O'zbek tilida fe'l nisbatlari (Oybek asarlari misolida) - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	95.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

69 Продаж

O'zbek tilida fe'l nisbatlari (Oybek asarlari misolida)

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ __________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ O'zbek tilida fe'l nisbatlari (Oybek asarlari misolida)”
mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
1. Fe’l nisbatlari tushunchasi va ularning tasnifi………………………………… 7
2. Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining
qo‘llanilishi……………………………… 18
3. Fe’l nisbatlarining pleonazm holatlari va badiiy tildagi
ta’siri ………………… 23
4. Fe’l nisbatlari bo‘yicha tadqiqot natijalari va
xulosalar……………………….. 29
XULOSA……………………………………………………………………….. 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 35
2

KIRISH
Tilshunoslikning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan fe’l nisbatlari
harakatning subyekt va obyektga bog‘liqligini ifodalab, til tizimining sintaktik va
semantik tuzilishini belgilaydi. O‘zbek tilida aniq, majhul, o‘zlik, orttirma va
birgalik nisbatlari mavjud bo‘lib, ular harakatning qanday amalga oshirilishini
ko‘rsatadi. Bunday grammatik hodisalar nafaqat kundalik nutqda, balki badiiy
adabiyotda ham muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, Oybek ijodida fe’l nisbatlari uslubiy
vosita sifatida keng qo‘llanilgan bo‘lib, badiiy matnning mazmun va obrazlar
tizimini yanada boyitishga xizmat qiladi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’lim va til
siyosati borasida qabul qilgan qaror va farmonlari o‘zbek tilshunosligini
rivojlantirish va ilmiy-tadqiqot ishlarini rag‘batlantirishga katta turtki bo‘ldi.
Jumladan, 2019-yil 21-oktabrda qabul qilingan “O‘zbek tilining davlat tili
sifatidagi nufuzini oshirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli 1
Prezident farmoni o‘zbek tilshunosligi sohasida
amalga oshirilayotgan islohotlarni yanada jadallashtirdi. Ushbu hujjatda tilni
rivojlantirish bo‘yicha tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash, davlat tili maqomini
mustahkamlash va o‘zbek tilining xalqaro miqyosda targ‘ib etilishi bo‘yicha keng
qamrovli vazifalar belgilangan. Shuningdek, Prezidentning “O‘zbekiston
Respublikasida o‘zbek tilini rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi qarori ham tilshunoslikning dolzarb
yo‘nalishlari bo‘yicha tadqiqotlarni kengaytirishga qaratilgan.
Mazkur qaror va farmonlar asosida amalga oshirilayotgan ilmiy izlanishlar
qatorida o‘zbek tili grammatikasi, xususan, fe’l nisbatlarining badiiy adabiyotdagi
roli ham alohida o‘rganilishi lozim. Chunki Oybek ijodida fe’l nisbatlarining
1
“O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-5850-sonli farmoni
3

qo‘llanilishi faqat sintaktik jihatdan emas, balki stilistik va semantik nuqtayi
nazardan ham ahamiyatli bo‘lib, ularning turli obrazlarni yaratish, dialoglarni
tabiiylashtirish, badiiy tafsilotlarni kuchaytirish kabi funksiyalari mavjud. Masalan,
majhul nisbat Oybek asarlarida ko‘pincha voqealar dinamikasini kuchaytirish yoki
harakat subyektining muhim emasligini bildirish uchun ishlatilgan. Orttirma nisbat
esa asar qahramonlarining bir-biriga ta’sirini ifodalashda keng qo‘llanilgan.
Shu bois, ushbu kurs ishida Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining grammatik,
semantik va stilistik xususiyatlari tahlil qilinib, ularning badiiy matn tarkibidagi
vazifalari yoritiladi. Tadqiqot natijasida Oybek ijodidagi eng ko‘p ishlatiladigan
fe’l nisbatlari aniqlanib, ularning uslubiy imkoniyatlari va matn mazmuniga ta’siri
haqida xulosalar chiqariladi. Ushbu masala nafaqat badiiy tilshunoslik, balki
zamonaviy o‘zbek tilining rivojlanish tendensiyalarini tushunish uchun ham
muhimdir.
Kurs ishining maqsadi. O‘zbek tilida fe’l nisbatlarining grammatik,
semantik va stilistik xususiyatlarini Oybek asarlari misolida o‘rganish va ularning
badiiy nutqdagi ahamiyatini tahlil qilishdir. Fe’l nisbatlari o‘zbek tilshunosligida
muhim grammatik kategoriyalardan biri bo‘lib, ular gapning sintaktik tuzilishini
shakllantirish, subyekt va obyekt orasidagi munosabatlarni ifodalash hamda
harakatning kimga yoki nimaga taalluqli ekanligini aniqlashga xizmat qiladi.
Kurs ishining o ‘ rganilganlik darajasi: O‘zbek tilshunosligida fe’l
nisbatlari grammatik kategoriyalar orasida alohida o‘ringa ega bo‘lib, u turli
tadqiqotlarda chuqur tahlil qilingan. Fe’l nisbatlarining o‘rganilishi XX asr
boshlaridan boshlangan bo‘lib, dastlabki izlanishlar Fitrat (1927) va Qayumov
(1940) tomonidan olib borilgan. Ular fe’lning morfologik tuzilishi va uning
sintaktik tizimidagi o‘rniga e’tibor qaratgan.
Keyingi davrlarda o‘zbek tilining grammatik kategoriyalarini chuqur tahlil
qilgan Abdurahmonov G‘. (2008) va Mahmudov N. (2012) fe’l nisbatlarining
shakllanish jarayoni va ularning gapdagi grammatik vazifalarini o‘rgangan.
4

Mamatov X. (2015) esa fe’l nisbatlarining sintaktik rolini tahlil qilib, ularning gap
tuzilishiga ta’sirini ko‘rsatib bergan.
Oxirgi yillarda fe’l nisbatlari masalasi yangi ilmiy yondashuvlar asosida
o‘rganilmoqda. Yo‘ldoshev B. (2019) o‘zbek tilining morfologik tuzilishini, shu
jumladan fe’l nisbatlarining shakllanish jarayonini batafsil tahlil qilgan. Usmonov
U. (2021) esa lingvistik korpuslarga asoslangan holda fe’l nisbatlarining turli
shakllanish xususiyatlarini tadqiq qilgan. Xodjayev R. (2023) Oybek asarlari
misolida fe’l nisbatlarining badiiy nutqdagi o‘rnini o‘rganib, adabiy uslub nuqtayi
nazaridan ularning tahlilini bergan.
Bugungi kunda fe’l nisbatlari bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar asosan
grammatik tuzilish, semantik imkoniyatlar, sintaktik o‘rni va adabiy qo‘llanilish
yo‘nalishlarida rivojlanmoqda. Ularning morfologik tuzilishi bilan bog‘liq ilmiy
ishlarda nisbatlarning hosil bo‘lishi va ularning grammatik ko‘rsatkichlari batafsil
yoritilgan. Semantik jihatdan esa fe’l nisbatlari turli nutq vaziyatlarida qanday
qo‘llanishi o‘rganilib kelinmoqda. Sintaktik tahlillarda fe’l nisbatlarining gap
tarkibidagi roli va boshqa so‘z turkumlari bilan bog‘liqligi o‘rganiladi.
Xususan, Oybek asarlari misolida fe’l nisbatlari tahlil qilinganda, ularning
adabiy matndagi ishlatilish xususiyatlari va stilistik imkoniyatlari o‘rganilgan.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Oybek ijodida fe’l nisbatlari o‘zbek adabiy tilining
badiiy ifoda vositasi sifatida keng qo‘llanilgan. U asarlarida fe’l nisbatlarini
sintaktik konstruksiyalarni kengaytirish, nutq jarayonini aniqlashtirish va badiiy
ifodalilikni oshirish uchun samarali qo‘llagan.
Fe’l nisbatlari bo‘yicha tadqiqotlar grammatik va badiiy uslubiy jihatlari
bo‘yicha hozirga qadar davom etmoqda. Ularning amaliy tadqiqotlari
tilshunoslikning turli yo‘nalishlari, jumladan, kompyuter lingvistikasi va matn
tahlili metodlari yordamida yanada chuqur o‘rganilmoqda.
Kurs ishining obyekti. O‘zbek tilidagi fe’l nisbatlari va ularning Oybek
asarlarida qo‘llanishi. Ushbu tadqiqot doirasida fe’l nisbatlarining grammatik va
5

semantik xususiyatlari, ularning gap ichidagi sintaktik roli va badiiy matnlarda
qo‘llanish xususiyatlari o‘rganiladi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Mazkur tadqiqot o‘zbek tilshunosligida
fe’l nisbatlari va ularning badiiy matnlardagi qo‘llanishi bo‘yicha ilmiy
tushunchalarni boyitishga xizmat qiladi. Asosiy ilmiy ahamiyati quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
1. Nazariy ahamiyati :
 Fe’l nisbatlarining grammatik va semantik jihatlari chuqur tahlil qilinadi.
 O‘zbek tilida fe’l nisbatlarining sintaktik strukturadagi o‘rni aniqlanadi.
 Nisbatlarning badiiy uslubdagi vazifasi va ifoda imkoniyatlari yoritiladi.
2. Amaliy ahamiyati :
 Filologiya va tilshunoslik yo‘nalishida tadqiqot olib borayotgan
talabalar, o‘qituvchilar va tilshunoslar uchun qo‘llanma vazifasini o‘taydi.
 O‘zbek adabiyotida fe’l nisbatlarining qo‘llanilishi haqida aniq tasavvur
hosil qilishga yordam beradi.
 Oybek asarlari misolida fe’l nisbatlarining stilistik va uslubiy
funksiyalari o‘rganilib, adabiy tilga ta’siri aniqlanadi.
3. Tilshunoslikda qo‘llanilishi :
 O‘zbek tili grammatikasida fe’l nisbatlari bo‘yicha mavjud tadqiqotlarga
yangi ilmiy qarashlarni kiritadi.
 Amaliy lingvistika va tarjimashunoslik sohalarida fe’l nisbatlarining
tarjima jarayoniga ta’siri o‘rganiladi.
 Kompyuter lingvistikasi va sun’iy intellektda o‘zbek tilini qayta
ishlashda fe’l nisbatlari tizimi uchun nazariy asos yaratishga xizmat qiladi.
Shunday qilib, bu ish o‘zbek tilshunosligi va filologiyasi uchun dolzarb
bo‘lib, grammatik nazariya va badiiy matn tahlili sohasiga o‘z hissasini qo‘shadi.
6

1. Fe’l nisbatlari tushunchasi va ularning tasnifi
Fe’l nisbatlari – bu fe’lning bajaruvchiga va harakatning bajarilishiga
bog‘liq holda turli grammatik shakllarda ifodalanishidir. O‘zbek tilida fe’l
nisbatlari ish-harakat bajaruvchisi va uning boshqa subyektlarga bog‘liqligini
ifodalash uchun xizmat qiladi. Fe’l nisbatlari morfologik jihatdan maxsus
qo‘shimchalar orqali shakllanadi va sintaktik jihatdan gapning tuzilishiga ta’sir
qiladi.
O‘zbek tilida beshta asosiy fe’l nisbatlari mavjud:
1. Aniq nisbat
2. Majhul nisbat
3. O‘zlik nisbat
4. Orttirma nisbat
5. Birgalik nisbat
Aniq nisbat – bu fe’lning bajaruvchisi (subyekti) aniq ko‘rsatilgan holatda
qo‘llaniladigan nisbat turi hisoblanadi. Bu nisbatda harakatni aynan kim
bajarayotgani gap tarkibida ochiq yoki yashirin holda ifodalanadi. O‘zbek tilida
aniq nisbat fe’lning tabiiy shakli hisoblanadi va unga hech qanday maxsus
qo‘shimcha talab etilmaydi. Fe’lning aniq nisbatda shakllanishi tabiiy bo‘lib, u
shaxs-son va zamon qo‘shimchalari yordamida o‘zgaradi. Masalan, Men kitob
o‘qidim gapida "men" bajaruvchi sifatida ochiq ifodalangan va "o‘qidim" fe’li
shaxs qo‘shimchasi bilan o‘zgarib, aniq nisbatda kelgan. U she’r yozdi gapida ham
bajaruvchi aniq bo‘lib, "u" so‘zi bajaruvchini ifodalab turibdi 2
.
Aniq nisbatning grammatik xususiyatlari:
2
Abdullayeva Z. O‘zbek tilida fe’l yasalishi va uning strukturasi. – Toshkent, 2013
7

1. Bajaruvchi har doim gapda mavjud bo‘ladi. Bajaruvchi ochiq ravishda
yoki yashirin holda kelishi mumkin:
o Men maktabga bordim. (Bajaruvchi aniq – "men")
o O‘quvchilar kitob o‘qidi. (Bajaruvchi aniq – "o‘quvchilar")
o Keldim. (Bajaruvchi yashirin holda – "men")
2. Fe’l shaxs-son va zamon qo‘shimchalari bilan o‘zgaradi.
o Hozirgi zamon: Men yozaman.
o O‘tgan zamon: Men yozdim.
o Kelasi zamon: Men yozajakman.
3. Fe’l bajaruvchiga bog‘liq holda ifodalanadi.
o Onam non yopdi. (Bajaruvchi – "onam")
o Do‘stim menga xat yozdi. (Bajaruvchi – "do‘stim")
4. Harakatni bevosita bajaruvchi amalga oshiradi.
o Men surat chizdim. (Bajaruvchi – "men", harakatni o‘zi bajarmoqda.)
o Siz eshikni ochdingiz. (Bajaruvchi – "siz", harakatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bajarmoqda.)
Aniq nisbat turli gap turlarida keng qo‘llaniladi, jumladan, buyruq va istak
gaplarda ham ishlatiladi. Buyruq gaplarda bajaruvchi yashirin bo‘lishi mumkin,
ammo u aniq ekanligi ayon bo‘ladi:
 Bor! (Bajaruvchi yashirin – "sen")
 O‘qing! (Bajaruvchi yashirin – "siz")
Aniq nisbat majhul, o‘zlik, orttirma va birgalik nisbatlaridan farq qiladi.
Majhul nisbatda bajaruvchi noma’lum yoki ifodalanmagan bo‘lsa, aniq nisbatda
harakat bevosita bajaruvchi tomonidan amalga oshiriladi.
Qiyosiy misollar:
Nisbat turi Xususiyatlari Misol
Aniq nisbat Bajaruvchi aniq va gap tarkibida
ko‘rsatilgan bo‘ladi. Men maktabga bordim.
Majhul Bajaruvchi noma’lum yoki Maktabga borildi.
8

nisbat ifodalanmagan bo‘ladi.
O‘zlik nisbat Harakat subyektning o‘ziga taalluqli
bo‘ladi. Men tarandim.
Orttirma
nisbat Harakat boshqa shaxs orqali amalga
oshirilgan bo‘ladi. Men kitob o‘qitdim.
Birgalik
nisbat Harakat birgalikda amalga oshirilgan
bo‘ladi. Biz suhbatlashdik.
Aniq nisbat gapning aniq ma’noda shakllanishiga yordam beradi va
fe’llarning eng keng qo‘llaniladigan nisbatlaridan biri hisoblanadi.
Majhul nisbat - fe’lning bajaruvchisi noma’lum yoki ahamiyatsiz bo‘lgan
holatda qo‘llaniladi. Bu nisbatda gapning diqqat markazi harakatni kim
bajarganligiga emas, balki uning natijasiga qaratiladi. O‘zbek tilida majhul nisbat
ko‘pincha ish-harakatning passiv bajarilganligini ifodalashda ishlatiladi. Majhul
nisbatda bajaruvchi (subyekt) ochiq ifodalanmaydi yoki gap tarkibida mavjud
bo‘lmaydi. Shu sababli, bu nisbat asosan rasmiy, ilmiy, hujjatli matnlarda hamda
hikoya va bayon shaklidagi gaplarda qo‘llanadi.
Majhul nisbatni hosil qilish uchun fe’llarga -l, -in, -n qo‘shimchalari
qo‘shiladi.
 -l qo‘shimchasi orqali: yuv-l-di, qur-il-di, yoz-il-di
 -in qo‘shimchasi orqali: ber-in-di, o‘q-in-di
 -n qo‘shimchasi orqali: ko‘r-in-di, bil-in-di
Misollar:
 Ko‘prik qurildi. (Kim tomonidan? Noma’lum.)
 Xat yozildi. (Kim yozdi? Aniqlanmagan.)
 Kitob chop etildi. (Kim tomonidan ekani muhim emas, natija muhim.)
 Uy ta’mir qilindi. (Bajaruvchi ko‘rsatilmagan, diqqat natijaga
qaratilgan.)
Xususiyatlari:
1. Bajaruvchi noma’lum yoki ahamiyatsiz bo‘ladi.
o Bino qurildi. (Kim qurdi? Gapda ifodalanmagan.)
9

o Imtihon topshirildi. (Buni kim bajardi? Muayyan shaxs ko‘rsatilmagan.)
2. Ish-harakatning natijasi muhim bo‘ladi.
o Yangi qonun qabul qilindi. (Kim tomonidan? Aniq emas, lekin
qonunning o‘zi muhim.)
o Uy ta’mirlandi. (Kim ta’mirladi? Ahamiyatsiz, natija muhim.)
3. Gap passiv (sust) tuzilishga ega bo‘ladi.
o Maktab yangilandi.
o Masala yechildi.
o Hukm chiqarildi.
4. Ko‘pincha rasmiy va ilmiy uslubda qo‘llanadi.
o Majlisda qaror qabul qilindi.
o Tadqiqot natijalari e’lon qilindi.
o Yangi dastur ishlab chiqildi.
Majhul nisbatning ishlatilishi boshqa nisbatlardan farq qiladi. Masalan, aniq
nisbatda bajaruvchi (subyekt) aniq ifodalanadi, o‘zlik nisbatda harakat aynan
bajaruvchining o‘ziga taalluqli bo‘ladi, orttirma nisbatda esa bajaruvchi boshqa
birov orqali harakatni amalga oshiradi 3
.
Qiyosiy tahlil:
Nisbat turi Xususiyatlari Misol
Aniq nisbat Bajaruvchi aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. U kitob o‘qidi.
Majhul nisbat Bajaruvchi noma’lum yoki muhim
emas. Kitob o‘qildi.
O‘zlik nisbat Harakat subyektning o‘ziga taalluqli
bo‘ladi. Men tarandim.
Orttirma nisbat Harakat boshqasi orqali amalga
oshiriladi. Men kitob o‘qitdim.
Birgalik nisbat Harakat birgalikda amalga oshiriladi. Biz suhbatlashdik.
3
Abduazizov A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
10

Majhul nisbat matnning bevosita bajaruvchisiga emas, balki natijaga
qaratilganligini ko‘rsatish uchun qo‘llaniladi va bu uni boshqa nisbatlardan ajratib
turadi.
O‘zlik nisbat fe’li - bajaruvchining o‘ziga taalluqli bo‘lishini bildiradi.
Ya’ni, harakat bevosita subyektning o‘ziga qaratilgan holda bajariladi. Ushbu
nisbat fe’lning o‘ziga xos grammatik va semantik xususiyatlarga ega bo‘lib,
refleksiv (o‘z-o‘ziga nisbatan) harakatni ifodalaydi. O‘zbek tilida o‘zlik nisbat
harakatning bajaruvchisi va obyekti bir shaxs bo‘lishi bilan ajralib turadi. Masalan,
“Men yuvindim” gapida bajaruvchi ham, harakat qaratilgan shaxs ham bir xil –
“men”.
O‘zlik nisbatni hosil qilish uchun fe’lga -in, -n qo‘shimchalari qo‘shiladi:
 - in qo‘shimchasi orqali: tar-in-di, kiyin-di, yuv-in-di
 -n qo‘shimchasi orqali: o‘rgan-di, bo‘yan-di, charchan-di
Misollar:
 Men yuvindim. (Harakat o‘ziga taalluqli – men o‘zimni yuvdim.)
 O‘quvchi kiyinmoqda. (O‘ziga taalluqli – o‘quvchi o‘zini kiymoqda.)
 U tarandi. (Boshqasi emas, aynan u o‘zini taradi.)
 Ayol bo‘yanib oldi. (Bo‘yanish harakati o‘ziga tegishli.)
Xususiyatlari:
1. Harakat bajaruvchi (subyekt) o‘ziga qaratilgan bo‘ladi.
o Men o‘rindim. (Men o‘zimni o‘rindim.)
o U kiyinmoqda. (U o‘zini kiymoqda.)
2. Ko‘pincha refleksiv (o‘z-o‘ziga nisbatan) ma’noga ega bo‘ladi.
o Men tarandim. (O‘zini tarash ma’nosida.)
o Bolalar yuvinishdi. (Har biri o‘zini yuvdi.)
3. Ko‘p hollarda insonlarning shaxsiy harakatlarini ifodalaydi.
o U charchandi. (O‘zining charchashi.)
o Qizlar bo‘yanmoqda. (O‘zlarini bo‘yash harakati.)
11

4. Ba’zi fe’llarda o‘zlik nisbat shunchaki harakatning ichki jarayoni ekanini
bildiradi.
o Ish o‘rganildi. (Kimdir emas, o‘zi o‘rganilgan.)
o Gap tushunildi. (Kim tushundi? Bu muhim emas, harakat muhim.)
Qiyosiy tahlil:
Nisbat turi Xususiyatlari Misol
Aniq nisbat Bajaruvchi aniq ko‘rsatilgan U kitob o‘qidi.
Majhul nisbat Bajaruvchi noma’lum yoki muhim emas Kitob o‘qildi.
O‘zlik nisbat Harakat subyektning o‘ziga qaratilgan Men kiyinib oldim.
Orttirma
nisbat Harakat boshqasi orqali amalga oshiriladi Men kitob o‘qitdim.
Birgalik nisbat Harakat birgalikda amalga oshiriladi Biz suhbatlashdik.
O‘zlik nisbatdagi fe’llar ko‘pincha kundalik nutqda qo‘llaniladi va harakat
bajaruvchining o‘ziga nisbatan bajarilganligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, u
boshqa tillarda uchraydigan refleksiv fe’llarga o‘xshash grammatik xususiyatlarga
ega bo‘lib, o‘zbek tilining grammatik tizimida muhim o‘rin tutadi.
Orttirma nisbat fe ’ li - bajaruvchining harakatni o ‘ zi emas , boshqa birov
orqali amalga oshirganligini bildiradi . Bunda bajaruvchi ( subyekt ) harakatni o ‘ zi
bajarmaydi , balki boshqa shaxs yoki predmetni harakatga undaydi . Orttirma
nisbatni hosil qilish uchun fe ’ lga - dir , - tir , - kaz , - g ‘ iz , - qiz qo ‘ shimchalari
qo ‘ shiladi .
 - dir qo‘shimchasi: yozdirdi, chizdirdi, bildirdi
 -tir qo‘shimchasi: o‘rgattir, ayttir, yuttirdi
 -kaz qo‘shimchasi: o‘qkazdi, oldkazdi, chiqkazdi
 -g‘iz qo‘shimchasi: yozg‘izdi, o‘qitg‘izdi, aytg‘izdi
 -qiz qo‘shimchasi: chizqizdi, keltirqizdi, o‘rgatqizdi
Misollar :
 U bolaga kitob o‘qitdi. (O‘zi o‘qimadi, kimnidir o‘qishga majbur qildi.)
 Men rasm chizdirdim. (O‘zim chizmadi, boshqasiga chizdirganman.)
12

 O‘qituvchi o‘quvchilarga mashq yozdirdi. (O‘zi yozmadi, o‘quvchilarga
yozdirgan.)
 U o‘rtog‘iga xat yozdirib yubordi. (O‘zi yozmadi, boshqa birov yozdi.)
Xususiyatlari :
1. Harakat boshqa shaxs yoki predmet orqali bajariladi.
o O‘qituvchi bolaga she’r yodlatdi. (Bola yod oldi, lekin o‘qituvchi uni
yodlashga majbur qildi.)
2. Ko‘pincha harakatni bajarishga majburlash yoki so‘rash ma’nosini
anglatadi.
o U do‘stiga xat yozdirdi. (Do‘stidan yozishini talab qildi yoki iltimos
qildi.)
3. Ko‘pincha o‘zaro ta’sirni bildiradi.
o Men derazani artkazdim. (Boshqaga derazani artishini aytdim.)
4. Barcha zamonlarda qo‘llaniladi.
o Kechagi darsda bizga test yechdirishdi. (O‘tgan zamon)
o Men unga uyini yig‘ishtiraman. (Hozirgi zamon)
o Ertaga sen menga gap ayttirasan. (Kelasi zamon)
Orttirma nisbatning qo‘llanilishi tilimizda juda keng bo‘lib, buyruq berish,
iltimos qilish yoki boshqa birovga harakatni bajartirish holatlarida juda keng
qo‘llaniladi.
Birgalik nisbat - fe’lning bajarilishi bir nechta subyekt tomonidan amalga
oshirilishini bildiradi. Bu nisbatda harakat kamida ikki yoki undan ortiq shaxs
tomonidan o‘zaro yoki hamkorlikda bajariladi. Bunday fe’llarni hosil qilish uchun
odatda -ish, -lash qo‘shimchalari qo‘shiladi. Masalan, ko‘rishdi, uchrashdi,
kurashdi, bahslashdi, tanishdi kabi fe’llar aynan birgalik nisbatini ifodalaydi. Bu
fe’llarda harakatning birgalikda amalga oshirilishi ko‘rinib turadi.
Misollar:
 Biz uchrashdik. (Ikki yoki undan ortiq kishi bir-biri bilan uchrashgan.)
 Ikki shoir bahslashdi. (Bahs ikki tomonlama amalga oshgan.)
13

 Do‘stlar xayrlashdi. (Ikkovlon bir-biri bilan xayrlashgan.)
 Ular tortishib ketishdi. (Ikki yoki undan ortiq kishi o‘zaro tortishgan.)
Birgalik nisbatning asosiy xususiyati shundaki, unda harakat o‘zaro yoki
hamkorlik shaklida bajarilgan bo‘ladi. Bu nisbattagi fe’llar gapda odatda ko‘plik
shaklida keladi, chunki kamida ikki shaxs yoki narsa harakatda ishtirok etadi.
Fe’lning o‘zaro bog‘lanish xususiyati uning mazmunida aniq ifodalanadi. Masalan,
"ikki jamoa o‘yin davomida bellashdi" gapida harakat ikki tomonlama bajarilgan.
Shu sababli, birgalik nisbat odatda sport, bahs-munozara, uchrashuv, hamkorlik
kabi hodisalarda keng ishlatiladi.
Fe’l nisbatlari grammatik, morfologik va semantik jihatdan o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Morfologik jihatdan har bir nisbat maxsus qo‘shimchalar orqali
yasaladi. Aniq nisbat shaklan oddiy bo‘lib, hech qanday qo‘shimcha talab
qilmaydi, chunki fe’lning oddiy shakli aynan aniq nisbat sanaladi. Majhul, o‘zlik,
orttirma va birgalik nisbatlari esa maxsus qo‘shimchalar orqali hosil qilinadi.
Majhul nisbat -l, -in, -n, o‘zlik nisbat -in, -n, orttirma nisbat -dir, -tir, -kaz, -g‘iz, -
qiz, birgalik nisbat esa -ish, -lash qo‘shimchalari yordamida yasaladi.
Sintaktik jihatdan fe’l nisbatlarining o‘ziga xos hususiyatlari mavjud. Aniq
nisbatda bajaruvchi har doim ochiq yoki yashirin holda ifodalanadi, ya’ni subyekt
aniq bo‘ladi. Masalan, "Men kitob o‘qidim" gapida bajaruvchi – men. Majhul
nisbatda esa bajaruvchi noma’lum yoki ahamiyatsiz bo‘ladi, natijaga urg‘u
beriladi. "Ko‘prik qurildi" gapida kim tomonidan qurilgani aniq emas, natija
muhim. Orttirma nisbatda harakatni bajaruvchi va uni amalga oshiruvchi ikki xil
bo‘lib keladi, ya’ni bajaruvchi kimdir orqali harakatni bajartiradi. "U bolaga kitob
o‘qitdi" gapida "kitob o‘qigan" shaxs emas, balki uni o‘qishga majbur qilgan shaxs
muhim. Birgalik nisbatda esa harakat kamida ikki shaxs tomonidan bajariladi,
ya’ni harakat o‘zaro yoki hamkorlik shaklida amalga oshadi. "Ikki shoir
bahslashdi" gapida harakat ikki tomonlama bajarilgan 4
.
Semantik jihatdan nisbatlarning har biri o‘ziga xos ma’no yuklaydi. Majhul
nisbatda natija muhim bo‘lib, bajaruvchi e’tibordan chetda qoladi. O‘zlik nisbat
4
Asqarova M. O‘zbek tilida so‘z yasalishi va grammatik kategoriyalar. – Toshkent: Fan, 2005
14

subyektning o‘ziga qaratilgan harakatni bildiradi, ya’ni harakat bajaruvchi
tomonidan o‘ziga nisbatan bajariladi. "Men yuvindim" gapida bajaruvchi – men,
harakat esa o‘ziga qaratilgan. Orttirma nisbat harakatni boshqaga qildirishni
anglatadi, ya’ni bajaruvchi o‘zi emas, balki kimdir orqali harakatni amalga
oshiradi. "Men rasm chizdirdim" gapida rasm chizgan shaxs boshqa kishi,
bajaruvchi esa faqat jarayonga ta’sir qilgan. Birgalik nisbat esa hamkorlikda
bajarilgan harakatni bildiradi, ya’ni bir nechta shaxs o‘zaro yoki birgalikda
harakatni amalga oshiradi. "Biz uchrashdik" gapida uchrashish jarayoni ikki yoki
undan ortiq shaxs tomonidan sodir bo‘lgan. Fe’l nisbatlari morfologik va semantik
jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, har biri harakatning qanday amalga oshirilishini
ifodalash uchun xizmat qiladi. Shu sababli, o‘zbek tilining grammatik tizimida fe’l
nisbatlari muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbek tilidagi fe’l nisbatlarini boshqa tillardagi ekvivalentlari bilan
qiyoslash grammatik tuzilish va semantik ma’nolarni tushunishda muhim
ahamiyatga ega.
Rus tili bilan qiyoslash. Rus tilida fe’l nisbatlari asosan qo‘shimchalar yoki
yordamchi so‘zlar orqali ifodalanadi:
 Majhul nisbat: - ся qo‘shimchasi yordamida hosil qilinadi. Masalan:
Дверь открылась (Eshik ochildi) – bunda bajaruvchi noma’lum yoki ahamiyatsiz.
 O‘zlik nisbat: O‘zbek tilidagi -in, -n qo‘shimchalariga mos ravishda rus
tilida ham - ся ishlatiladi.
Он умылся (U yuvindi) – harakat bajaruvchining o‘ziga qaratilgan.
 Orttirma nisbat: Rus tilida bu holat делать что - то через кого - то
(boshqaga qildirish) yoki заставить кого - то что - то делать konstruksiyasi orqali
ifodalanadi. Я заставил его работать (Men uni ishlashga majbur qildim).
Ingliz tili bilan qiyoslash. Ingliz tilida fe ’ l nisbatlari asosan yordamchi
fe ’ llar va reflexive pronouns ( o ‘ zim , o ‘ zing , o ‘ zini ) orqali ifodalanadi :
 Majhul nisbat: be + past participle shaklida yasaladi.
15

The book was written (Kitob yozildi) – bajaruvchi noma’lum yoki muhim
emas.
 O‘zlik nisbat: Reflexive pronouns yordamida hosil qilinadi.
He washed himself (U o‘zini yuvdi) – harakat bajaruvchiga qaratilgan.
 Orttirma nisbat: make/cause somebody to do something konstruksiyasi
orqali beriladi. I made him read (Men uni o‘qishga majbur qildim).
Turkiy tillar bilan qiyoslash. Qirg‘iz, qozoq va turk tillarida fe’l nisbatlari
o‘zbek tiliga o‘xshash maxsus qo‘shimchalar orqali shakllanadi:
 Majhul nisbat: Turk tilida -l qo‘shimchasi yordamida yasaladi.
Kapı açıldı (Eshik ochildi).
 O‘zlik nisbat: O‘zbek tilidagi kabi o‘ziga qaratilgan harakatni bildiradi
va -n, -in kabi qo‘shimchalar ishlatiladi.
 Orttirma nisbat: -dir, -t qo‘shimchalari yordamida hosil qilinadi. Ben ona
kitap okuttum (Men unga kitob o‘qitdim) – ya’ni kimdir orqali bajarilgan harakat.
O‘zbek tilidagi fe’l nisbatlari turli tillarda turli grammatik vositalar orqali
ifodalanadi, lekin ma’nosi jihatidan o‘xshashlik mavjud.
Xulosa. O‘zbek tilida fe’l nisbatlari fe’lning bajaruvchi bilan bog‘liqligini
ifodalovchi muhim grammatik kategoriya hisoblanadi. Ular bajarilayotgan
harakatning subyektga yoki obyektga qanday bog‘lanishini aniqlaydi va asosan
besh turga bo‘linadi: aniq, majhul, o‘zlik, orttirma va birgalik nisbatlari. Har bir
nisbat turi o‘ziga xos grammatik va semantik xususiyatlarga ega bo‘lib, matndagi
ma’no nozikliklarini ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Aniq nisbat bajaruvchi shaxs
yoki predmetni ochiq ko‘rsatadi va harakatni subyekt bilan bog‘laydi. Majhul
nisbat esa bajaruvchini yashirib, harakatning obyektga qaratilganligini ifodalaydi.
O‘zlik nisbat harakatning subyekt tomonidan bajarilib, yana o‘ziga qaytishini
bildirsa, orttirma nisbat harakatning boshqa shaxs yoki predmet orqali amalga
oshirilishini ifodalaydi. Birgalik nisbat esa harakatning bir nechta subyekt
tomonidan birgalikda bajarilishini ko‘rsatadi. Fe’l nisbatlarining grammatik va
semantik xususiyatlari shundan iboratki, ular gapning sintaktik tuzilishiga va
16

harakatning subyekt bilan bog‘lanish darajasiga ta’sir qiladi. Semantik jihatdan
ular gapdagi harakatni ijrochi yoki uning ta’siri nuqtayi nazaridan izohlash
imkonini beradi. Ayniqsa, badiiy matnlarda fe’l nisbatlari obrazlarning xarakterini
ochishda, matnning ta’sirchanligini oshirishda va stilistik bo‘yoqlarni yaratishda
muhim ahamiyatga ega.
Qiyosiy jihatdan olib qaraganda, o‘zbek tilidagi fe’l nisbatlari turkiy tillarga
xos bo‘lib, ba’zi jihatlari bilan boshqa tillardagi diateza tizimlariga o‘xshash yoki
farqlanadi. Masalan, rus tilida majhul nisbat fe’llarning passiv shakllari orqali
ifodalanadi, ingliz tilida esa "be + past participle" konstruktsiyasi orqali amalga
oshiriladi. O‘zbek tilida esa majhul nisbat maxsus affikslar (-l, -n) yordamida
yasaladi. Bundan tashqari, orttirma nisbatning o‘zbek tilida mustaqil grammatik
kategoriya sifatida mavjudligi ba’zi tillardan farqli jihat sanaladi.
Umuman olganda, fe’l nisbatlari o‘zbek tilining morfologik va sintaktik
tizimida muhim o‘rin tutadi. Ular matnning mazmunini aniq va ravshan
ifodalashga yordam beradi, stilistik nuqtayi nazardan esa ta’sirchanlik va obrazlilik
yaratishda muhim vositadir. Fe’l nisbatlarining tadqiqi tilshunoslikda grammatik
tahlil, qiyosiy lingvistika va stilistik tadqiqotlar uchun dolzarb ahamiyatga ega
bo‘lib, ularning boshqa tillardagi o‘xshash va farqli tomonlarini aniqlash kelajakda
tilshunoslik faniga qo‘shimcha hissalar qo‘shishi mumkin.
17

2. Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining qo‘llanilishi
Oybekning “Qutlug‘ qon” va “Navoiy” romanlari o‘zbek adabiy tilining
badiiy ifoda imkoniyatlarini keng namoyon etadigan asarlardan hisoblanadi. Ushbu
romanlarda fe’l nisbatlarining qo‘llanilishi muallif uslubini yanada jonlantirish,
obrazlar xarakterini chuqurroq ochib berish va badiiy ta’sirchanlikni oshirishga
xizmat qiladi.
“Qutlug‘ qon” va “Navoiy” romanlari misolida fe’l nisbatlarining
ko‘rinishlari. Majhul nisbat asarda ko‘pincha hodisalarning umumiy tavsifini
berish yoki muhim bo‘lgan natijani ta’kidlash uchun ishlatiladi:
 Qishloq yoqildi, ayollar va bolalar qochdi, hech kim omon qolmadi.
 Shoirning nomi tarixda yozildi, lekin haqiqat yashirildi.
Bu misollarda bajaruvchi noma’lum yoki e’tibordan chetda qolgani seziladi.
Oybek majhul nisbatdan tarixiy voqealarni, taqdir taqozosi bilan yuz bergan
holatlarni ifodalash uchun foydalangan.
O‘zlik nisbat fe’li romanlardagi qahramonlarning o‘ziga qaratilgan
harakatlarini ifodalashda ishlatiladi:
 Alisher uzoq o‘yladi, keyin o‘zini yig‘ishtirdi va javob yozishga kirishdi.
 Botir yuvindi, kiyindi, o‘zini jangga tayyorladi.
18

Bu fe’llar qahramonlarning ruhiy holatini va o‘z ichki kechinmalarini aks
ettirish uchun ishlatiladi.
Oybek orttirma nisbatdan qahramonlarning harakatni boshqaga qildirish
holatlarini tasvirlashda foydalanadi:
 Bekka tez xabar yetkazdirildi, u darhol harakatga tushdi.
 Alisher Navoiy doston yozdirib, uni xalqqa o‘qittirdi.
Bu yerda harakat bevosita qahramon tomonidan bajarilmaydi, balki boshqa
shaxs yoki guruh orqali amalga oshiriladi.
Birgalik nisbat qahramonlarning o‘zaro aloqalarini, muloqotlarini yoki
jamoaviy harakatlarni ifodalash uchun ishlatiladi:
 O‘zbek askarlari to‘planib, dushman ustiga yurish qildilar.
 Shoirlar yig‘ilib, bahslashdilar, yangi she’rlar o‘qildi.
Bu holatlar romanlarda hamkorlik, jamoaviy harakat yoki qahramonlarning
o‘zaro bog‘liqligini ochib beradi 5
.
Oybek asarlarida fe’l nisbatlari faqat grammatik vosita sifatida emas, balki
muallifning uslubiy xususiyatlarini shakllantiruvchi muhim badiiy vositalardan biri
sifatida ham namoyon bo‘ladi. U o‘z romanlarida turli nisbat shakllaridan
foydalanib, qahramonlar ruhiyatini, tarixiy voqealarni, ijtimoiy jarayonlarni va
insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘ziga xos uslubda ifodalaydi.
Tarixiy voqealarni ifodalash. Oybek o‘z asarlarida tarixiy voqealarni
realistik va ta’sirchan tarzda tasvirlash uchun majhul nisbatdan keng foydalanadi.
Majhul nisbat yordamida muayyan bir harakatni bajaruvchi shaxs ko‘rsatilmaydi,
balki hodisa yoki natija oldingi planga chiqadi. Masalan, “Qutlug‘ qon” romanida:
 Xalq bosqinchilar tomonidan ezildi, yerlar tortib olindi, adolat yo‘qoldi.
 Yangi hukmdor taxtga o‘tirdi, lekin ko‘pchilik bunga norozilik bildirdi.
Ushbu misollarda kim tomonidan amalga oshirilgani ochiqlanmagan bo‘lsa
ham, hodisaning o‘zi muhim bo‘lib, tarixiy jarayonning ta’siri yaqqol seziladi.
Ayniqsa, majhul nisbat orqali Oybek hukmron tabaqalar zulmini, xalqning
5
G‘ofurov U. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining sintaksisi. – Toshkent: Fan, 2008.
19

chidashiga majbur bo‘lganini va jamiyatda kechayotgan muhim o‘zgarishlarni
tasvirlaydi.
Qahramonlarning ichki kechinmalarini yoritish. O‘zlik nisbat Oybek
uslubida qahramonlarning ichki dunyosini, ularning ruhiy o‘zgarishlarini va his-
tuyg‘ularining evolyutsiyasini tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa,
“Navoiy” romanida bu nisbat shakli ko‘p qo‘llanadi:
 Alisher uzoq o‘yladi, so‘ng o‘zini qo‘lga oldi va yozishga kirishdi.
 Botir jangdan so‘ng yuvindi, kiyindi va otasi oldiga bordi.
Bu misollarda qahramonlarning o‘z harakatlarini ongli ravishda
boshqarayotganlari, o‘z ichki kechinmalari ustidan nazorat o‘rnatayotganlari aks
ettirilgan. O‘zlik nisbat Oybek asarlarida inson psixologiyasini chuqur yoritish,
qahramonlarning ichki dunyosini realistik va ta’sirchan tasvirlash uchun samarali
vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Tashqi ta’sirni ko‘rsatish. Orttirma nisbat Oybek asarlarida
qahramonlarning o‘z harakatlarini emas, balki boshqalar orqali amalga
oshirtirayotgan jarayonlarini ifodalashda ishlatiladi. Bu uslub asosan
qahramonlarning jamiyatdagi mavqei, ta’siri va buyruq berish vakolatini ifodalash
uchun ishlatiladi. Masalan, “Navoiy” romanida:
 Navoiy she’rlarini kotiblariga yozdirib, keyin uni nashr qildirardi.
 Hukmdor askarlarga farmon yuborib, dushman ustiga yurish boshlatdi.
Orttirma nisbat Oybekning badiiy uslubida ijtimoiy tabaqalanish va irodaviy
munosabatlarni ko‘rsatish vositasi sifatida xizmat qiladi. Tarixiy shaxslarning
harakatlarini chuqur yoritish va ular jamiyatda qanday ta’sirga ega ekanini
ifodalash uchun bu shakldan foydalaniladi 6
.
Hamkorlik va ijtimoiy munosabatlarni aks ettirish. Birgalik nisbat
Oybek asarlarida qahramonlarning o‘zaro aloqalarini, jamoaviy harakatlarini va
jamiyatdagi munosabatlarni ifodalash uchun keng ishlatiladi. “Qutlug‘ qon” va
“Navoiy” romanlarida ushbu nisbat quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
 Askarlar jam bo‘lib, jangga otlandilar.
6
Jo‘rayev M. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Universitet, 2014.
20

 Shoirlar bir yerga to‘planib, yangi she’rlar haqida bahslashdilar.
Bu shakldagi fe’llar asarlarda hamkorlik, birlik va jamoaviy harakat muhim
o‘rin egallagan joylarda ishlatiladi. Ayniqsa, xalqning bosqinchilarga qarshi
kurashi, do‘stlar o‘rtasidagi muloqot yoki ijodiy muhitni tasvirlashda birgalik
nisbat muallifning eng samarali uslublaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.
Oybek asarlarida fe’l nisbatlari faqat grammatik shakl emas, balki
muallifning badiiy uslubini shakllantiruvchi muhim vositadir. U turli nisbat
shakllaridan foydalangan holda:
 tarixiy voqealarni jonlantirish (majhul nisbat),
 qahramonlarning ichki kechinmalarini ochish (o‘zlik nisbat),
 tashqi ta’sir va irodaviy ta’sirni ifodalash (orttirma nisbat),
 ijtimoiy munosabat va hamkorlikni ko‘rsatish (birgalik nisbat) kabi
jihatlarni badiiy mukammallik bilan yoritib beradi.
Bu jihatlar Oybekning badiiy uslubini o‘ziga xos va ta’sirchan qiladi hamda
uning asarlaridagi til vositalarining boyligini namoyon etadi.
Oybek asarlarida fe’l nisbatlari qahramonlarning xarakterini ochishda,
badiiy ta’sirchanlikni oshirishda va realistik tasvir yaratishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Orttirma va o‘zlik nisbatlar qahramonlarning ichki dunyosini chuqurroq
yoritishga xizmat qiladi. Ayniqsa, Alisher Navoiy obrazini yaratishda o‘zlik
nisbatdan foydalanish qahramonning ichki kechinmalari, fikrlari va shaxsiy
taraqqiyotini ifodalashda yordam beradi. Bu orqali muallif qahramonning ruhiy
o‘zgarishlarini aniq aks ettiradi.
Majhul nisbat esa Oybek asarlarida badiiy ta’sirchanlikni oshirish uchun
ishlatiladi. Hodisalar va voqealar shaxsga bog‘lanmagan holda berilib, fojiali
lahzalar yanada dramatik tus oladi. Bu uslub asar voqealarini yanada ta’sirchan
qilishga xizmat qiladi, ayniqsa, tarixiy voqealarni tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi.
Misol uchun, "Qutlug‘ qon" romanida ayrim hodisalarning umumiy tus olishi va
ularning shaxsiy emas, balki ijtimoiy muammolar ekanligi majhul nisbat
yordamida yoritiladi. Orttirma nisbat esa tarixiy voqealar va ijtimoiy hayotni
21

realistik ifodalashda muhim ahamiyatga ega. Muallif qahramonlarning hukmdorlik
davridagi ta’sirini, ularning boshqalarga ta’sir o‘tkazishini orttirma nisbat orqali
ko‘rsatadi. Bu uslub Oybekning tarixiy shaxslar obrazini yaratishda va jamiyatning
murakkab jarayonlarini tasvirlashda katta ahamiyat kasb etadi. Shu tariqa, Oybek
fe’l nisbatlarini badiiy ifoda vositasi sifatida ishlatib, asarlarining badiiy qiymatini
oshiradi va ularni yanada ta’sirchan qiladi 7
.
Xulosa. Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining qo‘llanilishi muallifning badiiy
uslubini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, “Qutlug‘ qon” va
“Navoiy” romanlarida fe’l nisbatlari qahramon xarakterini ochish, tarixiy
voqealarni jonlantirish va badiiy ta’sirchanlikni oshirish vositasi sifatida faol
ishlatilgan. “Qutlug‘ qon” romanida orttirma va majhul nisbatlarning qo‘llanilishi
voqealarning dramatik tusini kuchaytirishga xizmat qiladi. Tarixiy jarayonlar,
qahramonlar taqdiri va ijtimoiy o‘zgarishlar tasvirida majhul nisbat yordamida
harakatning bajaruvchisi yashirilgan holatlari ko‘p uchraydi. Bu esa voqealarning
umumiyligi va keng qamrovli ekanligini ta’kidlashga imkon beradi.
“Navoiy” romanida esa muallif o‘zlik va orttirma nisbatlardan faol
foydalanib, buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning ichki dunyosini, fikrlari
va kechinmalarini chuqur aks ettiradi. O‘zlik nisbat, ayniqsa, qahramonning o‘z-
o‘zini anglash jarayonlarini ifodalashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, uning o‘z
ichki olami bilan muloqotini ko‘rsatadi. Muallif uslubida fe’l nisbatlarining
qo‘llanilishi matnning o‘ziga xos badiiy jihatini oshirishga xizmat qiladi. Oybek
o‘z asarlarida fe’l nisbatlari yordamida realistik ifodalash vositalarini kuchaytiradi.
Tarixiy shaxslarning ta’siri va ular orqali yuzaga kelgan o‘zgarishlar orttirma
nisbat orqali ko‘rsatilib, bu yondashuv voqealar dinamikasini oshirishga xizmat
qiladi. Shuningdek, majhul nisbatning ko‘p qo‘llanishi tasvirlarning
universallashishiga, ya’ni muayyan shaxsdan tashqariga chiqib, jamiyat miqyosida
umumlashishiga yordam beradi. Badiiy ifoda vositasi sifatida fe’l nisbatlari Oybek
asarlarida tasvirning jonliligi va ta’sirchanligini oshirishda asosiy vositalardan biri
hisoblanadi. Ular nafaqat qahramonlarning his-tuyg‘ularini ochishda, balki tarixiy
7
Madrahimov A. O‘zbek tili grammatikasi va stilistikasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2011.
22

jarayonlarni haqqoniy va realistik tasvirlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa,
orttirma nisbatlar qahramonlarning bir-biriga ta’sirini aks ettirishda, o‘zlik nisbat
esa ularning ichki kechinmalarini ifodalashda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining qo‘llanilishi
nafaqat grammatik jihatdan, balki stilistik va semantik tomondan ham asarlarning
umumiy badiiy qimmati va tarixiy to‘g‘riligini oshirishga xizmat qiladi. Fe’l
nisbatlari muallif uslubining o‘ziga xosligi va matnning emotsional ta’sirini
kuchaytirish vositasi sifatida samarali ishlatilgan bo‘lib, bu Oybek asarlarining
o‘ziga xos badiiy yuksakligini ta’minlovchi muhim omillardan biridir.
3. Fe’l nisbatlarining pleonazm holatlari va badiiy tildagi ta’siri
Hammamizga ma’lumki, fe’lning orttirma nisbat shaklini yasovchi
qo’shimchalar fe’lga qo’shilganda ish-harakatning biror bir shaxs tomonidan
boshqa bir shaxs orqali bajarilganini ko’rsatadi. Ba’zi hollarda bu qo’shimchalar
takror holda qo’llanadi. Bunga misol tariqasida ,,o’ynattir”, ,,to’shattir” so’zlarini
keltirishimiz mumkin. Bu so’zlarda orttirma nisbatdagi fe’l shaklini yasovchi
o’zaro sinonim bo’lgan ,,-t” va ,,-tir” qo’shimchalari bir so’zda ketma-ket keladi.
Ne’mat Mahkamov ba’zi so’zlarda fe’lning orttirma nisbat qo’shimchalarining
takrorlanishini A.Hojiyevning ,,Harakat bajaruvchisining birdan ortiq bo’lishi
ko’plik formasi va birgalik daraja formasidagina ko’rinadi” degan fikirlariga
asoslanib pleonastik qo’llanish deb hisoblaydi. Biz bu fikrdan ancha yiroqmiz.
Bizningcha, bir so’zda ketma-ket kelgan bu nisbat qo’shimchalari o’zaro sinonim
qo’shimchalar bo’lsa-da, ular qo’shilgan so’zning konnotativ ma’nosini turli
darajada boyitadi. Birgina ,,o’qittir” so’zi misolida oladigan bo’lsak, quyidagicha
morfemik tasnifga ega bo’lamiz: o’qi+t+tir=o’qittir. Biz ,,o’qittirmoq” so’zi orqali
bir shaxs tomonidan boshqa bir shaxs orqali uchinchi bir shaxs ustida ish-harakat
amalga oshirilishi anglaymiz. Agarda, ,,-tir” nisbat qo’shimchasini olib
tashlaydigan bo’lsak, ongimizda ,,o’qittirmoq” so’zi orqali paydo bo’ladigan uchta
shaxslardan birini yo’qotamiz, aniqrog’i, miyamizga ikkita obyekt haqida signal
boradi. Misol uchun ,,Sevinchning otasi unga ukasini o’qittirdi” gapida ish-harakat
23

uchinnchi obyekt ustida ikkinchi obyekt tomonidan birinchi obyekt ta’sirida
bajarilganini tushunamiz. ,,Sevinch ukasini o’qitdi” gapida esa ish-harakat ikkinchi
obyekt ustida birinchi obyekt ta’sirida yuzaga chiqqanini ko’rishimiz mumkin.
Yuqoridagilardan shuni xulosa qilishimiz mumkinki, orttirma nisbatdagi fe’llarda
uchraydigan va hozirgacha pleonazm hodisasi deb hisoblab kelingan bu holat
aslida sinonim qo’shimchalarning turli vazifada turli ma’nolarni ifodalab
kelishidir 8
.
Yuqoridagi kabi qarashlar nafaqat orttirma nisbatdagi so’zlarga, balki,
birgalik nisbatdagi so’zlarga nisbatan ham mavjud. Ba’zi tilshunoslar jumladan,
Mahkamov ham, birgalik nisbat affikkslari ham pleonastik qo’llanilishi mumkin
deb hisoblashadi. Fikrlarining isboti sifatida ,,so’zlashishdi”, ,,o’ynashishdi”,
va ,,tortishishdi” kabi so’zlarni misol qilib keltirishadi va bu so’zlardagi birinchi
birgalik nisbat suffiksining o’z ma’nosi sezilib tursa ham, bugungi kunda nol, ya’ni
bosh shakl hisoblanadi degan g’oyani o’rtaga tashlashadi. Mening nazarimda,
yuqorida keltirilgan bu tushunchalar haqiqatdan biroz yiroq. Ta’kidlab
o’tilganidek, pleonazm qoidasiga ko’ra, pleonastic qo’llangan qo’shimchaning biri
olib tashlanganda ham so’z ma’nosi o’zgarishga uchramasligi lozim. Agarda,
yuqorida keltirilgan misollardan bitta birgalik nisbat qo’shimchasini o’chirib
o’qiydigan bo’lsak, biz birnchi marotaba o’qiganimizda anglagan ma’nomizni
emas boshqa ma’noni tushunamiz. Misol uchun, ,,Anvar va Lobar ko’rsatuv
davomida so’zlashishdi” ga’pidan Anvar va Lobarlarning bir-biri bilan ko’rsatuv
davomida so’zlashishganligi haqidagi ma’no anglashiladi. ,,Anvar va Lobar
ko’rsatuv davomida so’zlashdi” gapidan esa ularning shunchaki so’zlashganligi
haqidagi ma’lumotni olishimiz mumkin va bugapda ular kimga gapirishganligi
haqidagi informatsiya mavhumligicha qoladi. Xuddi shunday, ,,Bolalar o’zlarining
sinf rahbarlari bilan o’ynashishdi” va ,,Bolalar o’zlarining sinf rahbarlari bilan
o’ynashdi” gaplari ham bir biridan farq qiladi. Birinchi gapda ,,jig’iga tegishdi”
degan salbiy bo’yoqqa ega ma’no anglashilsa, ikkinchi gapda ,,o’yin o’ynashdi
yoki raqsga tushishdi” degan ma’no ifodalanadi. Shu o’rinda, ,,tortishishdi”
8
Mahmudov N., Usmonov S. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Fan, 2005.
24

so’ziga alohida to’xtalib o’tishimiz lozim. Hammamizga ma’lumki, ,,tortmoq” fe’li
biror bir narsani qo’l bilan tortish, oldinga boshlash kabi ma’nolarni beradi.
Lekin, ,,tortishmoq” fe’li orqali bahslashish ma’nosi tushuniladi. Shuni inobatga
olgan holda ,,tortishishdi” so’zidagi birinchi ,,- ish” affiksi so’z yasovchi
qo’shimcha deb hisoblashimiz mumkin va ishonch bilan bu so’zda ham pleonastik
qo’llanish hodisasi yo’q deb ayta olamiz 9
.
Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining pleonazm holatlari adabiy tilning ifoda
vositalaridan biri sifatida muhim ahamiyat kasb etadi. Pleonazm – bu ortiqcha so‘z
yoki grammatik birliklar qo‘llanilishi orqali badiiy nutqni yanada ta’sirchan qilish
usuli bo‘lib, Oybek romanlarida u muhim stilistik vosita sifatida namoyon bo‘ladi.
Ayniqsa, "Qutlug‘ qon" va "Navoiy" romanlarida fe’l nisbatlarining turli shakllari
pleonazm holatlarida uchrab, muallifning uslubiy mahoratini namoyon etadi.
Pleonazm holatlarining uchrashi Oybek uslubining tabiiyligi va jonliligi
bilan bog‘liq. Masalan, asarlarida orttirma, majhul va o‘zlik nisbatlarining
birgalikda ishlatilishi orqali voqealarning ta’sirchanligi oshiriladi. "Navoiy"
romanida qahramonlarning ichki kechinmalarini chuqur ochib berish uchun o‘zlik
nisbatdagi fe’llar juda ko‘p ishlatiladi. Masalan, "U o‘z-o‘zini taftish qildi",
"Ko‘ngli buzildi", "Xayollarga berildi" kabi iboralar qahramonlarning ruhiy
holatini aniq aks ettirishga xizmat qiladi. Bu usul orqali Oybek qahramonlarning
ichki dunyosini yorqinroq va chuqurroq tasvirlaydi.
Majhul nisbat pleonazm holatlarida hodisalarning ta’sir doirasini
kengaytirish uchun ishlatiladi. Oybek tarixiy voqealarni tasvirlar ekan, ko‘pincha
voqealarni noaniq subyekt orqali ifodalash uchun majhul nisbatdan foydalanadi.
"Qutlug‘ qon" romanida "Qishloqlar vayron qilindi", "Qo‘zg‘olon bostirildi",
"Farmon chiqarildi" kabi iboralar orqali voqealarning ijtimoiy ahamiyatini oshiradi
va keng ommaga ta’sir qilishini ta’kidlaydi. Bu usul tarixiy voqealarni ommaviy
xotira shaklida tasvirlash imkonini beradi. Orttirma nisbat Oybek uslubida tashqi
ta’sirni ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Bu nisbat orqali qahramonlarning qanday
harakatga majburlanganligi yoki boshqalarga ta’sir o‘tkazayotganligi ifodalanadi.
9
Mengliyev B. Fe’l kategoriyasi va uning sintaktik xususiyatlari. – Toshkent, 2017.
25

Masalan, "U kishiga ayttirdi", "Hukmdorga elchilar yuborildi", "Yozdirildi" kabi
fe’l shakllari orqali voqealar rivojiga urg‘u beriladi. Orttirma nisbatning pleonazm
holatlarida ishlatilishi Oybek uslubiga xos bo‘lib, qahramonlar faoliyati va
ularning ijtimoiy hayotga ta’sirini aks ettirishga xizmat qiladi.
Badiiy nutqni jonlantirishda fe’l nisbatlarining ahamiyati juda katta. Oybek
o‘z asarlarida turli nisbat shakllarini ishlatish orqali tasviriy vositalarni boyitadi.
Masalan, "Navoiy" romanida qahramonlar o‘rtasidagi muloqotlar va ularning ichki
kechinmalarini tasvirlashda birgalik nisbat qo‘llaniladi: "Ular maslahatlashib
oldilar", "Birga harakat qilishdi", "G‘azal o‘qildi, fikr bildirildi". Bu kabi misollar
muallif uslubining tabiiyligini va jonliligini ta’minlaydi.
Fe’l nisbatlarining ortiqcha qo‘llanilishi, ya’ni pleonazm holatlari, ba’zan
badiiy ifodani kuchaytirsa, ba’zan esa murakkablashtirishi mumkin. Ba’zi hollarda
ortiqcha takrorlashlar so‘zlarning ortiqcha yuklanishiga olib keladi, lekin Oybek bu
usuldan ongli ravishda foydalanib, asarlarining badiiy ta’sirchanligini oshirishga
erishadi. Masalan, "O‘zi o‘zining aybini tan oldi" yoki "Qilingan ish qayta
bajarildi" kabi ifodalarda ortiqcha grammatik birliklar mavjud bo‘lsa ham, ular
matnning ekspressiv ta’sirini kuchaytiradi. Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining
pleonazm holatlari badiiy nutqning jonliligi, obrazlar xarakterining
chuqurlashtirilishi va tarixiy voqealar ta’sirchanligini oshirish uchun muhim
ahamiyatga ega. Fe’l nisbatlarining stilistik jihatdan ortiqcha qo‘llanilishi Oybek
uslubining badiiy kuchini oshirish bilan birga, asarlarning tasviriy ifoda
vositalarini ham boyitadi 10
.
Fe’l nisbatlarining pleonazm holatlari Oybek asarlarida nafaqat badiiy
tasvirning jonliligini oshirish, balki qahramonlarning ruhiy kechinmalarini
chuqurlashtirish uchun ham xizmat qiladi. Ayniqsa, tarixiy va ijtimoiy muhitni
tasvirlashda muallif turli nisbat shakllarini uyg‘unlashtirib, realistik va dramatik
effekt yaratishga erishadi.Fe’l nisbatlarining takroriy qo‘llanilishi, ya’ni pleonazm
usuli, Oybekning tasviriy tilini yanada o‘ziga xos va ta’sirchan qiladi. Masalan,
majhul nisbatning orttirma nisbat bilan birikishi natijasida voqea rivojiga alohida
10
Mirtojiyev M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili: morfologiya va sintaksis. – Toshkent, 2012.
26

urg‘u beriladi: "Unga farmon ayttirildi va bu ish bajarildi" kabi iboralar orqali
voqeaning ta’sir kuchi oshiriladi. Ushbu uslub Oybek tomonidan ayniqsa tarixiy
jarayonlarni ifodalashda qo‘llanilib, o‘quvchini hodisalarning ichiga olib kiradi.
Bundan tashqari, o‘zlik nisbat fe’llarining pleonazm holatlarida ishlatilishi
qahramonlarning ichki ruhiy kechinmalarini chuqurroq ochib beradi. Masalan,
"O‘zi o‘zini aybladi", "Ichida o‘z-o‘zidan gumon tug‘ildi" kabi ifodalarda o‘zlik
nisbatning ikki marta ishlatilishi qahramonning ichki tortishuvlarini yanada
kuchaytiradi. Bu usul asarlarining badiiy va ruhiy qatlamlarini boyitadi.
Oybekning badiiy uslubida ortiqcha grammatik birliklar ba’zan matnning
ta’sirchanligini oshirsa, ba’zan esa murakkab tuzilish hosil qilishi mumkin. Lekin
muallif bu usuldan ataylab foydalanib, matndagi ekspressivlikni kuchaytiradi.
Xususan, tarixiy romanlarda "Bu xabar tarqatildi va hammaga eshittirildi", "Hukm
chiqarildi va e’lon qilindi" kabi jumlalarda pleonazm holati kuzatiladi. Bunday
takroriy tuzilmalarning badiiy ifoda vositasi sifatidagi ahamiyati shundaki, ular
voqealarning ta’sir doirasini kengaytiradi va dramatik kuchini oshiradi. Fe’l
nisbatlarining pleonazm holatlarida ishlatilishi Oybek asarlarining ritmik
tuzilishini ham ta’minlaydi. Masalan, dialoglar yoki monologlarda bu uslub
nutqning tabiiyligini saqlashga yordam beradi. "Sen bu ishni o‘zing qilishing kerak
edi, lekin qilinmadi", "Uning qalbida bir narsa tug‘ildi va bu his o‘sib bordi" kabi
misollarda ortiqcha grammatik birliklar mavjud bo‘lsa-da, ular qahramonlarning
ichki kechinmalarini aniqroq ifodalashga xizmat qiladi. Oybek asarlarida fe’l
nisbatlarining pleonazm holatlari badiiy nutqni jonlantirish, qahramon xarakterini
chuqurlashtirish, tarixiy va ijtimoiy voqealarni realistik tasvirlashda muhim
ahamiyat kasb etadi. Muallif pleonazm orqali asarlarining tasviriy ifoda
vositalarini boyitib, o‘quvchida chuqur taassurot qoldirishga erishadi 11
.
Xulosa. Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining pleonazm holatlarida uchrashi
muallifning badiiy nutqni kuchaytirish, qahramonlarning his-tuyg‘ularini aniqroq
ifodalash va tasviriylikni oshirish maqsadida qo‘llangan uslublardan biri
hisoblanadi. Pleonazm, ya’ni ortiqcha so‘z ishlatish hodisasi, Oybek tilida badiiy
11
Nurmonov A. O‘zbek tili nazariy grammatikasi. – Toshkent: Fan, 2015
27

ifodalilikni kuchaytiruvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Bu uslub asosan
qahramonlarning hissiyotlarini ifodalashda, voqealar rivojini chuqurlashtirishda va
muallifning shaxsiy munosabatini bildirishda foydalanilgan. Badiiy nutqni
jonlantirishda fe’l nisbatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, majhul va
orttirma nisbatlarning qo‘llanilishi matndagi emotsional yukni oshirishga xizmat
qiladi. Majhul nisbat vositasida qahramonlar taqdiri tasvirlanar ekan, voqealarning
umumiyligi va keng qamrovli ekanligi ta’kidlanadi. Orttirma nisbat esa bir
shaxsning ikkinchi shaxsga ta’sirini ko‘rsatishda, ya’ni xarakterlarni
shakllantirishda samarali qo‘llanilgan. Bu uslub Oybek asarlarida tasviriylik va
realizmni oshirishga xizmat qiladi. Fe’l nisbatlarining ortiqcha qo‘llanilishi stilistik
jihatdan ba’zan matnning ortiqcha yuklanishiga ham sabab bo‘lishi mumkin.
Ammo Oybek asarlarida bu hodisa maqsadli qo‘llanilib, asar badiiyligini oshirish,
qahramonlarning ichki kechinmalarini aniqroq yetkazish va tarixiy voqealarni
realistik ifodalash uchun ishlatilgan. Muallifning uslubi o‘quvchida kuchli
emotsional ta’sir uyg‘otish, voqealar rivojiga ta’sir o‘tkazish va tarixiy haqiqatni
jonli aks ettirishga qaratilgan bo‘lib, bu jarayonda fe’l nisbatlarining pleonazm
holatlari muhim rol o‘ynaydi.
Xulosa qilib aytganda, Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining pleonazm
holatlarida qo‘llanilishi matnning badiiy ta’sirchanligini oshirish, qahramonlarning
xarakterini ochish va tarixiy voqealarni haqqoniy yoritish kabi muhim vazifalarni
bajaradi. Bunda muallif badiiy nutqning jonliligini oshirish, tasviriylik va stilistik
boylikni ta’minlashga erishgan.
28

4. Fe’l nisbatlari bo‘yicha tadqiqot natijalari va xulosalar
Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining qo‘llanilishi va ularning badiiy, stilistik
va semantik ahamiyati tilshunoslikda alohida o‘rganish talab qilinadigan
masalalardan biridir. Fe’l nisbatlari Oybekning adabiy tilida faqat sintaktik
jihatdan emas, balki obraz yaratish, nutq ta’sirchanligini oshirish va tarixiy
voqealarni realizm ruhida ifodalash kabi muhim funksiyalarni bajaradi.
Oybek asarlarida eng ko‘p ishlatilgan fe’l nisbatlari. Tadqiqot
natijalariga ko‘ra, Oybek asarlarida o‘zlik, majhul va orttirma nisbatlar keng
qo‘llanadi. Ushbu nisbatlarning har biri o‘ziga xos badiiy va stilistik yuk ko‘taradi:
1. O‘zlik nisbat – qahramonlarning ichki kechinmalarini ifodalash uchun
ishlatiladi. Masalan, Oybekning "Navoiy" romanida qahramonning his-
tuyg‘ularini chuqur aks ettirish maqsadida o‘zlik nisbatdagi fe’llar qo‘llanadi:
o "o‘ylandi", "anglandi", "tushunildi" – qahramon o‘z fikr-
mulohazalarini o‘zi anglayotganini ko‘rsatadi.
2. Majhul nisbat – tarixiy voqealarni umumiy shaklda, subyektni yashirin
holda ifodalash uchun ishlatiladi. Oybekning tarixiy va ijtimoiy jarayonlarni
tasvirlashda majhul nisbatdan foydalanishi betaraflik va obyektivlik hissini
uyg‘otadi:
o "Farmon chiqarildi", "hukm e’lon qilindi", "el-yurt yig‘ildi" kabi
shakllar rasmiy yoki tarixiy voqealarning umumlashgan tasvirini beradi.
29

3. Orttirma nisbat – biror shaxs yoki hodisaning boshqa shaxslarga ta’sirini
ko‘rsatishda qo‘llanadi. Bu uslub orqali muallif qahramonning ijtimoiy muhitga
ta’sirini ifodalagan:
o "fikri ayttirildi", "hukm ijro ettirildi", "ish tezlashtirildi" kabi
shakllar qahramonlarning faol yoki majburiy ravishda ta’sirchanligini oshirishga
xizmat qiladi.
Fe’l nisbatlarining zamonaviy o‘zbek tilidagi ahamiyati. Hozirgi
zamonaviy o‘zbek tilida fe’l nisbatlari turli nutq uslublarida keng ishlatiladi:
 Rasmiy va ilmiy uslub – asosan majhul nisbat shakllari ustunlik qiladi.
Chunki bu shakllar obyektiv va betaraf ifodalashni ta’minlaydi:
o "Tadqiqot o‘tkazildi", "Xulosa chiqarildi", "Ma’lumot yetkazildi"
kabi shakllar ilmiy maqolalar, hujjatlar va rasmiy matnlarda qo‘llaniladi.
 Badiiy uslub – o‘zlik va orttirma nisbatlar badiiy obrazlarni jonlantirish,
dramatik effekt yaratish va qahramonlarning kechinmalarini ochib berish uchun
ishlatiladi. Masalan, bugungi adabiy tilimizda:
o "ko‘nglidan o‘tdi", "o‘ylab ko‘rildi", "eslab qoldi" kabi fe’llar badiiy
tilda keng ishlatilmoqda.
 Jurnalistika va ommaviy nutq – ommaviy axborot vositalarida majhul
nisbat shakllari yangiliklarni obektiv va rasmiy uslubda yetkazish uchun
ishlatiladi:
o "Xabar berildi", "Majlis o‘tkazildi", "Tahlil qilindi" kabi iboralar
yangilik maqolalarida ko‘p uchraydi.
O‘zbek tilshunosligida fe’l nisbatlarini tadqiq qilish yo‘nalishlari. Fe’l
nisbatlari bo‘yicha tadqiqotlar turli lingvistik jihatlar bo‘yicha olib borilmoqda:
1. Sintaktik va semantik tadqiqotlar :
o Fe’l nisbatlarining gap tarkibidagi o‘rni, boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishi
va ularning ma’no yukini o‘rganish lingvistik tahlilning asosiy yo‘nalishlaridan
biridir.
30

o Masalan, orttirma nisbat shakllarining subyektga ta’siri hamda majhul
nisbatlarning obyektivlikni ta’minlashdagi roli tahlil qilinadi.
2. Stilistik tadqiqotlar :
o Fe’l nisbatlarining badiiy asarlarda, rasmiy hujjatlarda va ilmiy
matnlarda qanday uslubiy xususiyat kasb etishi o‘rganiladi.
o Xususan, Oybek kabi adiblarning asarlarida bu nisbatlarning qanday
badiiy vosita sifatida ishlatilganini tadqiq qilish muhimdir.
3. Tarixiy va qiyosiy tadqiqotlar :
o Fe’l nisbatlarining qadimgi o‘zbek tilidan zamonaviy o‘zbek tiliga o‘tish
jarayoni va ularning qiyosiy tahlili lingvistik tadqiqotlarning muhim
yo‘nalishlaridan biridir.
o Eski o‘zbek tilida uchragan "-durildi" , "-tirilg‘ay" , "-latdi"
shakllarining bugungi kunda qanday ishlatilishi va rivojlanishi o‘rganiladi.
4. Korpus lingvistikasi va sun’iy intellekt tadqiqotlari:
o Bugungi zamonaviy lingvistika texnologiyalari yordamida katta matn
korpuslari asosida fe’l nisbatlarining qo‘llanish chastotasi, sintaktik va semantik
o‘zgarishlari o‘rganilmoqda.
o Sun’iy intellekt asosidagi tilni qayta ishlash tizimlarida fe’l
nisbatlarining avtomatik tahlili nutqni tushunish va tarjima jarayonlarida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Oybek asarlarida fe’l nisbatlarining o‘rganilishi adibning badiiy uslubini
chuqur tushunish va o‘zbek tilining grammatik xususiyatlarini tadqiq qilishda
muhim ahamiyatga ega. O‘zlik, majhul va orttirma nisbatlarning Oybek asarlarida
qanday stilistik, semantik va sintaktik vazifalarni bajarayotgani o‘rganilishi,
ularning zamonaviy o‘zbek tilidagi o‘rnini tushunishga xizmat qiladi. Fe’l
nisbatlari hozirgi lingvistika tadqiqotlarida ham dolzarb mavzulardan bo‘lib,
ularning o‘zgarish dinamikasi, funksional imkoniyatlari va texnologik
rivojlanishdagi o‘rni bo‘yicha tahlillar davom etmoqda 12
.
12
Qo‘chqorov N. O‘zbek tilida fe’l kategoriyasi va uning grammatik shakllari. – Toshkent: Universitet, 2018
31

Xulosa. Fe’l nisbatlari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
ular o‘zbek tilining grammatik tizimida muhim rol o‘ynaydi va nutqning aniqligi,
ifodaliligi hamda uslubiy boyligini ta’minlaydi. Oybek asarlarining tahlili
natijasida muallifning fe’l nisbatlaridan samarali foydalanishi uning badiiy uslubini
kuchaytirish, qahramon xarakterini ochish va tarixiy voqealarni haqqoniy
yoritishda muhim vosita ekanligi aniqlandi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki,
Oybek asarlarida o‘zlik va orttirma nisbatlar eng ko‘p ishlatilgan bo‘lib, ular
qahramonlarning ichki kechinmalari va voqealar dinamikasini jonlantirishga
xizmat qiladi. Majhul nisbat esa tarixiy voqealarni kengroq ifodalash, ob’ektivlikni
ta’minlash va dramatik ta’sirni kuchaytirishda qo‘llangan. Orttirma nisbat
muallifning badiiy tasvir uslubida voqealar rivojini ifodalashga hamda
qahramonlararo munosabatlarni ochib berishga xizmat qilgan. Zamonaviy o‘zbek
tilshunosligida fe’l nisbatlari bo‘yicha tadqiqotlar davom etmoqda. Ularning
sintaktik va semantik jihatlari, boshqa tillar bilan qiyosiy tahlili hamda badiiy
nutqda tutgan o‘rni chuqur o‘rganilmoqda. Ayniqsa, turkiy tillar bilan qiyosiy
tadqiqotlar fe’l nisbatlarining o‘ziga xosliklarini va rivojlanish tendensiyalarini
aniqlashga yordam bermoqda.
Umuman olganda, Oybek asarlari misolida o‘rganilgan fe’l nisbatlari
ularning badiiy nutqni jonlantirishdagi, xarakterlar ruhiy holatini ochib berishdagi
va tarixiy voqealarni realizm asosida tasvirlashdagi muhim rolini ko‘rsatdi. Fe’l
nisbatlarining tadqiqi o‘zbek tili grammatikasi va stilistikasi uchun ham muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, kelajakda ularning lingvistik va adabiy tahlillari yanada
chuqurlashishi lozim.
32

XULOSA
O‘zbek tilida fe’l nisbatlari tildagi sintaktik va semantik munosabatlarni
ifodalovchi muhim grammatik vosita hisoblanadi. Oybek asarlari misolida bu
nisbatlarning badiiy nutqdagi o‘rni yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Fe’l nisbatlari
muallifning badiiy uslubini shakllantirish, qahramonlarning xarakterini chuqur
ochib berish va tasviriy vositalarni kuchaytirish kabi jihatlarda faol qo‘llanilgan.
O‘zlik nisbat qahramonlarning ichki kechinmalari, ruhiy iztiroblari va
shaxsiy his-tuyg‘ularining tabiiy tasvirini berishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Masalan, “Navoiy” romanida Alisher Navoiyning ichki monologlari va o‘z-o‘zi
bilan kechgan fikrlari aynan o‘zlik nisbat orqali jonlantiriladi. Bu nisbat roman
qahramonlarining ruhiy olamiga kirib borish, ularning tafakkur jarayonlarini tabiiy
ko‘rsatish imkonini beradi.
Majhul nisbat Oybek asarlarida obyektivlik va tarixiy voqealarning keng
ommaga taalluqli ekanligini ifodalash uchun ishlatiladi. “Qutlug‘ qon” romanida
ijtimoiy-siyosiy voqealar va xalq hayotidagi tub o‘zgarishlarni tasvirlashda majhul
nisbat vositasida gap qurilishlari uchraydi. Bu usul muallifning voqelikka nisbatan
neytral pozitsiyada turishini ta’minlaydi va matnga tarixiylik ruhini olib kiradi.
Orttirma nisbat Oybek badiiy uslubida dramatik tasvir kuchini oshirish
uchun qo‘llaniladi. Ushbu nisbat qahramonlarning boshqalarga ta’siri, buyruq
berish, majbur qilish yoki qandaydir hodisalarni boshqalar orqali amalga oshirish
holatlarida ishlatilgan. Ayniqsa, tarixiy voqealar tasvirlangan joylarda
33

hukmdorlarning farmonlari yoki muayyan shaxslarning jamiyatga ta’siri orttirma
nisbat orqali ifodalangan.
Fe’l nisbatlarining badiiy nutqni jonlantirishdagi o‘rni ham e’tiborga molik.
Oybek o‘z asarlarida pleonazm holatlariga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilgan
bo‘lsa-da, ba’zan fe’l nisbatlarining ortiqcha qo‘llanilishi orqali badiiy
ta’sirchanlikni oshirishga erishgan. Masalan, tarixiy voqealarni bayon qilishda yoki
qahramonlar o‘rtasidagi ziddiyatni kuchaytirishda fe’l nisbatlari bir-birini
takrorlashiga qaramay, muayyan tasviriy maqsadga xizmat qilgan.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, Oybek asarlarida eng ko‘p ishlatilgan
fe’l nisbatlari o‘zlik, majhul va orttirma nisbatlardir. O‘zbek tilining zamonaviy
rivojlanishida ham fe’l nisbatlari badiiy, ilmiy va rasmiy uslublarda o‘z o‘rniga ega
bo‘lib, tilshunoslikda ularni chuqurroq tadqiq qilish dolzarb masalalardan biri
bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, fe’l nisbatlarining stilistik imkoniyatlarini aniqlash va
ularning nutqdagi ta’sirini o‘rganish hozirgi tilshunoslikda muhim yo‘nalishlardan
biridir.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullayeva Z. O‘zbek tilida fe’l yasalishi va uning strukturasi . –
Toshkent, 2013 【 140 】 .
2. Abduazizov A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili . – Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
3. Asqarova M. O‘zbek tilida so‘z yasalishi va grammatik kategoriyalar . –
Toshkent: Fan, 2005.
4. Boboyev M. O‘zbek tili grammatikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2010.
5. G‘ofurov U. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining sintaksisi . – Toshkent: Fan,
2008.
6. Jo‘rayev M. Tilshunoslik asoslari . – Toshkent: Universitet, 2014.
7. Madrahimov A. O‘zbek tili grammatikasi va stilistikasi . – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2011.
8. Mahmudov N., Usmonov S. Hozirgi o‘zbek adabiy tili . – Toshkent: Fan,
2005.
9. Mengliyev B. Fe’l kategoriyasi va uning sintaktik xususiyatlari . –
Toshkent, 2017.
10. Mirtojiyev M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili: morfologiya va sintaksis . –
Toshkent, 2012.
11. Nurmonov A. O‘zbek tili nazariy grammatikasi . – Toshkent: Fan, 2015.
35

12. Qo‘chqorov N. O‘zbek tilida fe’l kategoriyasi va uning grammatik
shakllari . – Toshkent: Universitet, 2018.
13. Qurbonova M. Hozirgi o‘zbek tili . – Toshkent: Universitet, 2019 【 141 】 .
14. Rajabov R. O‘zbek tilida fe’l kategoriyasi va uning sintaksisdagi o‘rni . –
Toshkent: Fan, 2014.
15. Raupova L. Hozirgi o‘zbek tilshunosligi masalalari . – Toshkent:
Universitet, 2016.
16. Sayfullayeva R. O‘zbek tilida fe’l nisbatlari va ularning stilistik
xususiyatlari . – Toshkent: Fan, 2019.
17. Sobirov A. O‘zbek tilida majhul nisbat va uning stilistik vazifasi . –
Toshkent: Universitet, 2018.
18. To‘xtasinov H. O‘zbek tilining grammatik qurilishi . – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2017.
19. Usmonov S. O‘zbek tilida fe’l turlari va ularning funksional xususiyatlari .
– Toshkent: Universitet, 2020.
20. Yo‘ldosheva D. O‘zbek tili grammatikasi: shakl va ma’no uyg‘unligi . –
Toshkent: Fan, 2016.
36

Купить