Oʻz komplektli maktablarda matematika oʻqitish xususiyatlari kurs ishi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	62.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

19 Sotish

Oʻz komplektli maktablarda matematika oʻqitish xususiyatlari kurs ishi

Sotib olish

1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi
“Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: O z komplektli maktablarda matematika o qitishʻ ʻ
xususiyatlari
Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 513- guruh talabasi
Egamqulova Dilshoda
Kurs ishi rahbari: Xolmonov U.
JIZZAX – 2025

2 MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………... 3
1 . O‘z kompletli maktablar tizimi mazmuni va metodik yondashuvlar ….…. 6
2 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning pedagogik asoslari ... 12
3 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning amaliy tajribasi …… 21
4 . Matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish yo‘llari ………………... 28
Xulosa ……………………………………………………………………….. 35
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………….. 36

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi O‘z kompletli maktablar – bu bir
nechta sinf o‘quvchilari bitta sinfxonada, bitta o‘qituvchi rahbarligida tahsil
olayotgan o‘quv muassasalaridir. Bu tizim, ayniqsa, aholisi kam, infratuzilmasi
zaif bo‘lgan chekka va qishloq hududlarida keng tarqalgan. Bunday
maktablarda darslarni tashkil etish jarayoni an’anaviy sinf tizimiga nisbatan
o‘ziga xos metodik yondashuvlarni talab etadi. Ayniqsa, matematika fani
mantiqiy fikrlash, tizimli tahlil va bosqichma-bosqich bilim olishni taqozo
etgani bois, har xil yoshdagi bolalarni birgalikda o‘qitish o‘qituvchidan yuqori
pedagogik mahoratni talab qiladi. O‘quvchilarning individual imkoniyatlari,
bilish darajalari, qiziqishlari va aqliy rivojlanishida katta farq mavjud bo‘lgan
sharoitda matematika darslarini bir vaqtning o‘zida samarali tashkil etish
dolzarb masaladir. Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’lim sifatini yaxshilash,
ayniqsa chekka hududlarda ta’limga teng imkoniyat yaratish davlat siyosatining
ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Shu jihatdan olib qaraganda, o‘z kompletli
maktablarda matematika o‘qitish masalalarini chuqur o‘rganish, metodik
asoslar ishlab chiqish va mavjud muammolarga amaliy yechimlar taklif etish
juda dolzarb hisoblanadi. 1
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mavzu yuzasidan
O‘zbekiston va xorijiy mamlakatlarda bir qancha ilmiy-tadqiqot ishlari amalga
oshirilgan. Xususan, o‘z kompletli maktablar bo‘yicha O‘zbekistonlik olimlar –
H. To‘xtasinov, M. Ergashev, G. Saidova kabi pedagoglar metodik
qo‘llanmalar, maqolalar yozganlar. Bu ishlar asosan o‘z kompletli maktablarda
dars tashkil etishning umumiy jihatlarini o‘z ichiga oladi. Lekin matematika
fanini o‘zlashtirishda yuzaga keladigan aniq muammolar va ularning
yechimlariga bag‘ishlangan izlanishlar kam. Xalq ta’limi vazirligi tomonidan
tayyorlangan darslik va metodik qo‘llanmalarda bu borada ayrim tavsiyalar
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. 2021-yil 29-dekabrdagi PQ–60-sonli Qaror “Ta’lim
sifatini oshirish va pedagog kadrlar salohiyatini kuchaytirish to‘g‘risida” .

4mavjud. Shu bilan birga, xorijiy amaliyotda, xususan, Rossiya, Qozog‘iston va
AQShda o‘z kompletli maktablar uchun alohida o‘qitish tizimlari ishlab
chiqilgan. Ammo ularni to‘liq O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish imkoniyati
cheklangan. Matematika fanining o‘zlashtirilishiga oid tadqiqotlar ko‘p bo‘lsa-
da, ular asosan an’anaviy sinf tizimiga mo‘ljallangan. Shu sababli, aynan o‘z
kompletli maktablar sharoitida matematika fanini samarali o‘qitishga oid
chuqur metodik ishlanmalarga ehtiyoj borligi seziladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti O‘z kompletli maktablardagi boshlang‘ich
sinflarda matematika darslarini o‘qitish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti O‘z kompletli maktablarda matematika
darslarini tashkil etish uslublari, metodikasi va amaliy xususiyatlari.
Kurs ishi mavzusining maqsadi O‘z kompletli maktablarda matematika
fanini o‘qitishning nazariy, metodik va amaliy jihatlarini o‘rganish, mavjud
muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari O‘z kompletli maktablar tizimining
tashkil etilish xususiyatlarini aniqlash; Matematika fanining o‘zlashtirilishida
yuzaga keladigan metodik muammolarni tahlil qilish; O‘qitishning samarali
uslublarini aniqlash va ularni tavsiya etish; Amaliy tajribalarga tayanib dars
samaradorligini oshirish yo‘llarini ko‘rsatish; Matematika o‘qitish jarayonini
takomillashtirish bo‘yicha metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u o‘z kompletli maktablarda matematika
o‘qitishning ilmiy-metodik asoslarini chuqur tahlil qilishga xizmat qiladi.
Tadqiqot davomida ishlab chiqilgan fikr-mulohazalar, xulosalar va metodik
tavsiyalar pedagogika nazariyasini boyitadi hamda o‘ziga xos ta’lim muhitida
dars tashkil etishning ilmiy asoslarini aniqlaydi. Bu holat pedagogika va
didaktika fanlarining rivojiga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa, ayniqsa,
qishloq joylardagi o‘z kompletli maktablarda faoliyat yuritayotgan o‘qituvchilar
uchun metodik qo‘llanma sifatida foydalanish imkonini beradi. Unda keltirilgan

5metodik yondashuvlar, darslarni rejalashtirish bo‘yicha takliflar va tashkil etish
mexanizmlari dars sifatini oshirishga yordam beradi. Shu bilan birga,
o‘quvchilarning matematik tafakkurini rivojlantirish, bilimni mustahkamlash va
individual ishlashga yo‘naltirilgan tavsiyalar orqali natijadorlikni oshirishga
xizmat qiladi. Bu kurs ishi amaliyotchi o‘qituvchilar, metodistlar hamda
pedagogika bo‘yicha tadqiqot olib borayotganlar uchun foydali ma’lumotlar
manbai bo‘la oladi. Shu bilan birga, davlat ta’lim siyosatidagi inklyuziv va
barqaror ta’lim tamoyillariga hamohangdir.
Kurs ishi mavzusining metodlari Kurs ishi davomida quyidagi metodlardan
foydalanildi: kuzatish, taqqoslash, tahlil, umumlashtirish, tajriba o‘tkazish,
pedagogik hujjatlarni o‘rganish, anketalar va suhbat usullari.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 asosiy bo’limdan, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

61 . O‘z kompletli maktablar tizimi mazmuni va metodik yondashuvlar
O‘z kompletli maktablar – bu ta’lim tashkilotlarining o‘ziga xos shakli
bo‘lib, unda turli sinf o‘quvchilari bir guruhga birlashtirilgan holda, yagona
o‘qituvchi rahbarligida tahsil oladi. Asosan aholi zichligi past bo‘lgan qishloq
hududlarida bu kabi maktablar keng tarqalgan. Bunday tizimning asosiy
mazmuni – mavjud resurslardan samarali foydalanish orqali ta’lim jarayonini
tashkil etishdan iborat. O‘z kompletli maktablarda o‘qituvchi bir vaqtning
o‘zida bir nechta sinfga tegishli o‘quvchilarga dars o‘tadi. Shu bois, bu tizimda
metodik yondashuvlar klassik sinf tizimiga qaraganda farqli bo‘lib,
moslashuvchan, ko‘proq integratsiyalashgan va differensiallashgan
yondashuvni talab etadi. Har bir sinf uchun dars rejasi, o‘quv materiallari va
topshiriqlar moslashtirilgan holda, o‘quvchilarning yoshi, bilish darajasi va
qiziqishlariga qarab ishlab chiqiladi. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki
darsni muvofiqlashtiruvchi va boshqaruvchi rolini bajaradi. Ta’lim
samaradorligini ta’minlash uchun mustaqil ishlash, guruhli o‘yinlar,
ko‘rgazmali vositalar va individual topshiriqlardan keng foydalaniladi. Metodik
yondashuvlarda faollashtiruvchi, o‘yinli, hamkorlikka asoslangan va
modullashtirilgan usullar ustuvorlik qiladi. Bu tizimda muvaffaqiyatli ta’lim
jarayoni o‘qituvchining yuqori malakasi, rejalashtirish qobiliyati va metodik
innovatsiyalarni o‘zlashtirishiga bog‘liq. 2
O‘z kompletli maktablar tizimi bugungi kunda O‘zbekistonning ko‘plab
qishloq joylarida faoliyat yuritib kelayotgan o‘quv muassasalarining muhim va
zaruriy shaklidir. Ushbu maktablar aholi zich joylashmagan, maktab binolari va
o‘qituvchilar soni cheklangan hududlarda ta’lim jarayonining uzluksizligini
ta’minlash maqsadida tashkil etiladi. Asosiy xususiyati shundan iboratki, bu
maktablarda bir nechta sinf o‘quvchilari bitta sinfxonada, yagona o‘qituvchi
rahbarligida ta’lim oladilar. Masalan, 1-sinfdan 3-sinfgacha bo‘lgan o‘quvchilar
2
Ergashev M. Komplektli maktablarda dars tashkiloti . – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 188
b.

7birgalikda darsda qatnashadi. Bu holat pedagogik nuqtai nazardan o‘ziga xos
yondashuvlarni, ko‘proq ixtisoslashgan rejalashtirishni va samarali vaqt
taqsimotini talab qiladi.
Bunday maktablarning paydo bo‘lishiga asosan geografik va demografik
omillar sabab bo‘ladi. Ya’ni, aholi zichligi past, bolalar soni kam, logistika
infratuzilmasi rivojlanmagan hududlarda har bir sinf uchun alohida sinfxona
yoki o‘qituvchi ajratish imkoniyati bo‘lmagan hollarda davlat tomonidan
alternativ yechim sifatida o‘z kompletli maktablar tizimi joriy etiladi. Bu tizim
orqali ta’limning uzluksizligi, yagonaligi va barcha bolalar uchun mavjudligi
ta’minlanadi. 3
O‘z kompletli maktablarning mazmuni ta’limni barcha bolalar uchun teng
asosda tashkil etishga qaratilgan. Shuningdek, bu tizim shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv asosida har bir o‘quvchining individual imkoniyatlarini maksimal
darajada hisobga olishni nazarda tutadi. Dars jarayonida bir sinfdagi
o‘quvchilar yangi mavzuni o‘zlashtirayotgan bo‘lsa, boshqa sinf vakillari
mustaqil ish bilan shug‘ullanishi yoki oldingi mavzularni mustahkamlashi
mumkin. Bu holat o‘qituvchidan yuqori saviyada darsni rejalashtirish,
sinfxonadagi vaziyatni boshqarish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash kabi ko‘nikmalarni
talab etadi. 4
O‘z kompletli maktablar tizimi doirasida ta’lim tashkil etish nafaqat
o‘qituvchi uchun, balki ta’lim boshqaruvi organlari uchun ham katta
mas’uliyatdir. Bu maktablarning o‘quv rejalari, darsliklari, metodik
qo‘llanmalari klassik sinf tizimidan farqli bo‘lishi kerak. Har bir sinf uchun
alohida yondashuvlar ishlab chiqilishi, o‘quvchilar soni, darajasi va ehtiyojidan
kelib chiqib, individual yondashuvlar qo‘llanilishi lozim. O‘z kompletli
maktablarda ko‘p hollarda o‘qituvchi bitta sinf uchun 40 daqiqa dars davomida
3
Matniyazov T. Matematika fanini o‘rgatishda amaliy yondashuv . – Samarqand: SamDU,
2022. – 190 b.
4
Saidova G. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi . – Toshkent: “Yangi asr
avlodi”, 2021. – 276 b.

8qisqa muddatlarda turli sinf o‘quvchilari bilan navbatma-navbat ishlashi zarur
bo‘ladi.
Bunday tizimda ishlaydigan o‘qituvchi har bir sinf o‘quvchisining bilish
darajasini aniq bilishi, ular uchun yaroqli va moslashtirilgan dars materiallarini
ishlab chiqishi, mashg‘ulot vaqtida ularga yo‘naltirilgan nazorat usullaridan
foydalana olishi zarur. O‘qituvchi har bir sinf o‘quvchisiga alohida topshiriq
beradi, boshqa sinf bilan ishlayotgan vaqtida ular mustaqil ishlashni davom
ettiradi. Bu pedagogik ko‘nikma va shaxsiy tashkiliy qobiliyatni talab qiladi.
Shu sababli o‘z kompletli maktablarda ishlaydigan o‘qituvchilarning
tayyorgarlik darajasi, malakasi va pedagogik yondashuvi boshqa maktablarga
nisbatan ancha murakkab va ko‘p qirrali bo‘ladi.Shu bilan birga, o‘z kompletli
maktablar tizimida tarbiyaviy ishlar ham juda muhim o‘ringa ega. Chunki bu
maktablarda darsdan tashqari barcha tadbirlar, mashg‘ulotlar va hatto sport
faoliyatlari ham bitta o‘qituvchi zimmasiga tushadi. U o‘quvchilarning shaxsiy
rivojlanishi, axloqiy tarbiyasi, ijtimoiy faolligi, gigiyena va madaniyat
masalalarida ham doimiy hamroh bo‘lishi kerak. Bu esa, o‘qituvchini nafaqat
bilim beruvchi, balki rahbar, murabbiy, tashkilotchi va psixolog sifatida ko‘radi.
O‘z kompletli maktablar tizimining afzalliklaridan biri – bu o‘quvchilarning
o‘zaro do‘stona, hurmat asosidagi munosabatda bo‘lishlaridir. Katta sinf
o‘quvchilari kichiklarga yordam beradi, ularga ko‘makchi bo‘ladi, shuningdek,
kichik sinflar kattalardan o‘rnak oladi. Bu holat ijtimoiylashuv, hamkorlik,
o‘zaro madaniy munosabatlarni rivojlantirishda muhim omil bo‘lib xizmat
qiladi. Bu yerda shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim yondashuvi to‘laqonli amalga
oshadi.Biroq, ushbu tizimning muammolari ham mavjud: pedagog kadrlari
yetishmovchiligi, metodik materiallar tanqisligi, o‘quvchilarning bilim
darajasini aniq baholashdagi murakkabliklar, dars jarayonida texnik vositalar
bilan ta’minlanmaganlik va boshqalar. Shunga qaramay, ushbu maktablar
ta’limning ahamiyatini saqlab qolgan, chekka hududlarda bolalarning bilim

9olishini ta’minlab kelayotgan yagona modeldir. Shu sababli bu tizimni chuqur
o‘rganish, tahlil qilish va metodik asosda rivojlantirish dolzarb hisoblanadi.
O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish jarayoni odatiy sinf tizimiga
nisbatan butunlay boshqa yondashuvni talab etadi. Sababi, bu maktablarda bir
sinfxonada bir vaqtning o‘zida bir necha sinf vakillari bo‘lgan o‘quvchilar
ta’lim oladilar. Bunday sharoitda darsni samarali tashkil etish uchun pedagog
yuqori darajadagi metodik tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur. Metodik
yondashuvlar bu yerda qat’iy tuzilgan va faqat ma’ruza shaklidagi emas, balki
ko‘proq faollikka, mustaqil ishlashga va differensial o‘qitishga asoslangan
bo‘lishi kerak. Chunki har bir sinf o‘ziga xos o‘quv dasturiga ega bo‘lib, bu
sinflarga bir xil mavzuni tushuntirish amalda imkonsizdir. 5
Shu sababli, o‘qituvchi darsni tuzishda har bir sinf uchun alohida
rejalashtiradi, ularni muqobil shaklda bir darsga birlashtiradi. Misol uchun, 1-
sinf o‘quvchilari oddiy sanash va son tushunchasini o‘zlashtirayotgan bo‘lsa, 3-
sinfda ko‘paytirish, 4-sinfda esa murakkab ifodalar, tenglamalar bilan ishlash
mavzusi o‘tilayotgan bo‘ladi. O‘qituvchi bu farqni inobatga olib, darsning
kirish qismini umumiy qilib berishi, keyin esa har bir sinfga maxsus topshiriq
tayyorlashi, ularga individual va guruhli ishlar tashkil etishi zarur.
Bu metodda darsni “blokka bo‘lib o‘qitish” usuli samarali hisoblanadi.
Bunda dars vaqti kichik qismlarga bo‘linadi, har bir qismda o‘qituvchi turli sinf
o‘quvchilari bilan navbatma-navbat ishlaydi. Boshqa sinf o‘quvchilari bu vaqt
ichida mustaqil mashqlar bajarishadi. Mustaqil ishlashga yo‘naltirish – bu
tizimdagi asosiy yondashuvlardan biridir. Buning uchun har bir sinf
o‘quvchisiga yoshi va bilim darajasiga mos topshiriqlar berilishi lozim. Shu
orqali o‘quvchilar mustaqil fikrlash, mas’uliyatni his qilish, o‘z mehnati uchun
javobgarlikni anglashga o‘rganadilar.
5
Qodirova D. Pedagogik texnologiyalar va innovatsiyalar . – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2020. –
200 b.

10Metodik yondashuvlar doirasida ko‘rgazmali vositalardan foydalanish ham
muhim rol o‘ynaydi. O‘z kompletli maktablarda ko‘pincha darsliklar, texnik
vositalar cheklangan bo‘lishi mumkin, shuning uchun o‘qituvchi o‘z qo‘li bilan
oddiy, lekin samarali ko‘rgazmalar tayyorlashi kerak: masalan, sonlar chizig‘i,
geometrik shakllar, arifmetik amallar jadvali va h.k. Vizual tasvirlar
o‘quvchilarning tushunchalarini mustahkamlashga katta yordam beradi.
Dars jarayonini faollashtiruvchi usullardan – o‘yinli metodlar, savol-javob,
tafakkur xaritalari, “Kim chaqqon?”, “Topishmoqdan masalaga” kabi interaktiv
usullar juda muhim. Ayniqsa, yosh o‘quvchilar o‘yin orqali bilim olishga moyil
bo‘lishadi. O‘yinlar orqali arifmetik amallarni mashq qilish, masalalarni tez
yechish, guruhlarda ishlash o‘quvchilarning bilim olish jarayonini jonlantiradi
va motivatsiyani oshiradi. Guruhli ishlarda katta sinf o‘quvchilarining
kichiklarga yordam berishi – “o‘quvchi-o‘qituvchi” modeli orqali qo‘shaloq
natijaga erishiladi.
Yana bir samarali metod – darsni mavzulashtirib integratsiya qilishdir. Ya’ni
matematika darsida atrof-muhit, tabiat, ona tili yoki hayotiy voqealar bilan
bog‘lab mavzuni tushuntirish. Masalan, “Yozgi bog‘dagi daraxtlar sonini
hisoblang” yoki “Oiladagi byudjet hisob-kitobi” kabi topshiriqlar orqali
o‘quvchilar hayotiy bilimlarni egallaydilar. Bunday yondashuv o‘quvchilarda
matematik tafakkurni amaliyotga bog‘lashni o‘rgatadi.
Vaqtni to‘g‘ri taqsimlash – bu metodik yondashuvning asosiy elementidir.
O‘qituvchi har bir sinfga dars davomida qanchalik vaqt ajratishni oldindan
belgilab oladi. Bunda “a” sinf mustaqil ishlayotgan paytda “b” sinf bilan frontal
yoki individual ish olib boriladi. Bu uslubda dars strukturasi qat’iy bo‘lishi
shart emas, lekin umumiy muvozanat saqlanishi kerak. Har bir sinf o‘zining
asosiy mashg‘ulot vaqtini samarali o‘tkazishi uchun o‘qituvchi aniq reja asosida
ishlaydi.O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishda shaxsga
yo‘naltirilgan yondashuv juda muhimdir. O‘quvchilar har xil yoshda, har xil
tayyorgarlik darajasida bo‘lgani sababli, o‘qituvchi har bir bolani individual

11o‘rganib, unga mos materiallar tanlashi lozim. Bunda diagnostik nazorat,
reyting tizimi, kichik testlar, savol-javoblar, og‘zaki suhbatlar orqali bilimlar
baholanadi.
O‘z kompletli maktablarda matematika darsini tashkil etishning
namunaviy jadvali
Vaqt
oralig‘
i Faoliyat
turi 1-sinf 2-sinf 3-sinf O‘qituvchi
roli
0–5
daqiqa Darsga
kirish,
umumiy
motivatsiy
a Diqqatni
jamlash Diqqatni
jamlash Diqqatni
jamlash Barcha
sinflarga
qisqa
motivatsion
kirish
5–15
daqiqa Yangi
mavzuni
tushuntiris
h 1–10
sonlar
ichida
sanash Ikkining
ko‘paytma
jadvali Uch
xonali
sonlar
ustida
amallar Navbat bilan
3–5 daqiqa
oralig‘ida
tushuntirish
15–25
daqiqa Mustaqil
ish Rasmlar
asosida
son
sanash Ko‘paytirish
misollari Bo‘lishga
doir
masalalar Nazorat va
yordam;
tarqatma
materiallar
25–30
daqiqa Guruhli
topshiriq Poytaxtla
r sonini
sanash Oila a’zolari
bo‘yicha
amallar Pul
birligi
bo‘yicha
misollar Guruhga
yo‘naltiruvch
i vazifalarni
berish
30–35
daqiqa O‘zaro
savol-
javob Savol-
javob
o‘yini To‘g‘ri/
noto‘g‘ri
misollarni Masala
tuzish Barcha
sinflarga
navbatma-

12 ajratish navbat savol
berish
35–40
daqiqa Yakuniy
nazorat,
xulosa 3 ta misol
yechish Mini-test Tezlik
bilan
amallarni
bajartiris
h Natijalarni
tekshirish va
xulosa
chiqarish
2 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning pedagogik
asoslari
O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish o‘zining pedagogik
mazmuni, metodik tamoyillari va tashkiliy yondashuvlari bilan ajralib turadi.
An’anaviy sinf-sinf tizimidan farqli ravishda, bu maktablarda turli sinf
o‘quvchilari bir guruhda dars olgani sababli, darsni tashkil etish, mazmunni
yetkazish va o‘quv faoliyatini nazorat qilish murakkabroq bo‘ladi. Shu sababli,
bunday sharoitda dars berish uchun o‘qituvchi chuqur pedagogik bilim, yuksak
psixologik tayyorgarlik va yuqori tashkiliy salohiyatga ega bo‘lishi lozim.
Pedagogik asoslarning eng muhim jihati – bu ta’lim tamoyillaridir.
Matematika o‘qitishda asosiy tamoyillar sifatida izchillik va uzviylik,
o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga moslashuvchanlik,
ko‘rgazmalilik, faollik, mustaqillikka yo‘naltirish, hayotga yaqinlashtirish kabi
yondashuvlar olinadi. Ayniqsa, mustaqillik va faollik tamoyili o‘z kompletli
maktablar sharoitida eng ustuvor hisoblanadi. Sababi, o‘qituvchi bir vaqtning
o‘zida barcha sinflarga alohida tushuntirish bera olmaydi, bu esa
o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmasini rivojlantirish zaruratini
tug‘diradi.
O‘quv jarayonini samarali tashkil etish uchun pedagogik jarayonni
bosqichma-bosqich rejalashtirish muhimdir. Bu bosqichlar quyidagilarni o‘z

13ichiga oladi: tayyorgarlik bosqichi, tushuntirish (yangi bilim berish) bosqichi,
mustahkamlash bosqichi, nazorat va tahlil bosqichi. Har bir bosqichda
o‘qituvchi sinf tarkibiga qarab yondashuvni moslashtiradi. Misol uchun,
birinchi sinf o‘quvchilari bilan ko‘proq ko‘rgazmali materiallar, rasmli darslar,
o‘yinlar orqali ishlash tavsiya etilsa, uchinchi yoki to‘rtinchi sinf o‘quvchilari
bilan masala yechish, ifodalar ustida amaliy ishlar bajarish afzal bo‘ladi. 6
O‘quvchilarning bilimini shakllantirishda tushunchalarni bosqichma-bosqich
o‘rgatish muhim pedagogik prinsipdir. Dastlabki sinflarda bu sonlar haqidagi
elementar tushunchalarni berish, arifmetik amallarni o‘rgatish, oddiy
masalalarni yechishga yo‘naltiriladi. Shu bosqichlarda o‘qituvchi abstrakt
tushunchalarni emas, balki real hayotiy misollar orqali o‘quvchini mavzuga jalb
qilishi kerak. Masalan, olma, non, o‘yinchoqlar orqali sonlar, qo‘shish-ayirish
tushunchalari beriladi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchining aqliy rivojlanish
darajasiga mosdir.
Yana bir muhim pedagogik jihat – bu darsni psixologik jihatdan sog‘lom
muhitda olib borishdir. O‘z kompletli maktablarda sinf tarkibi turlicha bo‘lgani
sababli, o‘quvchilar o‘zini taqqoslash, o‘zini past ko‘rish, diqqatni jamlashdagi
muammolarga duch kelishi mumkin. Shu bois, o‘qituvchi doimo qo‘llab-
quvvatlovchi, rag‘batlantiruvchi, muvozanatli va sabrli bo‘lishi lozim. Har bir
o‘quvchini o‘z yutug‘iga yarasha e’tirof etish, individual yondashuv orqali
bilimni qadrlashga o‘rgatish kerak.
O‘z kompletli maktablarda darsda vaqtni taqsimlash pedagogik muvozanatni
ta’minlashning asosi hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida 2–3 sinfga ishlash uchun
o‘qituvchi aniq rejalashtirish va darsning har bir daqiqasini foydali ishlatishni
bilishi kerak. Dars vaqtini bloklarga bo‘lib o‘qitish, ya’ni bir sinfga yangi
mavzuni tushuntirish, boshqa sinfga mustaqil ish topshiriq berish va keyin
navbatni almashish shaklida olib borish tavsiya etiladi. Bu usulda faqat metodik
6
Haydarov O. Boshlang‘ich ta’limda matematika: nazariya va amaliyot . – Toshkent: TDPU
nashriyoti, 2019. – 232 b.

14emas, balki pedagogik mulohaza, kuzatuvchanlik va o‘zgaruvchanlikka
moslashish ham talab qilinadi.
Yana bir pedagogik asos – bu ta’limda muloqot va hamkorlik muhiti
yaratishdir. O‘z kompletli maktabda har xil yoshdagi bolalar birgalikda o‘qiydi.
Bunday holatda yoshi kattaroq o‘quvchilarga kichik sinf o‘quvchilariga yordam
berish imkoniyati yaratiladi. Bu nafaqat bilim o‘zlashtirishni, balki mas’uliyat
hissini, mehr-oqibat, o‘zaro hurmat kabi ijtimoiy qadriyatlarni shakllantiradi.
Shunday qilib, o‘zaro ko‘mak orqali pedagogik hamkorlik muhiti barpo etiladi.
Ta’lim samaradorligini ta’minlash uchun pedagog darsdan oldin har bir
sinfga oid materialni sinchkovlik bilan tanlashi, o‘zlashtirish darajasiga mos
vazifalarni ajratib chiqishi lozim. Bu bosqichda diagnostik baholash natijalari,
sinf jurnallari, o‘quvchilarning avvalgi yutuqlari va kamchiliklari tahlil qilinadi.
Dars davomida esa o‘quvchilar holatini kuzatish, og‘zaki savol-javob, yozma
ishlar, testlar va amaliy topshiriqlar orqali bilim holati aniqlanadi.
Bundan tashqari, o‘z kompletli maktablarda pedagogik faoliyatni tashkil
etishda ota-onalar va jamoatchilik bilan hamkorlik ham muhim ahamiyatga ega.
Ota-onalar bilan aloqani mustahkamlash, ularni bolalarning o‘quv faoliyatiga
jalb etish orqali ta’lim samaradorligini oshirish mumkin. Uy sharoitida mustaqil
ishlashga ko‘mak, oilaviy topshiriqlar, matematik o‘yinlar orqali bilimni
mustahkamlash mumkin.o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning
pedagogik asoslari chuqur rejalashtirish, individual yondashuv, yoshga mos
tushuntirish, faollikka rag‘batlantirish va muloqotga asoslangan ta’lim
tamoyillariga tayanadi. Bu sharoitda o‘qituvchi – o‘rgatuvchi emas, balki
muvofiqlashtiruvchi, motivator va kuzatuvchi sifatida ish yuritadi. Shunday
yondashuvlar ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchining bilimini mustahkamlash va
ijtimoiylashuv jarayonini jadallashtirish imkonini beradi.
O‘z kompletli maktablarda o‘qituvchining metodik faoliyati umumta’lim
maktablaridagidan farqli, ko‘proq moslashuvchanlik, kreativlik va ko‘p
yo‘nalishlilikni talab etadi. Sababi, bitta o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida 2 yoki 3

15sinf bilan dars o‘tadi, ya’ni bir sinfga yangi mavzuni tushuntirar ekan, boshqa
sinf o‘quvchilari mustaqil ish bilan shug‘ullanayotgan bo‘ladi. Bu vaziyatda
o‘qituvchining rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish faoliyati o‘ziga xos
pedagogik metodikaga tayanishi kerak. Aynan shu jihat – o‘qituvchining amaliy
metodik faoliyati — o‘quv jarayonining muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy
omillardan biridir.
Metodik faoliyatni tashkil etish, birinchi navbatda, rejalashtirishdan
boshlanadi. O‘qituvchi haftalik dars jadvalini tuzishdan tashqari, har bir
darsning maqsadi, mazmuni, metodlari va kutilyotgan natijalarini belgilaydi.
Rejalashtirish jarayonida sinf tarkibi, o‘quvchilarning bilish darajasi, ilgari
o‘zlashtirilgan mavzular holati hisobga olinadi. Har bir sinfga oid dars rejasi
alohida shakllantiriladi, keyin esa bu rejalarning birgalikda bir dars ichida
qanday uyg‘unlashtirilishi ko‘zdan kechiriladi. Bu pedagogik muvofiqlikni
ta’minlash uchun o‘qituvchi vaqt taqsimoti, topshiriqlar muvozanati va faollik
usullarini rejalashtiradi. 7
Amaliy faoliyatning muhim jihatlaridan biri – o‘quvchilarga mos
topshiriqlarni ishlab chiqish va ularni dars jarayonida samarali qo‘llay olishdir.
Misol uchun, 1-sinf o‘quvchilari uchun sonlarni sanash, shakllarni tanish, 2-
sinfda ikki xonali sonlar ustida arifmetik amallar, 3-sinfda esa ko‘paytirish va
bo‘lishga doir masalalar ustida ishlash kabi bosqichli yondashuv talab qilinadi.
O‘qituvchi bu topshiriqlarni ko‘rgazmali, o‘yinli, harakatli usullar orqali
berishi, darsni jonli va qiziqarli shaklda tashkil etishi kerak.
Matematika darslarida metodik faoliyatni faollashtirish uchun ko‘rgazmalilik
prinsipiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘z kompletli maktablarda texnik vositalar
yetishmovchiligi sababli, o‘qituvchi darsga oddiy, lekin samarali ko‘rgazmali
vositalarni jalb etadi. Bu sonlar jadvali, amallar bloklari, geometrik shakllar,
sonlar chizig‘i, rangli kartochkalar kabi vositalar bo‘lishi mumkin. Ular nafaqat
7
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Davlat ta’lim standarti. Boshlang‘ich
ta’lim . – Toshkent, 2023. – 88 b.

16o‘quvchilarning e’tiborini jalb etadi, balki mavzuni tez va aniq tushunishga ham
yordam beradi.
Bundan tashqari, darsda interfaol metodlardan keng foydalanish
o‘quvchilarni faollashtiradi. Masalan, “Kim tez?”, “Kim to‘g‘ri?”, “Mavzu
bo‘yicha to‘g‘ri/noto‘g‘ri” o‘yinlari orqali nafaqat o‘quvchilar rag‘batlantiriladi,
balki o‘z-o‘zini baholash, javobgarlik, ijtimoiy faollik, raqobat muhitida
o‘rganish ko‘nikmalari rivojlanadi. Guruhli ishlar orqali o‘quvchilarni o‘zaro
muloqotga kirishtirish, ayniqsa katta sinf o‘quvchilariga kichiklarga yordam
berish orqali motivatsiyani oshirish pedagogik jihatdan foydalidir.
Amaliy metodik faoliyatda yana bir zarur yo‘nalish – o‘quvchilarning
mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Bu, ayniqsa, o‘z kompletli
maktablar uchun nihoyatda muhim, chunki o‘qituvchi barcha sinflar bilan bir
vaqtda ishlay olmaydi. Mustaqil ish topshiriqlari turli bosqichlarda
rejalashtiriladi: oddiy misollar, moslashtirilgan masalalar, matematik diktant,
ifoda yozish, matematik hikoyalar tuzish kabi topshiriqlar o‘quvchilarning
yoshi va darajasiga mos tanlanadi. Har bir mustaqil ishga alohida yo‘riqnoma,
vaqt chegarasi va yakuniy nazorat shakli belgilanadi.
O‘qituvchining metodik faoliyatida diagnostik baholash alohida o‘rin
egallaydi. Dars davomida og‘zaki so‘rovlar, jadvallar to‘ldirish, amaliy
mashqlarni tekshirish, mini-testlar orqali o‘quvchilarning darajasi aniqlanadi.
Bu esa keyingi darslar uchun rejalashtirish, individual yondashuvlarni
aniqlashda katta yordam beradi. Har bir o‘quvchining yutuqlari va
kamchiliklarini aniqlab, shunga qarab individual topshiriqlar berish
o‘qituvchining metodik yondashuvining markazida turishi kerak.Amaliy
metodik faoliyatda darsdan tashqari ishlar ham muhim hisoblanadi. Matematika
bo‘yicha uy vazifalarini berish, kichik sinflarda esa ularni ota-onalar ishtirokida
bajarishga yo‘naltirish samarali natijalar beradi. Bundan tashqari, matematik
to‘garaklar, musobaqalar, viktorinalar, matematik teatrlashtirilgan chiqishlar
orqali fan bo‘yicha qiziqishni oshirish mumkin. Bu faoliyatlarning barchasi

17pedagogik yondashuv bilan bog‘liq bo‘lib, o‘quvchilarda bilimga bo‘lgan
qiziqishni, ijodkorlikni va faollikni oshiradi.
O‘z kompletli maktablarda o‘qituvchining metodik faoliyati nafaqat dars
jarayoni, balki o‘quvchilar bilan darsdan keyingi muloqot, ota-onalar bilan
hamkorlik, tarbiyaviy suhbatlar, mas’uliyatni shakllantirish kabi keng qamrovli
ishlarga ham asoslanadi. Shuning uchun bu faoliyat har tomonlama puxta
rejalashtirilgan, individual va differensial yondashuvga tayangan, doimiy
yangilanib boradigan pedagogik jarayondir. O’z kompletli maktabda faoliyat
yuritayotgan o‘qituvchining metodik faoliyati — bu nafaqat fanni o‘rgatish,
balki o‘quvchilarni o‘qishga undash, ularning qobiliyatini rivojlantirish va
jamiyatga moslashtirishga xizmat qiladigan kompleks pedagogik jarayondir.
Bunda darsni rejalashtirish, ko‘rgazmali vositalardan foydalanish, mustaqil
ishni yo‘lga qo‘yish, interfaol metodlarni qo‘llash va nazorat usullarini
uyg‘unlashtirish pedagogik mahoratning yuksak namunasi hisoblanadi.
O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitishda yuzaga keladigan
pedagogik muammolar va ularni yengib o‘tish yo‘llarini aniqlash ta’lim
jarayonining samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tizim
o‘zining murakkab tuzilishi, cheklangan resurslar, o‘qituvchining ko‘p sinfga
bir vaqtning o‘zida ishlash zarurati, o‘quvchilarning bilim darajasidagi farqlar
kabi omillar sababli, an’anaviy maktablarga nisbatan ko‘proq metodik va
tashkiliy muammolar bilan to‘qnash keladi. Shu bois bu bo‘limda aynan shu
muammolarni aniqlash, ularning ildiz sabablari va pedagogik jihatdan optimal
yechimlarini tahlil qilish maqsad qilingan.
Eng avvalo e’tibor qaratish kerak bo‘lgan muammo – bu dars vaqtining
yetishmovchiligi va o‘qituvchining mehnat yuklamasi yuqoriligi. Bir vaqtning
o‘zida 2–3 sinf o‘quvchilari bilan ishlash o‘qituvchidan sinchkov rejalashtirish,
vaqtni to‘g‘ri taqsimlash, har bir sinfga mos materiallar tanlash, darsni uyg‘un
va tartibli olib borishni talab qiladi. Vaqt taqchilligi sababli ko‘plab mavzular

18ustida yetarli darajada ishlashga imkon bo‘lmaydi. Bu esa o‘quvchilarda bilim
yuzaki shakllanishiga olib keladi.
Bu muammoni bartaraf etish uchun darsni bloklarga ajratish va sinf ichida
aylanma metodikani joriy qilish mumkin. Bunda har bir sinfga 10–15 daqiqa
ichida qisqacha tushuntirish beriladi, so‘ngra mustaqil ishga yo‘naltiriladi. Bu
davrda o‘qituvchi boshqa sinf bilan ishlaydi. Bu uslub metodik jihatdan o‘zini
oqlagan va samarali hisoblanadi. Biroq u faqat o‘qituvchining darsga puxta
tayyorgarligi, aniq rejalashtirish va intizomli boshqaruvga tayangan holda
ishlaydi.
Yana bir muammo – darsliklar va metodik vositalarning yetishmasligi.
Chekka hududlardagi o‘z kompletli maktablar ko‘pincha zamonaviy darsliklar,
didaktik materiallar, elektron vositalar bilan yetarli darajada ta’minlanmagan.
Ayniqsa, matematika fanida ko‘rgazmalilik tamoyiliga katta e’tibor qaratilishi
kerak bo‘lsa-da, ko‘plab maktablarda buning uchun zarur vositalar yo‘q. Buni
bartaraf etish uchun o‘qituvchilarning o‘z qo‘li bilan ko‘rgazmali materiallar
tayyorlashi, grafiklar, sxemalar, kartochkalar, plakatlar, matematik o‘yinlarni
joriy etishi tavsiya etiladi.
Boshqa bir muhim muammo – bu o‘quvchilar bilimini to‘g‘ri baholashdagi
qiyinchiliklar. Bir vaqtning o‘zida bir necha sinfga dars berish jarayonida
o‘qituvchi barcha o‘quvchilarning faoliyatini birdek nazorat qila olmaydi. Bu
esa ayrim o‘quvchilarning e’tibordan chetda qolishiga olib keladi. Bu holatni
oldini olish uchun kichik yozma ishlar, matematik diktant, jadvallarni to‘ldirish,
qisqa testlar, ya’ni o‘quvchining darhol mustaqil bajara oladigan vazifalar joriy
qilinishi maqsadga muvofiqdir. Bunday baholash usullari vaqtni tejaydi va har
bir o‘quvchining yutuq darajasini tez aniqlashga yordam beradi.Shuningdek,
dars jarayonida o‘quvchilarning motivatsiyasini pastligi ham kuzatilishi
mumkin. Sababi, dars davomida ayrim o‘quvchilar vaqtincha faolsiz qoladi,
diqqatini yo‘qotadi, darsga qiziqishi pasayadi. Bunga qarshi kurashishda o‘yinli
metodlardan foydalanish, musobaqa elementlarini kiritish, reyting tizimi orqali

19rag‘batlantirish, darsda ko‘proq vizual, faol harakatli mashg‘ulotlar tashkil etish
kerak bo‘ladi. 8
Dars jarayonini optimallashtirish uchun zamonaviy interfaol metodlar joriy
etilishi juda muhim. Masalan, “Aqliy hujum”, “Savol-javob”, “Blits-so‘rov”,
“Venn diagrammasi”, “Klaster usuli”, “Kichik guruhlarda muhokama” kabi
usullar nafaqat bilimni mustahkamlashga xizmat qiladi, balki o‘quvchida o‘z
fikrini ayta olish, muloqotga kirisha olish, jamoadagi faol ishtirokchiga aylanish
ko‘nikmasini ham shakllantiradi. O‘z kompletli maktab sharoitida bu metodlar
darsni jonlantirishga, o‘quvchilarni birlashtirishga xizmat qiladi.Dars tashqari
mashg‘ulotlar orqali ham matematikani chuqurroq o‘rgatish mumkin. Masalan,
“matematik kvest”, “masala tuzish tanlovi”, “haqiqatmi yoki xato?”
viktorinalari, “matematik hikoya yozish” kabi faoliyatlar darsga qiziqishni
oshiradi, matematika fanining hayotdagi o‘rnini ko‘rsatadi.Shuningdek, ota-
onalarni ham bu jarayonga jalb qilish, ularni bolaga uyda mustaqil mashqlar
bajarishda yordamchi bo‘lishga rag‘batlantirish pedagogik hamkorlik
samaradorligini oshiradi.
O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishdagi asosiy muammolar
va yechimlar jadvali
№ Muammo tavsifi Yuzaga kelish sababi Taklif etilayotgan
yechimlar
1 O‘qituvchining bir
vaqtning o‘zida bir
nechta sinfga dars
o‘tishi O‘quvchilar kamligi,
resurslar cheklangani,
maktab formati Darsni bloklarga bo‘lish,
sinflararo aylanish
metodikasini joriy etish
2 Darsliklar va
ko‘rgazmali
materiallarning Ta’minot pastligi,
chekka hududlarda
texnika va vosita O‘qituvchi tomonidan
mustaqil tayyorlangan
ko‘rgazmali vositalardan
8
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. 2022-yil 11-martdagi PF–87-son Farmon “2022–
2026 yillarda xalq ta’limini rivojlantirish strategiyasi” .

20yetishmovchiligi yo‘qligi foydalanish
3 O‘quvchilarning
bilimini aniqlik bilan
baholashdagi
qiyinchiliklar E’tiborni bir vaqtning
o‘zida barcha sinflarga
bo‘lish imkoni yo‘qligi Mini-testlar, matematik
diktantlar, tezkor
og‘zaki savollar orqali
nazoratni kuchaytirish
4 O‘quvchilarda
motivatsiya va
qiziqishning pasayishi Darsda bir xil usulda
ishlash, faollik
yetishmasligi O‘yinli metodlar,
musobaqalar, reyting
tizimi, interfaol usullar
joriy etish
5 Vaqtni noto‘g‘ri
taqsimlash, sinflar
o‘rtasida muvozanat
bo‘lmasligi Oldindan
rejalashtirishning
yo‘qligi Aniq dars strukturasi va
vaqt jadvalini ishlab
chiqish
6 O‘quvchilarning bilim
darajasi o‘rtasidagi
tafovutlar Turli sinf
o‘quvchilarining bitta
xonada dars o‘rganishi Differensial yondashuv,
individual topshiriqlar,
mustaqil ishlar tashkil
etish
7 O‘qituvchida haddan
tashqari yuklama
bo‘lishi Darsdan tashqari
ishlarning ko‘pligi Ishni rejalashtirishni
soddalashtirish, ota-
onalar va mahalla bilan
hamkorlikni
kuchaytirish
8 Zamonaviy metodik
bilim va
innovatsiyalar
yetishmasligi Malaka oshirish
kurslariga yetarli jalb
qilinmasligi Doimiy seminar-
treninglar tashkil etish,
onlayn metodik
markazlar bilan ishlash
Yana bir samarali yondashuv – pedagogik muvofiqlashtirishdir. Bu degani,
o‘qituvchi har bir darsda oldindan o‘quvchilarni qanday tartibda ishlatishini

21aniqlab oladi: qaysi guruh mustaqil ishlaydi, kimlar bilan bevosita ishlaydi,
kimlar test yechadi, kimlar bilan savol-javob qilinadi va hokazo. Bu holat
pedagogik resursni to‘g‘ri taqsimlash, haddan tashqari yuklama tushishining
oldini olish, dars sifatini pasaytirmasdan olib borish imkonini beradi.
3 . O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning amaliy tajribasi
O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitishning amaliy tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, bu tizimdagi o‘quv jarayoni turli sinf o‘quvchilarining bir guruhga
birlashtirilgan holda o‘qitilishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘ziga xos pedagogik
muhitni yaratadi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda, ya’ni 1–4-sinflarda
matematika darslarini tashkil qilishda har bir sinfga moslashtirilgan metodik
reja va yondashuvni ishlab chiqish zarur. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki,
bunda eng muhim jihat — darsni puxta rejalashtirish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash
va o‘quvchilarning faolligini bir maromda ushlab turishdir.
Amaliy kuzatuvlar shuni isbotlaydiki, bu maktablarda o‘qituvchilar
matematika fanini o‘qitishda darsni bloklarga bo‘lib o‘tish usulidan samarali
foydalanmoqda. Bu degani — har bir sinfga 10–15 daqiqadan qisqacha
mavzuni tushuntirish, so‘ngra ularga mustaqil mashq yoki amaliy topshiriq
berish orqali boshqa sinfga o‘tish. Masalan, 1-sinf o‘quvchilari uchun sonlar
ketma-ketligi va sanashga oid topshiriq berilsa, 3-sinf o‘quvchilari tenglama
yechish bilan shug‘ullanadi. Bu usul dars jarayonini silliq olib borishga yordam
beradi.
Amaliyotda o‘qituvchilar mustaqil ish topshiriqlari va tarqatma
materiallardan keng foydalanishmoqda. Har bir sinf uchun oldindan
tayyorlangan topshiriqlar to‘plami dars vaqtida muhim vosita bo‘lib xizmat
qiladi. Bu topshiriqlar oddiy misollar, to‘ldiriladigan jadvallar, geometrik
shakllarni aniqlash, masala yechish kabi turli shakllarda bo‘ladi. O‘qituvchi bu
vaqt davomida boshqa sinf bilan yangi mavzuni tushuntiradi yoki bilimlarni
mustahkamlaydi.Shuningdek, amaliy tajribalardan ma’lum bo‘lishicha, darsda

22guruhli ishlash usullari ham samarali natija bermoqda. Katta sinf
o‘quvchilarining kichiklarga yordam berishi, ularning mashqlarni tushuntirib
berishi yoki birgalikda o‘yin tarzidagi topshiriqlarni bajarishlari ijobiy samara
beradi. Bu nafaqat bilim almashinuvi, balki o‘zaro hamkorlik, mehr-oqibat, bir-
birini tushunish, ijtimoiy ongni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Dars jarayonida o‘quvchilarning diqqatini ushlab turish uchun o‘qituvchilar
darsni qiziqarli qilishga harakat qilishadi. Masalan, real hayot bilan bog‘langan
masalalar, amaliy topshiriqlar — “Do‘konda qancha pul qaytadi?”, “Yana
nechta qalam kerak?” kabi savollar orqali o‘quvchilarning hayotiy tafakkuri
rivojlanadi. Shu yo‘sinda matematika darslari faqat quruq sonlar va amallarni
emas, balki hayotiy bilimlarni ham singdiradi.
Amaliy tajriba shuni ham ko‘rsatadiki, matematika darslarida o‘yinli
metodlardan foydalanish o‘quvchilarni darsga faol jalb qilishda muhim vosita
bo‘lmoqda. Masalan, “Top va joylashtir”, “Qiziqarli misollar estafetasi”, “Kim
chaqqon?” kabi matematik o‘yinlar bolalarning darsda ishtirok etishiga,
faolligini oshirishga va o‘zlashtirish darajasini yaxshilashga yordam beradi.
Kuzatuvlar davomida aniqlangan muhim jihatlardan biri — bu
o‘qituvchilarning har bir sinf o‘quvchilari bilan alohida ishlashga intilishi. Har
bir bolaning yoshi, bilish tezligi, aqliy rivojlanishi, xotirasi, mashq bajarishdagi
faolligi e’tiborga olinadi. Shu sababli o‘qituvchilar har bir sinfga alohida
yondashadi va ba’zan o‘quvchilarni bilim darajasiga ko‘ra kichik guruhlarga
ajratib ishlashadi.
Ko‘pgina o‘z kompletli maktablarda matematik to‘garaklar tashkil etilmoqda.
Bu to‘garaklarda o‘quvchilar sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda qatnashib,
murakkab masalalarni yechish, matematik fikrlashni rivojlantirish, qiziqarli
topshiriqlar orqali fan bo‘yicha chuqurroq bilim oladilar. Ayniqsa, iqtidorli
o‘quvchilarni aniqlash va ularni rivojlantirishda bu to‘garaklar muhim rol
o‘ynaydi.Amaliy tajriba yana bir jihatga e’tibor qaratadi – bu dars jarayonida
o‘qituvchi tomonidan baholash usullarining samarali qo‘llanilishi. Ko‘plab

23o‘qituvchilar balli tizimdan, reyting jadvallaridan, rag‘batlantiruvchi yulduzcha
va smaylik kabi baholash usullaridan foydalanmoqda. Bular bolalarning
darsdagi ishtirokini kuchaytiradi, o‘zini baholash va javobgarlikni his qilishga
undaydi.
O‘z kompletli maktablarda olib borilgan darslar asosida amalga oshirilgan
kuzatuvlar va amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bu tizimdagi o‘quvchilarda
matematika fanini o‘zlashtirish sur’ati sinf-sinfga qarab sezilarli darajada
farqlanadi. Bunga sabab, dars davomida o‘qituvchining vaqt, e’tibor va
resurslarni bir vaqtning o‘zida bir necha guruhga ajratishi zarurati,
o‘quvchilarning bilish faolligi va mustaqillik darajasidir. Shunga qaramay,
ayrim maktablarda o‘qituvchilarning samarali metodik ishlanmalari va tajribasi
natijasida o‘quvchilar yuksak bilim ko‘rsatkichlariga erishgan holatlar
kuzatilgan.
Masalan, 3-sinf o‘quvchilari orasida oddiy ikki xonali sonlar ustida amallarni
bajara olish, ko‘paytirish jadvalini mukammal bilish va 4-sinf darajasidagi
masalalarni mustaqil yechishga layoqatli o‘quvchilar aniqlangan. Bu yutuqlar
o‘qituvchining differensial yondashuvi, uyga mustaqil topshiriqlarni aniq
tushuntirishi va oilalar bilan samarali hamkorlikda ishlashi natijasi sifatida
talqin qilinadi. Tajribali o‘qituvchilar har bir bolaning qobiliyatini aniqlab, unga
mos metodni qo‘llagan holda darsda rag‘batlantirish orqali natijaga
erishgan.Shuningdek, 1–2 sinf o‘quvchilari son tushunchasi, sanash, amallarni
grafik tarzda ko‘rsata olish, shakl va hajm bilan ishlash bo‘yicha yaxshi
natijalar ko‘rsatgan. Bu bosqichda ko‘rgazmali vositalar, harakatli o‘yinlar,
rangli kartochkalar, maketlar orqali dars berishning yuqori samarasi kuzatilgan.
Jumladan, “sonlar poygasi”, “tenglikni top”, “masala tuz va yech” kabi
topshiriqlar bolalarda matematik tafakkurni erta yoshdan shakllantirishga
xizmat qilgan.Tahliliy kuzatuvlarda aniqlangan yana bir muhim jihat — bu
kichik sinflardagi o‘quvchilarning kattalardan tezroq o‘rnak olishi va ko‘proq
savol berishga moyilligi. 1-sinfda o‘qiyotgan o‘quvchi 3-sinf o‘quvchisining

24misolni qanday yechayotganini kuzatib, keyingi safar o‘zi ham xuddi shunday
urinadi. Bu holat maktabdagi tabiiy o‘quv muhiti orqali ichki raqobat va o‘zini
rivojlantirishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllantiradi. Shuning uchun amaliyotda
pedagogik yondashuvlar o‘zaro bog‘liqlik va ijtimoiy o‘rganishga ham
tayangan.
O‘quvchilar bilimini baholashda ko‘pgina o‘z kompletli maktablarda 5 balli
an’anaviy tizimdan tashqari, yulduzchalar, rangli baholash tizimi, ustoz tanlovi,
reyting ko‘rinishlari, “haftaning eng yaxshi misol yechuvchisi” kabi norasmiy
motivatsion usullar qo‘llanilmoqda. Bu metodlar bolalarda faollikni oshiradi,
darsga bo‘lgan munosabatni ijobiy tomonga o‘zgartiradi va ota-onalarning ham
dars jarayoniga nisbatan e’tiborini kuchaytiradi.
Tahliliy kuzatuvlar davomida ba’zi muammoli jihatlar ham aniqlangan.
Jumladan, darsda mustaqil ishlashga qodir bo‘lmagan o‘quvchilar boshqa sinfga
ajratilgan vaqtda faol bo‘lmaydi, ularning darsga qiziqishi so‘nadi, natijada
orqada qolish holatlari yuzaga keladi. Ushbu muammoni hal etishda maxsus
“o‘quv kartochkalari”, “mini-topshiriqlar to‘plami”, “o‘rganing va javob
bering” uslublari yaxshi samara bermoqda. Bu topshiriqlar oddiy, qisqa va
yakka ishlashga mo‘ljallangan bo‘lib, o‘quvchining darsdan chiqib ketmasligini
ta’minlaydi.O‘quvchilarning bilim yutuqlarini monitoring qilish uchun ayrim
o‘z kompletli maktablarda haftalik mini-nazoratlar joriy etilgan. Masalan, har
haftaning oxirida o‘quvchilar 5 ta misoldan iborat kartochkalarni mustaqil
yechadi, 3 ta to‘g‘ri javob esa rag‘bat sifatida baholanadi. Bu metod
o‘quvchilarda xotira, tez fikrlash, mustaqil yechim chiqarish, mas’uliyatli qaror
qabul qilish kabi muhim kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qilmoqda.
Real misollardan biri sifatida Qashqadaryo viloyatidagi bir o‘z kompletli
maktab amaliyoti keltiriladi: u yerda 3-sinf o‘quvchilari 2 haftada bir marta
kichik matematik musobaqada ishtirok etishadi. Har bir musobaqa mavzusi —
o‘tilgan darslar asosida bo‘lib, jamoaviy ishlash orqali o‘quvchilar bir-biriga
yordam berishadi, muhokama qilishadi, to‘g‘ri yechimni topishadi. Bu orqali

25faqat bilim emas, balki jamoaviy muloqot, ijtimoiy ko‘nikmalar, matematik
tafakkur ham shakllanadi. O‘qituvchilar o‘quvchilarni dars jarayonidan
tashqarida ham faollashtirishga intiladi. Misol uchun, uyga vazifa sifatida ota-
onasi bilan birga masala tuzish va uni darsda aytib berish vazifasi beriladi. Bu
usul nafaqat o‘quvchining fanni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi, balki
oilaviy tarbiyaning ham ta’lim bilan uzviy bog‘lanishini ta’minlaydi.o‘z
kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish bo‘yicha amaliy kuzatuvlar
va tahlillar shuni ko‘rsatadiki, har qancha resurs yetishmovchiligi va tashkiliy
murakkabliklarga qaramasdan, o‘qituvchining bilimdonligi, yondashuvi,
kreativligi va bolalarga bo‘lgan mehr-muhabbati natijasida o‘quvchilar yuksak
bilim yutuqlariga erishmoqda. Asosiysi — har bir o‘quvchini anglash, unga
ishonish va uni faol ta’lim jarayoniga jalb qila olishdir.
O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish jarayonidagi tajribalar
shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini oshirish,
bilimni mustahkamlash va natijadorlikni ta’minlashda bir qator yangicha
metodik uslublarni joriy etish zarur. Quyidagi takliflar bevosita maktab
amaliyoti, o‘qituvchilar tajribasi va o‘quvchilarning real ehtiyojlariga
asoslangan holda shakllantirilgan.
Birinchidan, dars jarayonida blokli rejalashtirish tamoyilini tizimli ravishda
joriy etish tavsiya etiladi. Bu usulda o‘qituvchi har bir sinfga alohida vaqt
ajratadi va ushbu vaqt davomida sinfga mos topshiriqlar ustida ishlaydi.
Masalan, darsning 5–15 daqiqasida 1-sinf uchun:
Masala: “3 olma bor, yana 2 olma keldi. Jami nechta olma bo‘ldi?”
Yechim: 3 + 2 = 5 (olma)
Bu orada 3-sinf o‘quvchilari quyidagidek mustaqil ishlaydi:
Masala: “Fazilat 3 ta daftar oldi, har birining narxi 4 000 so‘m. U jami qancha
pul to‘ladi?”
Yechim: 3 × 4 000 = 12 000 so‘m

26Bu kabi turli darajadagi topshiriqlarni uyg‘unlashtirish o‘qituvchining
metodik tayyorgarligiga bog‘liq. Har bir sinfga 2–3 ta misoldan tayyorlab,
ularni vaqt oralig‘ida almashtirib ishlash dars samaradorligini oshiradi.
Ikkinchidan, o‘quvchilarning faolligini oshirish uchun “masalani tuz va
yech” usulini qo‘llash samarali natija bermoqda. Bu usulda o‘quvchining faqat
berilgan masalani emas, balki o‘z hayoti, kundalik voqealardan kelib chiqib
masala tuzishi so‘raladi. Masalan, 2-sinf o‘quvchisi quyidagi masalani tuzdi:
“Uyda 6 dona non bor edi. 2 donasi yeyildi. Nechta non qoldi?”
Yechim: 6 – 2 = 4 non
Bu kabi topshiriqlar bolalarning hayotiy tajribasiga asoslangan holda
matematik tafakkurni rivojlantiradi va darsga mehr uyg‘otadi.
Uchinchidan, o‘qituvchilar o‘z tajribasida matematik o‘yinlardan samarali
foydalangan. Quyidagicha topshiriqlar misol bo‘la oladi:
Sinf O‘yin nomi Topshiriq
1 Kim tez? 1 dan 20 gacha sonlarni ko‘z yumgan holda sanash
2 Qiziqarli
misollar Qo‘shish-ayirish misollarini kartochkada topib yechish
3 Kimga ko‘p
ball? Har bir to‘g‘ri javob uchun 1 ball – haftalik reyting
natijasi
Bu o‘yinlar darsga musobaqaviy ruh kiritadi, bu esa motivatsiyani
kuchaytiradi.
To‘rtinchidan, o‘quvchilarning bilim darajasini baholashda oddiy “mini-
testlar” va **“matematik blitz-so‘rovlar”**dan foydalanish tavsiya etiladi.
Misol uchun, 4-sinf uchun dars oxirida quyidagi blitz-test beriladi:
1. 125 + 375 = ?
2. 600 – 230 = ?
3. 3 × 8 = ?

274. 12 : 3 = ?
5. 1000 – 645 = ?
Bu kabi qisqa testlar darsning yakuniy qismida umumlashtirishga, bilimni
aniqlashtirishga xizmat qiladi.
Beshinchidan, o‘quvchilarni faollashtirish uchun matematik masalalarni
jamoa bo‘lib hal qilish amaliyoti joriy etilmoqda. 2–3 o‘quvchi bitta jamoa
bo‘lib, quyidagicha masalani muhokama qiladi:
“Anvar 5 ta qalam, 2 ta ruchka va 1 daftar sotib oldi. Qalamlar har biri 1 000
so‘m, ruchkalar 2 000 so‘m, daftar esa 4 000 so‘m. Anvar jami qancha pul
sarfladi?”
Yechim:
5 × 1 000 = 5 000 so‘m
2 × 2 000 = 4 000 so‘m
1 × 4 000 = 4 000 so‘m
Jami: 5 000 + 4 000 + 4 000 = 13 000 so‘m
Bu masala orqali bolalar ko‘paytirish, qo‘shish va reallikdagi xarajatlar
haqida fikr yuritadilar.
Oltinchidan, amaliy tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, matematika darsida
fanlararo integratsiya samarali natija beradi. Masalan, ona tili darsida “sonlar
haqida she’r” tuzish, tasviriy san’atda “geometrik shakllar rasmiga asoslangan
masala” ishlab chiqish orqali o‘quvchilar matematikani boshqa fanlar bilan
bog‘laydi.
Yettinchidan, oilaviy topshiriqlarni berish amaliyoti. Misol: “Oilangizning 1
haftalik sarf-xarajatlarini yozing va jami hisoblang.” Bu orqali o‘quvchi real
hayotga matematika vositasi sifatida qaraydi.
Va nihoyat, o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish samaradorligini
oshirish uchun quyidagi takliflar tavsiya etiladi:
Har bir sinfga mos mini-topshiriqlar bankini shakllantirish.
“Darsda ishtirok jadvali” yuritib, har bir o‘quvchining faolligini baholash.

28O‘quvchilarga mo‘ljallangan matematik daftarlar, logik o‘yinlar to‘plamini
yaratish. Har oyda kichik matematik “kvest”lar tashkil etish.
O‘qituvchilar uchun doimiy uslubiy almashinuv seminarlarini tashkil qilish.
4 . Matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish yo‘llari
O‘z kompletli maktablarda matematika darslarini samarali tashkil etish — bu
faqatgina darsni o‘tkazish emas, balki o‘quvchilarning tafakkuri, ijodiy
yondashuvi va real hayotga mos bilimlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan uzviy
pedagogik jarayon hisoblanadi. Shu sababli bunday maktablarda o‘quv
faoliyatini takomillashtirish — bu metodikani, tashkilotni, vositalarni va
pedagogik yondashuvni kompleks tarzda qayta ko‘rib chiqishni talab etadi.
Matematika o‘qitishni takomillashtirishda birinchi asosiy yo‘l —
moslashtirilgan dars modellarini yaratishdir. O‘z kompletli maktablar sharoitida
sinflar aralash bo‘lganligi sababli dars bir xil tarkibga emas, balki bir nechta
sinfga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Har bir sinfga mos ravishda alohida
maqsad, vazifa va natija rejalashtirilib, umumiy darsga birlashtiriladi. Masalan,
1-sinfda sonlarni tanish, 2-sinfda qo‘shish, 3-sinfda ko‘paytirish mavzusi
bo‘lishi mumkin. Dars rejasida har bir guruhga qanday va qachon murojaat
qilinishi belgilab qo‘yiladi.
Ikkinchi yo‘l — blokka asoslangan dars dizaynini qo‘llashdir. Dars 3–4 ta
blokka bo‘linadi: umumiy kirish (motivatsiya), sinflararo navbatma-navbat
ishlash, mustaqil ishlar va yakuniy tahlil. Har bir blok aniq vaqt bilan
chegaralanadi (masalan, 10 daqiqa). Bu usul yordamida dars vaqtida intizom,
muvozanat va o‘quvchilar faolligini saqlab qolish mumkin. Blokli o‘qitish
nafaqat metodikani, balki pedagogik energiyani ham tejaydi.
Uchinchi yo‘l — matematik o‘yin va qiziqarli topshiriqlarni
tizimlashtirishdir. Masalan, har haftaning oxirida “Matematik savol-javob
haftaligi” o‘tkazish mumkin. Unda o‘quvchilar oldingi mavzular asosida
savollarga javob berishadi. Shuningdek, “masala tuz va yech”, “matematik

29kvest”, “kichik raqamlar bilan hikoya tuzish” kabi topshiriqlar orqali
o‘quvchilarning tafakkuri kengayadi. Bu usullar mustahkamlashni
osonlashtiradi va bilimlar uzoq muddat yodda saqlanadi.
To‘rtinchi yo‘l — vizual va ko‘rgazmali materiallarni keng joriy qilishdir.
Matematika fani abstrakt tushunchalarga boy bo‘lgani uchun o‘quvchilar bu
tushunchalarni obrazli qabul qilsa, o‘zlashtirish oson bo‘ladi. Shuning uchun
darsda chizmalar, diagrammalar, jismoniy modellar (masalan: geometrik
figuralar), rangli jadvallar, “yopishtir o‘rgan”, “biriktir to‘g‘rilik” kabi
topshiriqlardan foydalanish lozim.
Beshinchi yo‘l — differensial yondashuvni chuqurlashtirish. Har bir
o‘quvchining individual qobiliyatiga mos ravishda topshiriqlar berish
muhimdir. Buning uchun 3 bosqichli topshiriq tizimi joriy etilishi mumkin:
1-daraja – eng oddiy (ko‘mak bilan bajariladigan);
2-daraja – o‘rtacha murakkablikdagi (mustaqil);
3-daraja – ijodiy masala yoki mantiqiy fikrga asoslangan (ixtiyoriy).
Bu tizim har bir o‘quvchiga o‘z imkoniyatiga qarab ishtirok etish huquqini
beradi.
Oltinchi yo‘l — uy vazifalarini interaktiv tarzda tashkil etish. Uyga faqat
oddiy misollar emas, balki bolani fikrlashga majbur qiladigan topshiriqlar
berilishi kerak: “Raqamlar haqida qisqa she’r yoz”, “Masala tuz va ota-onangga
aytib ber”, “Do‘konda qilgan xaridingni hisobla”, “10 000 so‘mga nimalar sotib
olasiz?” kabi topshiriqlar bolalarda hayotiy mantiqni kuchaytiradi.
Yettinchi yo‘l — fanlararo integratsiyani kuchaytirish. Masalan, ona tili
darsida tushunilgan hikoya asosida masala tuzish, texnologiya darsida oddiy
o‘lchovlar ustida amallar bajarish, tasviriy san’atda shakllar o‘rtasidagi
munosabatni matematikaga bog‘lash orqali darslarni bir-biriga moslashtirish
mumkin. Bu esa o‘quvchiga bilimni turli kontekstlarda qo‘llashga o‘rgatadi.
Sakkizinchi yo‘l — qisqa tahliliy nazoratlarni joriy etish. Har dars yakunida
“3 ta misol – 3 daqiqa” usuli qo‘llaniladi. Misollar oddiy bo‘ladi, lekin darsning

30asosiy g‘oyasini aks ettiradi. Shu tariqa o‘qituvchi o‘quvchining darsni
qanchalik tushunganini tez aniqlaydi.
To‘qqizinchi yo‘l — o‘qituvchilar o‘rtasida tajriba almashishni kuchaytirish.
Har oyda o‘z kompletli maktablar o‘rtasida seminar-treninglar, ochiq darslar,
metodik ko‘riklar o‘tkazilishi tavsiya etiladi. Bu orqali yangi g‘oyalar, tayyor
materiallar, muvaffaqiyatli ishlanmalar boshqa o‘qituvchilar bilan bo‘lishiladi.
O‘ninchi yo‘l — o‘quvchilarni baholashda rag‘batlantiruvchi tizim joriy
qilish. Masalan, “haftaning eng faol ishtirokchisi”, “eng tez misol yechuvchi”,
“eng chiroyli daftar yurituvchi” kabi unvonlar va kichik sovg‘alar orqali
bolalarda raqobat, qiziqish va intilish hissi shakllantiriladi. o‘z kompletli
maktablarda matematika o‘qitish jarayonini takomillashtirish — bu faqat dars
mazmunini boyitish emas, balki o‘quvchiga qulay, faol va samarali ta’lim
muhiti yaratish demakdir. Har bir taklif metodik, psixologik, amaliy jihatdan
asoslangan bo‘lib, o‘qituvchining mahoratiga bog‘liq holda ijobiy natijalarni
keltiradi. Bunday yondashuvlar natijasida, chekka hududlardagi o‘quvchilar
ham zamonaviy va raqobatbardosh bilimga ega bo‘lishadi.
O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish jarayonini
takomillashtirish yo‘llari jadvali
№ Takomillashtirish
yo‘li Asosiy mazmuni Kutilyotgan natija
1 Blokka asoslangan
dars tuzilishi Har bir sinfga alohida vaqt
ajratish orqali darsni
tartibli tashkil etish Vaqtdan unumli
foydalanish, tartib va
muvozanat saqlanishi
2 Turli darajadagi
topshiriqlar banki O‘quvchilar bilim
darajasiga mos uch
bosqichli topshiriqlar
tayyorlash Differensial yondashuv,
har bir bola o‘z
imkoniyatiga qarab
ishlay oladi
3 Ko‘rgazmali
materiallar va Rangli kartochkalar,
geometrik shakllar, Tushunish osonlashadi,
vizual xotira faollashadi

31jismoniy vositalar chizmalar orqali
tushuntirish
4 Interaktiv o‘yin va
metodlar “Kim tez?”, “Qiziqarli
misollar”, “Estafeta”
usullarini qo‘llash Dars jonlanadi,
o‘quvchilarning
ishtiroki oshadi
5 Fanlararo
integratsiya Matematika va boshqa
fanlar bilan bog‘lash Bilimni real kontekstda
qo‘llash, tushunchalar
chuqurlashadi
6 Uyga hayotiy
topshiriqlar berish Masalan, oilaviy xarajatni
hisoblash, do‘kondan sotib
olishni yozish Matematikaning amaliy
ahamiyatini anglash,
oilaviy ishtirokni
kuchaytirish
7 Reyting va
motivatsiya tizimi Yulduzcha, ball,
“haftaning ishtirokchisi”
kabi rag‘batlantiruvchilar O‘quvchilar raqobatga
kirishadi, o‘z faolligini
oshirishga harakat
qiladi
8 O‘qituvchilar
o‘rtasida metodik
almashinuv Seminar-trening, ochiq
darslar, umumiy tahlillar Tajriba almashinuvi
orqali sifatli metodik
yondashuvlar
ommalashadi
9 Nazoratning
soddalashtirilgan
shakllari “3 misol – 3 daqiqa”,
mini-test, blitz-so‘rov Darsni nazorat qilish
osonlashadi,
o‘quvchilar uchun
tushunarli va qulay
bo‘ladi
10 O‘quvchilarning
darsdagi roli va
muloqotini oshirish Guruhlarda ishlash, “savol
beruvchi”, “yordamchi”
rollarini joriy qilish O‘quvchilar o‘zaro
o‘rganadi, ijtimoiy
kompetensiyalar
shakllanadi

32O‘z kompletli maktablarda matematika fanini o‘qitish bo‘yicha olib
borilgan kuzatuvlar, tajribalar va metodik tahlillar ushbu ta’lim shaklining
o‘ziga xos pedagogik yondashuvlarini talab etishini ko‘rsatdi. An’anaviy
sinflarga nisbatan ko‘proq moslashuvchanlik, muvofiqlashtirish, puxta
rejalashtirish va individual yondashuv bu tizimning ajralmas bo‘lagidir. Shu
bois, o‘quvchilarning fan bo‘yicha bilim darajasini oshirish va sifatli ta’limni
ta’minlash uchun matematikani o‘qitish jarayonini takomillashtirish muhim
vazifaga aylanadi.
Birinchi navbatda, takomillashtirish jarayoni darsning strukturasi va
rejalashtirilishi bilan bog‘liq. Blokka bo‘lingan dars dizayni orqali o‘qituvchi
har bir sinfga vaqt ajratadi, bu vaqt ichida kerakli tushuntirishlar, amaliy ishlar
va mustahkamlovchi topshiriqlar bajariladi. Blokli yondashuv pedagogik
jarayonni soddalashtiradi, darsni dinamik, tartibli va samarali qiladi. Shu usulda
darslarning ichki muvozanati saqlanadi, o‘qituvchi boshqaruvni qo‘ldan boy
bermaydi.
Ikkinchidan, darsda o‘quvchilarning bilim darajasiga qarab differensial
yondashuvni kuchaytirish zarur. Har bir bola o‘zining qobiliyatiga mos
topshiriqni bajarganida, o‘z kuchini sinab ko‘radi, ishonchi ortadi. Bu uchun 3
bosqichli topshiriqlar to‘plami tayyorlanadi: oddiy, o‘rtacha va murakkab. Bu
yondashuv barcha o‘quvchilarning ishtirokini ta’minlaydi va ularning bilimga
bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi.
Uchinchi asosiy yo‘nalish — ko‘rgazmalilik va amaliyotga yaqinlik
tamoyillarini chuqurlashtirishdir. Matematika abstrakt fan bo‘lsa-da,
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda uni hayotiy misollar
orqali o‘rgatish tavsiya etiladi. Bu jarayonda qo‘llaniladigan vositalar: rangli
kartochkalar, geometrik shakllar, vizual jadvallar, harakatli raqamlar,
o‘yinchoqlar, kundalik hayotdan olingan situatsiyalar bo‘lishi mumkin.

33Ko‘rgazmali materiallar orqali berilgan misollar bolalar tomonidan tezroq va
osonroq o‘zlashtiriladi.
To‘rtinchi taklif — darsga interfaol metodlarni kiritish. “Kim tez?”, “Top va
joylashtir”, “Matematik domino”, “Savol javob zanjiri” kabi usullar bolalarda
o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni oshiradi, tafakkurni faollashtiradi, ijtimoiy
kompetensiyalarni shakllantiradi. Ayniqsa, kichik yoshdagi o‘quvchilar o‘yin
orqali bilishni afzal ko‘rishadi. O‘yinli topshiriqlar esa darsga emotsional
ranglar kiritadi.
Beshinchidan, o‘z kompletli maktablarda dars beruvchi o‘qituvchilarga
metodik ko‘mak va almashuv imkoniyatlarini yaratish ham
takomillashtirishning muhim qismidir. Doimiy ravishda ochiq darslar o‘tkazish,
tuman metodik xizmatlari bilan hamkorlikda treninglar tashkil etish, o‘zaro
tajriba almashish orqali sifatli metodik ishlanmalar umumlashtiriladi va joriy
qilinadi. Shuningdek, ta’lim texnologiyalarini bosqichma-bosqich joriy etish
ham takomillashtirish yo‘llaridan biridir. Hatto chekka hududlarda ham mobil
qurilmalar, planshetlar, oddiy proyektorlar orqali tayyor videodarslar,
multimediali taqdimotlar, virtual amaliy topshiriqlar yordamida matematika
fanini jonlantirish mumkin. Bu uslub bolalarning tasavvurini boyitadi, mavzuni
chuqur anglashga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, fanlararo integratsiyalashgan darslar tashkil etish, ya’ni
matematika darsini boshqa fanlar bilan bog‘lash (ona tili, texnologiya, hayotiy
bilimlar) orqali bolalar o‘z bilimlarini real kontekstda qo‘llashni o‘rganadi. Bu
esa ularda fanni anglashni chuqurlashtiradi va mantiqiy fikrlash asoslarini
mustahkamlaydi.
Uyga vazifa sifatida hayotiy masalalar, oilaviy ishtirokga asoslangan
topshiriqlar berish tavsiya etiladi. Masalan, “uyingizda ishlatilgan suv
miqdorini hisoblang”, “xaridlar ro‘yxatini tuzing va jami narxni chiqaring” kabi
topshiriqlar orqali o‘quvchilar matematikaning amaliy hayotda qanday
ishlatilishini anglaydi. Bunday topshiriqlar ota-onani ham ta’limga jalb etadi.

34Dars yakunida esa tezkor baholash usullari orqali o‘quvchilarning darsdagi
ishtirokini aniqlash mumkin. Masalan: “3 misol — 3 daqiqa”, “Mini-test”,
“Og‘zaki blitz so‘rov” kabi shakllar darsning so‘ngida bilimni umumlashtiradi
va o‘quvchi darajasini baholashga imkon beradi. Yuqoridagilardan kelib chiqib,
shuni aytish mumkinki, o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish
jarayonini takomillashtirish — bu bir vaqtning o‘zida metodik, tashkiliy,
psixologik va texnologik yondashuvlarni uyg‘unlashtirish demakdir. Bu jarayon
o‘qituvchining kasbiy tayyorgarligi, tashabbuskorligi, innovatsion metodlarga
ochiqligi orqali hayotga tatbiq etiladi. Natijada, hatto chekka hududlardagi
bolalar ham zamonaviy, faol va mazmunli ta’lim olish imkoniga ega bo‘ladilar.
Xulosa
Ushbu kurs ishida “O‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish
xususiyatlari” mavzusi har tomonlama chuqur o‘rganildi. Tadqiqot davomida
shunday xulosaga kelindiki, o‘z kompletli maktablar — bu ta’lim tizimida
alohida metodik va tashkiliy yondashuvlarni talab qiladigan murakkab, biroq
muhim pedagogik muhitdir. Ayniqsa, matematika kabi mantiqiy fikrlashni talab
etadigan fanlarda, bir nechta sinf o‘quvchilarini bitta xonada o‘qitish jarayoni

35yuqori darajadagi rejalashtirish, moslashtirish va differensial yondashuvni
taqozo etadi.
Kurs ishining nazariy asoslarida o‘z kompletli maktablar tizimining paydo
bo‘lishi, mazmuni va rivojlanish bosqichlari o‘rganildi. Shu bilan birga, bu
tizimda o‘qituvchining roli, darsni rejalashtirish usullari va sinflararo
muvofiqlashtirish kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi. Metodik
yondashuvlarda blokli dars tuzilmasi, ko‘rgazmalilik, fanlararo integratsiya,
differensial topshiriqlar, va o‘yinli metodlar asosida darslarni samarali tashkil
etish yo‘llari tahlil qilindi.
Amaliy qismda esa o‘z kompletli maktablarda matematika darslarining real
tajribalari, amaliyotda qo‘llanilayotgan usullar, mavjud muammolar va ularning
yechimlari o‘rganildi. Ayniqsa, darsning vaqtini to‘g‘ri taqsimlash, har bir
sinfga xos yondashuv tanlash, o‘quvchilarning mustaqil ishlash malakasini
rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or metodikalar tavsiya qilindi.
Xulosa qilib aytganda, o‘z kompletli maktablarda matematika o‘qitish
samaradorligini oshirish uchun o‘qituvchining ijodiy yondashuvi, ilmiy-
metodik bilimlari, tashabbuskorligi va o‘z ustida ishlashga bo‘lgan intilishi
asosiy omil hisoblanadi. Bu orqali har qanday sharoitda ham sifatli ta’limga
erishish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. NORMATIV-HUQUQIY HUJJATLAR VA METODOLOGIK
NASHRLAR
1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 6-maydagi PQ-3049-sonʻ
qarori “Milliy ta’lim dasturi va ta’lim sifatini oshirish chora-tadbirlari
to g risida”.
ʻ ʻ

362. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” Farmoni. – PF–4947. – Toshkent, 2017-yil 7-fevral. – lex.uz.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ilm-fan va innovatsiyani
rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samaradorligini
oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Qarori. – PQ–4230. – Toshkent, 2019-
yil 17-mart. – lex.uz.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “2020–2030 yillarda O‘zbekiston
Respublikasining ta’lim sohasini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash
to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5712. – Toshkent, 2019-yil 29-aprel. – lex.uz.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Matematika fanini 2020–2030
yillarda rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Qarori. – PQ–
4571. – Toshkent, 2019-yil 7-yanvar. – lex.uz.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida oliy va
o‘rta maxsus ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” Farmoni. –
PF–5847. – Toshkent, 2019-yil 8-oktabr. – lex.uz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. To‘xtasinov H. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi. – Toshkent: “Fan”, 2020. –
215 b.
2. Ergashev M. Komplektli maktablarda dars tashkiloti. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2019. – 188 b.
3. Saidova G. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. –
Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2021. – 276 b.
4. Matniyazov T. Matematika fanini o‘rgatishda amaliy yondashuv. –
Samarqand: SamDU, 2022. – 190 b.
5. Qodirova D. Pedagogik texnologiyalar va innovatsiyalar. – Toshkent: “Ilm
ziyo”, 2020. – 200 b.

376. Usmonov R. Qishloq maktablarida ta’lim sifati. – Toshkent: O‘qituvchi,
2021. – 164 b.
7. Rasulov A. Fanlararo integratsiya asoslari. – Toshkent: Fan va Texnologiya,
2020. – 172 b.
8. Haydarov O. Boshlang‘ich ta’limda matematika: nazariya va amaliyot. –
Toshkent: TDPU nashriyoti, 2019. – 232 b.
9. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Davlat ta’lim standarti.
Boshlang‘ich ta’lim. – Toshkent, 2023. – 88 b.
10. Mahmudov R. Komplektli maktablar uchun metodik qo‘llanma. – Qarshi:
Nasaf, 2021. – 190 b..
11. Tursunova L. Matematik kompetensiyalarni shakllantirish asoslari. –
Toshkent: Ilm, 2021. – 164 b.
12. Axmedov Z. Ta’limda differensial yondashuv metodlari. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2022. – 150 b.
13. Yusupov I. Boshlang‘ich ta’limda matematika topshiriqlarining tahlili. –
Namangan: NDU nashriyoti, 2023. – 143 b.
III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR
1. “Xalq ta’limi” gazetasi, 2023-yil, №5-son — “Boshlang‘ich sinfda
masalalar bilan ishlashning samaradorligi”.
2. “Pedagogika va psixologiya” jurnali, 2022, №3 — “Matematik fikrlashni
rivojlantirishning yangi metodlari”.
3. “Ta’lim olami” jurnali, 2021, №7 — “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
ijodiy fikrlash ko‘nikmalari”
Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati
1. https://xtv.uz
2. https://president.uz
3. https://eduportal.uz

384. https://en.unesco.org/themes/education
5. https://www.mathplayground.com
6. https://learningapps.org
7. https://www.khanacademy.org/math

Oʻz komplektli maktablarda matematika oʻqitish xususiyatlari

Sotib olish