Oʻzbek tilining davlat tili sifatida qabul qilinishi - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	49.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Апрель 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Husan

Дата регистрации 26 Февраль 2024

0 Продаж

Oʻzbek tilining davlat tili sifatida qabul qilinishi

Купить

MUNDARIJA
Kirish.............................................................................................................................3
I Bob. O zbek tilining davlat tili sifatidaʻ
maqomi......................................................5
1.1. O zbek tilining davlat tili sifatida qabul qilinishining tarixiy
ʻ
asoslari.....................5
1.2. O zbek tilining huquqiy maqomi va uning jamiyatdagi
ʻ
o rni................................13
ʻ
II Bob. O zbek tilining rivojlanishi va jamiyatda
ʻ
qo llanilishi...............................18
ʻ
2.1. O zbek tilining ilm-fan, ta’lim va madaniyatdagi
ʻ
roli...........................................18
2.2. O zbek adabiy tilining taraqqiyot
ʻ
bosqichlari.......................................................24
Xulosa..........................................................................................................................30
Foydalanilgan
adabiyotlar............................................................................................32
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Har bir millatning o ziga xos tili, madaniyati va tarixiʻ
mavjud bo lib, til uning eng muhim belgisidir. O zbek tili xalqimizning ma’naviy
ʻ ʻ
boyligi, madaniy merosi va milliy o ziga xosligining ajralmas qismidir. Til orqali
ʻ
xalq o zining tafakkuri, dunyoqarashi va milliy qadriyatlarini avloddan-avlodga
ʻ
yetkazib keladi. Shu sababli, O zbekistonda o zbek tilining davlat tili sifatida e’tirof
ʻ ʻ
etilishi tarixiy ahamiyatga ega bo lib, milliy mustaqillik yo lida muhim qadam bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
1989-yil 21-oktabrda «Davlat tili to g risida»gi Qonunning qabul qilinishi
ʻ ʻ
o zbek tilining huquqiy maqomini mustahkamlash, davlat boshqaruvi va jamiyat
ʻ
hayotida uning yetakchi o rinni egallashiga xizmat qildi. Ushbu qonun mamlakat
ʻ
taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etib, tilning rasmiy maqomini belgilash bilan
birga, uning jamiyat hayotining barcha jabhalarida qo llanilishini ta’minlashga zamin
ʻ
yaratdi. Mustaqillik yillarida bu borada keng ko lamli islohotlar amalga oshirildi,
ʻ
tilimizning qo llanilish doirasi kengaydi, rasmiy ish yuritish va ta’lim tizimida davlat
ʻ
tilining o rni mustahkamlandi.
ʻ
O zbek tilining davlat tili sifatida maqom olishi jamiyatning turli sohalarida
ʻ
katta o zgarishlarni amalga oshirishni talab qildi. Ta’lim sohasida davlat tili asosida
ʻ
darsliklar yaratilib, ilmiy adabiyotlar tilimizda chop etila boshlandi. Rasmiy ish
yuritish va hujjatlar yuritishning davlat tiliga o tkazilishi til taraqqiyotida muhim
ʻ
qadam bo ldi. Shuningdek, ommaviy axborot vositalari, badiiy va ilmiy nashrlarning
ʻ
o zbek tilida olib borilishi uning nufuzi va qo llanilish doirasini kengaytirishda
ʻ ʻ
muhim rol o ynadi.
ʻ
2

Bugungi kunda o zbek tilining nufuzi tobora oshib, xalqaro maydonda hamʻ
e’tirof etilmoqda. Uning boy lug at zahirasi, ifoda imkoniyatlari va ilmiy-texnikaviy
ʻ
sohalarda qo llanishi tilimizning yanada rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Davlat
ʻ
tilini rivojlantirish va uning xalq orasida keng qo llanilishini ta’minlash maqsadida
ʻ
turli dasturlar, loyihalar va qonuniy hujjatlar ishlab chiqilgan. Shunday ekan, o zbek
ʻ
tilini sevish, uni rivojlantirish va kelajak avlodlarga yetkazish har bir fuqaroning
burchidir.
Kurs ishining maqsadi
Kurs ishining maqsadi o zbek tilining davlat tili sifatida qabul qilinishi,
ʻ
rivojlanishi va jamiyatdagi ahamiyatini o rganishdan iborat. Shuningdek, til
ʻ
siyosatining jamiyat hayotidagi roli va o zgarishlarga ta’sirini tahlil qilish.
ʻ
Kurs ishining predmeti
Kurs ishining predmeti o zbek tilining davlat tili sifatida maqomi, uning
ʻ
jamiyatda qo llanilishining huquqiy va ijtimoiy jihatlari, shuningdek, til siyosatining
ʻ
rivojlanish tendensiyalaridir.
Kurs ishining obyekti
Kurs ishining obyekti O zbekiston Respublikasidagi o zbek tili siyosati, tilni
ʻ ʻ
rivojlantirishga doir qonuniy hujjatlar va dasturlar, shuningdek, o zbek tilining ilm-
ʻ
fan, ta’lim va madaniyatdagi o rni.
ʻ
Kurs ishining vazifalari
1. O zbek tilining davlat tili sifatida e’tirof etilishining tarixiy va huquqiy
ʻ
asoslarini o rganish.
ʻ
2. O zbek tilining jamiyatdagi o rnini tahlil qilish.
ʻ ʻ
3. Til siyosatining takomillashuvi va rivojlanishiga qaratilgan islohotlarni
o rganish.
ʻ
4. O zbek tilining xalqaro maydondagi nufuzini oshirish yo llarini ko rsatish.
ʻ ʻ ʻ
5. O zbek tilini rivojlantirish va keng qo llanilishini ta’minlash bo yicha amaliy
ʻ ʻ ʻ
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to rtta reja, xulosa,
ʻ
foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat.
3

I Bob. O zbek tilining davlat tili sifatida maqomi ʻ
1.1. O zbek tilining davlat tili sifatida qabul qilinishining tarixiy asoslari
ʻ
1989-yil 21-oktabrda “Davlat tili haqida”gi O zbеkiston Rеspublikasi Qonuni,
ʻ
1993-yil 2-sеntabrda “Lotin yozuviga asoslangan o zbеk alifbosini joriy etish
ʻ
to g risida”gi Qonuni qabul qilindi. O tgan shu davrda ona tilimizning yanada
ʻ ʻ ʻ
sayqallanishi, badiiyligi, tarixiyligi va dunyo miqyosida ahamiyati hamda nufuzini
oshirishga qaratilgan qator madaniy, ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy ijo, izlanishlar,
ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Har yili 21-oktabr kuni mamlakatimizda til bayrami sifatida kеng nishonlanishi
an’anaga aylanib qolgan. Chunki, mamlakatimizda ona tilimizni yanada rivojlantirish
va takomillashtirish, uning milliy ruhini oshirish, madaniyat va san’atni yuksak
pog onalarga ko tarish, shuningdеk, lotin yozuviga asoslangan o zbеk alifbosini joriy
ʻ ʻ ʻ
etish sohasida qabul qilingan Davlat dasturi ijrosini ta’minlashdеk, ustuvor
yo nalishdagi vazifalarni bajarish tom ma’noda kundalik hayotimizga tobora singib
ʻ
bormoqda. O zbеkiston Rеspublikasining 2004-yil 30-aprеldagi «O zbеkiston
ʻ ʻ
Rеspublikasining ayrim qonun hujjatlariga o zgartirishlar va qo shimchalar kiritish
ʻ ʻ
to g risida»gi 621-II son Qonuni asosida mazkur qonunning ijro muddati 2005-yil 1-
ʻ ʻ
sеntabrdan 2010-yil 1-sеntabrgacha uzaytirilgan.
O zbеkiston aloqa va axborotlashtirish agеntligi va uning tizimidagi
ʻ
4

aksiyadorlik kompaniyalari, jamiyatlar, korxona, tashkilot va muassasalar
ta’sischiligida tashkil etilgan «Aloqa va axborotlashtirish sohasi tarixi va mеrosi
jamoat fondi» faoliyatida ham yuqorida ko rsatilgan qonunlarning ijrosini ta’minlashʻ
yuzasidan qator ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakatimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan tub islohotlarning
markazida iqtisodiy islohotlar bilan bir qatorda ma’naviyma’rifiy, ijtimoiy-siyosiy va
huquqiy islohotlar turganligi o z samarasini bеrmoqda. Ayniqsa, mamlakatimizning
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining tobora
shakllanishida, inson tafakkurining o zgarishida fan, ta’lim, madaniyat, ma’naviyat
ʻ
va ma’rifat, shuningdеk, o zbеk tili va til madaniyatining rivojlanishi xalqimizning
ʻ
avloddan-avlodga o tib kеlayotgan tarixiy urf-odatlari, udumlari, an’analari, tartib-
ʻ
qoidalar, turmush tarzi va azaliy qadriyatlarining asosiy mеzoni sifatida namoyon
bo lib kеlmoqda.
ʻ
1989-yil 21-oktabr kuni O zbеkiston Rеspublikasi Oliy Kеngashi sеssiyasining
ʻ
muhokamasidan so ng o zbеk tili davlat tili dеb e’lon qilindi va bu tarixiy hodisa
ʻ ʻ
mustaqillikdan ikki yil oldin ro y bеrdi. Bu ulug maqsadga erishish va tarixiy
ʻ ʻ
voqеlikning ro yobga chiqarilishida muhtaram Prеzidеntimiz Islom Karimov bеvosita
ʻ
rahbarlik qilganlar.
1992-yil 7-dеkabrda O zbеkiston Rеspublikasi Oliy Kеngashi sеssiyasida qabul
ʻ
qilingan O zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida o zbеk tili davlat
ʻ ʻ
tili maqomiga ega ekanligi mustahkamlab qo yildi. Yurtboshimiz aytganlaridеk,
ʻ
«Shu tariqa o zbеk tili mustaqil davlatimizning bayrog i, gеrbi, madhiyasi,
ʻ ʻ
Konstitutsiyasi qatorida turadigan qonun yo li bilan himoya qilinadigan muqaddas
ʻ
timsollardan biriga aylandi».
Mustaqillik-yillarida o zbеk tilining jamiyatimizning barcha sohalarida kеng
ʻ
qo llanilayotganligi, xalqaro miqyosda kompyutеr va intеrnеtda foydalanilayotgani
ʻ
ham ijodiyot va idoraviy ish yuritishda o z samarasini bеrib kеlmoqda. O zbеk tili
ʻ ʻ
xalqaro miqyosda kеng va faol muloqot vositasiga aylanib, uning xorijiy davlatlar
rahbarlari bilan olib borilayotgan muzokara va uchrashuvlarda, yuksak darajadagi
rasmiy tadbirlarda qo llanilayotganligi barchamizda g ururiftixor tuyg usini
ʻ ʻ ʻ
5

uyg otishini davlatimiz rahbari Islom Karimov o zining «Yuksak ma’naviyat —ʻ ʻ
yеngilmas kuch» nomli asarida alohida ta’kidlab o tganlar.
ʻ 1
Prеzidеntimiz Islom Karimovning ushbu asarida: «…o zlikni anglash, milliy
ʻ
ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog liqlik til orqali
ʻ ʻ
namoyon bo ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga til orqali, ona allasi, ona
ʻ
tilining bеtakror jozibasi bilan singadi. Ona tili — bu millatning ruhidir» — deya
ta’kidlab o tilgan.
ʻ
Tilshunos olimlarning fikriga ko ra, turkiy tillar eramizning IV asrida uch
ʻ
guruhga bo lingan hamda qarluq, qipchoq, o g uz guruhlari vujudga kеlgan. Bular
ʻ ʻ ʻ
orasida eng qadimgi yozuv tili qarluq guruhi zaminida shakllangan azaliy o zbеk
ʻ
tilidir. Tarixda eng ko p adabiy va ilmiy asarlar ham shu tilda ijod qilingan. Lutfiy,
ʻ
Sakkokiy, Navoiy, Bobur singari so z ustalari ijodi bilan bu til yanada sayqallangan
ʻ
va rivojlangan.
Taniqli rus tarixchisi A.P.Grigoryеv shunday dеb yozgan: «O sha paytda (XIII-
ʻ
XIV asrlar) Oltin O rdada so zlashuv va yozuv tili sifatida qipchoq lahjasi
ʻ ʻ
qo llanilgan bo lsada, rasmiy yozishmalar va adabiy matnlarda Chig atoy lahjasi,
ʻ ʻ ʻ
ya’ni eski o zbеk tili qo llanilgan».
ʻ ʻ
Ma’rifatparvar va zabardast adibimiz Abdulla Avloniy: «Har bir millatning
dunyoda borligini ko rsatadurgan oynai hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni
ʻ
yo qotmak millatning ruhini yo qotmakdur»- degan aniq va tеran fikrlarni bayon
ʻ ʻ
etganda naqadar haq edi.
Abdulla Avloniyning ona tili va adabiyotni buzish, boshqa tillar bilan
aralashtirib, mazmun-mohiyatini o zgartirish, pirovard natijada, bir tilning boshqa
ʻ
tildan ustun turishiga, tilning ruhiyatini buzishga qaratilgan har qanday urinish va zid
harakatlarga qarshi chiqqanligi quyidagi purma’no so zlarida yaqqol isbotlanadi.
ʻ
«Zig ir yog i solub, moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini
ʻ ʻ
buzadir. Bobolarimizga еtishg on va yaragan muqaddas til, adabiyot bizga hеch
ʻ
kamlik qilmas. Dunyoning lazzati sodiq do stlar ila suhbat qilmoqdan iborat».
ʻ
Mustaqillik sharofati bilan 1993-yil 2-sеntabrda «Lotin yozuviga asoslangan
o zbеk alifbosini joriy etish to g risida»gi O zbеkiston Rеspublikasi Qonuni qabul
ʻ ʻ ʻ ʻ
1
Mahmudov, F. O zbek tili va uning siyosiy rolini tahlil qilish. Tashkent: O zbekiston davlat nashriyoti, 2020.
ʻ ʻ
6

qilindi. Bu huquqiy tadbir, o zbеk tilining xalqaro doirasidagi obro -e’tibori vaʻ ʻ
nufuzini yuksaltirish, Vatanimizning jahon kommunikatsiya tizimiga bog lanishini
ʻ
ta’minlash, chеt tillar va axborot tеxnologiyalarini puxta egallash uchun qulay
sharoitlar yaratib bеrdi.
Hozirgi kunda yurtimizda maktablarda, litsеy va kollеjlarda, oliy va o rta
ʻ
maxsus ta’lim muassasalarida, ya’ni ta’limning barcha bosqichlarida lotin yozuviga
asoslangan o zbеk alifbosi qo llanilmoqda. Endilikda bu yozuvda darsliklar, o quv
ʻ ʻ ʻ
qo llanmalari, gazеta-jurnallar, rеklama va e’lonlar nashr etilmoqda. Shu bilan birga,
ʻ
mamlakatimiz aholisining ko pmillatli ekani e’tiborga olinib, ayrim milliy guruhlar
ʻ
tilida kirill yozuvi qo llanishi uchun imkoniyat yaratildi va bu hozir erkin ravishda
ʻ
amalga oshirilmoqda.
Ushbu "O zbek tili va uning davlat tili sifatidagi ahamiyat" nomli maqolada men
ʻ
o zbek tili haqida va uning davlat tili sifatidagi ahamiyatini yoritib berdim. Shu
ʻ
jumladan, o zbek tili va madaniyati jahon sivilizatsiyasida yanada ravnaq topib ,
ʻ
uning purma’noligi , jozibadorligi , talaffuzi ohangli musiqaday jarangdorligi bilan
jahon ahlini o ziga rom qila oladigan xalqaro til darajasida ko tariladi va dunyo
ʻ ʻ
xalqlari bu tilni sevib o rganib , samimiy hurmat qiladilar . Kalit so zlar: lug at, krill,
ʻ ʻ ʻ
lotin, imlo, qo shma so z, yozuv. Ikki yoki undan ortiq mustaqil ma'no bildiruvchi
ʻ ʻ
asos, morfemalardan iborat so zlar qo shma so zlar deyiladi. Mustaqillik yillarida
ʻ ʻ ʻ
mamlakatimizda o zbek adabiy tilini rivojlantirish masalalari ga alohida e’tibor
ʻ
qaratilmoqda . Buning natijasida o zbek tili davlat tili , davlat ramzi , milliy
ʻ
madaniyat va ma’naviyatni ifodalovchi hamda ularni kelajak avlod ga yetkazuvchi
muhim muloqot vositasi darajasiga ko tarildi .
ʻ
O zbek tilining xalqaro miqyosdagi nufuzi oshib , faol muloqot vositasiga
ʻ
aylanib bormoqda . Turli dar ajadagi rasmiy uchrashuvlar , muzokaralarda tilimiz
keng qo llanilayotgani , xorijdagi ko plab universitetlar , ilmiy muassasalarda o zbek
ʻ ʻ ʻ
tili markazlari tashkil etilib , ularda ona tilimizni o rganishga qiziquvchilar safi
ʻ
tobora orti b bormoqda O zbekistonda nafaqat o zbek tili , balki boshqa millat va
ʻ ʻ
elatlarning tillari , urf – odatlari hurmat qilinishi milliy qonunchiligimizda aks etgan .
Uning amaliy isbotini O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4 – moddasidagi
ʻ
7

quyidagi norma misolida ko rish mumkin : “ O zbekiston Respublikasini ng davlatʻ ʻ
tili o zbek tilidir . O zbekiston Respublikasi o z hududida istiqomat qiluvchi barcha
ʻ ʻ ʻ
millat va elatlarning tillari , urf – odatlari va an’analari hurmat qilinishi ta’minlayd,
ularning rivojlanishi uchun sharoit ya ratadi ” . O zbekiston aloqa va
ʻ
axborotlashtirish agentligi va uning tizimidagi aksiyadorlik komp aniyalari ,
jamiyatlar , korxona , tashkilot va muassasalar ta’sischiligida tashkil etilgan “ Aloqa
va axborotlashtirish sohasi tarixi va merosi jamoat fondi ” faoliyatida ham yuq orida
ko rsatilgan qonunlarning ijrosini ta’minlash yuzasidan qator ijobiy ishlar amalg a
ʻ
oshirilmoqda .
Mamlakatimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan tub islohatlarnin g
markazidaiqtisodiy islohatlar bilan bir qatorda ma’naviy – ma’rifiy , ijtimoiy –
siyosiy va huquqiy islohotlar turganligi o z samarisini bermoqda . Ayniqsa ,mamlakat
ʻ
imizning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishida , bozor iqtisodiyoti munosabatlarining
tobora shakllanishida , i nson tafakkurining o zgarishida fan , ta’lim , madaniyat ,
ʻ
ma’naviyat va ma’rifat , shuni ngdek , o zbek tili va til madaniyatining rivojlanishi
ʻ
xalqimizning avloddan – avlodga o tib kelayotgan tarixiy urf – odatlari , udumlari,
ʻ
an’analari , tartib – qoidalar , turmush tarzi va azaliy qadriyatlarning asosiy mezoni
sifatida namoyon bo li b kelmoqda .Ishonchimiz komilki , o zbek tili va madaniyati
ʻ ʻ
jahon sivilizatsiyasida yan ada ravnaq topib , uning purma’noligi , jozibadorligi ,
talaffuzi ohangli musiqaday jara ngdorligi bilan jahon ahlini o ziga rom qila oladigan
ʻ
xalqaro til darajasida ko tariladi v a dunyo xalqlari bu tilni sevib o rganib , samimiy
ʻ ʻ
hurmt qiladilar . Ma lumki, o tmishda o zbek tilining maqomi turlicha bo lgan. Ish
ʼ ʼ ʼ ʼ
yuritishda Husayn Boyqaro davrida (XV asrning ikkinchi yarmi – XVI asrning boshi)
kamroq, amirliklar davrida ko proq qo llangan. Sobiq ittifoq davrida, aniqrog i, 1918
ʼ ʼ ʼ
yilda go yo tillar tengligi ta minlangan – Turkiston АSSRning davlat tili deb turkiy
ʼ ʼ
(o zbek) til e lon qilingan. 1922 yilda imzolangan ittifoq shartnomasida til masalalari
ʼ ʼ
alohida modda sifatida qayd etilmagan.
Uning 17-moddasida yuridik aktlar ittifoqdosh respublikalarning ko pchilik
ʼ
aholisi tillarida e lon qilinishi ko rsatilgan, xolos. Bu SSSRning 1924 yilda qabul
ʼ ʼ
qilingan Konstitutsiyasining davlat gerbiga bag ishlangan moddasida ham ifodasini
ʼ
8

topgan. 1936 yilda qabul qilingan Konstitutsiyada ilk marta «ittifoqdosh respublika
yoki avtonom oblastь tili» atamasi qo llangan. SSSRning 1977 yilda e lon qilinganʼ ʼ
Konstitutsiyasida esa mazkur atama bilan birga «avtonom okrug tili», «mazkur hudud
ko pchilik aholisi tili» atamalari ham ishlatilgan. Mazkur Konstitutsiya 1924 yilda
ʼ
e lon qilingan SSSR Konstitutsiyasining yuridik aktlar ittifoqdosh respublikalar tilida
ʼ
yozilishi mumkinligi haqidagi moddani qayta tikladi va bu 1978 yilda qabul qilingan
ittifoqdosh respublikalar konstitutsiyalarida ham o z ifodasini topgan Kuzatishlar
ʼ
o sha davr til siyosati ikki ob ektiv sababga ko ra yetarli samara bermaganini
ʼ ʼ ʼ
ko rsatadi. Birinchisi ko plab milliy respublikalarda savodxonlikning pastligi bo lsa,
ʼ ʼ ʼ
keyingisi millatlararo muomala vazifasini bajara oladigan umumdavlat tiliga bo lgan
ʼ
ehtiyojdir. Shu bois ham dastlabki paytlarda milliy til bilan birga rus tilini qo llash
ʼ
talab qilingan bo lsa, keyinchalik «millatlararo muomala tili» degan qiyofasiz atama
ʼ
o ylab topildi va bu konstitutsiyada ham rasmiylashtirildi. Bu holat boshqird olimi R.
ʼ
Kuzeevning kitobida xolis ifodalangan. Unga ko ra, bu davr akkulьturatsiya, ya ni
ʼ ʼ
xalqlar milliy qiyofasining sezilarli yo qolishi, hayot tarzini hozirgi rus madaniyati
ʼ
qoliplariga solish davri bo ldi.Davlat tili bilan bog liq muammolardan biri yozuv
ʼ ʼ
shakli (alifbo)ni tanlashdir. Tadqiqotchilar bu muammoning 4 jihatini qayd etadilar:
lisoniy, iqtisodiy, ruhiy, siyosiy-madaniy jihatlar.Lisoniy jihat u yoki bu yozuvning
qulayligiga asoslanadi. Masalan, 1920-yillarda olimlar kirill, lotin yozuvlaridan qaysi
birini tanlash ustida bahslashgan bo lsalar, 1930-yillarda kirill alifbosining afzalligini
ʼ
asoslashga harakat qilganlar.
Bularning barchasi g ayrilingvistik manfaatlarni niqoblash uchun qilingan
ʼ
harakatlardir. Rossiyaning ko plab turkiy xalqlari hayotida ming yildan ko proq vaqt
ʼ ʼ
mobaynida asosiy yozuv vazifasini o tab kelgan, muqaddas Qur on bitilgan arab
ʼ ʼ
alifbosi turkiy tillar uchun noqulay degan bahonada dastlab lotin, keyin kirill alifbosi
bilan almashtirildi.Iqtisodiy jihat ham yozuv shaklini o zgartirish uchun o ylab
ʼ ʼ
topilgan niqob edi. Harflarning bir alifboda kamligi, ikkinchisida ko pligi real
ʼ
iqtisodiy talofatga olib kelmasligini ularning o zlari ham yaxshi bilganlar. Siyosiy-
ʼ
madaniy jihat 20-30-yillarda ustuvor sanalgan. Ko plab xalqlar uchun yangi ijtimoiy
ʼ
tuzumga o tish ayni paytda milliy-madaniy qadriyatlarning almashinishi degan
ʼ
9

ma noni ham anglatar edi. Sodir etilishi mumkin bo lgan ag dar-to ntarlarning oldiniʼ ʼ ʼ ʼ
olish uchun rus tilini lotin alifbosiga o tkazish masalasi ko rildi.
ʼ ʼ
Bugina emas: yagona sovet millatini barpo etish istiqboldagi maqsad ekan,
uning yozuvi ham bir xil bo lishi kerak degan shior o rtaga tashlangan. XX asrning
ʼ ʼ
30-yillarida SSSRda qarorlar qabul qilish «markaz» qo liga butunlay o tgandan keyin
ʼ ʼ
til siyosati zo ravonlik asosida yuritiladigan bo ldi.Biroq o sha davr siyosatidagi
ʼ ʼ ʼ
muhim narsa yozuvning o zgartirilgani emas, balki rus tilining davlat, jamiyat va
ʼ
aholi turmushining barcha jabhalariga faol tatbiq etilgani edi. Bunda VKP(b) MK va
Xalq komissarlari sovetining 1938 yil 13 martdagi «Rus tilini milliy respublika va
viloyatlar maktablarida majburiy o qitish haqida»gi qarori ayanchli rolь o ynadi.
ʼ ʼ
Oradan bir oy o tar-o tmas, shunday qarorlar ittifoqdosh respublikalarda ham qabul
ʼ ʼ
qilindi. Ma lumotlarga qaraganda, bu davrda o zbek maktablarida rus tili 3296 soat,
ʼ ʼ
o zbek tili esa atigi 560 soat hajmidagina o qitilgan.SSSRning til siyosatidagi bunday
ʼ ʼ
burilish ayrim olimlar tomonidan ma naviy-madaniy-lisoniy genotsid sifatida
ʼ
baholanganini ham ta kidlash o rinlidir.Nikita Xrushev ittifoq xalqlarining milliy
ʼ ʼ
tafovutlarini kommunizm qurish yo lidagi g ov deb bilgan va ularga barham berishga
ʼ ʼ
intilgan, eng ashaddiy rusifikator sifatida tarixda qolgan bo lsa, Leonid Brejnev
ʼ
davrida rus tilini butun aholining «ikkinchi ona tili»ga aylantirish kampaniyasi avj
olgan. Biroq o sha davrda ham sobiq ittifoq xalqlarini va ularning tillarini
ʼ
ruslashtirish kampaniyasiga qarshi e tirozlar bo lgan. Oktyabrь inqilobining birinchi
ʼ ʼ
kunlaridan baland pardalarda kuylangan tenglik «milliy tillar teng huquqliligi»,
«muloqot tilini tanlash erkinligi» kabi shiorlar bilan xaspo shlandi. Buning ustiga, rus
ʼ
tilini bilish mansab pillapoyalariga keng imkoniyat ochib bergan.Xullas, sobiq ittifoq
davrida, garchi SSSR konstitutsiyalarida rus tili hamon davlat tili deb qayd etilgan
bo lmasa-da, milliy tillar na amalda, na qonunchilikda teng huquqqa ega bo ldi.
ʼ ʼ
SSSRning 1977 yilda qabul qilingan Konstitutsiyasida ona tillarda ta lim olish
ʼ
huquqi emas, balki faqat imkoniyati kafolatlangani ushbu fikrimizning yaqqol
dalilidir.«Markaz»da o tkaziladigan ko plab tadbirlar ruslashtirish jarayonini
ʼ ʼ
tezlashtirgani shubhasiz. Аmmo bu jarayon quyidan – milliy respublikalarning
o zidan boshlangani ham ayni haqiqatdir.Аlbatta, rus tili tufayli erishilgan
ʼ
10

yutuqlardan ham ko z yumib bo lmaydi. Lekin bunga qanday yo qotish vaʼ ʼ ʼ
qirg inbarotlar tufayli erishganimizni ham unutmasligimiz kerak.
ʼ 2
Bularning barchasi rus va milliy tillardan foydalanish sohasida kuchli
ziddiyatlarga olib keldi.Bu holatlar pirovardida SSSRning milliy respublika va
viloyatlarida til bilan bog liq nizoli vaziyatlarni yuzaga keltirmasdan qolmadi. 1985
ʼ
yili Mixail Gorbachyov boshchiligida avj olgan qayta qurish davrida til siyosatiga xos
muhim xususiyatlardan biri ikkitillilikni saqlab qolish va rivojlantirish bo ldi.
ʼ
Shuning uchun XX asrning 80-yillari oxiriga kelib, ittifoqdosh respublikalarda tillar
haqida qonunlar qabul qilish jarayoni boshlanib ketdi. 1987 yilga kelib SSSRda til
siyosati faqat «markaz» qarorlari bilan belgilanadigan siyosat sifatida barham topdi:
1987 yilning may oyida Moldova, 1989 yilning 18 yanvarida Estoniya, 25 yanvarida
Litva, 5 mayida Latviya til haqida qonunlar qabul qilgan bo lsa, O zbekistonda 1989
ʼ ʼ
yilning 21 oktyabrida «Davlat tili haqida»gi Qonun qabul qilindi.Bu jarayonni 1990
yilning 6 mayida qabul qilingan «SSSR xalqlari tillari to g risida» Qonun ham
ʼ ʼ
to xtatib qololmadi. Chunki sobiq ittifoqdosh respublikalarda tillar haqida
ʼ
qonunlarning qabul qilinishi va ularda davlat tili maqomining qayd etilganligi nafaqat
milliy tillar taraqqiyotida, shuningdek, milliy davlatchilikni qayta tiklash,
mustaqillikni qo lga kiritishda yangi davr boshlanganini ko rsatdi.
ʼ ʼ 3
Xulosa, davlat tili maqomini tarixiy-huquqiy jihatdan o rganish uning
ʼ
shakllanishi, amal qilishi va takomillashishi haqida xolis xulosa chiqarish, u bilan
bog liq jarayonlarni tizimli bayon qilish imkonini beradi. Bugun «O zbekiston
ʼ ʻ
Respublikasining Davlat tili to g risida»gi qonun qabul qilinganiga 26 yil to ldi.
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida Prezident Islom Karimov tashabbusi
ʻ
va rahnamoligida davlat tiliga huquqiy maqom berish masalasi kun tartibiga qo yildi
ʻ
va 1989 yil 21 oktabr kuni «O zbekiston Respublikasining Davlat tili to g risida»gi
ʻ ʻ ʻ
alohida qonuni qabul qilindi. Har yili 21 oktabr yurtimizda o zbek tiliga davlat tili
ʻ
maqomi berilgan kun sifatida keng nishonlanadi. Bu yil ham turli jamoat
muassasalarida, maktablarda, kutubxonalarda, klinikalarda tegishlicha tadbirlar
o tkazilmoqda.Qonunga asosan eng muhim qadriyatlardan biri hisoblangan til qonun
ʻ
2
Mahmudov, F. O zbek tili va uning siyosiy rolini tahlil qilish. Tashkent: O zbekiston davlat nashriyoti, 2020.
ʻ ʻ
3
Kamilov, I. O zbek tili: Hozirgi holat va istiqbollar. Tashkent: Bilim nashriyoti, 2021.
ʻ
11

darajasida huquqiy asosga ega bo ldi. Bu qonun bilan o zbek millatiningʻ ʻ
ma'naviyatini, ruhiyatini, qadrini ko rsatadigan muhim omil, ya'ni tilning maqomi
ʻ
huquqiy mustahkamlandi. Mazkur huquqiy asos orqali yangi shakllanayotgan
davlatning, hukumatning, uning yangi rahbarining elga, yurtga nisbatan e'tibori,
ehtiromi namoyon etildi.Til har bir millatning ulkan boyligi, benazir qadriyati va
bebaho mulki hisoblanadi. Har bir xalq, har bir elat, o zi hurmat va ehtirom qiladigan
ʻ
tilga ega.
Tilda ana shu tilning ijodkori bo lgan xalq, elatning tarixi va madaniyati aks
ʻ
etadi. Ayni zamonda, til ijtimoiy taraqqiyotda ulug vor ahamiyat kasb etadi. Til – har
ʻ
bir millat o zligining ajralmas belgisidir.O zbek tili – O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
aholisining mutlaq ko pchiligi bo lmish o zbek xalqining ona tilidir. U O zbekiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
birligi va yaxlitligi, jamiyat jipsligining muhim omili hisoblanadi. O zbek xalqining,
ʻ
uning milliy madaniyati va o ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo lmish o zbek
ʻ ʻ ʻ
tilining har tomonlama rivojlanishini ta'minlash, mazkur tilning davlat tili
maqomidek salohiyatini izchil va to liq ro yobga chiqarish muhim
ʻ ʻ
vazifadir.Mustaqillik yillarida mamlakatimizda o zbek adabiy tilini rivojlantirish
ʻ
masalalariga alohida e'tibor qaratilmoqda. Buning natijasida o zbek tili davlat tili,
ʻ
davlat ramzi, milliy madaniyat va ma'naviyatni ifodalovchi hamda ularni kelajak
avlodga yetkazuvchi muhim muloqot vositasi darajasiga ko tarildi. O zbek tilining
ʻ ʻ
xalqaro miqyosdagi nufuzi oshib, faol muloqot vositasiga aylanib bormoqda. Turli
darajadagi rasmiy uchrashuvlar, muzokaralarda tilimiz keng qo llanilayotgani,
ʻ
xorijdagi ko plab universitetlar, ilmiy muassasalarda o zbek tili markazlari tashkil
ʻ ʻ
etilib, ularda ona tilimizni o rganishga qiziquvchilar safi tobora ortib
ʻ
bormoqda.O zbekistonda nafaqat o zbek tili, balki boshqa millat va elatlarning tillari,
ʻ ʻ
urf-odatlari hurmat qilinishi milliy qonunchiligimizda aks etgan.
Uning amaliy isbotini O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-
ʻ
moddasidagi quyidagi norma misolida ko rish mumkin: «O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasining davlat tili o zbek tilidir. O zbekiston Respublikasi o z hududida
ʻ ʻ ʻ
istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an'analari hurmat
qilinishini ta'minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi». «O zbekiston
ʻ
12

Respublikasining Davlat tili to g risida»gi qonunning 7- moddasida qayd etilishicha,ʻ ʻ
davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o zbek adabiy tilining amaldagi ilmiy
ʻ
qoidalari va normalariga rioya etiladi. Davlat o zbek tilining boyitilishi va
ʻ
takomillashtirilishini ta'minlaydi, shu jumladan, unga hamma e'tirof qilgan ilmiy-
texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish hisobiga ta'minlaydi. 4
Bu orqali davlat o zbek tilini asrash, boyitish va rivojlantirishda mas'ullikni o z
ʻ ʻ
zimmasiga olgan. Shu asosda yurtimizda o zbek tilining boyitish va
ʻ
takomillashtirishga doir ko plab ilmiy izlanishlar, loyihalar olib borilmoqda, turli
ʻ
sohalarga oid lug atlar, ilmiy risolalar muntazam nashr etilmoqda. Ayni paytda
ʻ
mamlakatimizdagi barcha nashriyot matbaa-ijodiy uylari tomonidan ona tilimizning
jozibasini bor bo y-basti bilan namoyon etishga doir nashrlar chop etilib, kitobxonlar
ʻ
e'tiboriga havola etilayotganini alohida qayd etish lozim.Shuningdek, yuqoridagi
Qonunning 8-moddasida O zbekiston Respublikasining qonunlari, davlat hokimiyati
ʻ
va boshqaruv organlarining boshqa hujjatlari davlat tilida qabul qilinishi va e'lon
qilinishi belgilangan. Mazkur norma «Qonunlar loyihalarini tayyorlash va
O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish tartibi
ʻ
to g risida»gi Qonun 26-moddasining to rtinchi qismida yanada aniqlashtirilgan.
ʻ ʻ ʻ
Unga asosan, «qonun loyihasi va unga ilova qilinadigan hujjatlar qonunchilik
tashabbusi huquqi sub'yektlari tomonidan Qonunchilik palatasiga davlat tilida
kiritiladi». Ushbu normalarning ijrosi amalda ta'minlanayotganini hozirgi kunda
Qonunchilik palatasiga kirtitilayotgan qonun loyihalari misolida yoki Oliy Majlisda
qabul qilinayotgan qonunlar o zbek tilida qizg in muhokama etilayotganligida ko rish
ʻ ʻ ʻ
mumkin.
4
Kamilov, I. O zbek tili: Hozirgi holat va istiqbollar. Tashkent: Bilim nashriyoti, 2021.
ʻ
13

1.2. O zbek tilining huquqiy maqomi va uning jamiyatdagi o rniʻ ʻ
O zbekistonda sho rolar hukmronligi paytida Davlat tili haqida umuman
ʻ ʻ
gapirish ham mumkin bo lmagan, aksincha o zbek tilining ijtimoiy hayotda
ʻ ʻ
qo llanilishi tobora cheklanib qolgandi. Jamiyatni qayta qurish ma naviy poklanishni
ʻ ʼ
boshlab berdi. Uning natijasi o laroq "O zbekiston Respublikasining davlat tili
ʻ ʻ
haqida"gi qonun qabul qilindi (1989-yil 21 okt.). Bu qonun o zbek xalqi milliy
ʻ
ongining rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy
merosning tiklanishida muhim rol o ynadi. Mazkur qonun qoidalari O zbekiston
ʻ ʻ
Konstitutsiyasida mustahkamlab qo yildi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga binoan
ʻ
O zbekistonda Davlat tili— o zbek tilidir. Qoraqalpog istonda bunday maqom
ʻ ʻ ʻ
qoraqalpoq tiliga ham berilgan. Mamlakatda yuz berayotgan real jarayonlar va
14

imkoniyatlarni hisobga olib, lotin yozuviga asoslangan o zbek alifbosini uzil-kesilʻ
joriy etishni bosqichma bosqich amalga oshirib borish vazifasi til islohoti bilan
bog liq masalalarga zarur tuzatishlar kiritish ehtiyojini tug dirdi, respublika hali sobiq
ʻ ʻ
Ittifoq tarkibida bo lgan va madaniy-ma naviy sohada o ziga xoslikni
ʻ ʼ ʻ
mustahkamlashga intilgan bir sharoitda qabul qilingan Davlat tili haqidagi qonunning
ko pgina moddalariga o zgartirishlar va qo shimchalar kiritishni taqozo etdi. Natijada
ʻ ʻ ʻ
1995-yil 22 dek.da O zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi qonuni yangi
ʻ
tahrirda qabul qilindi. O zbek tilining O zbekiston Respublikasi hududida Davlat tili
ʻ ʻ
sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va b. qonunlar bilan
belgilanadi. O zbekiston Respublikasida Davlat tilini o rganish uchun barcha
ʻ ʻ
fuqarolarga shart-sharoit yaratiladi hamda millatlar va elatlarning tillariga izzat-
hurmat bilan munosabatda bo lish, ularning rivojlanishi ta minlanadi. Davlat tilini
ʻ ʼ
o qitish bepul amalga oshiriladi (4-modda). Davlat tiliga yoki boshqa tillarga
ʻ
mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning o zaro muomala,
ʻ
tarbiya va ta lim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to sqinlik
ʼ ʻ
qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo ladilar (24-modda).
ʻ
Mamlakatda demokratik, baynalmilal tamoyillarga rioya qilinib, har bir millat va
elatning erkin rivojlanishi, ularning til mustaqilligi va tengligi ta minlangan.
ʼ
Ta limtarbiya ishlari o zbek tilidan tashqari tojik, rus, qozoq, koreys, turkman, qirg iz
ʼ ʻ ʻ
tillarida ham amalga oshiriladi. 5
Milliy markazlarning faoliyati uchun yetarli
imkoniyat yaratilgan. Shaxsga millati, irqi, tili, urf-odat va an analariga qarab biror
ʼ
imtiyoz berish yoki shu vajdan huquqlarini cheklash javobgarlikka sabab bo ladi.
ʻ
Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo lgan o zbek tili xalqimiz uchun milliy
ʻ ʻ
o zlik va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma naviy boylik, mamlakatimizning
ʻ ʼ
siyosiy-ijtimoiy, ma naviy-ma rifiy taraqqiyotida g oyat muhim o rin egallab
ʼ ʼ ʻ ʻ
kelayotgan buyuk qadriyatdir.
2019-yil 21-oktyabr kuni O zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi
ʻ
Qonuni qabul qilinganiga o ttiz yil to ladi. Mazkur tarixiy hujjatga binoan o tgan
ʻ ʻ ʻ
yillar davomida ona tilimiz mustahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega bo ldi.
ʻ
Hozirgi kunda o zbek tili hayotimizning barcha jabhalarida – davlat va jamiyat
ʻ
5
Kamilov, I. O zbek tili: Hozirgi holat va istiqbollar. Tashkent: Bilim nashriyoti, 2021.
ʻ
15

boshqaruvi, davlatlararo munosabatlar, ilm-fan, ta lim-tarbiya, tibbiyot, madaniyat vaʼ
san at sohalarida faol qo llanilmoqda, xalqaro minbarlardan baralla yangramoqda.
ʼ ʻ
O zbekiston taraqqiyotining bugungi yangi bosqichi – milliy yuksalish davri
ʻ
talablaridan kelib chiqib, ona tilimizning jamiyatdagi o rni va nufuzini oshirish
ʻ
bo yicha keng ko lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, so nggi yillarda Alisher
ʻ ʻ ʻ
Navoiy nomidagi Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti universitetining tashkil
ʻ
etilgani ona tilimizning tarixiy ildizlarini chuqur o rganish, uni ilmiy asosda har
ʻ
tomonlama rivojlantirish va qo llanish doirasini kengaytirish, filolog kadrlar
ʻ
tayyorlash borasidagi ishlarni yangi pog onaga ko tardi.
ʻ ʻ
Hududlarda atoqli alloma va adiblarimiz nomlari bilan atalgan ijod
maktablarining barpo etilishi bu yo ldagi yana bir muhim qadam bo ldi.
ʻ ʻ
Vatanimiz mustaqilligining ma naviy asoslarini mustahkamlash, xalqimiz,
ʼ
avvalo yosh avlodni milliy qadriyatlarimizga muhabbat va sadoqat ruhida
tarbiyalashda o zbek tilining ahamiyati tobora ortib borayotganini hisobga olib
ʻ
hamda O zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul
ʻ
qilinganining o ttiz yilligini munosib nishonlash maqsadida:
ʻ
1. O zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi, Xalq ta limi vazirligi, Oliy va
ʻ ʼ
o rta maxsus ta lim vazirligi, O zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Jurnalistlar ijodiy
ʻ ʼ ʻ
uyushmasi, Respublika Ma naviyat va ma rifat markazi, O zbekiston yoshlar ittifoqi
ʼ ʼ ʻ
va jamoatchilik vakillarining joriy yilning oktyabr oyida O zbekiston
ʻ
Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining o ttiz yilligini
ʻ
mamlakatimizda keng nishonlash to g risidagi takliflari ma qullansin.
ʻ ʻ ʼ
2. Quyidagilar:
O zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining
ʻ
o ttiz yilligiga tayyorgarlik ko rish va uni o tkazish bo yicha tashkiliy qo mita tarkibi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
1-ilovaga;
O zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilinganining
ʻ
o ttiz yilligi munosabati bilan o tkaziladigan ommaviy ma naviy-ma rifiy chora-
ʻ ʻ ʼ ʼ
tadbirlar dasturi (keyingi o rinlarda Dastur deb ataladi) 2-ilovaga muvofiq
ʻ
tasdiqlansin. Har bir sohaning rivojlanishi va taraqqiy etishida ma’lum bir vaqt talab
16

etiladi. O zbek tiliga O zbekiston Respublikasi davlat tili maqomi berilganiga ham 30ʻ ʻ
yildan oshdi. 1989 yil 21 oktyabr «Davlat tili haqida»gi Qonun qabul qilinib, o zbek
ʻ
tiliga Davlat tili maqomi berildi.
Xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri bo lgan ona tilimiz o zining
ʻ ʻ
qonuniy maqomi va himoyasiga ega bo ldi. O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Konstitutsiyasida ham Davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab
qo yildi.
ʻ 6
Bu vaqt oralig ida ona tili mavqeining yanada mustahkamlanib, rivojlanishi
ʻ
uchun qator Qonun va qarorlar qabul qilindi. Jumladan, O zbekiston Respublikasi
ʻ
Prezidentining 2019 yil 21 oktyabrdagi “O zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi
ʻ
va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to g risida’gi Farmoni bilan O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi apparatining tarkibiy bo linmasi hisoblangan
ʻ
Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil qilindi.
Bundan ko zlangan maqsad Davlat tilini rivojlantirish, davlat tilining amal
ʻ
qilishi bilan bog liq muammolarni aniqlash va bartaraf etish bo yicha takliflar
ʻ ʻ
tayyorlash, o zbek tilining yozma matni me’yor va qoidalarini ishlab chiqishdan
ʻ
iborat.
Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 4-fevralda “Rahbar kadrlar va mas ul
ʼ
lavozimlarga tayinlanadigan shaxslarning davlat tilini bilish darajasini aniqlash va
ularga davlat tilini bilish bo yicha daraja sertifikatini berish tartibi to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori tasdiqlandi.
Qaror bilan 2021-yil 1-apreldan boshlab o zbek tili va adabiyoti bo yicha
ʻ ʻ
bilimni baholashning milliy test tizimi asosida rahbar kadrlarning davlat tilida rasmiy
ish yuritish hamda mas ul lavozimlarga tayinlanadigan shaxslar uchun davlat tilini
ʼ
bilish darajasini aniqlash va sertifikat berish tizimi joriy etildi. Bu test tizimi davlat
tilida ish yuritish sohasining yuksak rivojiga xizmat qilishi kutilmoqda.
Test sinovidan o tish talablariga kelsak, rahbar kadrlar va mas ul lavozimlarga
ʻ ʼ
tayinlanadigan shaxslar uchun test sinovidan o tish talablari bir xil.
ʻ
Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorida test sinovida yetarli ball to play
ʻ
olmagan talabgor lavozimdan ozod etilishi yoki u qayta imtihon topshirgunga qadar
6
Mahmudov, F. O zbek tili va uning siyosiy rolini tahlil qilish. Tashkent: O zbekiston davlat nashriyoti, 2020.
ʻ ʻ
17

uning ish o rni vakant bo lib turishi to g risida alohida talab belgilanmagan.ʻ ʻ ʻ ʻ
Biroq, talabgorlar test sinovidan o ta olmasa, Toshkent davlat o zbek tili va
ʻ ʻ
adabiyoti huzuridagi Davlat tilida ish yuritish asoslarini o qitish va malaka oshirish
ʻ
markazida davlat tili bo yicha malaka oshiradilar va qayta test sinovlarida ishtirok
ʻ
etadilar. 7
Maqsad esa ayon – o zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini
ʻ
yuksaltirishda yuqori natijalarga erishish. O zbek tilini siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-
ʻ
iqtisodiy, ma naviy-ma rifiy va boshqa sohalarda qo llash doirasi kengayib, undan
ʼ ʼ ʻ
davlat tili sifatida to liq va to g ri foydalanish ta minlanadi. Bundan tashqari, davlat
ʻ ʻ ʻ ʼ
organlari va tashkilotlari rahbar xodimlariga davlat tilini talab darajasida bilish va
unga hurmat bilan munosabatda bo lish majburiyati yuklanadi, barcha davlat
ʻ
organlari va tashkilotlarida davlat tilida ish yuritish salohiyatiga ega bo lgan malakali
ʻ
kadrlar faoliyat ko rsata boshlaydi.
ʻ
II Bob. O zbek tilining rivojlanishi va jamiyatda qo llanilishi
ʻ ʻ
2.1. O zbek tilining ilm-fan, ta’lim va madaniyatdagi roli
ʻ
Dunyo tillari yoki jahon tillari — Yer sharida yashovchi (yoki avval yashagan)
xalqlarning tillari.Ularning umumiy soni 2500-dan 5000 gacha.
Ko p tarqagan dunyo tillarining safiga (million kishi hisobi bilan 1985-yilgi
ʻ
ma limot bo yicha) kiruvchi tillar: xitoy (1 mlrd-dan ziyod), ingliz (420), hind,
ʼ ʻ
o ngayaqin urdu (320), ispan (300), rus (250), indoneziya (170), arab (170), bengal
ʻ
(170), portugal (150), yapon (120), nemis (100), fransuz (100), pendjav (82), italyan
(70), koreys (65) tillari.
Bu hisobga ularni gapiruvchilari bilan birga millatlararo, xalqlarolik aloqa
sifatida foydalanuvchilar ham kiradi.Barcha dunyo tillari yaqinligiga qarab tilli
7
Rakhimov, E. O zbek tilining xalqaro maydondagi nufuzi. Tashkent: Tashkent universiteti nashriyoti, 2016.
ʻ
18

oilalarga bo linadi.Ularning har biri yaqin dialektlari guruhidan chiqqan, qadimgiʻ
zamonlarda bir tilning dialektlari bo lgan yoki bir tilli ittifoqqa kirgan.
ʻ
Jahon tillari - yer yuzida hozirgi yashayotgan va qad. yashab o tgan xalqlarning
ʻ
tillari. Jahon tillari umumiy soni turli manbalarda 2500 dan 5000 va undan ortiq deb
ko rsatiladi (bularning aniq sonini belgilash juda murakkab, chunki tillar o rtasidagi
ʻ ʻ
va bir tilning dialektlari orasidagi farqlar nihoyatda shartlidir). Jahon tillariichida
keng tarqalganlari (so zlashuvchilar soniga ko ra) quyidagilar: xitoy, ingliz, rus,
ʻ ʻ
ispan, hind va urdu, indonez, arab, bengal, portugal, yapon, nemis, fransuz, italyan,
panjob, telugu, koreys, maratxa, tamil, ukrain va b.
Qardoshligiga ko ra Jahon tillaritillar oiyaasita birlashadi.Bulardan eng keng
ʻ
tarqalgani hind-eepona tillari oilasiga mansub tillardir.Mazkur tillar taraqqiyoti
tarixida qad. hind davri — vedalar, sanskrit tili, o rta hind davri— pali va prakriti tili,
ʻ
so nggi hind davri — hozirgi hind va unga yaqin bo lgan urdu, bengal, maratha,
ʻ ʻ
panjob, gujorat, oriy sindxi, nepal, singal va b. alohida ajralib turadi. Eron tillari
genetik jihatdan hind tillariga eng yaqin tillar hisoblanadi.
Bular orasida qad.eron tili — kad. fors, ovasta, skif tillari; o rta eron — o rta
ʻ ʻ
fors (pahlaviy), parfiya, sug d, xorazm va b.; so nggi eron — fors, pushtu (afg on),
ʻ ʻ ʻ
kurd, osetin, pomir, tojik va b. tillar alohida ajratib ko rsatiladi. Bu tillar vakillari
ʻ
mil.av. 3-ming yillikda G arbiy Osiyo va Shimoliy Qora dengiz va Kaspiy bo yi
ʻ ʻ
hududlariga tarqay boshlaydi. 8
Qadimiy hind tilidagi matnlarning dastlabkilari mil.av. 1-ming yillikda yozilgan
bo lib, prakriti tillari ulardan rivojlanib, ajralib chiqqan, o z navbatida bu tillardan
ʻ ʻ
so nggi hind tillari — hind, urdu, bengal, maratha, panjob, rajastxon, gujorat, oriy va
ʻ
b. tillar vujudga kelgan. Mil. av. 1-ming yillikdan boshlab Yevropada hind-yevropa
tillarining g arbiy guruhiga mansub tillardagi yozuv yodgorliklar ma lum. Bular ulik
ʻ ʼ
italiy tillar bo lib, lotin, falisiy, osk, umbars va b. shu guruhga mansub. Lotin tilining
ʻ
mahalliy turidan roman tillari tarkib topadi: bular — ispan, portugal, fransuz, katalon,
provansal, italyan, sardin, reto-ro-man, rumin, moldovan va b. tillardir.
Kelt tillari ham italiy tillariga yaqin turadi va hind-yevropa tillari oilasining
alohida guruhini tashkil etadi. Buning tarkibiga hozirgi breton, val (uels-breton),
8
Nazarov, M. O zbek tilining huquqiy maqomi: Tarixiy tahlil. Tashkent: Fan va texnologiya nashriyoti, 2013.
ʻ
19

irland, shotland, gel, mena, shuningdek, ulik galla va kornuel (korn) tillari kiradi.
Qad.hind-yevropa tillari oilasi guruhiga german tillari ham kiradi.
Xoz.german tillari quyidagi guruhchalarga bo linadi:ʻ
1) Shimoliy german (yoki Skandinaviya) guruhchasi. Buning tarkibiga shved,
norveg , dan, island va fareriya tillari kiradi;
2) G arbiy german guruhchasi. Buning tarkibiga ingliz, nemis, niderland
ʻ
(golland), friz, idish va afrika tillari kiradi. Sobiq sharqiy german guruhchasiga
kirgan tillar (got va b.) ulik tilga aylangan.
Hind-yevropa tillari oilasiga kiruvchi baltlar va slavyan tillari guruhlari bir-
biriga yaqin turadi. Boltik, tillari tarkibiga hozirgi latish, litva, shuningdek, ulikpruss
va b. tillar kiradi. Slavyan tillari guruhida: sharqiy slavyan — rus, ukrain va belorus;
g arbiy slavyan — polyak, chex, slovak, lujitsa va ulik polab tillari; jan. slavyan
ʻ
tillari guruhida esa serb-xorvat, Sloveniya, bolgar, makedon, shuningdek, eski
slavyan tillari bor. Grek, arman va alban tillari hind-yevropa tillari oilasining alohida
guruhini tashkil etadi. Xet tili, tohar tili, frigiy, frakiy, illiriy va b. tillar ko hna hind-
ʻ
yevropa tillaridan hisoblanadi.
Som-xom tillari (an anaga ko ra afrika-osiyo tillari oilasi deb ham ataladi)
ʼ ʻ
tarkibiga som tillari (ulik akkad, eblait, ko hna xanaan, qad. yahudiy, qad. oromiy,
ʻ
efiop va b. tillar, shuningdek, xoz. ivrit, arab, amhara, tikrika va b. tillar),
barbaraliviya, chad (bular orasida eng ko p tarqalgan — xausa), kushit (somali, galla
ʻ
va b.), allaqachon ulik tilga aylangan misr tili, undan kelib chiqqan kott tili kiradi.
Finugor tillari, bir tomondan, ugor tillari (venger, xanti va mansi tillari)ga,
ikkinchi tomondan, 4 guruhchaga: perm (udmurt, komiziryan va komipermyak)
tillari, volga (mari va mordva) tillari, boltiq bo yifin (fin, eston, kenel va b.) tillari va
ʻ
suomi tillariga bo linadi.
ʻ
Turk, o zbek, ozarbayjon, tatar, qozoq, qirg iz, qoraqalpoq, chuvash, boshqird,
ʻ ʻ
saxa, gagauz, qorayim va b., shuningdek, bir qator ulik tillar turkiy tillar oilasink
tashkil etadi. Bu tillar quyidagi guruhlarga birlashadi: 1) bulg or (chuvash tili shunga
ʻ
mansub); 2) jan.-g arbiy (turk, ozarbayjon, turkman va b. tillar); 3) shim.-g arbiy
ʻ ʻ
(tatar, boshqird, qorayim, qumiq, no g oy, qoraqalpoq, qozoq tillari va oltoy tillariga
ʻ ʻ
20

birlashib qirg izqipchoq guruhini tashkil etuvchi qirg iz tili); 4) jan.-sharqiy (o zbekʻ ʻ ʻ
va uyg ur tillari); 5) shim.-sharqiy (Saxa Respublikasi, Sibir va Oltoydagi boshqa
ʻ
tillar, shuningdek, ulik turkiy tillar, ya ni qad. turkiy yozuvdagi Urxun-Yenisey va b.
ʼ
yozuv yodgorligi bitilgan tillar).
Buryat, hozirgi mo g ullarning o z tili va bularga yaqin qalmoq, oyrot va b. tillar
ʻ ʻ ʻ
mo g ul tillarini tashkil etadi. Tungusmanjur tillari tarkibiga manjur, even va b. tillar
ʻ ʻ
kiradi. Jahon tillariorasida yapon tili (unga qardosh bo lgan ryukyusi tili) aniq o z
ʻ ʻ
o rniga ega emas.Ba zi olimlar bularni (koreys tilini ham) oltoy tillari guruhiga
ʻ ʼ
qo shadilar. Dravid tillari tarkibiga telugu, tamil, kannada, malayalam, tulu, gondi va
ʻ
b. tillar, shuningdek, bularga qardosh elam tili kiradi. Ba zi ilmiy farazlarga ko ra,
ʼ ʻ
hindevropa, som-xom, kartvel, o rol, oltoy, dravid tillari yagona ulkan tillar oilasini
ʻ
tashkil etadi.
Kartvel (Janubiy Kavkaz) tillari tarkibiga gruzin, zan (yoki mergelochan) va
svan tillari kiradi. Shim. Kavkaz tillari 3 guruhdan — abxaz, adigey, nax va dog iston
ʻ
tillari guruxidan iborat. Xitoy-tibet tillari tarkibida xitoy, tibet-birma (tibet, birma,
ulik tangut, kachin), shuningdek, himo-lay, nevar va b. tillar bor. Ba zi tasniflarga
ʼ
ko ra, avstronez tillari alohida oilani tashkil etadi va monkxemer, palaungva,
ʻ
Vyetnam, malakka, munda, myao-yao va b. tillarni o z ichiga oladi.
ʻ
Malayya-polineziya tillari (qarang Malayya tili va Polinez tillari) ko pchilik
ʻ
olimlar tomonidan bir oilani tashkil etadi deb hisoblanadi. Uning tarkibi, an anaga
ʼ
ko ra, 4 guruhga bulinadi: indonez tillari, melanez tillari, polinez tillari va mikronez
ʻ
tillari. Osiyo qit asidagi tillar orasida kelib chiqishiga ko ra,turlicha bo lgan
ʼ ʻ ʻ
paleoosiyo tillari aloxida o rin tutadi. Paleoosiyo tillari va ulib borayotgan ayna tilida
ʻ
Shim. Amerika indeyslari tillariga xos xususiyatlar uchraydi.
Avstraliya tillari bitta oilani tashkil etadi. Garadye, narinyeri, mudura, aranda,
vadyug va b. qabilalarning tillari shu oilaga mansub. Hind-Tinch okean (shu
jumladan, ko p sonli papuas tillari) va andaman tillarining bir-biriga qardoshligi
ʻ
aniqlangan. Afrika tub aholisining tillar tasnifi tugal ishlangan emas. O z tarkibiga
ʻ
eng kup tillarni nigerkordofan yoki kongo-kordofan oilasi birlashtirgan.
Bu oilaga mande, kva, bantu (shulardan eng kup tarqalgani suaxili), gur va b.
21

tillar guruhi kiradi. Afrika xalqlari tillari orasida koysan tili (gottentot va ba zi b.ʼ
tillar) alohida o rinni tutadi. Indeys tillari tugal tadqiq etilmagan, uzaro genetik
ʻ
aloqalari xususida aniq, ilmiy ma lumotlar yo q. Jahon tillarining anchaginasi
ʼ ʻ
haqidagi ma lumotlar bizgacha saqlanib qolgan qadamiy yozuv yodgorliklaridan
ʼ
ma lum, ko pgina tillar esa izsiz yo qolgan.
ʼ ʻ ʻ
Janubiy-Sharqiy Osiyo, Afrika va Amerika xalqlari tillarining tasnifi ishlab
chiqilmagan. Shuning uchun insoniyatning til tarixi hozirgi fanda uncha to liq
ʻ
yoritilgan emas. 9
Sobiq Sho rolar Konstitutsiyasida SSSR dagi barcha elat, xalq, millatlar va
ʻ
ularning tillari teng huquqli ekanligi ta'kidlangan bo lsa ham, lekin amalda rus tili
ʻ
davlat tili edi. Barcha ish qog ozlari, pochta, telegraf ishlari, turli darajadagi
ʻ
yig ilishlar, qiirultoylar, simpoziumlar rus tilida olib borilardi.Rus tilini вilmaydigan
ʻ
shaxslar uzoqdagi qarindosh-urug lariga, tanish-bllishlariga oddiy bir telegramma
ʻ
ham jo nata olmas edilar. Bunday holat rus tilidan boshqa tillar qo llanish doirasining
ʻ ʻ
cheklanishiga olib keldi va bu til vakillarining haqli ravishda noroziligiga sababchi
bo ldi.
ʻ
1988-yildan boshlab o zbek ziyolilari ham matbuotda o zlarining qator
ʻ ʻ
maqolalari bilan tilimiz haq-huquqini tiklash, uni davlat tiliga aylantirish
muammosini ko tarib chiqdilar.
ʻ
Bu masalaga bag ishlangan bir qancha anjumanlar bo lib o tdi.Nihoyat, 1989-
ʻ ʻ ʻ
yilning 21-oktabrida o zbek tili O zbekistonning Davlat tili sifatida rasman e'lon
ʻ ʻ
qilindi.Burning natijasida o zbek tili respublikamizda o tkaziladigan oliy darajadagi
ʻ ʻ
davlat anjumanlarida ham qo llaniladigan, davlatning rasmiy hujjatlari yuritiladigan,
ʻ
rivojlanish istiqboli qonun bilan belgilangan tilga aylandi.Ana shu nuqtayi nazardan
bu qonunning tarixiy ahamiyati kattadir.
«Davlat tili haqida»gi Qonun qabul qilingandan ikki yil vaqt o tgach,
ʻ
respublikamiz hayotida katta o zgarish ro y berdi.Ajdodlarimizning asriy orzusi
ʻ ʻ
ro yobga chiqdi.Mustaqillik qoiga kiritildi. Dunyoning bir yuz yigirmadan ortiq
ʻ
davlati mustaqil respublikamizni rasman e'tirof etdi va u bilan diplomatik
munosabatlar o rnatdi. O zbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotiga qabul qilindi.
ʻ ʻ
9
Rakhimov, E. O zbek tilining xalqaro maydondagi nufuzi. Tashkent: Tashkent universiteti nashriyoti, 2016.
ʻ
22

Qisqa muddat ichida respublikamiz-ning jahon hamjamiyati o rtasidagi obro -e'tiboriʻ ʻ
oshdi. O zbek degan millat va uning milliy tili jahon jamoatchiligining diqqatini
ʻ
tortdi.
«Davlat tili haqida»gi Qonunning ko p moddalari o z kuchini yo qotdi yoki
ʻ ʻ ʻ
tahrirtalab bo lib qoldi.Shuning uchun ham amaldagi Qonunni isloh qilish ehtiyoji
ʻ
paydo bo ldi.Natijada 1995-yilning 21-dekabrida O zbekiston Rcspublikasi Oliy
ʻ ʻ
Majlisining IV sessiyasi «Davlat tili haqida»gi Qonunning yangi tahririni qabul
qildi. 10
Yangi tahrirdagi Qonunning muhim jihati shundaki, unda o zbek tilining
ʻ
bugungi jahon hamjamiyatidagi mavqeyi hisobga olindi.Bu Qonunda O zbekiston
ʻ
Respublikasining demokratik, tinchliksevar siyosati o zining aniq ifodasini topdi.
ʻ
O zbek tili O zbekiston Respublikasining Davlat tili sifatida tan olinar ekan, bu narsa
ʻ ʻ
respublika hududidagi boshqa tillarning faoliyat ko rsatishi, rivojlanishi,
ʻ
O zbekistonda yashovchi barcha millat vakillarining o z ona tillarida erkin aloqa
ʻ ʻ
qilishlari uchun aslo monelik qilmaydi. Qonunning 2-, 4-, 6-, 10-, 14-moddalarida
boshqa millat vakillari tillarining amal qilishihimoya qilinadi.Bu esa yangi
Qonunning naqadar xolis ekanligini ko rsatadi.
ʻ
2.2. O zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari.
ʻ
Har bir xalq hozirgi darajasiga yetgunga qadar juda katta taraqqiyot bosqichini
bosib o tgan.Bundan o zbek xalqi ham mustasno emas.
ʻ ʻ
Markaziy Osiyo hududlarida azaldan yashab kelgan o g uz, qipchoq, uyg ur,
ʻ ʻ ʻ
nayman, uyshin, barlos, yuz, qirq, ming kabi ko plab qabilalar o zbek xalqining
ʻ ʻ
shakl-lanishida muhim o rin tutgan.
ʻ
Otashzabon shoir Turdi Farog iy:
ʻ
— Tor ko ngullik beklar, «man-man» demang, kenglik qiling,
ʻ
To qson ikki bovli o zbek yurtidir, tenglik qiling, —deb yozganida o zbek
ʻ ʻ ʻ
xalqining tashkil topishida 92 urug vakillari ishtirok etganligini nazarda tutgan edi.
ʻ
10
Nazarov, M. O zbek tilining huquqiy maqomi: Tarixiy tahlil. Tashkent: Fan va texnologiya nashriyoti, 2013.
ʻ
23

Darhaqiqat, O zbekistonning qayeriga borsangiz, dar-xon, kenagas, jaloyir,ʻ
bahrin, nayman kabi joy — urug nomlariga duch kelishingiz mumkin.Bu nomlar shu
ʻ
joylarda muayyan qabila vakillarining yashab o tganligidan aks-sado berib turadi.
ʻ
Birgina «qipchoq» atamasini olib ko raylik.Qipchoq-mahalla, Qipchoqqishloq,
ʻ
Qipchoqovul, Qipchoqariq singari nomlar har bir tumanda, hatto har bir jamoa
xo jaligida mavjud. Bu nom o zbek xalqining shakllanishida qipchoq qabilalarining
ʻ ʻ
munosib o rin tutganligidan dalolat
ʻ
berib turibdi. Bu gapni o g uz, qorluq-chigil-uyg ur qa-bilalariga nisbatan ham
ʻ ʻ ʻ
aytish mumkin.
Naql qiladilarki: «0'tmishini unutgan, avlod-ajdodlarini bilmagan kimsalarning
quldan farqi yo q». Aziz o quvchi! Xalqimizning kechmishini, uning tarixini puxta
ʻ ʻ
bilib olish-ga intiling.Zotan, kelajak Sizdan shuni talab qilmoqda.
Jamiyat oilalardan tashkil topganidek, tillar ham turli-tuman oilalarga
bo linadi.Til oilalari shu oilaga asos bo lgan til nomi bilan yuritiladi.O zbek, uyg ur,
ʻ ʻ ʻ ʻ
qirg iz, qozoq kabi tillarning turkiy til deyilishiga sabab shuki, ularning ham-masi
ʻ
qadimgi turkiy tildan ajralib chiqqan. Demak, hozirgi barcha turkiy tillar (o zbek,
ʻ
uyg ur, qirg iz, qozoq, turk-man, ozarbayjon, usmonii turk, tatar, xakas, yoqut va
ʻ ʻ
boshq.) uchun qadimgi turkiy til umumiy til (bobo til) sanaladi.
Hozirgi turkiy tillarning shakllanish tarixini ko pchilik olimlar bir necha
ʻ
davrlarga bo ladilar. 1. Oltoy davri. 2. Eng qadimgi turk davri. 3. Qadimgi turk davri.
ʻ
4. O rta turk davri (hozirgi barcha turkiy xalqlar va ular tillarining shakllani-shi
ʻ
hamda rivojlanishi davri) va boshqalar.
Mutaxassislarning fikricha, turkiy tillar qadimda mo g ul va tungus-manjur
ʻ ʻ
tillari bilan birgalikda bitta oilani tashkil etgan va bu til oltoy tili deb atalgan.
Keyinchalik oltoy tili tarmoqianib ketgan.Afsuski, bu davrdan xabar beruvchi yozma
yodgorliklar bizgacha yetib kelmagan, Iekin qadim gi turkiy til davriga oid bir qancha
yozma manbalarga egamiz. O rxun-enasoy, uyg ur (qisman moniy), sug d yozuvlari
ʻ ʻ ʻ
shular jumlasidandir. Mazkur yozuvlar hozirgi turkiy tillarning barchasi uchun
umumiy sanaladi.
Eski Turkiy Til.Eramizning XI asrlaridan boshlab qorluq qabila ittifoqi kuchaya
24

boshladi va Qoraxoniylar sulolasi hukmronligida-gi o zlarining davlatlarini tashkilʻ
etdi.
Qoraxoniylar Sirdaryo havzalari hamda Somoniylarga qarashli boigan Buxoro
va Samarqandlarga ham o z ta'sirini o tkazadi. Qoraxoniylar davlati mayda uyg ur
ʻ ʻ ʻ
qabilalarini hamda Sirdaryo va Amudaryo oralig idagi turk-eron aholisi yashaydigan
ʻ
madaniy yerlarni o ziga bo ysundirgan holda X asr oxirlarida islom dinini qabul
ʻ ʻ
qilib, Markaziy Osiyoning eng madaniy turk davlatiga aylandi.
Qoraxoniylar tomonidan ikki rivojlangan madaniy markazning sharqda uyg ur
ʻ
madaniyatining va g arbda, Markaziy Osiyoda, turk-eron madaniyatining birlashtirili-
ʻ
shi uning yozma madaniyatida ham o z ifodasini topdi. Qoraxoniylar davrining eng
ʻ
asosiy adabiy va lingvistik yodgor-liklaridan biri Mahmud Koshg ariyning «Devonu
ʻ
Iug atit-turk» nomli qomusiy asaridir.
ʻ
Bu asar turkiy tillarning o sha davrdagi fonetikasi, leksikasi, grammatikasi,
ʻ
dialektal xu-susiyatlari haqida to la ma'lumot beruvchi qimmatli man-badir.Shu bilan
ʻ
birga turkiy xalqlarning xalq og zaki ijodi namunalarini aks ettirgan yirik badiiy
ʻ
asardir.
Mahmud Koshg ariy tilshunoslik tarixida ilk bor barcha turkiy tillarning bir
ʻ
necha guruhlarini tasniflab, ular o rtasidagi umumiy va farqli jihatlarni aniqlagan
ʻ
holda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik deb nomlanuvchi tilshunoslik yo rialishiga asos
ʻ
soldi.
Qoraxoniylar davrining ikkinchi yirik yozma yodgorli-gi — bu Yusuf Xos
Hojibning «Qutadg u bilik» («Baxt kel-tiruvchi bilim») asaridir. Bu asar yirik badiiy-
ʻ
tarbiyaviy asar bo lib, turkiy adabiyot tarixida juda katta ahamiyatga ega.
ʻ
Shuningdek, Xo ja Ahmad Yassaviyning hikmatlari, Ah
ʻ mad Yugnakiyning «Hibatul-
haqoyiq» asarlari shu davr-ning eng buyuk adabiy durdonalaridir.
Qoraxoniylar davri adabiy tili hozirgi Markaziy Osi-yodagi barcha turkiy
tillarning shakllanishi va rivojlanishi uchun asos bo lgan til sanaladi va shuning
ʻ
uchun bu davr tili ko pchilik turkiyshunoslar tomonidan eski turkiy tii deb yuritiladi.
ʻ
Mahmud Koshg ariy Chindan tortib to Rumga qadar yashagan turkiy qabilalar
ʻ
haqida shunday deb yozadi:
25

— Turklar aslida yigirma qabiladir. Har bir qabilaning sanoqsiz allaqancha
urugiari bor. Men bulardan asosiy-larini — ona urugiarini yozdim, shaxobchalarini
tashladim. 11
«Devonu lug atit-turk»dagi ma'lumotlarga qaraganda, o sha davrda bajanak,ʻ ʻ
qipchoq, o g uz, boshqird, basmil, yabaqu, tatar, qirg iz, chigil, tuxsi, yag mo, ig raq,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uyg ur kabi turkiy qabilalar tili umumturkiy adabiy tilni tashkil qilgan. Ulardan «eng
ʻ
yengili — o g iz, eng to g risi, yaxshi-si — yag mo, tuxsi, eng ochiq, ravon til —
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
haqoniy o lkasida yashovchilarning tili» ekanligi ta'kidlangan.
ʻ
Eski turkiy til eski o zbek tilining shakllanishi va rivojida muhim o rin tutgan.
ʻ ʻ
Eski O zbek Adabiy Tili.Qoraxoniylar davri adabiy tili o zbek tilining shakllani-
ʻ ʻ
shi uchun ham asos bo ldi. Bu davrdagi ikki adabiy til an'anasi sharqiy (qorluq-
ʻ
uyg ur) adabiy tili va g arbiy (qipchoq-o g uz) adabiy tili o zbek tilining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllanishida xizmat qildi.
Xususan, g arbiy til an'anasida yozilgan Qui Alining «Qissai Yusuf» dostoni
ʻ
(1239-yil) hamda sharqiy til an'anasida yozilgan Rabg uziyning «Qisasi Rabg uziy»
ʻ ʻ
(1309—1310) asarlari o zbek adabiy tilining shakllangan davrini ifoda etuvchi badiiy
ʻ
asarlardir.
A. Borovkovning e'tirof etishicha, «Tafsir» (XIII asr) tili eski o zbek tilining
ʻ
yorqin namunasidir.
«0'g uznoma», «Tafsir» (Qur'onning so zma-so z tar-jimasi, izohlar, sharhlar,
ʻ ʻ ʻ
tushuntirishlar), Qutbning «Xus-rav va Shirin», Sayfi Saroiyning «Guliston»,
Xorazmiy-ning «Muhabbatnoma» asarlari eski o zbek tilida yaratilgan dastlabki
ʻ
namunakrdir.
Arab, fors-tojik tillariga xos boigan fonetik, leksik va grammatik xususiyatlar
eski o zbek tiliga kp'plab o zlashdi. Bu davrda o zbek qabilalari boshqa boshladilar.
ʻ ʻ ʻ
O zbek atamasi tarixda ilk bor XII asrda Rashididdin-ning «Mo g ulIar tarixi»
ʻ ʻ ʻ
asarida atoqli ot ma'nosida tilga olinadi. Jaloliddin Manguberdining qo shin
ʻ
boshliqlaridan biri O zbektoy deb atalgan.
ʻ
O zbek degan so zning «o ziga bek», «otliq qo shin», «sod-da», «to g ri»,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
11
Nazarov, M. O zbek tilining huquqiy maqomi: Tarixiy tahlil. Tashkent: Fan va texnologiya nashriyoti, 2013.
ʻ
26

«insofli», «saxiy», «odamoxun», «diltortar», «suyukli» kabi ma'nolari ham
mavjud. O zbek atamasining unga qadar ishlatilgan turk, sart, chig atoy singariʻ ʻ
atamalarga nisbatan tilimizda barqaror bo lib qolishi Shayboniyxon boshchiligidagi
ʻ
o zbek urug larining Markaziy Osiyoda o troqlashuvi, hokimiyatni o z qo llariga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
olishi bilan bog liq.
ʻ
O zbek tilining takomillashuvida Atoiy, Sakkokiy, Lut-fiy singari o nlab, yuzlab
ʻ ʻ
so z ustalari xizmat qilgan bo lsalar, Mavlono Alisher Navoiy uning obro yini
ʻ ʻ ʻ
dunyoga tanitdi. Navoiy davri va Navoiygacha boigan davrda o zbek tili turk lafzi,
ʻ
turkiy til nomi bilan yuritilgan. XVI asrdan o zbek urug larining nomi butun xalqning
ʻ ʻ
nomiga aylanib ketdi.Shuningdek, o zbek tili mo g ullar bosqinidan so ng shu yerga
ʻ ʻ ʻ ʻ
egalik qilgan Chig atoy nomi bilan, rus bosqini davrida esa ruslar tomonidan sart tili
ʻ
nomi bilan ham yuritilgan.
Eski turkiy tildan ajralib to hozirgi o zbek tilining shakl-lanishigacha (XX asr
ʻ
boshlarigacha) bo lgan o zbek tili eski o zbek tili deb nomlanadi.
ʻ ʻ ʻ
Demak, eski o zbek tili XII—XIII asrdan to XX asrning boshlarigacha bo lgan
ʻ ʻ
o*zbek tili tarixini o z ichiga oladi va juda katta yozma manbalarni o zida mujassam
ʻ ʻ
etadi.
Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Turdi Farog iy, Boborahim
ʻ
Mashrab, Zokirjon Holmuhammad o g li Furqat, Muhammad Aminxo ja
ʻ ʻ ʻ
Muqimiylarning eski o zbek tilini yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqishda xiz-
ʻ
matlari katta.Ayniqsa, bu borada Alisher Navoiy ulkan ishlar qildi.U o zbek tilini
ʻ
xazina deb bildi. Bu xazinaniilonlar va tikonlar o rab turganligini ta'kidladi.
ʻ
Navoiy eski o zbek adabiy tilini ana shu «ilon»lardan va «tikon»lardan tozalab
ʻ
berdi.
Eski o zbek adabiy tili hozirgi o zbek adabiy tilining vujudga kelishida muhim
ʻ ʻ
o rin tutgan.
ʻ
O zbek m illiy tilini tashkil etuvchi turli-tum an shevalari uch lahjaga
ʻ
birlashtirish mumkin. Bular:
1) qarluq-chigil-uyg ur lahjasi;
ʻ
2) qipchoq lahjasi;
27

3) o ‘g ‘uz lahjasi.
Lahjalar o zaro farqli xususiyatga ega.Bu farqlar, aytilganidek, lahjalaming harʻ
biri dastlab har xil qabila yoki qabila birlashmalarining tili bolganligi bilan bog liq.
ʻ
Bu tarixiy jarayonni har tom on lama to g ri anglagan E.Polivanov о‘zbek
ʻ ʻ
tilining ko p dialektli til ekanligini nazarda tutib: « O zbek milliy tili (o zbek
ʻ ʻ ʻ
iahjalarining bir butunligi, yaxlitligi sifatida) уagona tizimning, aslida hech qachon
amalda bo lmagan о‘zbek bobo tilining dialektologik parchalanish yo li bilan emas,
ʻ ʻ
balki farqlanuvchi til tizimlarining birlashuvi yo li bilan paydo bo lgan», - degan edi.
ʻ ʻ
O zbek xalqining shakllanish tarixi bilan yuzaki tan ish ish dan ham shunday
ʻ
xulosaga kelish mumkin.
O zbek milliy tilining lahjalari orasida, odatda, qarluq-chigil-uyg ur lahjasi
ʻ ʻ
hozirgi O zbek milliy adabiy tilining me’yorlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb
ʻ
etgan deb alohida ajratiladi. Buning boisi shundaki, o zbek xalqining shakllanishida
ʻ
qarluq etnik tarkibi Qoraxoniylar davridan boshlab alohida mavqega ega edi.
O zbek tili bu lahjasining nom lanishida («qarluq-chigi 1-uyg ur lahjasi») bir
ʻ ʻ
muncha anglashilm ovchilik mavjud. Birinchidan, bu atam adagi chigil so zi
ʻ
ortiqcha.chunki chigillar qarluqlaming bir bo g ini, xolos. Bubo g in qanchalik katta
ʻ ʻ ʻ ʻ
va, Koshg ariy so ziga ko ra, ahamiyatli bo lmasin, qarluq toifasiga mansub.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ikkinchidan, atama tarkibidagi uyg ur so zinmga ham qadimgi uyg urlarga hech
ʻ ʻ ʻ
qanday aloqasi yo q.
ʻ 12
Bu atama о‘zbek tili bilan birgalikda turkiy tillar g arbiy xun tarmog ining
ʻ ʻ
qarluq guruhiga m ansub bo lgan hozirgi uyg ur tiliga ishora qiladi, xolos.Shuning
ʻ ʻ
uchun hozirgi о‘zbek milliy adabiy tili me’yorlarining bu lahja xususiyati bilan
yaqinligi bejiz emas. Lahjaning qayta nom lanishida tarixchi va shevashunoslam ing
xulosasi zarur. A.K. Borovkov qayd qilib o tganidek, о‘zbek tilining birorta shevasini
ʻ
ham adabiy tilga har jihatdan asos boMgan deb aytib bo lmaydi.
ʻ
Buning bosh sababi shundaki, hozirgi о‘zbek milliy adabiy tili uzoq adabiy
ishlov an’anasining (jumladan, eski turkiy, eski o zbek, yangi о‘zbek adabiy
ʻ
tillarining) bevosita davomi va XX asrda u (yozuv va adabiy ishlov an’anasiga ega
boMmagan xalqlarda bolganidek) tamoman yangi bir hodisa sifatida yuzaga
12
Kamilov, I. O zbek tili: Hozirgi holat va istiqbollar. Tashkent: Bilim nashriyoti, 2021.
ʻ
28

kelmagan: milliy adabiy til kamida m ing yillik adabiy ishlov mahsuli. Ikkinchidan,
o zbek tilining barcha lahjalari o zbek tilining taraqqiyotiga ma’lum bir darajadaʻ ʻ
hissa qo shgan. Birining adabiy tiiga ta’siri bir sohada kuchliroq bolsa, boshqa
ʻ
sohada o zga bir shevalar guruh ining ta’siri ko proq seziladi.
ʻ ʻ
Masalan, Andijon, Farg ona shevalari o zbek tiliga xos eng ko p tarqalgan
ʻ ʻ ʻ
grammatik shakl lardan birini ~ hozirgi zamon fe’lining -yap affiksi vositasida
yasaluvchi shaklini bergan deyiladi.Lekin bu shakl qipchoq lahjalarida ham aynan
shunday qo llanadi.Shunisi xarakterliki, bir qarashda adabiy tildan birm uncha
ʻ
uzoqroq deb tasavvur qilinadigan qipchoq lahjasi morfologiyasi singarm onizm dan,
ya’ni fonetik o ‘ziga xoslikdan xoli olinsa, adabiy til morfologiyasi bilan qariyb bir
xil. Yoki adabiy tilga fonetik jihatdan asos deyilgan Toshkent shevasida x va h
tovushlari, qaratqich va tushum kelishiklari shakllari farqlanmaydi. 13
Qipchoq shcvalarida esa ular qat’iy ajratiladi.Qipchoq shevalarining adabiy til
lug atini, xususan, uning chorvachilik atamalari tizimini rivojlantirishda, adabiy
ʻ
tilning uslubiy imkoniyatlarini boyitishda katta hissasi bor.
Masalan, qirqim, o tov, to l, sarimoy, chakki, chalop, uloq, sovliq kabi umumiy
ʻ ʻ
va chorvachilik atam alari, quyruq, bovur, patir, tovoq, kulchatoy, lochira singari
parrandachilik atamalari adabiy tilga qipchoq shevalaridan kirib kelgan. Adabiy
tilning rivojlanishiga о‘zbek tilining o g uz lahjasi haa’lum darajada hissa qo shgan.
ʻ ʻ ʻ
Buning uchun adabiy tildagi yoshulli, o g lon, buyon, qaydin, qorago z kabi qator
ʻ ʻ ʻ
so ziam i misol sifatida keltirish kifoya. Demak, о‘zbek milliy adabiy tilining
ʻ
shakllanishi va taraqqiyotida tayanch manba bo lgan tarixiy an’ana bilan bir qatorda
ʻ
barcha lahja hamda shevalam ing o ziga xos o mi bor.
ʻ ʻ
Xulosa
O zbek tili – millatimizning bebaho ma’naviy boyligi, davlat ramzlaridan biri
ʻ
sifatida mamlakatimiz mustaqilligi va taraqqiyotida muhim o rin tutadi. 1989-yil 21-
ʻ
oktabrda O zbekiston Respublikasining «Davlat tili to g risida»gi Qonuni qabul
ʻ ʻ ʻ
qilingan bo lib, bu tarixiy qaror o zbek tilining huquqiy maqomini belgilashda katta
ʻ ʻ
ahamiyat kasb etdi. Mustaqillik yillarida esa davlat tili maqomining amalda tatbiq
etilishi, uning xalqaro nufuzini oshirish, ilm-fan, ta’lim va rasmiy ish yuritish tili
13
Kamilov, I. O zbek tili: Hozirgi holat va istiqbollar. Tashkent: Bilim nashriyoti, 2021.
ʻ
29

sifatida takomillashtirish borasida keng ko lamli islohotlar amalga oshirildi.ʻ
O zbek tilining rivoji uchun ko plab huquqiy va tashkiliy ishlar bajarildi.
ʻ ʻ
Xususan, O zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan davlat tilini rivojlantirish
ʻ
bo yicha bir qator farmon va qarorlar imzolandi. Jumladan, 2019-yilda qabul qilingan
ʻ
«O zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish va uni rivojlantirish chora-
ʻ
tadbirlari to g risida»gi farmon milliy tilimizning jamiyat hayotidagi o rnini
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlashga xizmat qilmoqda. Hozirgi kunda barcha davlat tashkilotlari va
ta’lim muassasalarida rasmiy ish yuritish o zbek tilida olib borilmoqda. Bu esa
ʻ
tilimizning amaliy qo llanilish doirasini kengaytirishga xizmat qilmoqda.
ʻ
Davlat tili maqomi faqat qonuniy asosda emas, balki jamiyatdagi madaniy va
ilmiy rivojlanish bilan ham mustahkamlanib borishi lozim. Til millatning ruhi, uning
tarixiy merosi va kelajak avlodga qoldiradigan bebaho xazinasi sanaladi. Shu bois,
o zbek tilining rivojiga hissa qo shish har bir fuqaroning burchi hisoblanadi.
ʻ ʻ
Xususan, yosh avlodni ona tilida savodxonlikka o rgatish, ilmiy va texnologik
ʻ
yangiliklarni o zbek tilida yetkazish, til boyligini saqlash va rivojlantirish ustuvor
ʻ
vazifalardan biri bo lishi kerak.
ʻ
Xulosa qilib aytganda, o zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomi
ʻ
mustahkamlanib, uning xalqaro maydondagi nufuzi ortib bormoqda. Kelajakda ham
bu yo nalishda olib borilayotgan sa’y-harakatlarni davom ettirish, ona tilimizni
ʻ
yanada rivojlantirish va har bir sohada keng qo llashga erishish har birimizning
ʻ
muhim vazifamiz bo lib qoladi.
ʻ
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayev, R. O zbek tilining davlat tili sifatidagi o rni. Tashkent:
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, 2014.
ʻ
2. Ismoilov, A. O zbek tili va uning jamiyatdagi roli. Tashkent: Sharq
ʻ
nashriyoti, 2016.
3. Qobilov, U. Davlat tili sifatida o zbek tilining rivojlanish jarayoni. Tashkent:
ʻ
30

O qituvchi nashriyoti, 2015.ʻ
4. Nazarov, M. O zbek tilining huquqiy maqomi: Tarixiy tahlil. Tashkent: Fan
ʻ
va texnologiya nashriyoti, 2013.
5. Sodiqov, M. O zbek tilining ilmiy va madaniy ahamiyati. Tashkent:
ʻ
Akademnashr, 2017.
6. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. O zbek tilining davlat tili
ʻ ʻ
sifatida mustahkamlanishi. Tashkent: O zbekiston Respublikasining O qituvchi
ʻ ʻ
nashriyoti, 2017.
7. Mahmudov, F. O zbek tili va uning siyosiy rolini tahlil qilish. Tashkent:
ʻ
O zbekiston davlat nashriyoti, 2020.
ʻ
8. Shamsiev, M. O zbek tilini rivojlantirish bo yicha islohotlar. Tashkent: Tarix
ʻ ʻ
va madaniyat nashriyoti, 2018.
9. Kamilov, I. O zbek tili: Hozirgi holat va istiqbollar. Tashkent: Bilim
ʻ
nashriyoti, 2021.
10. Rasulov, S. O zbek tilida rasmiy ish yuritish. Tashkent: O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi O qituvchi nashriyoti, 2019.
ʻ
11. Muhammadiev, A. O zbek tilining davlat tili sifatidagi huquqiy asoslari.
ʻ
Tashkent: Ijtimoiy fikr nashriyoti, 2012.
12. Mirzaev, R. O zbek tili va milliy ong. Tashkent: O zbekiston matbuoti,
ʻ ʻ
2014.
13. Toshpulatov, F. O zbek tilini rivojlantirishga oid dasturlar va strategiyalar.
ʻ
Tashkent: O zbekiston Respublikasi Davlat tilini rivojlantirish markazi, 2020.
ʻ
14. Rakhimov, E. O zbek tilining xalqaro maydondagi nufuzi. Tashkent:
ʻ
Tashkent universiteti nashriyoti, 2016.
15. Shukurov, X. O zbek tili va uning global miqyosdagi ahamiyati. Tashkent:
ʻ
Yangi nashr, 2015.
31

Kurs ishi

Купить