol tasavvurlarini o`stirish ularda mustaqil biron yangi o`yinni ijod etish, bu o`yinga kerakli narsalarni tanlash, binolar, ba’zi o`yinchoqlarni o`z qo`li bilan yasash, badiiy mashg’ulotlarda orttirgan malakalarini o`yinda qo`llash, qo`shiqlar aytish, she’r o`qish, chizgan rasmlardan va yasagan narsalardan foydalanish istagini uyg’otadi. Jamoa o`yinining paydo bo`lishi uning mavzui va mazmunini ham, tuzilishini ham tez rivojlantirish va o`zlashtirish imkonini yaratadi. Bolalar o`yinlari mavzuining o`zgarishida maishiy o`yinlardan mehnat, ishlab chiqarish syujetiga ega bo`lgan o`yinlarga, so`ng turli ijtimoiy hayot voqea va hodisalari aks ettiriladigan o`yinlarga o`tiladi. O’yinning mazmuni ham rivojlanadi. Katta yoshli bolalar hayotida harakatlar qatorida xilma - xil ijtimoiy munosabatlar, xatti-harakatlar ham aks eta boshlaydi. O’yinlar mavzui doirasining kengayishi, ular mazmunining teranlashuvi, o`yin shakli va tuzilishining o`zgarishiga olib keladi. Tarbiyachilar bilan birgalikda o`yin va uni turlari yuzasidan suhbat uyushtirildi, va natijada bolalar nutqi rivojlanib boradi. 20 1. Tabiat manzaralari, fanlar bilan bog`liq o`yinlar . Bunga “Ko`chat o`rnat”, “Kartoshka ekish”, “Yomg`ir”, “Ayoz bobo” kabilarni namuna qilib ko`rsatish mumkin. Ularning mazmuni va o`yin holatlari (joylar, bajarilish tartiblari, qoidalar). Tabiatning go`zalligi, ob-havoning o`zgarishi, sovuq va yomg`irlardan saqlana bilish kabi harakatlar asosida shug`ullanuvchilarning hushyorlik, epchillik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlari va insonning aqliy fazilatlarini tarbiyalashda xizmat qiladi. 2. Hayvonot olami bilan bog`liq o`yinlar , “Qushlar pr...r etib uchdi”, “Kalhat keldi, qoch bolam”, “Bo`rilar va ovchilar”, “Zovurdagi bo`rilar”, “G`ozlar”, “Tulki bilan xo`roz”, “It va qarg`a” va shu kabi juda ko`p o`yinlarda o`zaro munosabatlar, yaxshilik va yomonlik, o`zini ehtiyot tutish kabi fazilatlar bilan birgalikda barcha jismoniy sifatlarni tarbiyalash amalga oshiriladi. SHu asosda bolalarda hayvonot olamiga bo`lgan qiziqish, parrandalarni asrash kabi his- tuyg`ular uyg`onishi mumkin. 3. Mehnat bilan bog`liq o`yinlar . Inson faoliyati aqliy va jismoniy mehnat bilan belgilanadi ularni harakatli o`yinlar mazmunida ham uchratish mumkin. Aqliy mehnatga doir o`yinlar turkumiga “Sanash o`yinlari”, “Ism yoki buyumlarni ketma ket va aralash turib aytish”, “Sakrab qo`shiq aytish”, “Rasmlarni tez chizish”, “Shakllarni (kubok) joylashtirib o`z holiga keltirish” (shakl yasash) va shunga o`xshash faoliyatlarni aks ettiruvchi o`yinlar kiradi. Jismoniy mehnatni aks ettiruvchi harakatli o`yinlar ham juda ko`p. Ularga “O`tin yorish”, “Poda to`p” (cho`pon), “Qo`sh haydash” (erni haydash, chopish), “Osilib chiqish”, “Tortilish”, “YUk ko`tarish”, “Eshak mindi”, “Piyoda poyga”, “Poezd” va b.q. kiradi. Ularning mazmunida mehnat qilish yo`llari, bajarish usullari hamda chidamlilikni ifoda etuvchi hislatlar mujassamlanadi. 21 Umuman olganda milliy harakatli o`yinlarning barchasida aqliy va jismoniy mehnatlar uyg`unlashib, asosan jismoniy barkamollikni tarbiyalashda xizmat qiladi. 4. Ommaviy madaniy tadbirlarda (bayramlar, to`ylar, turli xil marosimlar, sport musobaqalari va h.k) qo`llaniladigan, ya’ni namoyish va musobaqalashish maqsadida murakkab va oddiy harakatli o`yinlar qo`llaniladi. Ular tarkibiga kurash qismlari (elementlari, ot o`yinlari, ko`pkari-uloq, poyga), dorboz, tosh ko`tarish, arqon tortishish, elka urishtirish, xo`rozlar jangi va h.k. kiritiladi. 5. Jismoniy sifatlarni tarbiyalashda xizmat qiluvchi o`yinlar ham har xil turkumlarga bo`linadi. Ularga quyidagilarni namuna qilib ko`rsatsa bo`ladi, ya’ni: Tezlikka doir o`yinlar : “Qopqon”, “Kim oldin”, “Insiz quyon”, “To`rt oyoqlab yugurish” (emaklab yugurish), “Hakkalagan qushchalar”, “Uchinchisi ortiqcha”, turli estafetalar va boshqalar. Kuchga doir o`yinlar : “Oq suyak”, “Chillik”, “Elkada ko`pkari”, “Eshak mindi”, “Arqon tortishish”, “Bilak kuchini sinash”, “Qo`llarda tortinish” va boshqalar. Chidamlilikka doir o`yinlar : “Oq terakmi-ko`k terak”, “Davradan chiqar”, “Olamon poyga”, “Dorboz”, “Oqsoq qarg`a”, “Oshiq” (gardkam), “Qilichbozlar”, “Besh tosh”, “To`qqiz tosh”, “Orqang kuydi”, “Bo`ta soldi”, “Tortishmachoq”, “Ko`z bog`lash”, “Bekinmachoq”, “Kim keldi”, “Dorboz”, “Zuv-zuv” va h.k. Yuqorida nomlari keltirilgan murakkab va oddiy (sodda) O`zbek xalq milliy o`yinlari bag`cha yoshdagilarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash bilan birgalikda insoniy fazilatlarni ham shakllantirish va ularni yanada takomillashtirishda bevosita xizmat qiladi. 22 1.3. Tarbiyachi nutqi bolalarning ifodali nutqini shakllantirshda namuna sifatida . Kattalar bilan bevosita muloqot qilish bola nutqiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar atrofdagilarga taqlid qilganlari hodda nafaqat to‘g‘ri talaffuz, so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llash, iboralar tuzish sirlarini, balki kattalarda (pedagoglar, ota-onalar, oila a’zolari va boshq.), atrofdagi bolalarda uchrab turadigan nutq nomukammalliklarini ham o‘zlashtirib oladi. Bolalarning nutq madaniyati pedagogning (va boshqa kattalarning) nutq madaniyatiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Doimo kichkintoylarning diqqat-e’tibori markazida turadigan va ular bilan muloqot qiladigan tarbiyachining nutqi bolalar ona tili, nutq madaniyati namunalarini oladigan asosiy manba hisoblanadi, shuning uchun u nafaqat to‘g‘ri so‘zlashi, ona tilining barcha tovushlarini aniq va tushunarli qilib talaffuz etishi, balki u muayyan balandlikdagi ovozda bosiqlik bilan so‘zlashi, uning nutqi intonatsion jihatdan ifodali, grammatik jihatdan to‘g‘ri rasmiylashtirilgan, ravon, tushunish uchun oson bo‘lishi hamda so‘z bilan belgalash to‘g‘ri va aniq amalga oshirilishi lozim. Tarbiyachining ifodalilik vositalaridan foydalangan holda o‘qigan hikoyasi bolalarda qiziqish uyg‘otadi, ularda qayg‘urish, so‘z kuchini his qilish, uning mazmunini anchagacha yodda saqlab qolish imkonini beradi; agarda aynan shu hikoya tez va quruq ohangda his-hayajonlarsiz o‘qib berilsa, u faqatgina badiiy acapra nisbatan zerikish va befarqlikni shakllantiradi. Pedagog o‘z nutqiga nisbatan tanqidiy munosabatda bo‘lishi va unda kamchilik borligini sezsa, uni darhol bartaraf etishga intilmog‘i lozim. Biroq, o‘z nutqining kamchiligini aniqlash har doim ham oson kechmaydi, chunki muloqot jarayonida so‘zlovchining diqqat-e’tibori eng avvalo nutqning shakliga emas (qay tarzda aytish), balki uning mazmuniga (nimani aytish) 23 qaratilgan bo‘ladi. Bundan tashqari, o‘z nutqiga nisbatan beparvolik bilan munosabatda bo‘lish natijasida ayrim kamchiliklar tilga qattiq o‘rnashib qolishi va keyinchalik so‘zlovchi uni sezmay qolishi mumkin. Masalan, nutqning shoshqaloqliga, tushunarsizliga, bir ohangdaligi (monotonligi), ovozning kuchliligi, ayrim tovushlar, so‘zlarni noaniq talaffuz qilish kabi nuqsonlar sezilmasdan qoladi. O‘z nutqining nomukammalliklari haqida bilish uchun pedagog o‘rtoqlarining mulohazalariga quloq tutishi darkor. Ochiq mashg‘ulotlarni magnitofonga (videokassetaga) yozib olish va uni keyin muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. SHunda tarbiyachi nutqini tovush, leksik vositalardan foydalanish, grammatik jihatdan rasmiylashtirish nuqtai-nazaridan tahlil qilish mumkin bo‘ladi. Ayni paytda shuni hisobga olish lozimki, nutqni yozib olish chog‘ida tarbiyachining o‘zini-o‘zi nazorat qilishi evaziga nutq sifati yaxshilanadi. SHuning uchun nutqda aniqlangan kamchiliklarga tarbiyachining o‘zi va uning o‘rtoqlari diqqat-e’tibor bilan yondoshishlari zarur. Nutqda aniqlangan kamchilik (nomukammallik) larni (yomon diktsiya, leksik-grammatik rasmiylashtirishdagi xatoliklar va h.k.) tarbiyachi maxsus daftarga qayd etadi, so‘ngra reja ishlab chiqadi va ularning bartaraf etishga doir ishlarni tashkil qiladi. O‘z tarbiyalanuvchilarida ana shunday kamchiliklar paydo bulishining oldini olish uchun pedagog o‘z nutqiga nisbatan qanday talablarni qo‘yishi zarur? Nutqning tovush jihatiga qo‘yiladigan talablar. Aniq va tushunarli so‘zlaydigan, iboralar, so‘zlar va har bir tovushni alohida-alohida aniq talaffuz etayotgan, ya’ni diktsiyaga ega bo‘lgan pedagog yordamida bolalar ona tilidagi tovushlarni muvaffaqiyatli ravishda o‘zlashtiradilar. Ko‘pincha pedagoglarning talaffuzi biroz noaniq va tushunarsiz bo‘ladi, ular tovushlar va so‘zlarni og‘izni 24 yetarli darajada ochmasdan talaffuz qiladilar, ayrim tovushlar yutib yuboriladi, undoshlar tushunarsiz talaffuz etiladi. Pedagog talaffuzning adabiy me’yorlariga rioya qilishi, o‘z nutqida turli shevalar, mahalliy so‘zlashuvlar ta’sirini bartaraf etishi, so‘zlarda urg‘uni to‘g‘ri qo‘yishi lozim. Nutqda hissiyotlar, fikrlarning eng nozik qirralarini ham ifodalash mumkin. Bunga nafaqat tegashli so‘zlar yordamida, balki ifodalilikning intonatsion vositalari, ovoz quchi, sur’ati, mantiqiy urg‘usi, pauza, ritm, tembr, ohangdan to‘g‘ri foydalanish tufayli erishiladi. Ushbu vositalardan foydalangan holda tarbiyachi tomonidan o‘qib berilgan she’rlar, xikoyalar bolalarga ularning mazmunini yaxshi tushunish, ona tilining kudrati va go‘zalligini his qilish imkonini beradi. Bir xil ohangdagi nutq kichik tinglovchilarni toliqgirib qo‘yadi, matn mazmuniga bo‘lgan qiziqishni pasaytiradi. Bolalar bunday nutqni tinglash davomida tez toliqib qoladilar, boshqa tomonlarga qaraydilar, chalg‘iy boshlaydilar, keyinroq esa umuman tinglamay qo‘yadilar. Tarbiyachining nutqi emotsional to‘liq, intonatsiyalarga boy; yetarli darajada baland va tezligi bir maromda bo‘lishi lozim. Bolalar bilan muloqotda xuddi tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz etib bo‘lmaganidek, nutqning shoshqaloqligiga ham yo‘l qo‘yilmaydi. Agarda nutq biroz ohista sur’atda davom etsa, u yaxshi qabul qilinadi. Bunday sur’at nutqning aniqligini oshiradi va aksincha, tezlashtirilgan nutq qabul qilishni qiyinlashtiradi. Bolalar uchun mo‘ljallangan ertaklar, hikoyalar, she’rlarni badiiy so‘z ustalari odatda, og‘zaki nutqqa qaraganda biroz sekin sur’atda o‘qiydilar. Bolalarga biroz sekinlashtirilgan nutqni qabul qilish, uning mazmunini kuzatish, matnni eslab qolish oson kechadi. Shu bilan birga esda tutish lozimki, bu qoida hamma narsani ham qamrab olmaydi. Badiiy asarlarni o‘qishda nutqni jadallashtirish yoki sekinlashtirishni 25 ushbu chog‘da mazmun tushuntirilayotgani bilan oqlash mumkin, ayni paytda bu badiiy ifodalilik vositasiga aylanishi zarur. Ovoz - bu tarbiyachining kasbiy qurolidir, u mazkur quroldan to‘g‘ri foydalanishi va uni zo‘riqishdan asrashi lozim. Ovozdan noto‘g‘ri foydalanishni masalan, uni haddan tashqari balandlatishda (guruhda, maydonda shovqin bo‘lganida) ko‘rish mumkin. Agarda muloqot vaziyati nutq balandligani ancha kuchaytirishni talab qilsa - bu ovozni baqirish darajasiga yetkazish kerak, degani emas. Ovozni biroz kuchaytirishda nutq sur’atini pasaytirish va so‘zlarni yanada aniqroq talaffuz qilish lozim. Agarda ovoz past va zaif bo‘lsa, uni balandlashguncha mashq qildirish va maxsus mashqlar bilan mustahkamlash zarur. Ovozning yoqimsizligini (xirillash, chiyillash) ham bartaraf etish mumkin. Ravon nutq va uni leksik-grammatik rasmiylashtirishga nisbatan qo‘yiladigan talablar. Bolalar kattalardan nafaqat tovushlar va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni, balki ertaklar, hikoyalar mazmunini aytib berish, atrof-olam haqidagi o‘z kuzatishlarini bayon qilish, o‘z fikrlarini izchil bayon qilish va xulosalar chiqarishni ham o‘rganadilar. Bolalarga nutqda u yoki bu mazmunni ravon, qiziqarli va imkonli shaklda yetkaza olish pedagog nutqining zarur sifatlaridan biri hisoblanadi. Tarbiyachi o‘z fikrlarini izchil bayon qilar ekan, u o‘z nutqini tushunarsiz so‘zlar, murakkab oborotlar, uzoq iboralar bilan qiyinlashtirib yubormasligi lozim. Bolalar nutqni agarda u qisqa iboralardan iborat bo‘lsagina yaxshi qabul qiladilar. CHunki uzun, buning ustiga grammatik jihatdan juda murakkab tuzilgan iboralarni qo‘llashda bolalarga uning qismlari o‘rtasida aloqa bog‘lash, uning mazmunini mulohaza qilish va tushunish qiyin kechadi. Faqat oddiy gaplarni qo‘llash bilan cheklanmaslik lozim. Ayniqsa, bog‘langan qo‘shma gap va ergashgan qo‘shma gaplarni keng qo‘llash juda 26 muhimdir. Bolalarga hikoya qilib berishda (o‘tkazilgan ekskursiya, tabiat haqida va h.k.) faqat asosiy narsani, ya’ni barcha ikkinchi darajali va ahamiyatsiz narsalarni tashlab yuborgan holda faqat ushbu mavzuga aloqador narsalarni ajratib olish va bolalarga yetkazish zarur. Ko‘p so‘zlash, ortiqcha iboralarni qo‘llash tarbiyachining nutqini og‘ir, tushunish uchun qiyin qilib qo‘yadi. Murakkab iboralar bilan boyitilgan hikoyani tinglashda maktabgacha yoshdagi bolalar pedagogning fikrini kuzatib borishlari, hikoya mazmunini yodda saqlab qolishlari qiyin bo‘ladi va bunday hikoya foyda keltirmaydi. Pedagog nutqining imkonliligi va tushunarliligiga eng avvalo, so‘zlardan to‘g‘ri va aniq foydalanish orqali erishiladi. Ona talining lug‘at zahirasi boy, u doimo yangi so‘zlar bilan boyib boradi; muomaladan chiqqan so‘zlar yo‘qolib ketadi. Bolalar bilan muloqotda tarbiyachi bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda ona tilining leksik bo‘limini keng qo‘llashi: tushunish mumkin va o‘zlashtirish oson bo‘lgan so‘zlarni tanlashi va ulardan o‘z nutqida foydalanishi lozim. Bolalar bilan suhbat chog‘ida adabiy tilga oid so‘zlarni qo‘llash, qo‘pol so‘zlarga yo‘l qo‘ymaslik, odtsiy so‘zlashuv tili va shevalardan, shuningdek muomaladan chiqqan so‘zlardan qochish lozim. Tarbiyachining lug‘ati qanchalik boy va turli-tuman bo‘lsa, uning nutqi qanchalik yorqin bo‘lsa, bolalar shunchalik ko‘p so‘zlarni o‘zlashtirib olishlari mumkin. Tarbiyachining lug‘atidagi kamchiliklar sifatida so‘zlarni kichraytirilgan- erkalash suffikslari bilan qo‘llash (Sevaraxon, qo‘lchalaringni yuv; Samatjon, piyolachalarni yig‘ishtirib qo‘y va h.k.), nutqni ortiqcha so‘zlar bilan to‘ldirib yuborish (Xo‘sh, aytish mumkinki, chunki, demak), nisbatan katta bolalar bilan muloqot qilishda ularga xuddi go‘daklarga kabi muomala qilish (Vov-vov qani?) kabi odatlarini keltirish mumkin. 27 So‘zlar va so‘zli iboralarni to‘g‘ri tanlash tarbiyachi nutqining aniqligi, tushunarliligi va ifodaliligini ta’minlaydi. Yangi so‘zlardan foydalanishda juda ehtiyot bo‘lish zarur. Bir tomondan, bolalarning yoshini hisobga olish va ular tushuna oladigan so‘zlarni tanlash, ikkinchi tomondan -doimiy ravishda yangi so‘zlarni muomalaga kiritish, mavjud so‘zlardan foydalanishni kengaytirish va ularning ma’nosini tushuntirib berish lozim. Pedagogning hikoyasi to‘liq, chiroyli, so‘zlari aniq tanlab olingan, grammatik jihatdan to‘g‘ri rasmiylashtirilgan va ifodali bo‘lishi, uning alohida qismlari o‘rtasida mantiqiy aloqa o‘rnatilgan bo‘lishi lozim. Hikoya qilishda nutqni ifodali, turli-tuman, mazmunga boy qiladigan sinonimlar, metaforalar, tashbehlardan, xalq og‘zaki ijodiyotidan (maqollar, matallar), frazeologak iboralardan kengroq va mohirona foydalanish lozim. Bundan tashqari, tarbiyachining nutqi nafaqat bolalarga nisbatan, balki maktabgacha ta’lim tashkilotining hodimlariga nisbatan ham osuda, doimo bosiq, xushmuomala bo‘lishi shart. Shunday qilib, bolalar bilan ishlash orqali pedagog quyidagilarga e’tiborni qaratashi lozim: - ona tilining barcha tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qilish, nutqdagi mavjud kamchiliklarni bartaraf etish; - aniq, tushunarli nutqqa, ya’ni yaxshi diktsiyaga ega bo‘lish; - o‘z nutqida adabiy talaffuzlardan foydalanish, ya’ni orfoepik qoidalarga rivoya qilish; - ifodalilikning intonatsion vositalaridan bildirilgan fikrlarni hisobga olgan holda to‘g‘ri foydalanishga intilish; - bolalar bilan muloqotda biroz sekinlashtirilgan sur’atda, ovozni sal pasaytirgan holda nutq so‘zlash; - matnlar mazmunini so‘zlar va grammatik tuzilmalardan foydalangan holda ravon hamda imkonli shaklda hikoya qilish va bolalarga yetkazish; 28 - Bolalar va xodimlar bilan suhbatda ovozni balandlatish va qo‘pol muoma- laga yo‘l qo‘ymaslik. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi uchun na’munali nutqqa ega bo‘lish - bu uning kasbiy tayyorligi ko‘rsatkichidir. Shuning uchun o‘z nutqini takomillashtirish haqida qayg‘urish - bo‘lajak pedagogning axloqiy va ijtimoiy burchidir. U o‘zida keyinchalik bolalarga beradigan nutqiy ko‘nikmalarni mukammal rivojlantirishi shart. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzluksiz ta’limning birinchi bo‘g‘ini hisoblanadi. Maktabgacha ta’limning maqsadi maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan, sog‘lom va to‘laqonli shaxs sifatada shakllangan bolani tarbiyalashdan iboratdir. Bolalar nutqini rivojlantirishni atrof-olam haqidagi bilimlar doirasi va lug‘at hajmi, har bir yosh bosqichida bolalarda shakllanishi lozim bo‘lgan nutqiy malaka va ko‘nikmalar belgilangan, shaxsning muayyan sifatlarini (kirishimlilik, xushmuomalalik, salomlilik, bosiqlik) tarbiyalash ko‘zda tutalgan tegishli dastur asosida amalga oshirish zarur. Nutqni rivojlantirish dasturi bola faoliyatining o‘quv, o‘yin, mehnat va maishiy kabi shakllarida amalga oshadi. Bola nutqini shakllantirishning yetakchi vositasi ta’lim, asosiy ta’lim shakli esa-mashg‘ulotlardir. Bolalarga ona tilini o‘qitish. Ularning yosh xususiyatlarini va har bir bolaning nutqiy rivojlanganlik darajasini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Ilk yoshdaga bolalar (1-3) bilan mashg‘ulotlarni didaktik o‘yinlar shaklida o‘tkazish lozim. Maktabgacha yoshdaga kichik bolalar (3-5) bilan mashg‘ulotlar emotsional tusga ega bo‘lishi lozim, bu yerda ko‘rgazmaviylik, o‘yin usullari, didaktik o‘yinlarning turli xillaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Bolalar badiiy adabiyoti bolalarni har tomonlama rivojlantirishning asosiy vositasi 29 bo‘lib xizmat qiladi, u bolalar nutqini rivojlantirish va boyitishga ulkan ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, tasviriy san’at, bayramlar, tomoshalar ham nutqni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Bolalarga ona tilini o‘qitish metodlariga ko‘rgazmalililik, so‘zli va amaliy metodlar kiradi. Har bir metod - bu didaktik vazifalarni hal etish uchun xizmat qiladigan usullar majmuasidir. O‘qitish roliga qarab nutqni rivojlantirish usullari bevosita va bilvosita usullarga bo‘linadi. Mashg‘ulotlarda butun usullar majmuasidan foydalanish tavsiya qilinadi. Tarbiyachining nutqi - bu bolalar ona tili va madaniy nutq namunalarini o‘zlashtirib oladigan asosiy manba hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi uchun namunali nutqqa ega bo‘lish - bu uning kasbiy tayyorlik darajasidir. Nutqni takomillashtirish haqida qayg‘urish - har bir pedagogaing axloqiy va ijtimoiy burchidir. Nutqning to‘g‘riligi uning adabiy til normalariga mosligidir. Adabiy til normalari ko‘p tarmoqli bo‘lgan uchun nutqning to‘g‘riligi ham bir qancha shartlarni o‘zida qamraydi. To‘g‘ri, nutq o‘zida adabiy tilning fonetik, talaffuz, lug‘ayviy so‘z yasalishi, grammatik (morfologik, sintaktik), uslubiy normalarini mujassamlashtirilgan bo‘lishi lozim. Bularning birortasidan biroz chetlashgan nutq ham to‘g‘ri bo‘la olmaydi . Nutqning to‘g‘riligi uning eng muhim aloqaviy fazilatlaridir. Nutq to‘g‘ri bo‘lmasa, boshqa kommunikativ fazilatlari ham vayron bo‘ladi. Nutqning tuzilishi to‘g‘ri bo‘lmaganda, uning mantiiqiyligi,aniqligi, o‘rinliligi haqida gapirib bo‘lmaydi. I. To‘g‘ri nutq tuzish uchun so‘zlovchi adabiy til normalarini egallab olgan bo‘lmoqi lozim. Bu esa juda murakkab, sermashaqqat ishdir. Talaffuz normalari. Kishilar yoshlikda o‘zi mansub bo‘lgan sheva normalari asosida til o‘rganadilar. Dialektal normalar juda qat’iy va qatiq amal qilgani uchun 30 ularni buzish, ulardan qutulish oson ish emas. Nutq shaxsiy hodisa. Nutqni har bir shaxsning o‘zi tuzadi. Normativlarni tanlash, baholash ham shax tomonidan bajariladi. Norma bir variantni tanlaganiga qaramasdan, uning yonida boshqa “shaxsiy» variantlar ham turadi. Agar so‘zlovchi adabiy normalarni yaxshi egallamagan bo‘lsa yoki o‘z shevasi bergan “shaxsiy ” variantni afzal deb qarasa, uning nutqi adabiy normadan chetlashuvi mumkin. Adabiy normani buzish nutq so‘zlanayotgan jarayonda to‘siq hosil qilmagan hollarda ham tinglovchiga malol keladigan nimanidir paydo qiladi. Qiyoslang: Rais boradig‘on bo‘pti. Talaffuz deganda tilning tovush sistemasi – fonemalar, ularning sifatlari, ma’lum fonetik sharoitlarda o‘zgarishlari ko‘zda tutiladi. O‘zbek tili xususiyat jihatidan qariyb mustaqil qardosh tillarga teng bo‘lgan uch lahjadan tarkib topgan. Bu lahjalar adabiy tilda so‘zlayotgan kishilar nutqida har qadamda o‘zining borligini sezdirib turad. Notiq o‘zi bilibmi, bilmaymi, o‘z lahjasi qonuniyatlari ta’siriga o‘tib qoladi. Bu narsa ko‘pincha so‘z va so‘z shaqllarining talaffuzida, leksik tanlashlarda va boshqalarda ko‘rinadi. Ma’lumki, qipchoq va o‘g‘uz lahjalarida tanglay uyg‘unligi (garmoniyasi) mavjud. Tanglay uyg‘unligi talabiga ko‘ra unlilar ikki xil-yumshoq va qattiq talaffuz etiladi. O‘zak, negizlarning qattiq va yumshoq talaffuz etilishi turkiy tillarga xos hodisa bo‘lib, singarmonizm deb yuritiladi. (Tovushlar uyg‘unligi ikki xil bo‘ladi: tanglay uyg‘unligi va lab uyg‘unligi (o‘tqa, itka, ko‘zum kabi). Lab uyg‘unligi o‘zbek shevalari uchun deyarli xos emas. U boshqa – qozoq, qirg‘iz kabi turkiy tillarda uchraydi). So‘z o‘zak – negizlarini bunday ikki xil talaffuz etish lahjaning har bir vakiliga bolalikdan singgan bo‘ladi. Qattiq unlili negizlarga qattiq, yumshoq unlili negizlarga yumshoq unlili qo‘shimchalar qo‘shiladi: Adabiy talaffuz ba’zi bir uslubiy xususiyatlarga ham egadir. Ba’zan so‘z, so‘z birikmalarining oddiy talaffuzidan nazmiy yoki kitobiy talaffuzi farq qilib turadi. Bunday talaffuzda so‘zlar uslubiy bo‘yoqqa ega bo‘ladi. So‘zlashuv nutqida esa 31 ular uslubiy bo‘yoqsiz aytila beradi. Shuni aytish kerakki, tildagi ba’zi bir so‘zlargina bunday uslubiy bo‘yoqqa egadir. Siyosatga, fanga, san’atga, texnikaga aloqador so‘zlarning bir qismi uslubiy bo‘yoqlidir, xolos. So‘zlarning talaffuzi turli shaxslarda turli nutq sharoitlariga ko‘ra qandaydir darajada o‘ziga xoslik kasb etishi mumkin. Kelishik normalari. Adabiy tilimizda “kuchli» va “kuchsiz ” normalar bor. Bu adabiy tilning morfologik qurilishida ham amal qiladi. “Kuchli ” normalar o‘zbek tilini yaxshi bilgan kishilar tomonidan deyarli buzilmaydi. Unga amal qilish juda qat’iy hisoblanadi. Ikkinchi xil normalar tezda tashqi ta’sirga uchraydi, yomon o‘zlashtiriladi; nutqda tez-tez buziladi. “Kuchli ” normalar adabiy tilda so‘zlovchi shaxslar tomonidan hamma vaqt alabtta amalga oshiriladi. “Kuchsiz ” normalar go‘yo mazmunga uncha ta’sir etmagandek tuyuladi. Shuning uchun og‘zaki so‘zlashuvda bu normalarga kam e’tibor beriladi. O‘rta maktabda yozma adabiy tilni yaxshi o‘rganib olmagan yoki mahalliy shevalarning kuchli ta’sirida bo‘lgan shaxslarning yozma nutqida ham normani buzish uchrab turadi. “Kuchsiz ” morfologik normalarga misol tariqasida ba’zi bir (qaratqich, o‘rin-payt va boshqa) kelishiklarning buzilishini ko‘rsatish mumkin. Qaratqich kelishigi ma’nosini tushum kelishigi shaqli orqali ifodalash, boshqacha aytganda, qaratqich va tushum kelishiklari ma’nosini ifodalashda faqat – ni (fonetik variantlari bilan birga)dan foydalanish og‘zaki nutq uchun keng tarqalgan hodisadir. Adabiy til uchun begona unsurlari bo‘lmagan, axloq normalari tan olmaydigan so‘zlardan xoli bo‘lgan nutq sof nutq deb yuritiladi. To‘g‘ri, ijtimoiy normalar adabiy tilda axloqdan tashqri til unsurlarini ishlatishga yo‘l bermaydi. Ammo hamonki nutq shaxsga xos hodisa ekan, unda ijtimoiy axloq normalarini buzuvchi til birliklari ham ishlatilib qolishi ehtimoldan uzoq emas. Aksar holatlarda adabiy nutq sofligiga quyidagilar putur yetkazib turadi: 32 Sanab o‘tilgan unurlardan o‘rinsiz foydalanish kundalik nutqni ham, badiiy nutqni ham xiralashtiradi. Har bir so‘zlovchi o‘z nutqining adabiy normalar darajasida bo‘lishi uchun harakat qilishi lozim. O‘z shevasiga xos bo‘lgan til vositalarini nutqqa o‘rinsiz olib kirish nutqni buzadi. Biroq adabiy tilda varianti bo‘lmagan, ifodalanayotgan fikrni ravishlantirish uchun zarur so‘z va grammatik vositalarni, ularga izoh bergan holda, nutqqa olib kirish unga sayqal bag‘ishlaydi. Vulgarizmlarga axloq normalariga to‘g‘ri kelmaydigan: kishini so‘kishda, haroratlashda ishlatiladigan so‘zlar kiradi. Ularni ishlatish so‘zlovchining past 336. Kanselyarizmlar. 1. Mahalliy dialekt va shevalarga xos so‘z, ibora, shuningdek, grammatik shakllar, so‘z va so‘z birikmalarining talaffuzi, urg‘usi 2. O‘rinsiz qo‘llangan chet so‘z va so‘z birikmalari. 3. Jargonlar. 4. Vulga r izmlar. 5. Nutqda ortiqcha takrorlanadigan parazit so‘zlar. madaniyatli, qo‘pol, johil kishi ekanligini ko‘rsatadi. Badiiy adabiyotda ham ulardan foydalaniladi: -Sen bizga xiyonat qilding, it uvli! (A.Qodiriy. “Mehrobdan chayon».) ba’zi so‘zlovchilar nutqlarida ayrim so‘zlarni o‘rinli – o‘rinsiz ko‘p takrorlaydilar. Bunday takrorlanadigan xo‘p, xo‘sh, demak, ya’ni olaylik, masalan, haligi kabi so‘zlar parazit so‘zlar deb yuritiladi. to‘g‘risini aytganda, bu so‘zlar iste’molda bor, ular nutq uchun zarur. Ammo ulardan foydalanishda parazitlik paydo bo‘ladi. A.Qodiriy “Mehrobdan chayon ” romanida buxorolik Sharifboy nutqida “pala’nat» (“padar la’nati ” )ni parazit so‘z sifatida ishlatib, uning nutqini individuallashtirgan. Sharifboy har gapida bu so‘zni qo‘shib gapiradi. “Sharifboy yostiqdan burilib, yonidagi uchinchi yigitga qaradi: - Pala’nat, qachon kelgan ekan? ” “Kanselyarizm ” lar ish qog‘ozlari uchun zarur bo‘lgan, ma’lum bir shaklda saqlanadigan so‘z birikmalari, gaplardir. Ular o‘z o‘rnida juda zarur. Chunki ish qog‘ozlari qat’iy bo‘lgan ma’lum shaqllarni talab qiladi. Bunday “qat’iy shaqllar ” , shablonlar so‘zlashuv nutqiga, badiiy adabiyotga, publisistikaga o‘tsa, nutqni buzishi mumkin. O‘rinsiz kanselyarizmlar majlislarda, kengashlarda, gazetalarda, radio, televideniyedan so‘zlangan nutqlarda ko‘plab uchraydi. “Bundan 365 kun muqaddam siz bilan biz o‘z hayotimizda qat’iy burilish yasab, zo‘r sinovlar sharoitiga bevosita qadam qo‘ydik. Ilgarigi vaqtda faqat erkak, endilikda esa ham erkak, ham xotin boshchilik qiladigan oila masalasi o‘zingizga ma’lum bo‘lganligi uchun bunga keng ravishda to‘xtab o‘tirishni lozim ko‘rmayman...» (A.Qahhor). Ana shu ikkitagina gapda beshta kanselyarizm ishlatilgan. Gaplardagi “365 kun muqaddam ” , “qat’iy burilish yasab ” , “zo‘r sinovlar sharoitga bevosita qadam qo‘ydik ” , “ham erkak, ham xotin boshchilik qiladigan oila masalasi ” , “bunga keng ravishda to‘xtab o‘tirish» trafaret (siyqasi chiqqan) birikmalar bo‘lib, ijtimoiy hodisalarni ifodalashga moslashgan, bu o‘rinda esa nobopdir. Bunday balandparvoz nutqdan tinglovchi keraqli narsalarni ajratib 34 olishga qiynaladi. tinglovchining anchagina vaqtini olgan 43 so‘zdan iborat bu parchadan quyidagilar anglashiladi, xolos: “Bundan bir yil oldin ikkalamiz turmush qurdik. Hozir ro‘zg‘orni ikkalamiz boshqarayapmiz ” . 43 so‘z o‘rnida 11 so‘z. Buning ustiga fikr juda ravshan, ifodalar juda aniq! Birinchi bob bo`yicha xulosa Nutq eng avvalo odamni odam tomonidan idrok qilishidan boshlanadi, unda dastlabki o‘zaro baholash amalga oshadi, dastlabki hissiy-intellektual munosa batlar shakllanadi va shundan so‘ng tegishli muloqot shakli amalga oshiriladi. Bu jarayonda odam haqidagi ma`lumot, idrok etilayotgan odamning hayotiy tajriba si, u yoki bu munosabat shaklini yoqtirishi yoki yoqtirmasligini yuzaga keltiradigan bevosita emotsional munosabatlar muhim rol o‘ynaydi. Ifodali nutqda ohangining ustunligi, do‘q-po‘pi sa ohangida keskin shaklda muomalada bo‘lish, suhbatdosh nomiga tez-tez biddirilib turiladigan e`tiroz lar, uning xatti-harakati va fikrlaridan norozilikni ifodalash, yo‘l bermaslik va tajovuzkorlikni namoyon qilish, oilada o‘zaro raqobat (yoki hukmronlik, bo‘ysinuvchanlik) munosabatlarini yuzaga keltiradi. Befarqlik, e’tiborsizlik, qo‘pollik, bemehrlik, behurmatlik kabilar oiladagi samimiy muloqotga putur etkazadi. Agar aksariyat hollarda iltimoslardan, maslahatlar dan, o‘zaro kelishuvli savol-javoblardan, o‘z niyat is taklarini, xatti-harakatlarini xotirjamlik bilan bayon qilish usulidan foydalanilsa, agar oilada o‘zaro yordam, o‘zaro tushunish, bir-birlariga yon berish odat bo‘lsa, unda bunday oilalarda do‘stona munosabatlar o‘rnatiladi, oilaviy hayot uchun eng maqbul bo‘lgan psixol ogik muhit yuzaga keladi. Demak, xulosa shuki, maktabgacha ta’lim tashkiloti yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati , muloqoti bilan uzviy bog`liqdir . Bola jumlalaming mazmuni va shaklidagi o‘zgarish uning muloqot shakllari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi . Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo‘naltirilgan va nosituativ - shaxsiy muloqot shakliga 35 o‘tilishi bolalar nutqiga ma ’ lum bir talablarni qo‘yadi . Bu talablar bola nutqining yangi - yangi tomonlarini , turli kommunikativ masalalarni hal qilishi uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi . Maktabgacha ta’lim tashkiloti yoshidagi bolaning nutqi ijtimoiy aloqalarni o‘rnatish vazifasini b ajara boshlaydi . Buning uchun e sa bolada ichki nutq tarkib topishi , monologik xususiyat kasb e tib borishi lozim bo‘ladi . Maktabgacha ta’lim tashkiloti yoshda bola nutqining rivojlanishidagi muhim xususiyat nutq tafakkur quroliga aylanishidan iborat . 2 - BOB. O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISH NING AMALIY ASOSLARI. 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotida pedagogik jarayonni tashkil etishda didaktik o’yinlarining o’rni . Maktabgacha ta'lim tashkilotida o`yin faoliyatidan to`g`ri va unumli foydalanish, har bir o`tkaziladigan mashg`ulotlar va sayr faoliyatining samaradorligini oshirib boradi. Maktabgacha tarbiya muassasalarida o`yin faoliyati turli xil shaklda voqeaband - ijroli, harakatli, ta'limiy, musiqiy-ta'limiy kabi yo`nalishda olib boriladi. O`yin bolalar uchun qiziqarli, mazmunli bo`lishi uchun tarbiyachi o`yin qoidasi bilan yaqindan tanish bo`lishi kerak. O`yin mashg`ulotlaridan voqeaband - ijroli o`yinlar orqali bolalar tafakkuri kengayadi va qiziqishlari rivojlanadi. Rolli o`yinlar orqali bolalarga ularni qurshab turgan kishilarning kundalik hayoti, o`zaro munosabatlari, turmush kechirish yo`sinlari bilan tanishib boradi. Bolalar hamisha kattalarga taqlid kilishadi, qo`g`irchog`ini erkalayotgan qizcha onasining so`zini takrorlaydi, qo`g`irchog`ini beshikka belab alla kuylaydi, mana shu birgina o`yin orqali unda oila sharoitidagi ko`nikmalar hosil bo`layotganligini kuzatishimiz mumkin. Bundan tashqari "Shifokor", "Sartaroshxona", "Do`konda", "quruvchilar", "Tikuvchilar", "Bog`cha", "Maktab - maktab" kabi o`yinlar orqali maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar qalbida kasbga 36 qiziqish, faollik, o`zgalarga mehnatiga hurmat, ahil va inoqlilik, shirinsuhanlik kabi hislatlar o`stirib boriladi. O`yinlar xal q pedagogikasining tarbiya vositasidan biri hisoblanadi. Asrlar davomida o`yinlar rivojlanib, yangilanib kelmoqda. O`yin faoliyati bola hayotida, uning jismoniy, ruhiy, aqliy kamolatga etishida muhim vositalardan biri hisoblanadi. O`yin orqali bolalar tafakkur, tasavvur, xotira, diqqati kabi barcha psixik jarayonlari rivojlanadi va atrof - muhit haqidagi bilmi yanada kengayib boradi. Harakatli o`yinlar bolalardan epchillikni, chaqqonlikni, diqqatni bir joyga jamlashni, sezgirlikni talab kiladi. Xalq o`yinlaridan "Ismingni eslab qol", "Ko`z bog`lagich", "Oq terakmi, ko`k terak", "g`ozlar", "qushim boshi", "To`p-tosh", "Jami" o`yinlari orqali bolalarda harakat faoliyati rivojlantirilib boriladi, mustaqil faoliyati, jismoniy quvvati oshirilib, o`zligiga ishonch ruhi o`stirib boriladi. Shuningdek turli o`yinchoqlar bilan uynash tup, arqoncha, ot,arava, velosiped kabilar bilan uynaladigan o`yinlar orqali ular qalbida musobaqalashish hislari uyg`otib boriladi. Ayniqsa to`p o`yinlari bolalarning barcha tana harakatlarini rivojlanishiga katta yordam beradi, shuning uchun to`plar rangi yorqinroq, engil, yumshoq, bolalar uchun o`ynashga qulay bo`lishi kerak. Ta'limiy o`yinlar orqali bolada mustaqillik, faollik, ijodkorlik masalaga ongli yondoshish malakasi o`stirib boriladi. O`yin ko`rgazmalilik, oddiydan murakkabga o`tish usullari orqali olib boriladi. Tarbiyachi ta'limiy o`yinlarni o`tkazish davomida bola harakatini faollashtiradi, mustaqil harakat qilish qobiliyatini shakllantiradi, o`yindan to`g`ri foydalanilsa bolaning tafakkuri, nutqi, xotirasi ya'ni, aqliy tarbiyasiga asos solinadi. Ta'limiy o`yinlar orqali bolalar eshitish, kurish, sezish a'zolari orqali turli narsalar va ularni yasashda ishlatiladigin materiallarning xossalarini, ularni bir - biriga taqqoslashni, guruhlarga ajratishni o`rganadilar. Ta'limiy o`yinlar kichik guruhlarda quyidagi xilda o`tkaziladi. O`yinchoqlar bilan o`ynaladigan o`yinlar-"Ayiqlarga nima kerak?", "Jajji 37 oyoqchalarimiz", "Zumrad uchun ko`ylaklar" . Stol ustiga qo`yib o`ynaladigan o`yinlar- "Nima qaerda yuradi?", "Men aytgan narsani ko`rsat", "Kimning qo`lida nima bor?". Og`zaki usuldagi ta'limiy o`yinlar- "qo`g`irchoq Lolaxonni cho`miltiramiz", "qo`g`irchoq Lolaxon mehmonga keldi", "Ajoyib xaltacha", "Shaklini top", "Rangini top" kabi o`yinlar kiradi. Eshitish va ko`rish a'zolarini faollashtirish uchun "Xilini top", "qaysi daraxtning mevasi?", "Nimaning pati", "Mevasini top", "Onasini top", "Mevalar va barglar", "Domino", "Yovvoyi va uy xayvonlari", "Ishlash uchun nima zarur", "Bu uychada kanday xayvon yashaydi","Bu kim yoki nima?" singari o`yinlardan foydalanish maksadga muvofik bo`ladi. Bu O`yinlar orqali bolalarda meva va sabzavotlar, xayvonlar va parrandalar, yil fasllari,kiyim - kechak va boshkalar, kabi tasavvurlar boyitilib, kengaytirilib, kurish va eshitish, esda saqlab kolish xususiyatlari rivojlantirilib boriladi. Katta guruhlarda uynaladigan "Ayting biz topamiz", "Topgan topag`on", "Oshqovoq pishdi", "Loy o`yini", "Bog`bonlar" o`yinlari orqali mehnatga muxabbat ruhi tarbiyalanib boradi. Bolalar qalbida musiqaga bo`lgan muxabbat hissini oshirishda musiqiy- ta'limiy o`yinlarning roli beqiyosdir. Tarbiyachi bolalarga turli xil musiqa asboblarini ko`rsatib, chalib berish orqali, cholg`u asboblarining ovozi va tuzilishi va turlari bilan tanishtirib boradi. "Ovozidan top", "Nimada chalyapman", "qo`ng`iroq qanday jaranglayapti" kabi o`yinlar orqali tarbiyachi bolalarga ovoz va cholg`u asboblarining tovush xususiyatlarini farqlashga o`rgatadi. "Tapur-tupur qayrag`och", "Tomga tosh otdim", "O`ynab ber", "Sanamalar", "Mushtum va kaftchalar", "Yomg`ir" kabi milliy o`yinlar orqali bolalarni musiqa ritmiga mos harakat, o`yinli ashulani ijro etish, qarsaklar va mimik harakatlarni to`g`ri bajarishga o`rgatib boriladi. Bolaning mashg’ulotlar jarayonida olgan iqtisodiy bilimi, tushuncha va 38 tasavvurlarini mustahkamlashda, chuqurlashtirish va kengaytirishda o’yinlarning o’rni benihoyadir. Zero, bola o’ynab turib, dunyo taniydi. Bola o’yinda aks ettirayotgan narsani tezroq bilib olishga qiziqadi va uni xotirasida mustahkamlab oladi. Shuning uchun pedagog maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim beruvchi yoki iqtisodiy bilimlarini mustahkamlovchi bolalar o’yinini tashkil qilar ekan, quyidagi talablarga e’tibor berishlari zarur:  o’yinning mazmuni ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lishi;  aks ettirilayotgan narsalar haqidagi tasavvurlar to’g’ri va to’la bo’lishi,  o’yin harakatlari faol ma’lum maqsadga qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega bo’lishi kerak. SHuningdek, hamma va ayrim bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’yinga rahbarlik qilish, o’yinchoqlar va kerakli materiallardan maqsadga muvofiq foydalanish va bu bilan bolalarning o’yinda xayrihox va xursand bo’lishlarini ta’minlash lozim. Pedagog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, bola shaxsining barcha jihatlariga: ongi, his-tuyg’ular, irodasi, xulqiga ta’sir etishi va bundan bolalarni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan ham shuningdek, iqtisodiy tarbiyalashda ham foydalanish lozim. Shunda o’yinlar natijasida bolalarning bilimlari va tasavvurlari boyib, chuqurlashib boradi. Misol uchun bolalarning eng qiziqarli o’yinlaridan biri bo’lgan «Do’kon-do’kon» o’yinini olaylik. Bu o’yinni syujetli-rolli o’yinlar sarasiga kiritish mumkin. Bunda qatnashuvchilar bitta sotuvchi, 3 yoki 4 xaridor. Peshtaxta o’rnida stoldan foydalanish mumkin. Do’kon shaklini tanlash guruh imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda «O’yinchoq do’koni», «Oziq-ovqat do’koni» yoki aralash mollar do’koni sovun va tish pastalari bir tomonga, kiyim-kechaklar bir tomonga, xullas, har bir mahsulot o’ziga 39 mos tovarlar guruhi bilan peshtaxta ustiga chiroyli qilib terib qo’yiladi. Sotuvchi magazinga kelgan xaridorlarni xushmuomalalik va odob bilan kutib oladi. Xaridorlarning har biriga qanday xizmat borligini, zarur mahsulotni bir zumda muhayyo qilajakligini bildiradi. Xaridorlardan biriga tish pastasi kerak bo’ladi va sotuvchi bor pastalarni ko’rsatib, narxlarini aytadi. SHuningdek, sotuvchi pastalarni nomlarini, qaerda tayyorlanganligini ham, nima uchun pastalar narxi bir-biridan farq qilishini ham bilishi lozim. Bu bir tomondan, boladan aqliy bilim talab qilsa, ikkinchi tomondan hozirgi iqtisodiyotning shartlaridan bo’lgan reklamadan ham foydalanadi va reklamaning ahamiyatini yanada tushunib etadi. Xaridorlarni kutib olish, ularga xizmat qilit orqali esa bolada avvalo, muomala madaniyati, so’z boyligi va kishilar bilan muloqotga kira olish qobiliyatlari o’sib boradi. Sotiladigan narxlar esa bolalarning «Elementar matematik tasavvurlarni o’stirish» mashg’ulotidan olgan bilimiga qarab qo’yiladi. CHunki, bunda bola pulni bilishi, qancha qaytim qaytarish kerakligini ham bilish kerak. Peshtaxtaga sotiladigan mahsulotlarni chiroyli qilib terib qo’yish orqali boladagi badiiy did. go’zallikka intilish kabi tuyg’ularni o’stirish mumkin. SHuningdek, bu orqali bola mahsulotlarni tartib bilan terish xaridorlarning diqqatini tezroq jalb qilishini va olib kelgan mahsulot tezroq o’z egasiga etib borishini tushunib etadi. Mahsulotlarni reklama qilish orqali uni qaerdan olib kelishini, O’zbekistoning qaysi davlatlar bilan savdo aloqalari mavjudligini bilib oladi va itkazadi. Quyida ana shunday o’yin ishlanmalaridan namunalar keltirilgan. 1. «tejamli bola bejog’li bola». Jihoz : Qo’g’irchoq, Bitarvoy, sandiqcha. YAngi so’zlar: Iqtisod, tejamkorlik. Maqsad: Bolalarga «Iqtisod» nima ekanligi haqida bilim berish, bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin harakatlana oladigan, barkamol, etuk bolalar bo’lib 40 etishishlari uchun, ularni tejamli, tadbirkor bo’lishga o’rgatish, so’z boyliklariga iqtisodga oid yangi so’zlarni kiritish. Mashg’ulotning borishi: Xona eshigi taqillab, dono Buvijon sandiqcha ko’tarib kirib keladilar. Bolalar salomlashib, kutib oladilar. Buvijon sandiqchada nima bor? - dsb tarbiyachi murojaat qiladi. Ha, bunda men Bilarjon nevaramni olib kelganman, - deb sandiqchani ochadilar. Sandiqcha ichidan-Bilarvoy «Assalomu-alaykum» deb chiqib keladi. Bolalarga Bilarvoy murojaat qiladi: Do’stlarim, mening ismim Bilarvoy. Bu ismi-chi, bolalar, har narsani bilishga qiziqib, savollar beraverganimdan buvijonim quyganlar. Bunijonim menga bir kuni «Iqtisod» degan ertak aytib berdilar. Men hozir sizlarga shu ertakni aytib bermoqchiman, maylimi? «Iqtisod» bu katta mamlakat ekan. Unda hamma narsa tejab, isrof qilmasdan ishlatilar ekan. U mamlakat bolalari kiyimlarini kir qilmasdan ozoda yurar ekanlar. Non esalar ushog’ini erga to’kmay, ortganini uloqtirmay, ovqat esalar to’kmay tanavvul qilar ekanlar. Kiyim boshlarini, o’yinchoqlarini yana o’z joyiga chiroyli qilib qo’yar ekanlar. «Iqtisod» mamlakatida bolalarining qiladigan bu ishlari «tejamkorlik» deb aytilar ekan. SHuning uchun ularning «Iqtisod» mamlakatlari doimo gullab yashnar ekan. Bolajonlar, ertagim sizlarga yoqdimi? Qani, u bolalar qilgan ishni biz ham qila olamizmi? Doimo kiyim boshlaringizni ozoda tutib, o’yinchoqlarni o’ynab bo’lib, o’z joyiga qo’ya olasizmi, sindirib tashlamaysizmi, nonni eb ortiqchasini o’z joyiga qo’yasizmi, tugmangiz uzilsa tashlab yubormasdan olib qo’yasizmi? 1. Yangi bozor. 2. Mashina bozori. 3. Tovuq bozori. 4. Dehqon bozori. 5. Qo’y bozori. 6. Qovun bozori. 7. Ko’kat bozori. 8. Ko’chat bozori. 9. O’tin bozori. Bozorda ikki xil ish amalga oshadi: I. Sotuvchi o’z tovarini sotadi. Tovar pulga 41 almashadi. 2. Xaridor pulga tovar sotib oladi. Pul tovarga almashadi. Har ikki tomon ham bundan manfaatdor bo’ladi. «Iqtisod» mamlakatining bolalariga tenglashamiz. SHunda bizning O’zbekiston mamlakatimiz ham «Iqtisod» mamlakatiga o’xshab, gullab yapshaydi. To’g’rimi. bolajonlar? - deya Bilarvoy bolalar bilan xayrlashib Buvijoni bilan birga chiqib ketadilar. 2. «Fabrika» o’yini. Ekskursiya. Jihoz: Kiyim-kechaklar, «yorliqlar, rasm- qalam, qog’oz, rasmli kartochkalar. Yangi so’zlar: Iqtisod. yorliq, mukofot, maosh, boshqaruv, narx, vaqt. Maqsad: Boshqaruv haqida bilim berish, sifatdi va sifatsiz mahsulotlar, unga sarflangan vaqt haqida, xazina, maosh, narx haqida tushuncha berish, fabrika belgisini o’rgatish. Mashg’ulotning borishi: U erning direktori va sex boshliqlari bo’ladi. Qizlar o’tirib, qo’g’irchoqlarga ko’ylaklar tikadilar, Sex boshlig’i ularning bajargan ishlarini ko’rib sifatli va sifatsizga ajratadi-di» SHuncha ko’ylakcha tikdingiz» deb maosh to’lanadi Pichilgan va tikilgan ishlar alohida joyga qo’yiladi. «Tayyorlariga fabrika nomi yozilgan yorliqlar qo’yib tikiladi va sotish uchun bog’cha bozoriga chiqariladi. Qancha ko’p va tez sotilsa, ishchilar mukofot oladilar. “R о lli о ‘yinl а r”d а b о l а l а rg а bir о r mu а mm о li vaziy а t bervadi. B о l а l а r bu met о d y о rd а mid а (re а l h а y о t)h о l а tl а rini q а yt а j о nl а ntir а dvar. Yuq о rid а keltirilg а n inter а ktiv usull а r va met о dl а rd а n f о yd а l а nish m а kt а bg а ch а t а ’lim sif а ti vas а m а r а d о rligig а erishishd а muhim а h а miy а t k а sb et а di. Shuningdek, m а kt а bg а ch а t а ’lim t а shkil о tid а b о l а l а rni m а shg‘ul о tg а qiziqishinit а shkil etishd а b о l а l а rning о ‘zig а x о s belgvarg а eg а b о ‘lg а n y о shg а d о ir xususiy а tl а ri va ehtiy о jl а rini his о bg а о lish muhim а h а miy а t k а sb etishi q а yd etiladi. 42 Yuq о rid а gvard а n kelib chiqq а n h о ld а , inter а ktiv usull а rni q о ‘ll а b, t а yy о rl о v guruhid а t а jrib а -t а dqiq о t m а shg‘ul о tining t а rbiy а chi t о m о nid а n t а yy о rg а rlik m о duli va m а shg‘ul о t ishl а nm а sid а n n а mun а keltir а miz. T а rbiy а chining m а shg‘ul о tg а t а yy о rg а rlik m о duli. S о h а : Bilish j а r а y о nini riv о jl а ntirish . M а shg‘ul о t m а vzusi : H а v о bvan t а nishtirish. M а vzu m а qs а di : B о l а l а rni tevar а k а tr о f bvan t а nishtiribb о rish, h а v о h а qid а gi t а s а vvurl а rni sh а kll а ntirib b о rish, lug‘ а tb о yligini о shirish, b а diiy estetik q а r а shl а ri va must а qil ij о diyq о biliy а tl а rini riv о jl а ntirish Vazif а l а ri: 1. T а ’limiy . B о l а l а rning h а v о h а qid а gi t а s а vvurl а rini sh а kll а ntirish. 2 . T а rbiy а viy : h а v о va suv bvan ishl а shd а ehtiy о tk о rliknit а rbiy а l а sh. 3. Riv о jl а ntiruvchi : B о l а l а rni а m а liy t а jrib а l а rni о ‘tk а zish а s о sid а must а qil xul о s а chiq а rish va fikrl а sh d о ir а sinikeng а ytirish. B о l а l а r eg а ll а shi l о zim b о ‘lg а n а s о siy tushunch а l а r: - h а v о h а qid а m а ’lum о tg а eg а b о ‘l а dvar; - hаvоni tutish usulini о‘rgаnаdi; - hаvо xususiyаtlаrini bilib оlаdi; - insоn tаnаsi ichidа hаm hаvо mаvjudligini tаjribаlаrdа аniqlаydvar. Mаshg‘ulоtning texnоlоgik xаritаsi: • Hаvо hаqidа nimаlаrni bvasiz? • “Аqliy hujum” – 3 dаqiqа (tоpishmоq оrqаli); Lаbаrаtоriyаdа hаvо оrqаli tаjribаlаr о‘tkаzish – 20 dаqiqа • Enerjаyzer – 3 dаqiqа. • Reflektsiyа – 4 dаqiqа. 43 Mаshg‘ulоt uchun kerаkli jihоzlаr :pаlietilin xаltаlаr (bоlаlаr sоnigа qаrаb), guаsh(buyоqlаr), shаhаrlаr, stаkаn va nаychа,sаndiqchа, tоg‘оrаchа tоsh, tаxtаchа va mаydаpredmetlаr. Mаvzu: Hаvо bvan tаnishtirish. Mаshg‘ulоtning bоrishi: Tаrbiyаchi: Bоlаlаr bugun men sizlаrgа tаdqiqоt bvan shug‘ullаnаdigаn оlimlаr rоlini bаjаrishimkоniyаtini berаmаn. Hоzir men sizlаrgа bir tоpishmоqni аytаmаn. Tоpishmоqning jаvоbini tоpsаngiztаdqiqоt nimа bvan о‘tkаzilishini bilib оlаsiz. Kо‘krаgimizgа burun оrqаli о‘tаdi, Yаnа оrqаgа qаytib chiqаdi. U kо‘rinmаs, bо‘lsаdа, U siz bizgа hаyоt yо‘q. Bоlаlаr: Hаvо Tаrbiyаchi: Аytingchi, аtrоfimizdаgi hаvоni kо‘rаmizmi? Bоlаlаr:Yо‘q kо‘rmаymiz. Tаrbiyаchi: Bоlаlаr hаvоni kо‘rish uchun biz lаbоrаtоriyаgа bоrаmiz bоlаlаr оq fаrtukni tаqib stоlаtrоfigа turаdvar). Hаvоni bilish uchun uni tutishimiz kerаk. Tаjribа 1. “Kо‘rinmаsni tut” Tаrbiyаchi: Hаmmаngiz stоl ustidаgi pаlietilin xаltаni qо‘lingizgа оling, undа nimа bоr. Bоlаlаr: U bо‘sh. Tаrbiyаchi: Uni оlib bir nechа mаrtа puflаymiz, endi uni burаymiz, xаltа hаvоgа tо‘ldi, hаvоtо‘ldirilgаn xаltаchа yоstiqqа о‘xshаydi. Hаvо butun yоstiqchаgа о‘rnаshib xаltаchаni egаllаdi. Аgаr biz uniyechib yubоrsаk nimа bо‘lаdi. Bоlаlаr: Xаltаdаgi hаvо chiqib ketаdi buyum о‘z hоligа qаytаdi. 44 Tаrbiyаchi: Hаvоni sezish uchun uni tutishimiz kerаk ekаn, biz bungа erishdik. Biz hаvоni tutdik. Tаjribа 2. “Puflаsh mаshqi” Tаrbiyаchi: Sizning оldingizdа suv sоlingаn stаkаn, stаkаngа sоlingаn nаychаni puflаymiz va nimаsоdir bо‘lishini kuzаtаmiz. Bоlаlаr: Mаydа pufаkchаlаr hоsil bо‘lаdi. Tаrbiyаchi: Biz puflаgаnimizdа hаvо chiqib suvdа pufаkchаlаr hоsil bо‘lаdi. Demаk, hаvоni yаnа birbоr kuzаtdik. Tаjribа 3. “Uchаr shаrlаr”. Tаrbiyаchi: Bоlаlаr qаrаnglаr, bugun mаshg‘ulоtimizgа uchаr shаrlаr kelishibdi. Bittаsi quvnоq tо‘lаva qip-qizil, ikkinchisi rаngi оqаrgаn, оzg‘in va xаfа. Siz nimа deb о‘ylаysiz ikkinchi shаr negа unаqа? Bоlаlаr: Uning ichidа hаvоsi yо‘q chiqib ketgаn, bu shаr dum-dumаlоq bо‘lishi uchun uni puflаshkerаk. Tаrbiyаchi: Siz nimа deb о‘ylаysiz biz shаrni puflаsаk shаrning ichidа nimа pаydо bо‘lаdi. Bоlаlаr: Hаvо Tаrbiyаchi: Endi kаftlаrimizni оg‘zimizgа qо‘yib nаfаs chiqаrаmiz, nimаni his qildingiz. Bоlаlаr jаvоbi: Kаftimizgа hаvо tekkаnini. Didаktik о‘yin.“Chо‘kаdi, chо‘kmаydi” Bоlаlаr: Nаvbаti bvan sаndiqchаdаn tоsh, tаxtаchа bоshqа mаydа predmetlаrni tоg‘оrаchаdаgi suvgаtаshlаb kо‘rаdvar. Tаrbiyаchi: Bоlаlаr kо‘rdingizmi ichidа hаvоsi bоr predmetlаr suv ustidа qаlqiydi. Enerjаyzer. “Quvnоq shаrchаlаr” 45 О‘yinning bоrishi: Ushbu о‘yin uchun 6 tа, 8 tа shаr kerаk bо‘lаdi. ishtirоkchvar “sаnаmа” аytishоrqаli 3 yоki 4 guruhgа bо‘linаdvar. Hаr bir guruh а’zоlаri dаvrа qurib, bir-birlаrining qо‘llаrini mаhkаmushlаydvar. Tаrbiyаchi hаr bir guruhgа bir nechtа shаr berаdi. Ulаrning vazifаsi qо‘llаrini qо‘yib yubоrmаsdаn shаrlаrni hаvоdа ilоji bоrichа kо‘prоq о‘ynаtishdаn ibоrаt. Yergа tushgаn shаrni оlish mumkinemаs. Shаrlаrni uzоq vaqt hаvоdа ushlаb о‘ynаtgаn guruh g‘оlib deb tоpvadi. Tаjribа 4. Tоmchini shishir. Hаvо bvan rаsm chizish. Tаrbiyаchi: Qоg‘оzgа dаrаxt chizаmiz, buning uchun suvni kо‘prоq ishlаtаmiz. Buyоqli suyuqnаychаni оlаmiz, nаychаning pаstki uchini rаsm mаrkаzigа yо‘nаltirаmiz sо‘ngrа kuch bvan puflаymiz, keyinbuyоqni hаr tоmоngа puflаymiz. Qаrаnglаr, qаndаy qilib buyоq hаr tоmоngа tаrqаyаpti. Bu nimаgа о‘xshаydi? Bоlаlаr: Dаrаxtgа о‘xshаydi. Tаrbiyаchi: Bu sizgа yоqdimi? Bоlаlаr: Hа Tаrbiyаchi: Sizlаr zо‘r hаvо izlоvchvarsiz. Izlаnishlаrimiz nаtijаsidа quyidаgvarni bilib оldik. - Bizning аtrоfimizdа hаvо bоrligini; - Hаvоni tutish usulini; - Hаvо suvdаn yengil; - Hаvо predmetlаr ichidа hаm bоr; - Hаvо insоn tаnаsi ichidа hаm mаvjud. Shu tаriqа mаshg‘ulоt yаkunlаnаdi.Demаk, mаktаbgаchа tа’lim tаshkilоtlаridа tаrbiyаchvar belgvangаn pedаgоgik vaziyаt uchunketаdigаn tаxminiy vaqtni аniq belgvab оlishi, mаshg‘ulоtni interfаоl usullаrdаn fоydаlаnib, texnоlоgik xаritа аsоsidа ketmа-ketlikni tо‘g‘ri belgilashi dаrkоr. 46 Tаrbiyаchvarni innоvatsiоn tа’limgа kirib bоrishlаridа eng mаqbul о‘yin texnоlоgiyаlаrini ishlаb chiqish va dаstur sifаtidа jоriy etish pedаgоgik muаmmо hisоblаnаdi. Bugungi kungаchа eng ustuvоr о‘yinlаr mаzmunigа аsоslаnib, ulаrni tаkоmillаshtirish va tа’lim -tаrbiyаviy xаrаkterdаgi tаlаblаrgа mоslаshgаn innоvatsiоn о‘yinlаr texnоlоgiyаsi tuzilib, qо‘lаnmа sifаtidа bаrchа mаktаbgаchа tа’lim tаshkilоtlаrigа tаtbiq etilishi lоzim. Аnа shundа bаrchа mutаxаssislаr bоlаlаr bvan fаоliyаt оlib bоrishdа qiyinchilikkа kаmrоq duch kelаdilar. 2.2. Bolaga yo‘naltirilgan ta’limni tashkil etishda bolalarning ifodali nutqini shakillantrish. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim ijtimoiy pedagogik ishning shunday shakllarini vujudga keltirishi kerakki, bunda har bir bola o‘z imkoniyalarini namoyon qila olishi uchun qulaylik yarata olishi, madaniy muhitni to‘laligicha o‘zlashtirishi va o‘zining barcha quvvatlarini ro‘yobga chiqarishi lozim. Bugungi kunga kelib bola shaxsiga rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim yangicha mazmun bilan boyimoqda. Buning natijasida bolaning ehtiyojlari insoniy munosabatlar ob’yekti sifatida faollashmoqda. Bu o‘zaro kelishuv, bir- birini tushunish, hamkorlik hamda qo‘llab-quvvatlash tamoyillariga asoslanishi kerak. Shu munosabat bilan biz shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim ob’yektiv, sub’yektiv munosabatlar yig‘indisini har bir insonga xos bo‘lgan mustaqil qadriyatlar sifatida aniqlashga intilamiz. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim asosida maktabgacha yoshdagi bolalarni umumiy rivojlantirish masalalari quyidagilarda aks etadi: ✓ maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik qo‘llab-quvvatlashni amalga 47 oshirish orqali bolalarni umumiy rivojlantirishning nazariy asoslarini tadqiq etish va ularning umumiy xususiyatlari bilan bog‘liq holda pedagogik yordam ko‘rsatishning mavjud darajasi va shart-sharoitlariga tayanish; ✓ bugungi kunda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasiga tayanilgan holda maktabgacha ta’lim-tarbiyani jarayonini tashkil etish, bu jarayonda bolalarning sub’yekt sifatida namoyon bo‘lishlarini ta’minlash, ularni har tomonlama rivojlantirishga erishish, umumiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishni ustuvor maqsadga aylantirish; ✓ maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanadigan bolalar birinchi navbatda tarbiyachining pedagogik qo‘llab-quvvatlashiga ehtiyoj sezishlarini hisobga olish; ✓ bolalarni pedagogik qo‘llab-quvvatlash orqali ularni umumiy rivojlantirish jarayonining mazmunini bolaning qiziqishlari, intilishlari va ehtiyojlariga mos tarzda tanlash va amalga oshirish. Bola shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim – tarbiyalanuvchining fikrlash va harakat strategiyasini inobatga olgan holda uning shaxsi, o‘ziga xos xususiyatlari, qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’limdir. Mashg‘ulotlar jarayonida pedagogik texnologiyalar talablari asosida o‘quv maqsadlariga erishiladi. Ilmiy-texnik taraqqiyot jadallashgan davrda ta’lim samaradorligi, asosan tarbiyalanuvchining o‘qitish, tarbiyalash jarayonidagi o‘rni, tarbiyachining unga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarda bola pedagogik jarayon markaziga qo‘yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qulay shart-sharoitlar yaratiladi. Bunda butun ta’lim tizimi, shu jumladan, o‘qitish shaxsga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Shaxsga yangicha qarash quyidagilardan iborat bo‘ladi: ✓ pedagogik jarayonda shaxs ob’yekt emas, sub’yekt hisoblanadi; ✓ har bir bola qobiliyat egasi, ko‘pchiligi esa iste’dod egasi hisoblanadi; 48 ✓ yuqori yetuk qadriyatlar (sahiylik, muhabbat, mehnatsevarlik, vijdon va boshqalar) shaxsning ustuvor xislatlari hisoblanadi. Munosabatlarni demokratlashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ─ bola va tarbiyachining huquqlarini tenglashtirish; ─ bolaning erkin tanlab olish huquqi; ─ xatoga yo‘l qo‘yish huquqi; ─ o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lish huquqi; ─ tarbiyachi va tarbiyalanuvchi munosabatining asosi: ta’qiqlamaslik; boshqarish emas, birgalikda boshqarish; majburlash emas, ishontirish; buyurish emas, tashkil etish; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish. Yangi munosabatlarning asosiy mazmuni hozirgi zamon sharoitida samarali natija bermaydigan va g‘ayri insoniy hisoblanadigan majburlash pedagogikasidan voz kechishdir. Muammo bu yondashuvni mutlaqlashtirishda emas, balki uning oqilona mezonlarini aniqlashdadir. Umuman olganda tarbiya jarayonida majburlashdan voz kechish mumkin emas, ammo jazolash insonni kamsitadi, ezadi, rivojlanishini susaytiradi, unda so‘zsiz itoatkorlik xususiyatlarini shakllantiradi. Erkin o‘qitish quyidagilar bilan belgilanadi: ─ ishonchga asoslangan erkin talabchanlik; ─ mashg‘ulotga qiziqish uyg‘otish, bilishga va faol ijodiy fikrlashga rag‘batlantirish; ─ bolalarning mustaqilligi va tashabbusiga tayanish; ─ guruh orqali bilvosita usullar bilan talablarni amalga oshirishni ta’minlash. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limda individual yondashuvning mohiyati shundaki, u ta’lim tizimida mashg‘ulotdan tarbiyalanuvchiga emas, tarbiyalanuvchidan mashg‘ulot tomonga harakatlanishni taqozo etadi. Ta’lim oluvchilarning mavjud imkoniyatlarini inobatga olib, ularni rivojlantirish, takomillashtirish va boyitishga qaratilgan bo‘ladi. Individual yondashuvning zamonaviy yangi talqini quyidagilardan iborat: ─ o‘rtacha tarbiyalanuvchiga yo‘naltirishdan voz kechish; ─ shaxsning yaxshi xislatlarini izlash; ─ shaxs rivojlanishining individual dasturlarini tuzish. Shaxsiy yondashishda birinchi navbatda quyidagilar zarur bo‘ladi: ─ har bir ta’lim oluvchi qiyofasida noyob shaxsni ko‘rish, uni hurmat qilish, tushunish, 49 qabul qilish, unga ishonish. Tarbiyachida barcha ta’lim oluvchilar iste’dodli degan ishonch bo‘lishi kerak; ─ bolaga yutuqni ma’qullovchi, qo‘llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish, ya’ni bilim olishdan qoniqish va xursandchilikni olib kelishi kerak; ─ bevosita majburlashga yo‘l qo‘ymaslik, qoloqlikka va boshqa kamchiliklarga urg‘u bermaslik, uning nafsoniyatiga tegmaslik; ─ mashg‘ulotlar jarayonida ta’lim oluvchiga o‘z qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga imkoniyat yaratish va ko‘maklashish. Ta’lim-tarbiya jarayonida har bir bolani shaxs sifatida tan olish, uning yosh xususiyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish hozirgi kunning talabi hisoblanadi. “Bolalarning shaxsga yo‘naltirilgan o'zaro ta'sirini ta'minlaydigan rivojlanish muhiti mustaqillikning rivojlanishiga hissa qo'shadi. Agar bola o'z qiziqishlarini, ehtiyojlarini bemalol anglasa, o'z xohish-irodasini namoyon qilsa, uning faoliyati kuchli motivatsiyaga ega bo'ladi, u hissiy jihatdan to'yingan va psixologik jihatdan qulaydir”. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’limning markazida o‘sayotgan inson, uning o‘z imkoniyatlarini to‘la namoyon etishga intilishi, yangi tajribani qabul qilishi, turli hayotiy vaziyatlarda ongli ravishda va mas’uliyatli qaror qabul qilishga qodirligi turadi. Shuni unutmaslik kerakki, kelajak poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, tarbiyachi va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borishni talab etadi. “Tarbiyachi tomonidan qo‘llaniladigan interfaol usullar bolalarning qiziqishi va ehtiyojlarini qondiradigan darajada tashkil etilishi maktabgacha ta’limning sifatini oshiruvchi muhim omil 50 hisoblanadi”. Maktabgacha ta’lim mazmuni va metodlari bola shaxsining shakllanishi, uning mustaqil shaxs sifatida tan olinish jarayonlari kechadigan muhitda tashkil etiladi. Maktabgacha davr – bu bolada motivatsiya, o‘z-o‘zini namoyon etish, barpo qilish, nimanidir bajarish xohish-istagi, intilishi rivojlanadigan davrdir. Ushbu davrda bola shaxs sifatida rivojlanishi uchun poydevor yaratiladi. Ta’lim strategiyasi maktabgacha ta’limning yuqori sifatini kafolatlashi kerak. Aynan maktabgacha davrda bolaning kelajakdagi barcha faoliyat turlarida va umuman hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beruvchi umuminsoniy xislatlari shakllanadi. Bularning barchasi bolaning shaxsiy faolligi orqali rasm chizish, qurishyasash, musiqa va boshqa faoliyat turlarida rivojlanadi. Yoshi bo‘yicha “kichik inson” shaxs sifatida rivojlanadigan bir qancha faoliyat turlari o‘yin tariqasida olib boriladi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti o‘zining asosiy vazifasi etib har bir bola shaxsini maksimal rivojlantirish va uning keyingi rivojlanish bosqichiga tayyorgarligini ta’minlash maqsadida muassasada ijobiy psixologik mikroklimat va sharoit yaratishni belgilaydi. Ota-onalar va tarbiyachilardan talab qilinadigan narsa esa katta sabr, mehr va bola tarbiyasiga ilmiy asoslangan yagona yondashuvdir. To‘g‘ri yo‘sinda olib borilgan tarbiya natijasida bola mustaqil fikr yuritishga va katta hayotga dadil qadam qo‘yishga tayyor bo‘ladi. Pedagogik jarayon bu belgilangan maqsadga erishish hamda shaxsining xususiyat va sifatlarini ijobiy tomonga o‘zgartirishga qaratilgan tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o‘rtasidagi aniq bir muddat va ma’lum tarbiyaviy tizimda maxsus tashkil etilgan o‘zaro munosabat.Uning xususiyati shundan iboratki, u tarbiyachi va bolaning pedagogik munosabat tizimini belgilaydi. Agar tarbiya jarayoni tushunchasi maqsadga yo‘naltirilgan bolaga ma’lum sifatlarni shakllanish ta’sirini amalga oshirishga qaratilgan harakat bo‘lsa, pedagogik jarayon tushunchasi oldindan tashkil etilgan tarbiyaning o‘zaro ta’sir tizimini bildiradi. 51 Bunday ish turida ta’lim jarayonining vazifalari: - bolalarni bilim olish faoliyatini kuchaytirish; - bilim olish faoliyatini takomillashtirish; - fikrlash, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish; - dialektik-dunyoqarash va insonparvar-estetik madaniyatini shakllantirish; - ta’lim (tarbiya) malakalarini takomillashtirish. Pedagogik jarayonning asosiy vazifalari: - Ta’limiy - ilmiy bilim asoslarini o‘zlashtirish, amaliy faoliyat va o‘quv tarbiyaviy tajribaning motivatsion shakllanishi; - Tarbiyaviy- odamlar munosabatidagi ma’lum bir sifat, xususiyatning shakllanishi; - Rivojlantiruvchi - bolaning psixik jarayoni, xususiyati va sifatining shakllanishi hamda rivojlanishi; Bolaga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasi o‘z ichiga quyidagi texnologiyalarni ham qamrab oladi: - bolaga insonparvarlik yondashuvi; - hamkorlik texnologiyasi; - o‘yin texnologiyasi; - kommunikativ ta’lim texnologiyasi; - erkin tarbiya texnologiyasi; - bolani qo‘llab-quvvatlash texnologiyasi. - Bolaga yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyasiga qo‘yiladigan talablar: - dialog( o‘zaro suhbat); - faollik va ijodkorlik; - bolaning individual rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash; - bolaga mustaqil ijod qilishi, qaror qabul qilishi, ta’lim olish turi va uslublarini tanlashi uchun keng imkoniyat yaratib berish; 52 Pedagog quyidagi talablarga javob berishi kerak: - san’at, ijodkorlik va bolaga hurmat bilan munosabatda bo‘lish; - insoniy, pedagogik pozitsiyada bo‘lish; - bolalarning ruhiy va jismoniy sog‘lom bo‘lishi va bolalik ekologiyasi haqida qayg‘urishi; - doimiy ravishda madaniy-informatsion, fanni rivojlantiruvchi yangiliklardan unumli foydalanib ta’lim jarayonini boyitib borishi; - ta’lim mazmuni bilan ishlashni bilishi bola shaxsiga yo‘naltirilgan shakl bera bilishi har xil pedagogik texnologiyalardan foydalana olishi va ularga bolani rivojlantiruvchi yo‘nalish bera olishi; - har bir bolaning individual xususiyatlarini qo‘llab-quvvatlashi va ularni rivojlantirish haqida qayg‘urishi. Bu texnologiya avvalo bolaga insonparvarlik yondashuvi, psixoterapevtik yo‘nalishi bilan boshqa texnologiyalardan ajralib turadi. Bular o‘z o‘rnida majburlashni qoralaydi va aksincha bolani har tomonlama hurmat qilish, uni yaxshi ko‘rish hamda bolaning ijodkorlik imkoniyatlariga optimal ishonch bilan qarash g‘oyalarini ilgari suradi. Bola shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim tarbiyalanuvchining shaxsiy imkoniyatlariga moslashtirilgan pedagogik muhitni hamda ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning psixologik shartsharoitlarini nazarda tutadi. Bu ta’lim texnologiyasida har bir bolani tushunish, hurmat qilish, unga ishonish, hamkorlikda ishlash kabi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Mustaqil fikrlashga o‘rgatish zarurati, qolaversa mustaqillikni mustahkamlash ehtiyojini ko‘zlab, xalq ruhiga singib qolgan mute’lik, jur’atsizlik, tobelik, o‘z fikrini yakdil bayon eta olmaslik kabi illatlarni tugatish, shuningdek serandishalik, noo‘rin sabr-toqatlilik kabi fazilatlarni ongidan chiqarish zamonaviy ta’lim talablaridan sanaladi. Mustaqillik sharofati ila erkinlik, Vatan, millat, davlat oldida mas’ullik, yuksak ma’naviyatga intilish, shaxsiy fikrga ega bo‘lish singari 53 bobokalonlarimizdan o‘tib kelayotgan fazilatlar qayta jumbushga kela boshladi. Shu nuqtai nazardan, birinchi prezident I.Karimov mashhur ijobiy «portlash effekti» to‘g‘risida gapira turib: «Har qaysi insonda muayyan darajada intellektual salohiyat mavjud. Agar shu ichki quvvatning to‘liq yuzaga chiqishi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoit yaratilsa,.. har qaysi inson Olloh taolo ato etgan noyob qobiliyat va iste’dodini avvalo o‘zi uchun, oilasining, millati va xalqining, davlatining farovonligi, baxtsaodati, manfaati uchun to‘liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar kuchli taraqqiyotga erishadiki, uning sur’at va samarasini hatto tasavvur qilish ham oson emas», degan edi. Bu teran fikr, hayotiy mantiq mamlakatimizda yoshlar uchun yaratilayotgan shart-sharoitlar, ularning ta’lim- tarbiyasiga berilayotgan e’tiborda o‘z ifodasini topmoqda. Oldindan qilingan bu bashoratning yaqin orada haqiqatga aylanmog‘i muqarrar, bu ishonch O‘zbekistonning kelajagining buyukligiga bo‘lgan ishonch bilan uyg‘unlashib ketadi. Bola shaxsini rivojlantirishga qaratilgan texnologiya asosida tarbiyalanuvchi –tarbiyachi hamda tarbiyalanuvchi-tarbiyalanuvchi hamkorligi ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu jarayonda ta’lim-tarbiya ijobiy natijalarga yo‘naltiriladi. “Bola»– kim? Bola ijtimoiy munosabatlar tizimining ko‘p qirrali, murakkab qismidir. U bir tomondan, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning mahsuli bo‘lsa, ikkinchi tomondan o‘zi ijtimoiy taraqqiyotni ta’min etadi. Demak, ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi va ijtimoiy taraqqiyotda faol ishtirok etuvchi insongina bola deb ataladi. Psixologlarning ta’biricha, fikrlash, ya’ni tafakkur-odam miyasida sodir bo‘ladigan jarayon. Sezgi organlari ojizlik qilgan o‘rinlarda odam va olamning xususiyatlari tafakkur orqali o‘rganiladi. Tafakkur aqliy faoliyatning, ongli xatti- harakatlarning majmui. U tevarak-atrof, voqelik hamda ijtimoiy muhitni bilish quroli, inson faoliyatini to‘g‘ri va samarali amalga oshirishning asosiy sharti hisoblanadi. Kishi fikrlash jarayonida o‘zi ko‘rgan, idrok qilgan, sezgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning to‘g‘riligi, aniqligi, haqiqiyligi hamda ularning 54 borliqqa munosabatini aniqlaydi. O‘yin texnologiyasi va ularni o‘tkazish metodlari. Pedagogik amaliyotda qo‘llaniladigan o‘yinlar faol o‘qitish metodlari sirasiga kiradi, chunki unda, talab, bolaning mahsuldor-ta’limiy faoliyati ustuvorlik kasb etadi. O‘quv o‘yinlari: - noaniqlik sharoitida va shartli amaliyot muhitida yechimni qabul qilish zarurati; - standart holatdan farq qiladigan o‘yinni o‘tkazish shartlarining xilma-xilligi; - qisqa muddatda o‘yinning o‘tkazilishi, vaziyatlarni bir necha qayta takrorlash imkoniyati; - qabul qilinayotgan yechim natijalarining ko‘rsatmaliligi; - nazariy bilimlarni amaliy faoliyat bilan integratsiyasi, malakalarning hosil qilinishi. O‘yinda bolalarning mahsuldor ijodiy izlanish tafakkuri umumiy holda emas, balki ma’lum faoliyatni bajarishga nisbatan rivojlanadi. Bunda bolalarga turli rollarda bo‘lish va o‘z yechimlarini taklif qilishlari uchun imkoniyat berish maqsadida o‘yin vaziyati bir necha marta qayta takrorlanadi. O‘quv o‘yinlari bolalarda mustaqil ishlash ko‘nikmasi, ijodiy fikrlash qobiliyati va jamoani boshqarish, yechim qabul qilish hamda uni bajarishni tashkil etish malakalarini rivojlantiradi va mustahkamlaydi. O‘yinli o‘qitish metodi ko‘p funktsionalli va insonning turli psixologik xususiyati va sifatlarini shakllantirish hamda rivojlantirish uchun qo‘llanishi mumkin: kasbiy yo‘naltirilganlik, aqliy mustaqillik u yoki bu faoliyat sohasidagi bilim, ko‘nikma va malakalar: bilish va kasbga oid masalalarga ijodiy yondashish, tashkilotchilik va kommunikativ sifatlar, baholash va o‘z-o‘zini baholash. O‘yinli o‘qitish vazifalari ichida quyidagilarni alohida ta’kidlash lozim tafakkurni shakllantirish bolada ijtimoiy-psixologik- kommunikativ sifatlarni shakllantirish. Ta’kidlanganlar bilan bir qatorda o‘yinli 55 o‘qitishning diagnostik, motivatsion, modellashtiruvchi, tashkiliy va kreativ, nazorat va tuzatish funktsiyalari joriy etiladi. O‘yinli o‘qitish metodlarining yuqori samaradorligi an’anaviy metod bilan taqqoslaganda jiddiy afzalliklar bilan farqlanadi. Xulosa qilganda bola shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’limga asoslanib ishlayotgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalar an’anaviy dastur bo‘yicha tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha qobiliyatli bo‘ladilar. Chunki bola shaxsiga yo‘naltirilgan ta’limda bolaga yaxlit shaxs sifatida qaraladi, unda tana, aql, hissiyot va ijodkorlik mujassamdir, shu bilan birga shaxsiy tarixi va ijtimoiy kelib chiqishi ham inobatga olinadi. 56 2.3. Maktabgacha yoshdagi bolalar ifodali nutq i ni shakillantrish da o`yinlar dan foydalani sh metodikasi. Insonning ichki dunyosi, ma’naviy qiyofasi, xulq-atvori,odob-axloqi, madaniyati uni tili orqali namoyon bo‘ladi.Yoshlikdan badiy adabiyotga mehir qo‘yish, ko‘p o‘qish va o‘z fikrlarini to‘g‘ri va to‘liq ifodalay bilish kishining madaniy darajasini namoyon qiladi. Kishi tarbiya natijasida kamol topadi. Hayotda yaxshilardan ibrat oladi, ezgulik sari intiladi. Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar hamma narsani o‘yin va so‘zlar orqali o‘zlashtiradilar.Tarbiyachilar bolalar bilan muloqot qilganida ularga ona tilining nozik ma’no tovushlarini ham o‘rgatib boradilar. Chunki so‘z orqali bola muloqot qiladi, fikirlash doirasi kengayadi va nutqi ravonlashib, aniq so‘zlashga moslashib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar so‘z ibora va gaplarni qiziqib o‘rganadilar hamda osongina eslab qoladilar. Kichik yoshdagi bolalarga tarbiyachi so‘zlarni o‘rgatayotganida, o‘z mudoosini o‘yinlar yordamida amalga oshirish ayni mudoa xisoblanadi. O‘yin orqali bola o‘zining lug‘at boyligini to‘playdi.Lekin kichik yoshdagi bola o‘rganayotgan so‘zlarning ma’nosini har doim ham to‘g‘ri 57 tushunmasligi mumkin. Ularga tushuntirish ota-onalar bilan tarbiyachining vazifasiga kiradi. Maktabgacha kichik yoshdagi bolaga soda va qiziqarli o‘yinlar, tez aytishlarni o‘rgatish ertaklar aytib berish, yoki suratlarga qarab ertak o‘ylab topish, sher va ashulalarni yod olish ham katta samara beradi.Tarbiyachi o‘z mashg‘ulotlarni shunday o‘tish kerakki, uni bola to‘g‘ri idrok qila olsin.Kichik yoshdagi bolalar uchun nashr qilingan ertak kitoblar rangli va qiziqarli suratlarga boy bo‘lishi darkor. Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirish yoki o‘stirishda ertak, afsona, dostonlarning ahamiyati katta.Bunday asarlarda so‘zlar aniq, sher mazmun, jumlalar soda bo‘lib, ular bola xotirasiga o‘rnashib qoladi.Tarbiyachi nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida ana shunday adabiyotlardan unumli foydalanish kerak. Tarbiyachi maktabgacha kichik yoshdagi bolalarning nutqini o‘stirish uchun xalq maqollari, topishmoqlari, tez aytishlaridan, ham o‘rinli foydalanishi joiz.U qanday mashg‘ulot o‘tishidan qaatiy nazar aniq ravon ifodali, soda va bola tushunadigan talaffuzda so‘zlashishi lozim.Og‘zaki nutqi rivojlangan bola o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalay oladi. Nutqning boy, ser mazmun bo‘lishidagi asosiy shartlardan biri, har bir aytilgan so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilshidir. Agar bola so‘zlaridagi ba’zi tovushlarni ayta olmasa u bilan maxsus mutaxassis shug‘ulanishi zarur. Masalan:sh,r,j,yo,ch,z,g‘,hariflarini to‘g‘ri talaffuz eta olmaslik tarbiyachi mashg‘uloti davomida og‘zaki nutqida kamchiligi bor bolalarning xatosini bartaraf etishi,ota-ona bilan bamaslahat ish ko‘rishi lozim. Tarbiyachi ertak yoki hikoya o‘qib berganida, asarning badiiyligini ham inobatga olishi darkor. Nutqini rivojlantirish uchun tarbiyachi tez aytishlarni o‘rniga qarab turib turli xil suratlarda talaffuz qilishi talab etiladi, so‘roq gaplarni so‘roq oxangida,tasdiq 58 gaplarni tasdiq oxangida, jarangdor so‘zlarni (undov)jarangli oxangida aytishi kerak. Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etish, yangi so‘zlar bilan bolaning lug‘atini boyitishga aloxida e’tibor beriladi.Bu borada bolalarni so‘z birikilikmalari va gap tuzishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. Bizga ma’lumki, juda ko‘p mashqlar sayr paytida uyushtiriladi. Masalan, sayr paytida bir bola eshak minib guruh bolalari yonidan o‘tib qoladi. Bolalardan biri havas bilan qaraydi va o‘z hayratini quyidagicha ifodalaydi: - “Vuy, ana u bola eshakda uchayapti». Murabbiy tuzatadi: - eshakda uchilmaydi , e shakka miniladi . So‘ng bolalardan so‘raydi: - yana nimaga miniladi? - velosipedga miniladi; - poezdga miniladi; - otga miniladi; - samolyotga miniladi; Boshqa bir bola tuzatadi: - poezdga chiqiladi, samolyotda uchiladi. Bolalar sayr paytida baland binolar oldidan o‘tishlari mumkin. Shunda quruvchilik kasbi, qurilishda ishlatiladigan g‘isht, ganch, qum, ohak va boshqa qurilish materiallari, quruvchilik kasbi – ganchkorlik, g‘isht teruvchi, suvoqchi; binolarning balandligi, go‘zalligi va hokazolar haqida jumlalar tuzadilar. Gulzorlar, bog‘larga sayohatlar davomida tarbiyachi samolyotlar, poezdlar, gullar, favvoralar haqida suhbatlar uyushtirishi mumkin. Suhbatlarda predmetlarning rangi, tusi, soni, katta-kichikligi, turi, o‘xshash va farqli tomonlari haqida ham mashq qilib boriladi. 59 “Nima shirin? ” , “nima uchadi? ” , “tushirib qoldirilgan so‘zlarni toping», “men boshlayman, siz davom ettiring» kabi mashqlar ham grammatik jihatdan jumlalarni to‘g‘ri tuzishga yo‘llaydi. Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda muhimdir. Bolalar ko‘pincha s-z, p-f, t-d, p-b, u-o‘, x-h, q-g‘ tovushlarini to‘g‘ri talaffuz qila olmaydilar. Nutq jarayonida ketappan - ketayapman, Hojaxon – Shohjahon, Yustam – Rustam, qalg‘a - qarg‘a kabi talaffuz etishda yo‘l qo‘yadigan xatoliklarning oldini olish, ya’ni to‘g‘ri talaffuz etishga yo‘llash, ovoz balandligiga, tovush sur’atiga e’tibor berish metodik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Ba’zi bolalar o‘zidan kichiklarni jerkib, ovozini ko‘tarib muomala qiladilar. SHunda ular talaffuziga e’tibor qaratish, nutq madaniyatiga, me’yorda so‘zlab, muomala qilishga o‘rgatish zarur. Chunki bolalikda tarkib topgan muomala madaniyati inson umrining oxirigacha muhrlanib qoladi. Samimiy muomala me’yori, hatto muomalada ko‘z qarashlari, boshqalar oldida o‘zini tuta bilish – muomala madaniyatining oddiy talablaridir. So‘zlashuv (dialogik) nutqni shakllantirish, bog‘lanishli nutqni tarkib toptirishda eng muhim talablardan sanaladi. So‘zlashuv nutqi bolaning lug‘at boyligiga bog‘liq bo‘ladi. Bunda bola o‘ziga murojaat qilganlarida suhbatdoshini eshita olish, tushunish, savollarga to‘g‘ri javob bera olish bilan birga, so‘zlashuv madaniyatini egallay borishi ham taqozo etiladi. Bolalar bilan suhbat jarayonida ko‘proq yo‘naltiruvchi savollar beriladi. Masalan, tabiatga sayohat paytida: - Hozir yilning qaysi fasli? - Bahorda tabiatda qanday o‘zgarishlar yuz beradi? - Bahorda qanday qushlar uchib keladi? 60 kabi savollarning berilishi bolalarning dialogik nutqining rivojlanishiga yordam beradi. “Ovchilar va quyonlar ” , “Oqsoq bo‘ri va qo‘ylar ” , “Nimaning pati? ” kabi o‘yinlardagi savol-javoblar ham bolalarning dialogik nutqini rivojlantiradi. Tarbiyachi bolalarga “nimaning pati? ” deb savol beradi. Bolalar javob beradilar: - o‘rdakniki, - qar g‘ aniki, - burgutniki. Qushning nomini takror aytgan bola biror shartni bajaradi: o‘yinga tushadi, she’r aytadi yoki qo‘shiq kuylaydi. Bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda monologik nutq (hikoya qilib berish) ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Monologik nutqda yuqorida sanab o‘tilgan bog‘lanishli nutq talablarining barchasi jamlangan bo‘ladi. Bolalarning monologik nutqining shakllanishi ularni maktabga tayyorlashning asosiy shartlaridan biridir. Zero, bog‘lanishli nutq bolalar tafakkurini va unga bog‘liq bo‘lgan zehnni o‘tkirlash, zukkolik kabi xislatlarni ham tarkib toptiradi. Bolalarda hikoya qilish ko‘nikmasi uning lug‘at boyligi, jumla tuzish malakasi bilan ham ahamiyatlidir. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo‘yicha ertaklar, rasmlar asosida hikoya tuzish topshirig‘i ham berilishi mumkin. Bunday topshiriq ustida ishlash orqali ularda mustaqillik, ijodiy faollik rivojlantiriladi. “Bizning oila», “Bahor fasli ” , “Yoz - o‘tar soz ” , “Qaldirg‘ochlar uchib keldi ” , “Qo‘g‘irchoq teatrida ” , “Qish ” , “Qor ” , “Qorboboning sovg‘asi ” , “Qushlar bizning do‘stimiz ” , “Mening to‘tilarim ” , “Hayvonot bog‘ida ” , “Ertaklar mamlakatida ” , “Sirkda ” , “Qo‘g‘irchoqlarim – ovunchoqlarim ” , “Uch ayiq ” , “Quyonlar ” , “Qovoqpolvon ” va boshqa mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni nihoyatda qiziqtiradi. 61 Hikoya qilish bolalarning jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish, tovushlarni, qo‘shimchalarni to‘g‘ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy vositalardan to‘g‘ri foydalana olishiga yordam berib boriladi. Kattalarning mehnat jarayonini kuzatish, tabiatga, ishlab chiqarish korxonalariga, daryo, cho‘l, dalalarga sayohatlar asosida hikoyalar tuzishni tavsiya etish ham bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda eng qulay usullar sanaladi. “Ilk qadam ” dasturiga binoan muayyan mavzular bo‘yicha mustaqil jumlalar tuzish, ona tiliga xos tovush, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, nutqning ta’sirchanligiga erishish, rasmlar asosida hikoya tuzish, kichik hajmli badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berish, manzarali rasmlar asosida hikoyalar tuzish talab etiladi. Lekin, kuzatishlar bu talablarning to‘liq bajarilmayotganini ko‘rsatadi. Vaholanki, bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning imkoniyatlari kattadir. Bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda eng muhim vazifalar sifatida ularning lug‘atini boyitish va faollashtirish, nutqining grammatik tuzilishini, tovush madaniyatini, dialogik va monologik nutqni shakllantirish, badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish hamda savod o‘rgatishga tayyorgarlik kabilarni kiritish mumkin. Tevarak-atrofni o‘rganish jarayoni bola tafakkurini rivojlantirishda boshqa hech narsa bilan almashtirish mumkin bo‘lmagan hissiy rag‘batlantirishga sabab bo‘ladi. Bunday rag‘batlanish maktabgacha ta’lim tashkiloti yoshidagi katta bolalar tarbiyasida muhim ahamiyatga ega. Chunki tevarak-atrofdagi predmetlar, voqeliklar asosida tug‘iladigan hissiyot bola tafakkurida rivojlanib, uning tiliga, jonli ifodaga ko‘chadi. SHuning uchun ham bolaning tevarak-atrofdagi voqelikni bilib borishi, uning go‘zalligini, bitmas-tuganmas murakkabliklarini his etishi, ijtimoiy munosabatlar va kattalar dunyosiga kirib borishi, uning har tomonlama 62 kamol topishi bilan birga, bog‘lanishli nutqining ham boyib, shakllanib borishiga olib keladi. Zero, bolalik dunyoni zavqlanib, hissiyotlarga to‘lib idrok etish, uni kashf etish bilan uyg‘undir. Bog‘lanishli nutqda eng muhim metod bu dialogik nutq, ya’ni bolalar bilan so‘zlashishdir. So‘zlashish og‘zaki nutqning eng oddiy shakli bo‘lib, unda bola o‘zini tutishi, ko‘z qarashi, xatti-harakati, ovozining past-balandligi, tezligi kabi turli holatlar hisobga olinadi. So‘zlashish – dialogik nutq, asosan kattalar yordamida amalga oshiriladi va u ayniqsa, tevarak-atrofni bilish jarayonida yaxshi natijalar beradi. Jumladan, jamoat joylarida, ko‘pchilik o‘rtasida nutq madaniyatiga rioya etishga e’tibor qaratiladi. Bunda bir-birining nutqini to‘ldirib borish, tuzatishlar kiritish, so‘rash, so‘rab bilib olish dialogik nutqqa o‘rgatishning usullari sanaladi. Ma’lumki, muloqot ikki shaklda – erkin va maxsus tayyorlangan mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi. Kundalik hayot va taassurotlar asosida uyushtiriladigan muloqot erkin muloqot bo‘lib, yo‘l-yo‘lakay o‘tkazilsa-da, bola nutqining ifodali bo‘lishiga yordam beradi, ularda jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish malakalarining paydo bo‘lishiga, so‘z zahirasining boyishiga olib keladi. Shu bilan bog‘lanishli nutq malakasining o‘zlashtirilishiga zamin bo‘ladi. Bolalarda ko‘proq guruh bilan qilingan sayrlarda tevarak-atrofni kuzatib, tarbiyachisi va do‘stlari bilan so‘zlashadi, uyda esa oila a’zolari bilan muloqot natijasida bog‘lanishli nutqi shakllana boradi. Maxsus tayyorlanadigan muloqotlar esa dastur asosida muayyan mavzular bo‘yicha uyushtiriladi. Masalan, maxsus tayyorlangan suhbatlar quyidagicha tuziladi: dastlab mavzu belgilanadi, uning maqsadi, vositalari aniqlanadi, savollar tuziladi. Lekin bularning har biri Nimaga? Nima uchun? Nimadan? Qanday qilib? kabi izlanuvchi 63 va muammoli savollar tarzida bo‘lishi zarur. SHu bilan birga, savollar, umumlashtiruvchi xarakter kasb etishi ham mumkin. Bunda muloqot mashg‘uloti suhbat, muqaddima, asosiy qism va xulosadan iborat bo‘ladi. I-Mavzu: “Bahorda maktabgacha ta’lim tashkiloti hovlisiga gul o‘tqazdik» mavzuida suhbat. Bu suhbat maktabgacha ta’lim tashkiloti hovlisiga gul o‘tqazilgandan keyingi kun bo‘lishi mumkin. Tarbiyachi: Bolalar, biz maktabgacha ta’lim tashkiloti hovlisiga qanaqa gullarni o‘tqazdik? Kim qanday gul ko‘chati olib kelgan edi? Bolalar: Biz atirgul, ra’no gul, lola, gul safsar, karnay gul, xrizantemalarni o‘tqazdik. Lola: Men atirgul olib keldim. Zahro: Men ra’no guli ko‘chatini olib keldim. Mehriniso: Men xrizantema ko‘chatini keltirdim. Bahrom : Men lola guli piyozini olib keldim. Tarbiyachi: Kimning guli qaerda o‘sayotganini qanday qilib bilib olasiz? Lola: Gullarimiz ochilganda bilib olamiz. Tarbiyachi: Ularni kim parvarish qiladi? Bolalar: Hammamiz parvarish qilamiz. SHoxruh: Bog‘bon bobomiz parvarish qiladilar. Tarbiyachi: Bolalar, biz parvarish qilamizmi, bog‘bon bobomizmi? Gulnoza: Bog‘bon bobomiz keksalar. Biz u kishiga gullar parvarishida yordam qilishimiz kerak. Tarbiyachi: To‘g‘ri, bu gullarni biz o‘tqazdik, endi ularning parvarishiga ham yordam beramiz. Ayting-chi, gullar qanday parvarish qilinadi? Shohsanam : Suv quyamiz. Lola: Tagini yumshatib, chopiq qilamiz. 64 Gulnoza: O‘tlardan tozalaymiz. Tarbiyachi: Juda to‘g‘ri javob berdingiz. Orangizda o‘sayotgan gullarni payhon qilib tashlaydigan bolalar ham bormi? Nosir: Yo‘q, biz unday bolalarni gulzorimizga qo‘ymaymiz. Lola: Gullarni yulib bo‘lmaydi, deb tushuntiramiz. Tarbiyachi: Juda yaxshi aytdingiz. Gullarni payhon qilib bo‘lmaydi. Har bir bola bittadan gul uzaversa, nima bo‘ladi? Gullarni yulib ham bo‘lmaydi. CHunki, ular hayotimizni yanada go‘zal qiladi. Lola: Hayotni go‘zal qiladi, degani nima degani? Tarbiyachi: Gulzorda hamma gullar ochilganda, maktabgacha ta’lim tashkiloti hovlisi chiroyli bo‘lib ketadi. Bundan hammamiz quvonamiz. Maktabgacha ta’lim tashkilotiga borgimiz kelaveradi. Kayfiyatimiz ko‘tariladi. Hamma yugurib- elib ish qilgisi keladi. Ana shularning barchasi hayotning go‘zalligini anglatadi. Sarvar : Demak, xonamizdagi gullarni ham parvarish qilsak, ularni ko‘paytirsak, xonamiz ham chiroyli va go‘zal bo‘ladi. Sevara: Maktabgacha ta’lim tashkilotimiz shinam bo‘ladi, biz quvonamiz. Har kuni maktabgacha ta’lim tashkilotimizga, guruhimizga kelgimiz kelaveradi. maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilari badiiy adabiyotning eng yorqin namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi. Hikoyatlar, rivoyatlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo‘shiqlar ular nutqining ifodaliligini ta’minlab qo‘ya qolmaydi, balki so‘z zahirasini ham boyitadi, adabiy til imkoniyatlaridan bahramand qiladi. “Ilk qadam” davlat o`quv dasturida badiiy adabiyot namunalari bilan tanishish uchun tavsiya etilgan ro‘yxatdan mashg‘ulotlar o‘tkazishda keng foydalaniladi. 65 Dasturda qo‘shimcha adabiyotlar ham tavsiya etilgan bo‘lib, bular asosiy adabiyotlar vositasida o‘tiladigan mavzularni to‘ldirishga va mashg‘ulotlarni yanada boyitishga yordam beradi. Bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish ularni savodxonlikka o‘rgatish bilan davom ettiriladi. Bu jarayon eshitganini anglab olishga ko‘nikma hosil qilish, o‘z fikrini ifodali, aniq, tushunarli, grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalay olish bilan bog‘liq bo‘ladi. Demak, yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda ularni o‘rab olgan tevarak-atrof, mehnat jarayoni, badiiy adabiyot asosiy manba bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, Ona-Vatan haqidagi tushunchalar, buyuk siymolar, an’anaviy bayramlar, o‘zbek xalqining urf-odatlari, marosimlari, mashhur sarkardalar haqidagi hikoyalar, rivoyatlar, xalq amaliy san’ati namunalari, transport va aloqa vositalari, kundalik buyumlar ham bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi bob bo`yicha xulosa. Maktabagcha ta’lim tashkilotida o’yin faoliyati bola shaxsining ongi va munosabati, estetik faoliyatining shakllanishi va takomillashuvida uzoq vaqtni talab etadigan jarayondir. Shaxsning estetik taraqqiyoti, ijtimoiy, tarixiy va estetik tajribani ijodiy o’zlashtirish natijasida yuzaga keladi. Bu har xil yo’llar va shakllar orqali amalgam oshiriladi. Shaxsning estetik jihatdan rivojlanishida ma’lum maqsadga qaratilgan tarbiya hal etuvchi rolni o’ynaydi. Pedagogik nuktai nazardan tug’ri tashkil etilgan o`yin bolaning axlokiy, irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga uni bilim olishga, atrofdagi olam sirlarini ochishga kizikish uyg’otadi. S h uning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida o`yin texnologiyalaridan keng foydalanish kerak. O’yin texnologiyasi an’anaviy ta’limdagi o`yin metodidan o`zining anik maqsadi, amalga oshirish kerak bulgan 66 jarayonlarning mantikiy ketma-ketligi va uzaro bog’likligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan fark kiladi. Tarbiyachi ularga go’zal va nohush manaralarni solishtirish va shu orqali go’zallikni his qilish va uning qadriga yetish lozimligini eslatib o’tadi. Tarbiyalanuvchilar yuqoridagi vositalar bilan birgalikda san’at orqali rasm chizish, kuy va qo’shiq raqslar, ertaklarni sahnalashtirish, qo’g’irchoq teatri tashkil etishkabi vositalar ta’sirda ham estetik didlarini oshirib bordilar. Ayniqsa raqs, kuy-qo’shhiq, sahna ko’rinishlari asosida tashkil lashtirilgan turli kechalar va tadboirlar kichkintoylarga estetik zavq berish bilan birga ijodkorlik mahoratini oshirishga yordam berdi. 3-BOB .O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISH METODIKASI BO’YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARI TAHLILI . 3 . 1 . Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish . Tadqiqot ishimizning tajriba-sinov ishlari Jizzax viloyati G’ allarol tumani Baxt mahallasi Lalmikor ko‘chasi “ Navro‘z ” nomli maktabgacha ta'lim tashkiloti tarbiyalanuvchilar i masalasida tekshirildi. Tajriba - sinov ishlarida test anketa so’rovi hamda o ‘yin met o did a n f o yd a l a nildi. B o l a ning riv o jl a nishi f a q a t o ‘quv f ao liy a tid a em a s, b a lki o ‘yin t a rzid a h a m a m a lg a o shiril a di. Markazlardagi o‘yin va kognitiv faoliyati davomida tarbiyachi bolalarning ishini kuzatib borib, tavsiya etilgan materiallar bolalar uchun qanchalik qiziq, qulay va xavfsiz ekanligiga e’tibor qaratadi. T a rbiy a chi did a ktik m a teri a ll a rni t o ‘ldir a di y o ki o ‘zg a rtirishi mul o q o tning y a n a d a f ao ll a shuvig a s a b a b b o ‘ladi. T a rbiy a chi guruhd a gi b a rch a b o l a l a r hafta d a v o mid a h a r bir 67 m a rk a zg a t a shrif buyurishini t a ’minl a ydi. Pedagog har hafta oxirida kuzatish va tahlil asosida kutilayotgan natija, muammolar, echimlarni hamda bolalarning erishgan yutuqlarini qayd etib borishi kerak bo’ladi.Shunday qilib, rivojlanish markazlarida to‘g‘ri tashkil etilgan ishlar har bir bolaga o‘ziga yoqadigan narsani topishga, uning kuchli va qobiliyatiga ishonishga, kattalar va tengdoshlar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rganishga, tushunishga imkon beradi va ularning his- tuyg‘ularini va xatti-harakatlarini baholash uchun dalillar to’planadi. Tarbiyachi bolalar bilan muloqot qilganida ularga o`z ona tilini har tomonlama ya’ni qiyin taraflarini ham o`rgatib borishi lozim. Chunki bola ulg‘ayib shaxs bo’lib yetishganda, biror kasbda faoliyat olib borganida albatta verbal shaklda ya’ni nutq orqali muloqot qiladi. Maktabgacha yoshda esa mantiqiy va ta’limiy o’yinlar fikrlash doirasi kengayishiga va tili ravon bo’lib suhbatlashishga turtki bo’ladi. O`yin orqali bola o`zining lug‘at boyligini kengaytirib.yangi yangi so’zlarni o’zlashtira boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish ularning aqliy va kognitiv rivojlanishining asosiy jihatlaridan biridir, chunki aynan shu davrda ularning kelajakdagi ta'lim va ijtimoiy hayotida hal qiluvchi rol o'ynaydigan asosiy nutq qobiliyatlari shakllanadi. Nutqni o'zlashtirish bolaga nafaqat atrofidagi dunyoni yaxshiroq tushunishga, balki u bilan samarali munosabatda bo'lishga, o'z fikrlari va his-tuyg'ularini ifoda etishga, shuningdek, birinchi ijtimoiy aloqalarni o'rnatishga yordam beradi. Maktabgacha yoshda grammatik, leksik va fonetik me'yorlarni faol assimilyatsiya qilish sodir bo'ladi va bu bosqichda nutq apparati qanchalik to'liq shakllansa, uni yanada takomillashtirish muvaffaqiyatli bo'ladi. Biroq, ta'lim amaliyotida ko'pincha, asosan, passiv tilni o'zlashtirishga qaratilgan cheklangan texnikalar qo'llaniladi, bu har doim ham barcha bolalar uchun samarali bo'lmasligi mumkin. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki , bolaning tilni muvaffaqiyatli rivojlantirishi uchun u jonli, tabiiy kontekstda erkin muloqot qilishi, fikr almashishi va tildan foydalanishi 68 mumkin bo'lgan muhitni yaratish kerak. Bu erda konstruktiv usullar - bolalarni faoliyatga faol jalb qiladigan, o'yin, ijodkorlik va hamkorlik orqali ularni mustaqil ravishda tilni o'zlashtirishga undaydigan yondashuvlar birinchi o'ringa chiqadi. Faol ta'lim va o'zaro ta'sir tamoyillariga asoslangan konstruktiv usullar nutqni rivojlantirishni nafaqat so'zlar va iboralarni yodlash va takrorlash, balki turli xil hayotiy vaziyatlarda tildan mazmunli foydalanish orqali ham rag'batlantiradi. Bunday usullarning ta'lim jarayoniga kiritilishi bolaga nafaqat alohida so'zlarni o'rganishga, balki to'liq iboralarni shakllantirishga, uning harakatlarini tushuntirishga, atrofdagi voqealarni tahlil qilish va sharhlashga yordam beradi. Shunday qilib, nutqning rivojlanishi yanada chuqurroq va ko'p qirrali bo'ladi, shuningdek, bolalar uchun qiziqarli va foydali faoliyatga aylanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish muammolaridan biri bu bolalarning o'yin faoliyati orqali muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradigan qiziqarli va interfaol usullarning etishmasligi. An'anaviy darslar ko'pincha so'zlarni passiv yodlash va eslab qolishga qaratilgan bo'lib, bu bolalarning qiziqishini yo'qotishi va o'rganish samaradorligini pasayishiga olib kelishi mumkin. Bu nutqni shakllantirishning kechikishiga va til ko'nikmalarining etarli darajada rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Ushbu muammoni hal qilish konstruktiv usullardan foydalanish bo'lib, u bolalarni o'yin va ijodiy jarayonlarga jalb qilishni nazarda tutadi. Konstruktiv usullar bolaning nutqida erkin tajriba o'tkazishi, yangi til shakllari va ifoda usullarini sinab ko'rishi mumkin bo'lgan vaziyatlarni yaratishni o'z ichiga oladi. Natijada, bola nafaqat yangi so'zlar va iboralarni eslab qoladi, balki ularni kontekstda ishlatishni o'rganadi, bu esa materialni yaxshiroq o'zlashtirish va saqlashga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirishda konstruktiv usullardan foydalanish nutq faolligi darajasini va o'rganishga qiziqishni sezilarli darajada oshirishi mumkin. Bunday usullar bolalarning faol ishtirokiga qaratilgan bo'lib, ular o'z fikrlarini ifoda etishga, so'z 69 boyligini rivojlantirishga va muloqot qobiliyatlarini yaxshilashga yordam beradi. Bunday usullarni joriy etish o'quv jarayonini yanada tabiiy va samarali qiladi, keyingi o'rganish va bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvi uchun mustahkam poydevor yaratadi. Biz tajriba-sinov ishimizda "Built, Make, and Tell" metodikasini q’lladik. "Built, Make, and Tell" metodikasi — bu mustaqil ishlash, yaratish va o'z fikrlarini ifodalashga yordam beruvchi didaktik yondashuvdir. Bu metodika o'quv jarayonini faol, interaktiv va talabalar markaziga yo'naltirilgan tarzda tashkil etishga qaratilgan. 1. Built (Yaratish): Bu bosqichda o'quv materiali yoki muammoni hal qilish uchun qandaydir jismoniy yoki nazariy ob'ekt yaratishga undiriladi. Bu yerda bolalar o'z fikrini amalga oshirishda, turli vositalardan foydalanib, yangi narsa yaratishga harakat qilishadi. Masalan, bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, eksperimentlar o'tkazish yoki loyiha yaratish. 2. Make (Ishlab chiqish): Bolalar yaratgan narsa yoki g'oyani yanada rivojlantiradilar. Bu bosqichda ular o'zlarining ishlarini tahlil qilishadi, sinovdan o'tkazadilar, xatoliklarni to'g'irlaydilar va yaxshilashga harakat qiladilar. Bolalarga turli xil imkoniyatlar beriladi, masalan, dizaynni o'zgartirish, yangi g'oyalarni qo'shish yoki yanada samarali usullarni topish. 3. Tell (Ayting): Bu bosqichda bolalar o'zlarining ishlari, yaratgan ob'ektlari yoki g'oyalari haqida boshqalarga gapirib berishadi. Bu, o'z navbatida, jamoada ishlash va kommunikatsiya ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar o'z tajribalarini baham ko'rishadi, boshqalardan fikr-mulohazalar olishadi va o'z ishlari ustida ishlashda yanada takomillashadilar. 70 Bu metodika bolalarga o'z bilimlarini amaliyotga tatbiq etish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini oshirishga yordam beradi. “ Built, make and tell ” texnikasi bolalar uchun turli tuzilmalarni yaratish uchun o'yin konstruktorlari va ijodiy materiallardan foydalanishni o'z ichiga oladi, bu esa ob'yektlar va tengdoshlar bilan faol o'zaro ta'sir qilish orqali nutqni rivojlantirishni rag'batlantiradi. Texnikaning mohiyati shundan iboratki, bolalardan qurilish uchun mavzuni tanlash (masalan, uy, shahar, park) va ob'yektni yaratish uchun konstruktordan foydalanish, so'ngra uni tasvirlash, tafsilotlar haqida gapirish va savollarga javob berish taklif etiladi.Birinchi bosqichda tarbiyachi yoki tarbiyachi bolalarga mavzuni taklif qiladi va asosiy qoidalarni tushuntiradi: masalan, har bir bola o'z binosini qurishi va taqdim etishi kerak. Bolalar yakka tartibda yoki juftlik yoki kichik guruhlarda ishlashlari mumkin, bu ularga nafaqat nutqni rivojlantirishga, balki hamkorlik qilishni ham o'rganishga yordam beradi. Qurilish jarayonida bolalarda ko'plab savollar va g'oyalar mavjud bo'lib, bu ularni savol berishga, o'z harakatlarini tushuntirishga va fikrlarini shakllantirishga undaydi. Ikkinchi bosqichda taqdimot o'tkaziladi, unda har bir bola o'z binosi haqida gapiradi, uning funksionalligi, tashqi ko'rinishi va xususiyatlarini tavsiflaydi. Tarbiyachi faol ravishda etakchi savollarni so'raydi: Nima uchun bu rangni tanladingiz? yoki bolalarni o'z ishlarini batafsil tasvirlashga va tushunishga undash uchun bu uyda qanday odamlar yashaydi? Ushbu mashq lug'at, grammatika ko'nikmalarini rivojlantiradi, shuningdek, bolalarni izchil hikoyani shakllantirishga o'rgatadi. Metodologiyaning yakuniy bosqichi bolalar tomonidan yaratilgan binolarni birgalikda muhokama qilish va fikr almashishni o'z ichiga oladi. Bolalar bir-birlariga savollar berishlari, maslahat berishlari va yaxshilashni taklif qilishlari mumkin. Bunday interaktiv almashuv ularning nutqiy ko'nikmalarini rivojlantirishga, savollarni shakllantirish va o'z fikrlarini asosli tarzda ifoda etishga o'rgatish imkonini beradi. “ Built, make and tell ” usuli o‘yin va o‘rganishni 71 samarali birlashtirib, bolalarni turli vaziyatlarda tildan foydalanishga undaydi, bu esa uning tabiiy va dinamik rivojlanishiga yordam beradi. Metodikamizni biz turli yosh guruhlari uchun tuzamiz va aytamiz. 3-4 yoshli bolalar uchun. Bu yoshda bolalar tilni endigina egallashni boshlaydilar, shuning uchun yondashuv asosiy muloqot qobiliyatlari va oddiy so'z va tushunchalarni o'zlashtirishga qaratilgan. Bolalarga oddiy qurilish bloklari taklif etiladi, ular yordamida ular minora yoki uy kabi elementar shakllarni yaratishi mumkin. Tarbiyachi qurilish jarayonida faol ishtirok etadi, bolaning harakatlarini tasvirlaydi, qismlarning nomlarini taklif qiladi (Bu kub , Bu tom) va bolani undan keyin so'z va iboralarni takrorlashga undaydi. Qurilish tugagandan so'ng, tarbiyachi bolaga oddiy savollarni berish orqali qurgan narsasini tasvirlashga yordam beradi: Sizning minorangiz qanday rangda? yoki minora kattami yoki kichikmi? Bunday yondashuv bolaga asosiy so'zlarni tushunish va ulardan foydalanishni o'rganish, shuningdek, dialogda asosiy iboralarni mashq qilish imkonini beradi. 4-5 yoshli bolalar uchun. Ushbu bosqichda bolalar allaqachon katta nutq faolligiga ega, shuning uchun texnika lug'atni rivojlantirishga va murakkabroq iboralarni shakllantirishga qaratilgan. Bolalarga binolar, masalan, hayvonlar, daraxtlar, to'siqlar va boshqalarni yaratishi mumkin bo'lgan o'rmon yoki ferma uchun yanada murakkab qismlar va mavzular taklif etiladi. Tarbiyachi bolalarni o'z harakatlariga izoh berishga undaydi: men panjara o'rnatyapman , sigir uchun uyim bo'ladi. Bolalar kichik guruhlarda ishlaydi, bu ularni muloqotga kirishishga va g'oyalarni birgalikda muhokama qilishga undaydi. Taqdimot bosqichida tarbiyachi bolalarni yanada murakkab jumlalardan foydalanishga undaydigan savollarni so'raydi : Nima uchun bu erda daraxt bor? yoki fermangizda kim yashaydi? Bunday savollar bolaga izchil bayonotlar tuzishga va yangi lug'atdan faol foydalanishga yordam beradi. 72 5-6 yoshli bolalar uchun. Bu yoshda bolalar yanada murakkab tuzilmalarni yaratishga tayyor bo'lib, ertak aytishda faol ishtirok etadilar. Ularga ko'chalari, uylari, ko'prigi va transporti bo'lgan shaharni yaratishni so'rash mumkin, bu erda har bir guruh o'z qismi ishlaydi. Bolalar o'z binosidan kim va qanday foydalanishi haqida mustaqil ravishda hikoya qilishadi. Tarbiyachi ularning g'oyasini qo'llab- quvvatlaydi, hikoyani tuzishga yordam beradi, ularni tavsiflovchi sifatlar va batafsil iboralarni qo'llashga undaydi: Mening uyim baland va qizil tomga ega , Ko'prikda mashinalar ketmoqda va uning ostida daryo bor. Bu erda asosiy e'tibor nutqni tuzish va izchil hikoyani rivojlantirishga qaratilgan. Qurilish tugagandan so'ng, jamoaviy muhokama o'tkaziladi: bolalar o'z shaharlarini tasvirlaydilar, har bir elementning rollarini tushuntiradilar, bir-birlarining hikoyalarini to'ldiradilar, bu ham nutq qobiliyatlarini, ham fikrlarni izchil va mantiqiy ifoda etish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. 6-7 yoshli bolalar uchun (maktabga tayyorgarlik). Maktabga tayyorgarlik bosqichida metodika murakkablashadi, hikoya elementi kiritiladi, bu erda bolalar o'z binolari uchun hikoyalar yaratish uchun ishlaydi. Ularga tematik loyihani, masalan, kasblar shahrini qurish taklif etiladi, bu erda har bir bola bino (maktab, kasalxona, yong'in bo'limi) yaratadi va unda kim ishlaydi va nima bilan shug'ullanayotgani haqida gapiradi. Tarbiyachi hikoyaning tafsilotlari va mantiqiga e'tibor qaratib, hikoyani tuzishga yordam beradi: Mening bog‘chamda uchta guruh bor . O't o'chiruvchi yordamga keladi. Hikoyalarda gaplar va mantiqiy bog`lanishlarni to`g`ri tuzishga alohida e`tibor beriladi, bu esa maktabga tayyorgarlikdir. Tarbiyachi binolarni muhokama qilishni, bolalarni bir-biriga savol berishga va loyihalar mavzusi bo'yicha suhbat qurishga undaydi. Ushbu yondashuv nafaqat nutqni, balki mantiqiy fikrlashni, taqdimotning izchilligini rivojlantirishga yordam beradi, shuningdek, bolalarni muloqot va o'zaro ta'sirning maktab shakliga tayyorlaydi. 73 Mashg’ulot ishlanmasidan namuna Yil fasllari (kata guruh) Mashg‘ulotning maqsadi: bolalarga fasllar haqida tushuncha berish va uni mustahkamlash. Mavzu asosida bog‘langan nutqni rivojlantirish, nutq ohangi, ifodasi va ritmi ustida ishlash. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari asosida nutqni rivojlantirish, o‘qish va savodga tayyorgarlikni amalga oshirish. Kichkintoylarning harflarni to‘g‘ri talaffuz qilishiga, lug‘at boyligini orttirishga, voqea va hodisalarga o‘z fikrini bildirishga erishish. Vazifalar: 1. Yil fasllari haqida ko‘proq ma’lumot berish. 2. Voqea-hodisalarning muhim belgilarini ajratishga, solishtirishga va umumlashtirishga, ularni ifodalash, aniq so‘zlarni tanlashga o‘rgatish. Kutilayotgan natijalar: 1. Fasllar haqida ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishadi. 2. Bolalar o‘zlari yoqtirgan fasllarda qanday mevalar pishib yetilishi, ob-havo qanday holatda bo‘lishini o‘rganib olishadi. Kerakli jihozlar: 1. Yil fasllari tasvirlangan suratlar. 2. Qaldirg‘och, olma, chinor barglari surati, qor parchalari. 3. Musiqadan foydalanish uchun televizor hamda DVD disk. 4. Koptok. 5. Kichkintoylarni rag‘batlantirish uchun o‘yinchoqlar. 74 Mashg‘ulotni tashkil etish usullari: Bolalar bilan suhbat. Ko‘rgazmalilik. Tushuntirish. Savol-javob. Rag‘batlantirish. Kichkintoylar bilimlarini mustahkamlash uchun o‘yin. TARBIYACHI: —Bolalar, hozir qanday fasl? Bolalar javobi. Bolalarga yangi mavzuni tushuntirib, ulardan qaysi faslni yoqtirishi so‘raladi. — Bolalar, bir yilda nechta fasl bor? Bolalar javobi Guruhbo‘libishlash. 1. Qaldirg‘och. 75 2. Olma surati. 3. Chinor barglari. 4. Qor parchalari suratlaridan namunalar qo‘yiladi. Kichkintoylarga yoqtirgan fasllariga mos bo‘lgan suratlarni olib, shu surat bor stolga borib o‘tirishlari taklif qilinadi va to‘rt jamoaga bo‘lib olinadi. 1. Bahor fasli jamoasi — qaldirg‘och guruhi. 2. Yoz fasli jamoasi — olma guruhi. 3. Kuz fasli jamoasi — chinor barglari guruhi. 4. Qish fasli jamoasi — qor parchalari guruhi. TARBIYACHI: — Aziz bolajonlar, o‘z joylaringizni egallagan bo‘lsangiz, sehrli yo‘lak chamizga birinchi jamoamizni taklif qilamiz. Har bir jamoa birma-bir taklif etiladi. Guruh xonasidagi devorga chizilgan suratdan foydalaniladi. Bahorfasli. Bolalarga bahor fasli haqida ma’lumotlar beriladi va jajjilarning nutqini yangi so‘zlar bilan boyitiladi. Bu faslda qanday bayramlar ni shonlanishi tushuntiriladi. Ular bahor fasli haqida o‘rgangan she’rlaridan aytib, joylariga borib o‘tiradilar. Yozfasli. TARBIYACHI: – “Yoz fasli” jamoasini sehrli yo‘lakchaga taklif etamiz. (Sehrli 76 yo‘lakchada gullar va olmalar bo‘ladi. Bolalarga yoz fasli haqida ma’lumotlar beriladi va shu faslga mos bo‘lgan she’rlar ayttirilib, joylariga kuzatib qo‘ yiladi.) 3.2. Tajriba-sinov natijalari tahlili. Tadqiqot maktabgacha yoshdagi bolalarda ifodali nutq ko'nikmalarini rivojlantirishga o‘yinli ta’lim bo‘yicha qurish va aytib berish texnikasining ijobiy ta'sirini ko'rsatdi. Tadqiqotda turli yoshdagi bolalar ishtirok etdi va natijalar so‘z boyligining ortishi, nutqning uyg‘unligi va jarayonga faollik darajasi kabi bir qator ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholandi. To‘rt oylik mashg‘ulotlardan so‘ng “Qur, yasa va ayt” usuli bo‘yicha quyidagi natijalarga erishildi: 3-4 yoshli bolalarda faol so‘z boyligining o‘sishi 25 foizni, 4-5 yoshli bolalarda esa 30 foizni tashkil etdi. 5-6 yoshdagi bolalarning 70 foizida izchil taqdimot darajasi yaxshilandi, bu jumlalar uzunligi va bayonotlarning yanada murakkab tuzilishida namoyon bo'ldi. Maktabga tayyorgarlikda qatnashgan 6-7 yoshli bolalar ertak aytib berishda mantiqiy taqdimot ko'nikmalari va nutq ketma-ketligi 40% ga yaxshilanganligini ko'rsatdi. Metodika qiziqish va jalb qilish darajasini oshirishga ham hissa qo'shdi: 85% bolalar mashg’ulotlar faol ishtirok etdilar va binolarni yaratish va o'z ishlarini 77 tavsiflashda yuqori qiziqish ko'rsatdilar. Bu konstruktiv usullardan foydalanish nafaqat nutqni rivojlantirishga, balki o'rganishga umumiy motivatsiyaga ham ijobiy ta'sir ko'rsatishini ko'rsatadi. Qurilish va aytib berish usulidan foydalangan holda tadqiqotning empirik qismi maktabgacha ta'lim tashkiloti asosida amalga oshirildi va konstruktiv yondashuvning bolalarda nutq ko'nikmalarini rivojlantirishga ta'sirini har tomonlama baholash uchun bir necha bosqichlarni o'z ichiga oldi. Tadqiqotda turli yoshdagi (3 yoshdan 7 yoshgacha) bolalar guruhlari, shuningdek, jarayonni tashkil etishda faol yordam bergan tarbiyachiar va nutq terapevtlari ishtirok etdi. Birinchi bosqich bolalarda boshlang'ich darajadagi nutq qobiliyatlarini diagnostika qilishni o'z ichiga oladi. Mutaxassislar nutqni rivojlantirish darajasini asosiy ko'rsatkichlar yordamida baholadilar: lug'at hajmi, bayonotlarning izchilligi va tuzilishi, dialog qobiliyati. Ob'yektiv ma'lumotlarni olish uchun ham kuzatish, ham individual testlar qo'llanildi. Ikkinchi bosqich metodikaning bevosita ta'lim jarayoniga tatbiq etilishini o'z ichiga oladi. Bir necha oy davomida bolalar muntazam ravishda qur va aytib berish usuli yordamida o'qidilar va darslar har bir guruhning yosh xususiyatlariga moslashtirildi. Darslar davomida tarbiyachiar bolalarga turli mavzular va binolar turlarini taklif qildilar, ular bilan faol muloqot qildilar, ularni o'z binolarini tasvirlashga, savollar berishga va sinfdoshlari bilan muloqot qilishga undadilar. Tarbiyachiar, shuningdek, nutqning yaxshilanishi va bolalarning xatti- harakatlaridagi o'zgarishlarni qayd etdilar. Uchinchi bosqich to'plangan ma'lumotlarni tahlil qilish va texnikaning samaradorligini baholashni o'z ichiga oladi. Mashg'ulotlarning asosiy seriyalarini tugatgandan so'ng, takroriy testlar va kuzatishlar o'tkazildi, ularning natijalari dastlabki ma'lumotlar bilan taqqoslandi. Bolalarning nutqi va ijtimoiy rivojlanishidagi sezilarli o'zgarishlar haqida fikr-mulohazalarni olish uchun 78 tarbiyachiar bilan suhbatlar va ota-onalarning so'rovlari o'tkazildi. Bundan tashqari, bolalarning jarayonga jalb qilish darajasi ko'rsatkichlari qayd etildi - ularning faoliyatga qiziqishi, binolarni qurish va muhokama qilishdagi faolligi. Tadqiqotning empirik qismi maktabgacha ta'lim uchun qurish va aytib berish usuli samarali ekanligini tasdiqladi. Ushbu uslubdan foydalanish nafaqat asosiy nutq ko'nikmalarini mustahkamlashga, balki ijobiy o'quv muhitini yaratishga, bolalarni o'zaro munosabatda bo'lishga va o'zlarini ijodiy ifoda etishga undashga imkon beradi. 1-jadval. “ Built, make and tell ” metodologiyasidan foydalangan holda empirik tadqiqot natijalari Yosh guru hi Kutilgan natijalar Texnikaning afzalliklari Texnikanin g kamchilikla ri Bolal arni ng faolli k dara Tarbiyachiard an fikr- mulohazalar 79 jasi (%) 3-4 y osh So'z boyligini oshirish, asosiy nutqni yaxshilas h Nutqni oson egallash, o'rganish uchun motivatsiya Tarbiyachini ng doimiy e'tiborini talab qiladi 80% Yangi so'zlarni o'rganishda ijobiy dinamika 4-5 y osh So'z boyligini oshirish, murakkab iboralarni qo'llash Muloqot ko'nikmalarini rivojlantirish, faol ishtirok etish Guruh ishini tashkil etishda mumkin bo'lgan qiyinchilikla r 85% Muloqot qurish ko'nikmalarini rivojlantirish 5-6 y osh Nutqning izchilligin i oshirish, gaplarni mantiqiy qurish Barkamol taqdimotni shakllantirish, ishonchni oshirish Tushuntirish uchun qo'shimcha vaqt kerak 90% Hamkorlik ko'nikmalarini qo'llab- quvvatlash va yaxshilash 6-7 y osh Maktab nutqining shakli, mantiqiy va tuzilishiga tayyorgarl ik Mustahkamlik va mantiqiylikni yaxshilash, maktabga tayyorgarlik ko'rish Hikoyalarni tuzish uchun qo'shimcha treningga ehtiyoj bor 95% Bolalarni maktabdagi muloqot talablariga tayyorlash Tаjribа – sinоv ishlаrimiz yаkunidа “ O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakillantrish metodikasi ” bo’yicha аniqlоvchi vа shаkllаntiruvchi tаjribа- sinоv ishlаri оrаsidаgi fаrq tаhlil qilindi vа nаtijа quyidаgi jаdvаldа о’z ifоdаsini tоpdi. 2-jadval. Bоlаlаr guruhlаri Tаjribаdаn аvvаl Tаjribаdаn kеyin Nаzоrаt guruhi 59% 65% 80 Tаjribа guruhi 60% 84% Shund а y qilib, t а jrib а -sin о v ishl а rining y а kuniy n а tij а l а rig а k о ’r а ishl а b chiqilg а n m а t е ri а ll а rini s а m а r а d о rligini, ilg а ri surilg а n ilmiy f а r а z t о ’g’riligini k о ’rs а tdi. Bu b о r а d а mu а yy а n ij о biy n а tij а l а rg а е rishildi. Yuq о rid а gil а rg а а s о s а n о ’tk а zilg а n t а dqiq о t ishl а rid а k о ’t а rilg а n mu а mm о l а r v а ul а rning y е chiml а ri s а m а r а d о r е k а nligi k е lib chiqdi. Maktagacha yoshdagi bolalarning ifodali nutqini shakllantirishni tashkil etish metodikasida samarali bo‘lishiga erishish uchun bir qator muhim talablarni hisobga olish zrur: - tarbiyachi mashg‘ulot uchun kerakli qurollarni tayyorlab, savol javob uchun variantlar tayyorlab qo‘yishi lozim; - tarbiyachi har bir mashg‘ulotning maqsad va mavzusiga muvofiq holda bolalarlarning yosh xususiyatlari hamda qobiliyatlariga mos bo‘lgan ish usullari tanlaydi. Shuningdek, har bir mashg‘ulotda bir necha xil ish usullaridan foydalanadi. Mashg‘ulotning boshidan oxirigacha bir xil tartibda ish olib borilsa, bolalar uchun zerikarli bo‘ladi; - O‘yin faoliyatida barcha bolalarni jalb qilib savol-javob o‘tkazishi lozim; - o‘yinli ta’lim faoliyatida ifodali nutqini shakllantirishdan oldin nimalarga e’tibor berish kerakligi tushuntirilib, maxsus topshiriqlar berilsa, bolalar mas’uliyati ortadi; - Mashg‘ulotlarda ko‘rgazmalilikdan foydalanish, AKT multimediya vositalaridan foydalansh va rang-barang ish usullarini qo‘llash orqali muloqatchanlik va mashg‘ulotlarga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi; 81 Bu boladagi nitqni rivojlantirishga, lug‘at boyligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan tarbiyalanuvchining diqqati oshib xotirada saqlash qobiliyati o‘sadi. Hatto sahnalashtirish bolani har tomonlama yo‘naltiradi, ya’ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik, rejissorlik kabi kasblarga ilk tasavvurlarni o‘rgata boshlaydi. Asarni sahnalashtirish davrida albatta tarbiyachi rahbarlik qiladi. Tarbiyachilar ifodali, obrazli, shuningdek, qahramonlar harakatini to‘g‘ri bajarishlari, o‘qishlari o‘quvchilarda zavq-shavq uyg‘otib kitobga, badiiy asarga havas, uni o‘qib o‘rganishga intilish uyg‘otadi. Olingan ma'lumotlar bolalar nutqining rivojlanishidagi ijobiy o'zgarishlarni ko'rsatadi, ular so'z boyligining ko'payishi, bayonotlarning uyg'unligi va mantiqiyligining yaxshilanishi, shuningdek, dialog o'zaro ta'sirining faollashuvida namoyon bo'ladi. Bolalar mashg'ulotlarda qiziqish bilan qatnashdilar, bu barcha yosh guruhlarida yuqori darajada jalb etilganligi bilan tasdiqlanadi. Texnika, ayniqsa, muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish va bolalarni maktabga tayyorlashda o'z samaradorligini ko'rsatdi. Tarbiyachiar tomonidan qo'shimcha e'tibor va topshiriqlarni yosh xususiyatlariga moslashtirish zarurati kabi ba'zi qiyinchiliklarga qaramasdan, natijalar uning yuqori pedagogik salohiyatidan dalolat beradi. Konstruktiv usullardan foydalanish nafaqat nutqni rivojlantirishga, balki maktabgacha yoshdagi bolalarda ishonch, jamoada ishlash ko'nikmalari va mustaqil fikrlashni shakllantirishga yordam beradi. 82 UMUMIY XULOSA . Bolalarni shaxs sifatida kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-ona, tarbiyachi, maktab, mahalla, do‘stlari, jamoat tashkilotlari, atrof - muhit, ommaviy axborot vositalari va hokazolar bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi paytda fan va madaniyatning eng so‘nggi yutuqlari asosida kelajagimiz bo‘lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash va uni barcha ta’lim muassasalariga tadbiq etish nihoyatda zarurdir. Bugungi kunda jamiyatimiz va hukumatimiz tomonidan ta’limning ilk bosqichi bo‘lgan maktabgacha ta’lim tashkilotlariga katta e’tibor berib kelinmoqda. Maktabgacha ta’lim bolani har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlaydi, unda o‘qishga bo‘lgan intilish hissini uyg‘otib, muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. Odamlar o‘rtasidagi muloqot va uning umumiy qonuniyatlari odam turmush tarzining barcha jabhalarida boshqa odamlar bilan bo‘ladigan o‘zaro munosa- batning eng muhim shartlaridan hisoblanadi. Odamning aqli, irodasi, hissiy madaniyati, tarbiyalangan ligi, nazokati va shu kabilarning barchasi muloqot tufayli shakllangan xislatlardir. Shu bilan birga uyqusizlik, bosh og`rig`i, nevrozlar, insultlar, in farktlar va boshqa turli kasalliklar, shuningdek ichkilikka, giyohvand moddalarga ruju qo‘yish, hatto o‘z joniga qasd qilish kabilar ham shu muloqotning na tijasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning muloqatchan bo‘lishida og‘zaki nutqini rivojlantirish yoki o`stirishda ertak, afsona, dostonlarning roli katta. Bunday asarlarda so`zlar aniq, sermazmun, to`g‘ri, jumlasi sodda va bola xotirasi qabul qila olishiga mo`ljallangan qilib yoziladi. Tarbiyachi nutq o`stirish mashg‘ulotlarida shunday adabiyotlardan foydalanishlari darkor. Hozirgi chop etilayotgan deyarli barcha kitoblar bolaning qanday yoshda ekanligini hisobga olgan holda tuzilgan hamda ertakning mazmunini tushunishga yordam berish bilan birga nutq 83 madaniyatining tarkib topishida ham o`z ta’sirini ko`rsatmasdan qolmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini o`stirish masalalarida azal-azaldan xalqimiz tomonidan yaratilgan maqollar, topishmoqlar, tez aytishlarni tarbiyachi o`z mashg‘uloti va didaktik o’yinlari orqali bolaga etkazadi. Tarbiyachining o`zi ham qanday mashg‘ulot o`tishidan qat’iy nazar aniq, ravon, ifodali, sodda va bola tushunadigan ohangda so`zlashi zarur hisoblanadi.. O`yinlar orqali bolaning xotirasida yaxshi ta’ssurot qoldirish mumkin. Bunday mashg‘ulotlarni o`tishda tarbiyachining bilim va mahoratiga ham bog‘liq. Maktabgacha ta’lim tashkiloti yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqoti bilan uzviy bog‘liqdir. Bola jumlalaming mazmuni va shaklidagi o‘zgarish uning muloqot shakllari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo‘naltirilgan va nosituativ-shaxsiy muloqot shakliga o‘tilishi bolalar nutqiga ma’lum bir talablarni qo‘yadi. Bu talablar bola nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalarni hal qilishi uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarni tarkib toptiradi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti yoshidagi bolaning nutqiijtimoiy aloqalarni o‘rnatish vazifasini bajara boshlaydi. Tarbiyachilar bolalar bilan muloqot qilganida ularga ona tilining nozik ma’no tovushlarini ham o‘rgatib boradilar. Chunki so‘z orqali bola muloqot qiladi, fikirlash doirasi kengayadi va nutqi ravonlashib, aniq so‘zlashga moslashib boradi. Bolaning nutqining paydo bo'lishi va rivojlanishini o'rganish nafaqat psixologiya nuqtai nazaridan dolzarb, balki shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Nutq kommunikativ faoliyat tarkibidagi tarkibiy element, bu esa o'z navbatida bolaning bilish faoliyatini rivojlantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Aloqa va nutq orqali bola insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasi xazinasidan ma'lumot olishni o'rganadi. Maktabgacha yoshdagi og'zaki monologik nutqni rivojlantirish maktabda muvaffaqiyatli o'qitish uchun asos yaratadi. Maktabgacha yoshdagi 84 bolaning nutqini rivojlantirish uchun asosiy o'yin vazifalaridan biri bu bolaning so'zlarini boyitish, tushunchalarni o'zlashtirishda, ishlatilgan so'zlarning polisemiyasini va ularning semantik soyalarini tushunishda. O'yinlarda nutq faoliyati rivojlanadi, ona tiliga qiziqish va e'tibor tarbiyalanadi. O`yin bolani har tomonlama har jihatdan to`g`ri tarbiyalashga qaratilgan faoliyatdir. O`yin insonni barkamol avlod sifatida rivojlantiradi. O`yinchoq bu narsaning o`ziga xos predmeti bo`lib, bolani maqsadini bilib oladi va shu maqsadga yo`naltirishga ko`maklashadi. Ko`pgina tadqiqodchi olimlar shuni isbotladiki, o'yinchoqlar orqali bolalar kelajakda o'zlari duch keladigan vaziyatlarga tushadi va ulardan qanday vaziyatlardan chiqishga o'rgatadi. Biz tadqiqotimiz natijasida quyidagi tavsiya larni berishni maqsadga muvofiq deb bildik:  Maktabgacha yoshdagi bolalar ifodali nutqini rivojlantirishda bolalar rivojlanishining o‘ziga xos yosh va individual xususiyatlarini hisobga olinsa;  tarbiyachi o‘yin paytidan unumli foydalanib turli mavzulardagi suhbatlar va savol javoblardan foydalanilsa;  tarbiyachi pedagogic sharoit yaratib bolani o‘zini hikoya qilishga yo‘naltirsa;  tarbiyachi bolalar bilan muloqotda samimiy va erkin fikrlarni rag‘batlantirsa va shu kabilarda.  “ Built, make and tell” metodikasidan unumli foydalanish.  “ Built, make and tell” metodikasidan foydalanishda mashg’ulotlar integratsiyasiga erishish. 85 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar. 1. Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi Qonuni. Bolaning qonuniy vakillari va pedagoglarning huquq va majburiyatlari. – Toshkent.: 2019 yil . “Xalq so‘zi” gazetasi 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi Farmoni PF – 5198 T.: 2017y 30-sentabr. “Xalq so‘zi” gazetasi 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Maktabgacha ta’limni 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi PQ-4312qarori T.: 2019 yil 8 may. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida” PQ-3955 T.: 2018 yil 30 sentabr. “Xalq so‘zi” gazetasi 5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisdagi nutqi / Sh. M.Mirziyoyev. – T.: O‘zbekiston, 2016. – 56 b. 6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risidgi 391-sonli VM-391qarori T.: 2019 yil 13 may. 7. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining takomillashtirilgan o‘quv dasturi «Ilk qadam» T.: 2022 yil . 8. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari T.: 2018 yil 18 iyun. 9. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘quv jarayonini tematik rejalashtirish.T.: 2019 yil. 86 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 22- dekabrdagi Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti’ni tasdiqlash to‘g‘risida’gi 802-sonli qarori. ASOSIY ADABIYOTLAR RO‘YXATI 11. Abdullayeva X.A. Mashg‘ulotlarda faol ta’lim usullaridan foydalanish. – Farg‘ona: FarDU, 2018. 12. Axmedjanov M.M., Xo‘jayev B.Q., Hasanova Z.D. Pedagogik mahorat - Buxoro Davlat universiteti, 2014 yil. 13. Abdullaneva X.A. Mashg‘ulotlarda faol ta’lim usullaridan foydalanish. – Farg‘ona: FarDU, 2018. 14. Avliyakulov N.X., Musaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar. – T.“Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2018. – 164 b. 15. Do‘stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T. va boshqalar Yosh davrlari va pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b. 16. G‘oziyev E. Psixologiya: (Yosh davrlari psixologiyasi). Pedagogik institutlar va universitetlarning talabalari uchun o quv qo llanma. – T.: O qituvchi,ʻ ʻ ʻ 1994.- 224 b. 17. Maqsudova M. Muloqot psihologiyasi Muloqot psixologiyasi. O’quv qo’llanma. TOSHKENT «TURON-IQBOL» 2016 yil. www.ziyouz.com kutubxonasi 10 bet. 18. Meliyev X.A. Tarbiyachining kasbiy kompetenti va mahorati. JDPI 2020. 19. Meliyev.X.A, O.Jamoldinova, K.Riskulova. “Tarbiyachining kasbiy kompetenti va mahorati”. O`quv qo`llanma. Toshkent. 2021 yil. 284 bet. 20. Meliyev.X.A, M.X.Qilichova. “Maktabgacha pedagogika”. Toshkent. Darslik. 2022 yil. 471 bet. 21. M.Hamidova va boshqalar. “Maktabgacha yoshdagi bolalarning 87 kamolotida yangicha yondashuv va uni targ‘ib qilishda jamoatchilik ishtiroki” . T.:”O‘qituvchi” 2022y, 252 bet. 22. Qodirova F. va boshqalar. “Maktabgacha pedagogika” - T.: “Ma’naviyat” 2013 yil, 158b. 23. Kushakova Gulnora . https://www.sciencedirect.Com/science/article/abs/ii/S0925963523010087.( Scopus (Web of Science) jurnal ) 24. Karimov Davron . https://www.sciencedirect . com/science/article/pii/ S2210271X23004036 (Web of Science) jurnal ) 25. Jumanazarov Umid . https://www.ijlt.ir/article_ 191957.html (Web of Science) jurnal ) Elektron resurslar: 1. ww. uza.uz. 2. www. nasas.com. 3. tp://azps.ru/articles/pers/indexsz.htm l 4. Ijtimoiy axborot ta’lim portali: www. Ziyonet. uz. 5. www.tdpu.uz 6. www.pedagog.uz 88

O'yinli ta'lim faoliyatida bolalarning ifodali nutqini shakillantrish metodikasi 


Mundarija.

 

Kirish ………………………………………………………………..        3
1-BOB.O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISHNING PEDAGOGIK   MUAMMOLARI 
1.1.Maktabgacha ta’lim tashkilotlaridabola nutqini shakllantirish va rivojlantirishning nazariy asoslari…………………………………

     

       11

1.2.Bolalar nutqni o’stirishda o`yin faoliyatining o`rni va ulardan foydalanishning mazmuni………………………………………..       

 

       22

1.3.Tarbiyachi nutqi bolalarning ifodali nutqini shakllantirishda namuna sifatida……………………………………………………

 

       33

 Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………..                33
2-BOB.O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISHNING AMALIY ASOSLARI 
2.1.Maktabgacha ta’lim tashkilotida  pedagogik jarayonni tashkil etishda didaktik o’yinlarining o’rni..................

 

       34

2.2.Bolaga yo‘naltirilgan ta’limni tashkil etishda bolalarning ifodali nutqini shakillantrish…………………………………………….

 

       44

2.3.Maktabgacha yoshdagi bolalar ifodali nutqini shakillantrishda o`yinlardanfoydalanish metodikasi………………………………

 

       53     

 Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………       60
3-BOB.O'YINLI TA'LIM FAOLIYATIDA BOLALARNING IFODALI NUTQINI SHAKILLANTRISH METODIKASI BO’YICHA TAJRIBA-SINOV ISHLARI TAHLILI  
3.1.Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish ………………….........…….                  62
3.2.Tajriba-sinov natijalari tahlili...........................................................       72
UMUMIY XULOSA……………………........................................................       76
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………..       79
ILOVALAR…………………………………………………………….……        80

 

 

 

 

 

KIRISH

Tadqiqotning dolzarbligi. Jahon miqyosida olimlar insonlarning bir-birlari bilan muomalaga kirishishi, ularning asosiy ko‘zlagan o‘z maqsadlaridan biri - o‘zaro bir-birlariga ta’sir ko‘rsatishi, ya’ni fikr - g‘oyalariga ko‘ndirish, harakatga chorlash, ustanovkalarni o‘zgartirish va yaxshi taassurot qoldirish haqidagi fikrlarni o‘rganishni boshlaganlar. Chunki, psixologik ta’sir - bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va xatti-harakatlariga  ta’sir ko‘rsata olishidir.

Farzandlarimizning maktabda qanday o‘qishi, yuksak maqsadlar bilan kamol topishi ko‘p jihatdan maktabgacha ta’lim tashkilotidagi tarbiyaga bog‘liq. Ilmiy kuzatishlar va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson umri davomida oladigan barcha axborotlarning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrda olishi aynan bola shaxsining rivojlanishida maktabgacha ta’limning o‘rni nechog‘li muhimligidan dalolat beradi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan
2017-yil 16-avgust kuni o‘tkazilgan yig‘ilishda berilgan topshiriqlar ijrosini so‘zsiz ta’minlash, maktabgacha ta’lim tizimini tarkibiy jihatidan tubdan isloh qilish, tizimning boshqaruv tuzilmasini tashkil etish, maktabgacha ta’lim tashkilotlariga 5-6 yoshli bolalarni 100 foiz qamrab olish choralarini belgilash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi qarori qabul qilindi.

Ushbu qabul qilingan qonun qarorlardan  ko‘zlangan maqsad va vazifalar maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsini har tomonlama shakllantirishdan iboratdir. Ilk yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida bolaning atrofdagilar bilan muloqoti  uning dunyoni  bilish qurollaridan yetakchisidir. 

Muammoning o‘rganilganlik darajasi: Har qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o‘sib borishi, muayyan an`analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga yetkazilib turilishidan manfaatdor bo‘lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o‘rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo‘lmaganida, taraqqiyotning o‘zi ham mutloq bo‘lmas edi, deb ta`kidlagan. Shu bois insonning rivojlanishini, ijtimoiylashishini, individni shaxs bo‘lib shakllanishini, uning jamiyat bilan bo‘lgan aloqasini muloqotsiz aslo tasavvur etib bo‘lmaydi. Muloqot ham o‘ziga xos ehtiyoj. Polshalik psixolog E.Melibruda aytganidek, shaxslararo munosabatlar biz uchun xavodek ahamiyatga egadir. Go‘daklik va o‘smirlik davrlarida muloqot etakchi faoliyatga, ya`ni yangi psixologik xususiyatlarning shakllanishiga bevosita ta`sir ko‘rsatuvchi faoliyat sifatida gavdalanadi. 

Bolalar psixologi D.B.Elkonin ta’kidlaganidek, bola jamiyat a’zosi va shaxs sifatida shakllanib borar ekan, uning psixikasi rivojlanib, olamni aks ettirish qobilyati go‘daklikdan yetuklik davrigacha murakkablashib va takomillashib boradi[1].

Nutq – inson tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani oʻzlashtirish, avlodlarga uzatish yoki aloqa oʻrnatish, oʻz shaxsiy harakatlarini rejalashtirish va amalga oshirish maqsadida tildan foydalanish jarayoni. Nutq. axborot, xabar, maʼlumot va yangi bilim berish, aqliy topshiriqlarni yechish faoliyatidan iborat

Muloqot – bu ikki yoki undan ortiq kishilar orasida affektiv baholovchi xarakterda va bilish bo‘yicha ma`lumot almashishdan iborat bo‘lgan o‘zaro ta`sir etishdir. Muloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatni o‘zlashtirish va o‘z individual ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Muloqot jarayonida inson xulq-atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning “Ichiga kiradi”. Individual tafakkuri, olamning va o‘zining obrazini analiz qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi. 

  Bola shaxsining har tomonlama kamol topishida nutqning to‘g‘ri rivojlanishi juda katta ahamiyatga ega. Chunki  nutq kishilararo milliy boylik, tarbiya, ta’lim, ijodiyotga qimmatli aloqa vositasidir. Shu boisdan ham bolalarga nutqni puxta egallash o‘z fikrini to‘liq ifoda etishni  o‘rgatish lozim. Tovushning o‘ziyoq ham insonni, ham hayvonni hayajonlantiradi, biror qo‘rqinchli voqea ro‘y berganda esa  u bir-birini chaqirish vositasi sifatida qo‘llaniladi va qayta rol o‘ynaydi. 

Nutq bola hayotida turli funksiyalarni: aloqa qilish, tajribalarni o‘zlashtirib olish, faoliyatini boshqarishni bajaradi. Bu sanab o‘tilgan funksiyalar maktabgacha ta’lim davrida shakllanadi.

Nutq inson faoliyatini boshqarish vositasidir. U xotira va idrok jarayonlarini tashkil etadi. Shunday ekan bu vazifalarni amalga oshirishda nutqi to‘liq rivojlanmagan maktabgacha ta’lim yoshdagi  bolalarni logopedik mashg‘ulotlar yordamida nutqiy kamchiliklarini bartaraf etish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki maktabgacha ta’lim bola shaxsini  sog‘lom va yetuk, maktabda o‘qishga tayyor tarzda nutqini shakllantirish maqsadini ham ko‘zlaydi. 

Go‘zal va nafis nutq madaniyatining ibtidosi ko‘hna Sharqda juda qadim  zomonlarga borib taqaladi. Ma’noli va bejirim gapira bilish maqbul va nomaqbul ohanglarni ilg‘ay olish so‘zning orqa o‘rnini  uning munosib o‘rnini farqlay bilish, nutqiy fahmu  farosat, nutq odobi kabi fazilatlar Turonda inson umumiy axloqining ma’naviy rasomining tayanch ustunlaridan sanalgan. 


 

[1] Nishonova Z.,  Alimova G. “Bolalar psixologiyasi va  uni o’qitish mеtodikasi”.. Toshkеnt “O’zbеkiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi.  2016 y.   3-bet.

Sotib olish