O‘zbek tilining onomasiologiyasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	113.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

O‘zbek tilining onomasiologiyasi

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIROZ ULUG BEK NOMIDAGI ʻ
O ZBEKISTON MILLIY
ʻ UNIVERSITETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH
ʻ (O‘ZBEK TILI)
204 -guruh talabasi Ruziyeva Elinura G ulom qizi
ʻ ning
“ Hozirgi o zbek adabiy tili
ʻ ” fanidan
“ O‘zbek tilining onomasiologiyasi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: Ruziyeva Elinura G‘ulom qizi
Ilmiy rahbar: Xujamkulova Mahbuba
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. O ZBEK TILIDA ONOMASIOLOGIYANING NAZARIYʻ
ASOSLARI
1.1. Onomasiologiya tushunchasi va uning tilshunoslikdagi o rni………………
ʻ 5
1.2. O zbek tilida onomasiologik tadqiqotlarning
ʻ
rivojlanishi…………………… 14
1.3. Onomasiologiyaning asosiy tarmoqlari va ularning o zbek tilidagi
ʻ
tadqiqi … 18
II-BOB. O ZBEK TILIDA ONOMASIOLOGIK BIRLIKLARNING
ʻ
TURLARI VA ULARNING XUSUSIYATLARI
2.1. Antroponimlar: shaxs ismlari va familiyalarining onomasiologik
tahlili ……. 24
2.2. Toponimlar: geografik nomlarning onomasiologik
xususiyatlari… ………… 27
2.3. Etnonimlar va boshqa onomastik birliklar: ularning o zbek tilidagi
ʻ
ifodasi… 30
XULOSA……………………………………………………………………….. 37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 39
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bugungi globallashuv jarayonida milliy tillarning
o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish, ularning madaniy va tarixiy ildizlarini
chuqurroq anglash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Tillarni har tomonlama
o‘rganishda onomasiologiya — ya ni nomlarning kelib chiqishi, shakllanishi vaʼ
rivojlanishini tadqiq etuvchi soha — alohida o‘rin tutadi. Xususan, o zbek tilining
ʻ
onomasiologiyasi xalqimiz tarixining, madaniyatining, milliy tafakkurining ifodasi
sifatida katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Chunki o‘zbek tilida mavjud
bo‘lgan shaxs ismlari, joy nomlari, etnonimlar va boshqa onomastik birliklar asrlar
davomida shakllanib, o‘zida xalqning turmush tarzi, urf-odati, diniy va madaniy
qarashlarini mujassamlashtirgan.
O zbek tilshunosligida onomasiologik tadqiqotlar XIX asr oxiri va XX asr
ʻ
boshlaridan boshlab asta-sekin rivojlanib borgan. Ayniqsa, mustaqillik yillarida
milliy qadriyatlar va tarixiy merosga bo‘lgan qiziqishning ortishi natijasida
onomastik birliklarning ilmiy tadqiqi va tizimlashtirilishiga bo‘lgan ehtiyoj
kuchaydi. Bugungi kunda o zbek onomasiologiyasi nafaqat tilshunoslik, balki
ʻ
tarixshunoslik, etnologiya, geografiya va madaniyatshunoslik kabi fanlar bilan
uzviy bog‘liq holda o‘rganilmoqda. Onomasiologik tadqiqotlar orqali tilning ichki
taraqqiyot qonuniyatlarini, xalq tafakkurining tarixiy evolyutsiyasini va madaniy
o‘ziga xosligini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, zamonaviy davrda
toponimlar, antroponimlar va boshqa onomastik birliklarning rasmiy hujjatlar,
ma lumotlar bazalari va kommunikatsiya tizimlarida to‘g‘ri qo‘llanishini
ʼ
ta minlash, ularning normativ-me yoriy asoslarini shakllantirish ham dolzarb
ʼ ʼ
masalalardan biridir. O zbek tilidagi onomastik birliklarni onomasiologik jihatdan
ʻ
3

o‘rganish orqali, til boyligining qaysi manbalardan oziqlanganini, qanday tarixiy
va madaniy omillar ta sirida shakllanganini ilmiy asosda aniqlash mumkin. ʼ
Kurs ishining maqsadi. O zbek tilining onomasiologiyasining nazariy
ʻ
asoslari va amaliy tadqiqot usullarini chuqur o‘rganish, o‘zbek tilidagi
antroponimlar, toponimlar va boshqa onomastik birliklarning kelib chiqishi,
semantik strukturalari hamda tarixiy-madaniy ahamiyatini tahlil qilish orqali
onomastik merosimizni ilmiy jihatdan tasniflash va tilshunoslik fanidagi mazkur
yo‘nalishga yangi hissa qo‘shishdir.
Kurs ishining vazifalari:
– Onomasiologiyaning tilshunoslikdagi o‘rni, asosiy tushunchalari va
tadqiqot yo‘nalishlarini aniqlash.
– O‘zbek tilshunosligi, etimologiya, antroponimika va toponimika bo‘yicha
mavjud ilmiy adabiyotlar hamda arxiv va onlayn manbalarni o‘rganib, kurs
ishining metodologik bazasini shakllantirish.
– O‘zbek tilidagi antroponimlar, toponimlar, etnonimlar va boshqa
onomastik birliklarni so‘rovnoma, lug‘at va korpus ma’lumotlari asosida yig‘ish,
ularni mavzular bo‘yicha guruhlash.
– To‘plangan onomastik birliklarni kelib chiqishi, shakllanishi va
ma’nosining o‘zgarish qonuniyatlari nuqtai nazaridan tahlil qilish.
– O‘zbek onomastik merosining tarixiy konteksti va madaniy xususiyatlarini
aniqlash, nomlarning xalq tafakkuri bilan bog‘liqligini o‘rganish.
Kurs ishining predmeti. O zbek tilidagi onomastik birliklarning nazariy-
ʻ
metodologik va amaliy jihatlari, ya ni antroponimlar (shaxs ismlari va
ʼ
familiyalari), toponimlar (joy nomlari), etnonimlar (xalq nomlari) hamda boshqa
onomastik birliklarning kelib chiqishi, semantik strukturalari va ularning madaniy-
tarixiy funksiyalaridir.
Kurs ishining obyekti. O zbek tilida nom berish va nomlanish jarayonlari,
ʻ
ya ni tilshunoslik nuqtai nazaridan onomastik birliklarning (antroponimlar,
ʼ
4

toponimlar, etnonimlar va boshqa nomlash elementlari) kelib chiqishi, shakllanishi
va ishlatilish mexanizmlaridir.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. O ZBEK TILIDA ONOMASIOLOGIYANING NAZARIYʻ
ASOSLARI
1.1. Onomasiologiya tushunchasi va uning tilshunoslikdagi o rni
ʻ
Onomasiologiya — bu tilshunoslik sohasida ob’ektlarni, tushunchalarni,
hodisalarni qanday nomlar bilan ifodalash va ularni ifodalashda qanday ichki va
tashqi omillar ta sir qilganini o‘rganadigan fandir. Yunoncha
ʼ ónoma — “nom” va
logía — “ta limot” so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, “nomlar ta limoti” ma nosini
ʼ ʼ ʼ
anglatadi. Onomasiologiya tadqiqotining markazida kontsept (tushuncha) turadi.
Ya ni, avvalo inson ongida biror narsa haqida tushuncha shakllanadi, keyin esa bu
ʼ
tushuncha ifodalanadi — unga til orqali nom beriladi. Bu jarayon ma lum
ʼ
madaniy, tarixiy, sotsiologik va psixologik omillar ta sirida amalga oshadi.
ʼ
Onomasiologiya tilshunoslikning eng muhim va nozik sohalaridan biri
bo‘lib, unda inson tafakkurida shakllangan tushunchalarga qanday nom berilishi,
bu nomlarning tanlanish mexanizmlari, tarixiy va madaniy omillar ta’sirida qanday
o‘zgarishi o‘rganiladi. Onomasiologiyaning asosiy xususiyatlaridan biri ma’nodan
so‘zga yo‘nalish tamoyilidir. Bu xususiyat onomasiologiyani semasiologiyadan
tubdan farqlaydi. Agar semasiologiya so‘z shaklidan ma’no sari yo‘nalsa,
onomasiologiya aksincha, avvalo inson ongida paydo bo‘lgan tushunchadan kelib
chiqib unga qanday nom berilishini aniqlaydi. Onomasiologik yondashuvda “nima
haqida gapiryapman?” degan savol asosiy nuqta bo‘lib, keyin bu kontseptga mos
keluvchi ifoda shakli tanlanadi. Masalan, inson sezgilarida shakllangan tiniq, hayot
uchun zarur suyuqlik kontsepti o‘zbek tilida “suv” so‘zi bilan nomlangan, lekin
boshqa tillarda, masalan, ingliz tilida “water”, rus tilida esa “вода” kabi shakllar
5

bilan ifodalanadi. Bu farqlar onomasiologik izlanishlarning asosiy tahlil
nuqtalaridan biridir 1
.
Yana bir muhim xususiyat – nom tanlash jarayonini o‘rganishdir.
Tilshunoslikda so‘zlarning paydo bo‘lishi va shakllanishi tasodifiy emas, balki
insonning atrof-muhitni idrok etish jarayonida vujudga kelgan ehtiyojlari,
tajribalari va madaniy qadriyatlari asosida sodir bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilida
“ko‘k” so‘zi faqat bitta rangni emas, balki osmonni ham bildirishi mumkin. Bu
yerda ko‘k rangning keng va ramziy ma’nosi mavjud. Shu tarzda nomlar tanlanishi
onomasiologiyaning asosiy o‘rganish obyekti bo‘lib xizmat qiladi. Insoniyat
tarixida tabiat hodisalari, mehnat qurollari, ijtimoiy munosabatlar kabi ko‘plab
kontseptlar yuzaga kelgan va har biri uchun alohida nom tanlangan. Ushbu nom
tanlash jarayonida nafaqat mantiqiy, balki estetik, hissiy, diniy va tarixiy omillar
ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, o‘zbek tilida “quyosh” so‘zi yorug‘lik manbai
sifatida tabiatdagi eng muhim obyektlardan birini anglatadi, lekin bu nomda
qadimgi e’tiqodlar va hayotga sig‘inish ifodalari ham aks etadi.
Onomasiologiyaning navbatdagi asosiy xususiyati sinonimiya va variantlik
hodisalarini o‘rganish bilan bog‘liqdir. Har bir kontsept uchun bir nechta nomlar
mavjud bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida “suv” kontsepti uchun “ob” yoki
“obi hayot” kabi sinonim ifodalar mavjud. Sinonimiya hodisasi onomasiologik
tahlilda shuni ko‘rsatadiki, bir kontsept turli ijtimoiy qatlamlar, hududiy lahjalar
yoki madaniy guruhlar tomonidan turlicha ifodalanishi mumkin. Shu sababli
onomasiologiya sinonim so‘zlarning shakllanish omillari, ular orasidagi semantik
nozik farqlar va ularning ijtimoiy va madaniy asoslarini ham o‘rganadi.
Shuningdek, ba’zan biror kontseptga turlicha nomlar berilishi xalq mentaliteti,
tarixiy jarayonlar yoki madaniyatlararo aloqalarning ta’siri ostida vujudga keladi.
Masalan, “non” so‘zining sinonimlari sifatida “tandir non”, “katta non”, “patir”
kabi variantlar ishlatiladi. Bu holatlar tilning boyligi va nom berish usullarining
murakkabligini aks ettiradi 2
.
1
Madvaliyev A., O‘zbek tilining izohli lug‘ati, O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2020,
592 bet.
2
Rahmonov N., Sodiqov Q., O‘zbek tili tarixi, O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2009, 224 bet.
6

Onomasiologiyaning yana bir o‘ziga xos jihati bu tarixiy va madaniy ta’sirni
o‘rganish bilan bog‘liqdir. Insoniyat tarixi davomida ijtimoiy hayotda,
texnologiyada, madaniyatda yuz bergan har bir o‘zgarish til tarkibiga ham ta’sir
ko‘rsatgan. Masalan, yangi texnika vositalari, zamonaviy ixtirolar yoki madaniy
hodisalar natijasida yangi tushunchalar paydo bo‘ladi va ular uchun yangi nomlar
yaratiladi. Shu o‘rinda o‘zbek tilida “kompyuter” yoki “mobil telefon” kabi yangi
atamalar paydo bo‘lishini misol keltirish mumkin. Tarixiy jarayonlar, migratsiya,
xalqaro aloqalar natijasida boshqa tillardan so‘zlar kirib keladi va mahalliy til
me yorlariga moslashadi. Bunday hodisalar onomasiologik tahlil orqaliʼ
tushuntiriladi, chunki har bir yangi kontseptga berilgan nom, til va madaniyatning
o‘zaro ta’sirini ko‘rsatib beradi. Shu bilan birga, onomasiologik tadqiqotlar
madaniy qadriyatlarning tilga qanday singdirilganini ham tahlil qiladi. Masalan,
o‘zbek tilida «mehmon» so‘zining o‘ta qadrlanishi va u bilan bog‘liq turli
atamalarning mavjudligi xalqning qadimiy mehmondo‘stlik an’anasini aks ettiradi.
Onomasiologiya, shuningdek, tilning ichki tizimiy xususiyatlarini ham ochib
beradi. Til ichidagi nomlash tizimi o‘z qonuniyatlariga asoslangan bo‘lib, bunda
semantik maydonlar, asosiy va ikkilamchi ma’nolar, metaforik va metonimik
nomlash jarayonlari faol ishlaydi. Masalan, “oy” so‘zi bir vaqtning o‘zida osmonda
ko‘rinadigan jism, kalendar oyi va go‘zallik ramzi sifatida ham ishlatiladi. Bunday
ko‘p qirralilik onomasiologik tahlil uchun muhim manba hisoblanadi. Bu holatlar
tilning dinamik va kontekstga moslashuvchan tizim ekanligini ko‘rsatadi.
Onomasiologik yondashuv orqali tilning qanday qilib inson tafakkuri va madaniy
tajribasini ifoda etishi chuqurroq tushuntiriladi. Shu jihatdan onomasiologiya faqat
tilshunoslik doirasida emas, balki kognitiv fanlar, psixologiya, madaniyatshunoslik
va tarix bilan ham bevosita aloqada rivojlanadi. Onomasiologik tadqiqotlar til va
tafakkur o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tahlil qilish imkonini beradi. Inson
ongida shakllangan tushunchalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri til strukturasi va lug‘aviy
7

tizimga ta’sir etadi. Shu sababli onomasiologiya zamonaviy tilshunoslikning eng
dolzarb yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘riladi 3
.
Onomasiologiya tilshunoslikdagi eng muhim va o‘ziga xos yo‘nalishlardan
biri bo‘lib, u leksikologiya va semantika sohalarining rivojlanishida asosiy tayanch
vazifasini bajaradi. Har bir leksik birlik – bu so‘zning shakllanishi, ma’lum bir
kontseptga nom berilishi onomasiologik jarayon natijasida vujudga keladi. Inson
tafakkurida shakllangan tushunchalarga berilgan nomlar tili shakllantiradi va
lug‘aviy boylikni kengaytiradi. Shu sababli, onomasiologik tahlillar so‘zlarning
qanday tarixiy, madaniy va ijtimoiy sharoitlarda paydo bo‘lgani va ularning
shakllanish omillarini o‘rganishga yordam beradi. Masalan, “daryo” tushunchasi
o‘zbek tilida suv oqimi sifatida ko‘p asrlar davomida shakllangan va unga mos
ravishda “daryo” nomi berilgan, boshqa tillarda esa ushbu kontsept uchun “river”,
“fluss”, “reka” kabi boshqa nomlar mavjud. Har bir til o‘z dunyoqarashi va tarixiy
tajribasiga asoslangan holda kontseptlarga nom beradi va bu holat
leksikologiyaning chuqur o‘rganilishiga zamin yaratadi. Onomasiologiya kognitiv
tilshunoslikni rivojlantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Til va tafakkur munosabati
har doim tilshunoslikning eng murakkab va dolzarb masalalaridan biri bo‘lib
kelgan. Onomasiologik yondashuv bu munosabatni oydinlashtirishga yordam
beradi, chunki u inson tafakkurida shakllangan kontseptlarning qaysi asoslarda va
qanday omillar ta sirida nomlanishini tahlil qiladi. Masalan, turli tillarda tabiatʼ
hodisalariga berilgan nomlar tafakkurning shakllanish uslublarini aks ettiradi.
O‘zbek tilida yomg‘ir, qor, do‘l kabi hodisalar uchun aniq va farqlangan nomlar
mavjud bo‘lsa, boshqa tillarda ushbu hodisalarning nomlanishida turlicha
yondashuv va ko‘rinishlar kuzatiladi. Bu farqlar orqali insonlarning atrof-muhitni
qabul qilishi va tafakkur mexanizmlaridagi o‘ziga xosliklar tahlil qilinadi. Demak,
onomasiologiya inson idrokining til vositasida qanday shakllanishini va namoyon
bo‘lishini o‘rganish imkonini beradi. Til va tafakkur o‘rtasidagi bu murakkab,
3
Mahmudov N., Lutfullayeva D., Odilov Y., Xudoyberganova D., Yo‘ldoshev M., Ko‘chimov Sh., Andaniyazova
D., Musayeva F., O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,
2023, 512 bet.
8

lekin bevosita bog‘liqlik kognitiv tilshunoslikning asosiy tadqiqot yo‘nalishlaridan
biridir va onomasiologiya bu borada asosiy metodologik baza vazifasini o‘tadi 4
.
Onomasiologiya tarjima nazariyasida ham juda katta ahamiyatga ega. Har
bir tilda nomlash tizimi o‘ziga xos bo‘lib, tarjima jarayonida har bir kontsept
uchun mos va adekvat nomni tanlash zarur bo‘ladi. Chunki til faqat so‘zlar
to‘plami emas, balki u xalqning dunyoqarashi, madaniyati va tafakkurining
mahsulidir. Masalan, o‘zbek tilidagi “yuz” so‘zi nafaqat odamning yuzi ma’nosini,
balki ko‘pincha “abro‘”, “Sharaf” kabi ramziy ma’nolarni ham o‘z ichiga oladi.
Uni boshqa tillarga oddiygina “face” deb tarjima qilish, ba’zi hollarda ma’nodagi
noziklik va ramziy qatlamlarni yo‘qotib qo‘yishi mumkin. Tarjimonda, ayniqsa
badiiy asarlarni o‘girishda, har bir nomning onomasiologik asosini tushunish va
uning ma no qatlamlarini hisobga olish tarjima sifatini belgilovchi asosiyʼ
omillardandir. Tarjimachi har bir kontseptni qaysi nom bilan ifodalashni bilishi,
uni manba tilidan maqsad tiliga mos tarzda ko‘chira olishi uchun onomasiologik
bilimga ega bo‘lishi zarur. Ayniqsa, metafora va ramziy ifodalarga boy tillarda
onomasiologik tahlil o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Onomasiologik tadqiqotlar
umumiy tilshunoslik nazariyasining chuqurlashishiga ham yordam beradi. Tilning
rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan o‘zgarishlar, neologizmlar, ijtimoiy
o‘zgarishlar natijasida paydo bo‘lgan yangi kontseptlar va ularning nomlanishi
orqali tilning o‘zgaruvchan tabiati, dinamikasi va moslashuvchanligi o‘rganiladi.
Masalan, texnologik taraqqiyot natijasida paydo bo‘lgan “kompyuter”, “internet”,
“smartfon” kabi atamalar va ularning turli tillarda qanday nomlanishi
onomasiologik jarayonlar natijasidir. Bu yangi so‘zlar nafaqat yangi predmetlarni
ifodalaydi, balki ular orqali yangi tafakkur shakllari, yangi madaniy qadriyatlar
ham shakllanadi. Shu nuqtayi nazardan, onomasiologiya zamonaviy til
o‘zgarishlarini ham tushunish va ularni ilmiy asosda tahlil qilish imkonini beradi.
Onomasiologiya tilshunoslikda leksikologiya va semantika rivojiga asos yaratadi,
kognitiv tilshunoslikda til va tafakkur munosabatlarini yoritadi, tarjima nazariyasi
4
Mahmudov A., Xudoyberganova D., O‘zbek tilining izohli lug‘ati I jild A-D, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi, 2023, 964 bet.
9

uchun nazariy va amaliy poydevor bo‘lib xizmat qiladi hamda zamonaviy til
o‘zgarishlarini chuqur tahlil qilish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham
onomasiologiya zamonaviy tilshunoslikda o‘zining mustahkam va zarur o‘rniga
ega.
Onomasiologiya nafaqat tilshunoslik doirasida, balki boshqa ko‘plab fanlar
va ilmiy sohalar bilan ham bevosita va chuqur aloqada rivojlanadi. Avvalo,
onomasiologiyaning onomastika bilan o‘zaro bog‘liqligi alohida ahamiyatga ega.
Onomastika – bu shaxs ismlari (antroponimika), joy nomlari (toponimika), millat
va elat nomlari (etnonimika) kabi nomlash tizimlarini o‘rganuvchi fan bo‘lib,
uning barcha sohalarida onomasiologik yondashuv markaziy o‘rinni egallaydi.
Masalan, bir hududdagi toponimlarning shakllanishi ko‘plab omillarga, jumladan,
iqlim sharoitlari, geografik xususiyatlar, tarixiy voqealar va etnik jarayonlarga
bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekiston hududida mavjud bo‘lgan qadimgi toponimlar,
masalan, “Buxoro”, “Samarqand”, “Farg‘ona” kabi nomlar o‘z tarixiy ildiziga,
iqlim va madaniy o‘zgarishlarga ko‘ra shakllangan. Har bir toponim zamirida o‘z
davrining ijtimoiy, siyosiy va madaniy manzarasi aks etadi. Shuningdek, shaxs
ismlari ham antropologik va sotsiokulturni ko‘rsatkich sifatida o‘rganiladi: biror
xalqning qadriyatlari, diniy e’tiqodlari, tarixiy shaxslarga bo‘lgan hurmati shaxs
ismlarida mujassam topgan bo‘ladi. Onomasiologik tahlil orqali bu ismlarning
shakllanishi, ma’nosi va ularning zamonlar osha qanday o‘zgarib borganini
o‘rganish mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari, onomasiologiya sotsiolingvistika
bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Sotsiolingvistika ijtimoiy guruhlar, qatlamlar
va ularning tilga bo‘lgan munosabatini o‘rganar ekan, onomasiologik yondashuv
yordamida bu guruhlar o‘zaro aloqa jarayonida qanday yangi nomlar ishlab
chiqishini tahlil qiladi. Masalan, shahar va qishloq aholisi, turli kasb egalari yoki
yosh avlod va keksalar tilida biror kontsept uchun ishlatiladigan atamalar o‘zaro
farqlanishi mumkin. Yangi texnologiyalar, zamonaviy madaniyat va ijtimoiy
hodisalar natijasida yuzaga kelgan neologizmlar va slenglar ham onomasiologik
tadqiqotlar doirasiga kiradi. Sotsiolingvistik sharoitda o‘zgaruvchan nomlash
10

tendensiyalari, til orqali ijtimoiy o‘zlikni ifodalash va mustahkamlash jarayonlari
onomasiologiya uchun boy material beradi. Misol uchun, o‘zbek tilida yoshlar
orasida ommalashgan “gap yo‘q”, “kruto” kabi atamalar jamiyatdagi til va
madaniyat o‘zgarishlarini aks ettiradi 5
.
Madaniyatshunoslik va tarix sohalarida ham onomasiologiya muhim o‘rin
tutadi. Har bir davr va madaniyat o‘zining kontseptual sistemasiga ega bo‘lib, bu
sistema orqali dunyoqarash, qadriyatlar va ideallar ifodalanadi. Onomasiologik
yondashuv madaniyatlararo farqlarni, madaniy hodisalarning tilga qanday aks
etganini va vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarganini aniqlash imkonini beradi. Misol
uchun, qadimgi turkiy xalqlarda tabiat hodisalariga, hayvonlarga va tabiat
kuchlariga berilgan nomlar ularning hayot tarzi, e’tiqodlari va iqtisodiy faoliyati
bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. O‘rta asrlar islom madaniyatida esa ilm-fan,
din va san’at terminologiyasining shakllanishi va tarqalishi onomasiologik
jarayonlarga asoslangan. Tarixiy rivojlanish jarayonida yangi kontseptlar paydo
bo‘lishi, eskilarining esa o‘zgarishi yoki yo‘qolishi madaniyat va tilning o‘zaro
ta’sirini ko‘rsatadi. Onomasiologik tahlillar orqali turli davrlar madaniyatlarining
o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash, ularning til boyligidagi izlarini ko‘rish
mumkin. Demak, onomasiologiya onomastika, sotsiolingvistika,
madaniyatshunoslik va tarix kabi ko‘plab sohalar bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib,
har bir sohada nomlash jarayonlarini, kontsept shakllanishini va ularning
rivojlanishini tahlil qilishda asosiy metodologik yondashuvlardan biri sifatida
xizmat qiladi. Til faqatgina aloqa vositasi emas, balki insoniyat tafakkuri, jamiyat
tarixi va madaniy yodgorliklarning o‘ziga xos ko‘zgusi sifatida namoyon bo‘lishi
sababli, onomasiologik yondashuv tilshunoslik va boshqa ijtimoiy fanlar uchun
keng imkoniyatlar ochadi.
Onomasiologiyada tadqiqot metodlari bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib,
til nomlash jarayonining turli jihatlarini ilmiy asosda o‘rganish imkonini beradi.
Tarixiy metod yordamida nomlarning paydo bo‘lishi, ularning etimologik ildizlari
va asrlar davomida yuz bergan shakllanishi hamda ma’no o‘zgarishlari aniqlanadi.
5
Madvaliyev A., O‘zbek tilining imlolug‘ati, Akademnashr, 2012, 528 bet.
11

Masalan, qadimgi turkiy manbalarda uchraydigan bir nomning bugungi o‘zbek
tilidagi ekvivalentiga qadar qanday o‘zgarishlarga uchraganini izlash, unda aks
etgan ijtimoiy-siyosiy voqealar yoki madaniy bosqichlar bilan bog‘lash mumkin.
Kognitiv metod esa nom tanlashning psixologik va intellektual asoslarini
o‘rganishga qaratilgan. Bu metod orqali inson tafakkurida qanday kontseptual
sxemalar, metafora va metonimik mexanizmlar ishtirok etishi, nom tanlashda
hissiy-psixologik omillarning roli aniqlanadi. Masalan, tabiat hodisalari nomlariga
qaraganda, mavsumiy o‘zgarishlar va sezgilar bilan bog‘liq tasavvurlar qaysi
nomlarni afzal qiladi, degan savollar kognitiv tahlil orqali yechiladi. Tipologik
metod turli tillardagi nomlash tizimlarini solishtirishga yo‘naltirilgan. Bu
yondashuvda bir vaqtda bir kontsept uchun turli tillarda yaratilgan nom variantlari,
ularning semantik nozikliklari va strukturalari tahlil qilinadi. Masalan, suv
kontsepti O‘zbek, Ingliz, Rus va boshqa tillarda qanday leksik vositalar bilan
ifodalanishi, ularning fonetik va morfologik xususiyatlari qanday farqlanishini
o‘rganish imkonini beradi. Sotsiokulturologik metod esa nomlash jarayonini
ijtimoiy va madaniy kontekst nuqtai nazaridan tahlil qiladi. Jamiyatdagi turli
ijtimoiy guruhlar, jins, yosh yoki kasbka oid qatlamlar orasida kontseptga
beriladigan nomlar farqlanishi, ularning madaniy qadriyatlari va urf-odatlari nom
tanlashga qanday ta’sir ko‘rsatishini ochib beradi. Shu tariqa, onomasiologiya
nafaqat tilning ichki tizimini, balki uning jamiyat va madaniyat bilan uzviy
bog‘liqligini ham yoritadi.
Onomasiologiyada tadqiqot metodlari bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib,
til nomlash jarayonining turli jihatlarini ilmiy asosda o‘rganish imkonini beradi.
Tarixiy metod yordamida nomlarning paydo bo‘lishi, ularning etimologik ildizlari
va asrlar davomida yuz bergan shakllanishi hamda ma’no o‘zgarishlari aniqlanadi.
Masalan, qadimgi turkiy manbalarda uchraydigan bir nomning bugungi o‘zbek
tilidagi ekvivalentiga qadar qanday o‘zgarishlarga uchraganini izlash, unda aks
etgan ijtimoiy-siyosiy voqealar yoki madaniy bosqichlar bilan bog‘lash mumkin.
Kognitiv metod esa nom tanlashning psixologik va intellektual asoslarini
12

o‘rganishga qaratilgan. Bu metod orqali inson tafakkurida qanday kontseptual
sxemalar, metafora va metonimik mexanizmlar ishtirok etishi, nom tanlashda
hissiy-psixologik omillarning roli aniqlanadi. Masalan, tabiat hodisalari nomlariga
qaraganda, mavsumiy o‘zgarishlar va sezgilar bilan bog‘liq tasavvurlar qaysi
nomlarni afzal qiladi, degan savollar kognitiv tahlil orqali yechiladi 6
.
Tipologik metod turli tillardagi nomlash tizimlarini solishtirishga
yo‘naltirilgan. Bu yondashuvda bir vaqtda bir kontsept uchun turli tillarda
yaratilgan nom variantlari, ularning semantik nozikliklari va strukturalari tahlil
qilinadi. Masalan, suv kontsepti O‘zbek, Ingliz, Rus va boshqa tillarda qanday
leksik vositalar bilan ifodalanishi, ularning fonetik va morfologik xususiyatlari
qanday farqlanishini o‘rganish imkonini beradi. Sotsiokulturologik metod esa
nomlash jarayonini ijtimoiy va madaniy kontekst nuqtai nazaridan tahlil qiladi.
Jamiyatdagi turli ijtimoiy guruhlar, jins, yosh yoki kasbka oid qatlamlar orasida
kontseptga beriladigan nomlar farqlanishi, ularning madaniy qadriyatlari va urf-
odatlari nom tanlashga qanday ta’sir ko‘rsatishini ochib beradi. Shu tariqa,
onomasiologiya nafaqat tilning ichki tizimini, balki uning jamiyat va madaniyat
bilan uzviy bog‘liqligini ham yoritadi.
Onomasiologiyaning amaliy ahamiyati juda keng va ko‘p qirrali bo‘lib,
birinchi navbatda yangi lug‘atlarni tuzishda sezilarli yordam beradi: mazkur soha
kontsept–leksema juftliklarini aniq aniqlash, sinonimik va kontekstual variantlarni
to‘plash hamda lug‘atli izohlarni boyitishga xizmat qiladi. Tarjima va lokalizatsiya
jarayonlarida esa onomasiologik tahlil manba tilidagi nomlarni maqsad tiliga eng
mos, semantik nozikliklari buzilmasdan o‘girish imkonini yaratadi va shu bilan
mahalliy auditoriya uchun tabiiy, tushunarli matn tayyorlashni ta minlaydi.ʼ
Ommaviy axborot vositalarida onomasiologiya — ayniqsa yangiliklar, reklama va
PR-maqolalarda nomlarning to‘g‘ri talaffuzini, mos yozuv qoidalariga amal
qilishni va semantik aniq ifodanishni nazorat qiluvchi muhim vosita hisoblanadi;
bu esa auditoriyada xabarning qabul qilinish sifatini oshiradi. Marketing va
reklama sohalarida esa onomasiologik bilim yangi brend nomlarini yaratishda,
6
Hojiev A., O‘zbek tili leksikologiyasi, Fan, 1981, 315 bet.
13

ularning semantik yuki va psixologik ta sirini hisobga olishda, shuningdek, turliʼ
bozorlarda nom tanlashning madaniy va til xususiyatlarini inobatga olgan holda
global va mahalliy kampaniyalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda hal qiluvchi
rol o‘ynaydi. Shu tariqa, onomasiologiya nafaqat nazariy tilshunoslikni, balki
kundalik iqtisodiy, madaniy va kommunikativ faoliyatni ham boyituvchi amaliy
fan bo‘lib xizmat qiladi 7
.
1.2. O zbek tilida onomasiologik tadqiqotlarning rivojlanishi
ʻ
O‘zbek tilida onomasiologik tadqiqotlarning rivojlanishi, tilshunoslikda
yangi soha sifatida o‘zining tarixiy, madaniy va ilmiy ahamiyatini anglatadi. Bu
soha o‘zining o‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqa tilshunoslik fanlari bilan
bog‘liq holda taraqqiy etib kelgan. Onomasiologiya, ya’ni so‘zlarning nomlash
jarayonini va ularning ma’nolarini o‘rganish, nafaqat tilshunoslarning, balki
madaniyatshunoslar, tarixchilar, sotsiologlar va psixologlar uchun ham qiziqarli
bo‘lgan bir ilmiy yo‘nalishdir. O‘zbek tilida onomasiologiyaning rivojlanish
bosqichlarini quyidagicha ko‘rib chiqish mumkin:
1. Ilmiy asoslarning shakllanishi (20-asrning 50-60-yillari) 8
. Ilmiy asoslar
bosqichi 1950–1960-yillarda shakllandi. Avvalo, O‘zbekiston tilshunoslari nafaqat
leksik tizimni, balki hududiy toponim va gidronimlarni ham lingvistik nuqtai
nazardan o rganishni boshladilar: bu borada tarix, geografiya va tilshunoslik
ʻ
tadqiqotlari o zaro tutashib, o‘rganilayotgan nomlarning etimologik ildizlari va
ʻ
semantik o zgarishlari tahlil qilindi. O‘sha davrning eng muhim belgisi 1956—
ʻ
1960-yillarda birinchi ilmiy dissertatsiyalar himoyalanishi bo ldi. Butun Sovet
ʻ
hududida, jumladan O‘zbekistonda ham onomastika bo yicha taxminan o n nafar
ʻ ʻ
nomlash jarayonlari haqida ilmiy ishlanmalar (kandidatura va doktorlik
dissertatsiyalari, maqolalar) tayyorlandi. Ayniqsa, XX asrning 60-yillaridan
boshlab o zbek onomastika ilmiy va tizimli yo‘nalish sifatida mustahkam
ʻ
7
Abdiyeva O., O‘zbekistonning dorivor o‘simliklari, Namangan, 2023, 74 bet.
8
Sirojiddinov SH., Yusupova D., Navoiyshunoslik, Toshkent, 2019, 526 bet.
14

poydevor qozondi: shaxs va joy nomlarini til, tarix, adabiyot va etnografiya
kontekstida o‘rganishga doir birinchi alohida kurs ishlar va monografiyalar nashr
etila boshlandi.
Mana shu bosqichda lug‘atshunoslik va semantika sohalari bilan uzviy
bog‘liq holda dialektologik tadqiqotlar ham olib borildi: tadqiqotchilar
respublikaning turli viloyatlarida so‘lma-solinma lug‘atlar tuzib, ularning ma noʼ
maydonlarini semantik tahlil qilish orqali o zbek onomastikasining nazariy-
ʻ
metodologik asoslarini mustahkamlashga intildilar. Natijada, 1960-yillarning
oxiriga kelib O‘zbekiston tilshunosligida onomasiologiya mustaqil va kompleks
ilmiy soha sifatida shakllanib, keyingi rivojlanish uchun zarur nazariy va amaliy
baza yaratildi.
2. Onomasiologiyaning alohida yo‘nalish sifatida shakllanishi (70-80-
yillar) 9
. O‘zbek tilida onomasiologiyaning alohida yo‘nalish sifatida shakllanishi
1970–1980-yillarda aniq-tizimli ilmiy izlanishlar darajasiga ko‘tarildi. Bu davrda
so‘zlarning nomlash jarayoniga bag‘ishlangan tezis va monografiya ishlarining ilk
namunalarini ko‘rish mumkin bo‘ldi. Jumladan, 1972-yilda Suyun Qorayevning
“Toponimika” asari toponimikaning nazariy-metodologik negizlarini shakllantirib,
O‘zbekiston geografik nomlarini tahlil qilish uchun birinchi tizimli yo‘l xaritasini
berdi. Shu bilan birga, “Onomastika” nomli umumiy tahliliy kitob va o‘quv
qo‘llanmalar paydo bo‘lib, unda antroponimika va etnonimika kabi bo‘limlar aniq
belgilandi. Bu davrda o‘zbek tilshunoslari onomasiologik tadqiqotlarni faqatgina
lug‘atshunoslik emas, balki semantika, tarixi-madaniy kontekst va dialektologiya
bilan ham bog‘lashni boshladilar. Universitetlarda “Onomastika” kursi joriy etildi,
talabalarning dissertatsiya himoyalari onomastik masalalarga bag‘ishlandi.
Masalan, shaxs ismlarining kelib chiqishi va semantik o‘ziga xosliklari, hududiy
lahjalar toponimlari, etnik guruhlarning nomlash an’analari mavzusida bir qator k.
f. d. va f. f. d. dissertatsiyalari yoqlanib, soha metodologiyasi yanada boyidi.
9
Mahmudov A., Xudoyberganova D., O‘zbek tilining izohli lug‘ati II jild D-H, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi, 2023, 760 bet.
15

1980-yillarning ikkinchi yarmida esa onomasiologiya kompleks ilmiy
yo‘nalish sifatida mustahkamlandi: etnografik, folklor va arxeologik materiallardan
foydalanish yo‘nalishi kengaydi, toponim va antroponim fondlarini elektron
korpuslarda yig‘ish ishlari boshlandi, shuningdek, nomlash jarayonidagi
sotsiokultural omillar (masalan, sovet siyosati, urbanizatsiya, migratsiya) tahlil
etila boshlandi. Bu bosqichda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi huzuridagi Til va
adabiyot instituti, shuningdek respublika oliy ta’lim muassasalari yaqindan
hamkorlik qilib, onomasiologiya uchun zarur nazariy-ilmiy baza va metodik
vositalarni yaratishga hissa qo‘shdi
3. Onomasiologiyaning so‘nggi yillarda rivojlanishi (1990-yillardan
hozirgi kungacha) . O‘zbek tilida onomasiologiyaning so‘nggi jadal rivojlanishi
mustaqillik davrining til siyosati va milliy tilni rivojlantirishga oid huquqiy
hujjatlar qabul qilinishidan boshlandi. 1991-yilda mustaqillik e’lon qilingach,
1989-yilda qabul qilingan “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun 1995-yil 21-dekabr да
yangilangan tahrirda mustaqil O‘zbekiston Respublikasining rasmiy tili sifatida
o zbek tilini mustahkamladi; qonunda adabiy tildagi amaliy qoidalar va normalarʻ
majburiy ekanligi ta kidlandi. Shu davrda, 1993-yil 2-sentabrda “Lotin alifbosiga
ʼ
asoslangan o zbek yozuvi joriy etilishi” to‘g‘risidagi qonun qabul qilinib,
ʻ
toponimlar va antroponimlar lotin grafikasiga moslashtirildi. 2000-yillarning
boshlarida O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi huzuridagi Til va adabiyot instituti va
respublika oliy ta’lim muassasalari onomastika bo‘yicha kompleks ilmiy
yo‘nalishlarni rivojlantira boshladi. 2013-yilda Samarqandda chop etilgan
“Onomastika. Ilmiy maqolalar to‘plami” monografiyasida antroponimika,
toponimika va etnonimika bo‘yicha turli mualliflarning tadqiqotlari birlashtirildi.
Ushbu to‘plam nomlarning tarixiy, semantik va madaniy kontekstini o‘rganishda
yangi met о dologik yo‘nalishlarni belgilab berdi.
2010-yillardan boshlab onomasiologiyaga raqamli texnologiyalar ham
qo‘shildi. Jumladan, 2023-yilda Mirali Mirakmalov va hamkasblari O‘zbekiston
toponimlarining fizik-geografik xususiyatlarini tahlil qiluvchi tasnifiy sistema va
16

tematik toponimik xaritalar ustida ishlashdi, bu tadqiqotlar onomastik geografiya
va GIS (geoinformatsion tizimlar) ga asos soladi. Shu bilan birga, O‘zbekistonning
Milliy toponimik geoinformatsion bazasi (MTGT) yaratilib, unda interaktiv
xaritalar, toponimik lug‘atlar va onlayn ma’lumotlar ombori jamoatchilikka taqdim
etildi. Bugungi kunda onomasiologiya nafaqat lexikologiya va semantika, balki
kognitiv tilshunoslik, sotsiokulturologiya va geografiya bilan ham
integratsiyalashgan holda rivojlanmoqda. Raqamli korpuslar, elektron lug‘atlar va
geoinformatsion tizimlar asosida olib borilayotgan tadqiqotlar nom berish
jarayonini nafaqat tarixiy-madaniy, balki hududiy-geografik va psixolingvistik
jihatdan ham chuqur o‘rganish imkonini beradi. Ushbu yo‘nalish o‘zbek tilining
zamonaviy onomastik merosini saqlash, normativ asoslarini yangilash va kelajak
tadqiqotlari uchun boy ma’lumotlar bazasini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyat
kasb etadi 10
.
O‘zbek tilida onomasiologik tadqiqotlarning rivojlanishi bir necha asosiy
yo‘nalishlarda olib borildi:
 Shaxs ismlari (antroponimika) : O‘zbek tilida shaxs ismlari va ularning
ma’nolariga oid tadqiqotlar ko‘plab ilmiy ishlar asosida o‘rganilgan. Bu
tadqiqotlar, asosan, ismlar tizimini, ularning etimologiyasini va madaniy-hududiy
xususiyatlarini yoritadi.
 Joy nomlari (toponimika) : O‘zbek tilining geografik nomlari va joy
nomlari tizimi ham o‘ziga xos tadqiqot obyekti sifatida e’tiborga olinadi. Bu yerda
o‘zbek tili va madaniyatidagi joy nomlarining tarixiy shakllanishi, ma’no
o‘zgarishlari va turli davrlar orqali qayd etilishi o‘rganiladi.
 Milliy nomlar (etnonimika) : O‘zbek millatining o‘ziga xos nomlash
tizimi, etnik guruhlar orasidagi nomlar va ular bilan bog‘liq tarixiy jarayonlar ham
onomasiologiyaning asosiy tadqiqot mavzularidan biridir. Bu yo‘nalishdagi
tadqiqotlar milliy va etnik guruhlarning til va madaniyatdagi ahamiyatini
ko‘rsatadi.
10
Xudoyberganova D., O‘zbek tili leksikasi, O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi, 2015, 400 bet.
17

 Nomlash jarayonlarining ijtimoiy va madaniy asoslari : O‘zbek
tilshunoslarining onomasiologik tadqiqotlari nomlarning ijtimoiy va madaniy
kontekstida qanday shakllanishini, ular bilan bog‘liq madaniy qadriyatlar va tarixiy
omillarni tahlil qilishga yo‘naltirilgan.
Bugungi kunda onomasiologiya sohasida olib borilgan tadqiqotlar
O‘zbekistonda o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlarini, nomlash tizimining
ijtimoiy, madaniy va tarixiy jihatlarini chuqurroq o‘rganishga qaratilgan. Bu
sohadagi ilmiy izlanishlar nafaqat tilshunoslik, balki madaniyatshunoslik, tarix,
sotsiologiya va antropologiya kabi fanlar bilan ham chambarchas bog‘liq.
1.3. Onomasiologiyaning asosiy tarmoqlari va ularning o zbek tilidagiʻ
tadqiqi
1. Antroponimika – Shaxs ismlarini o‘rganish. Antroponimika —
onomasiologiyaning shaxs ismlari (antroponimlar) bo‘limi bo lib, u odamlarning
ʻ
shaxsiy nomlari, familiyalari, laqab, kunyat va nasab tuzilmalarini, ularning kelib
chiqishi, semantik xususiyatlari, shakllanish omillari va jamiyatdagi funksiyalarini
o‘rganadi. O‘zbek tilida antroponimika alohida e tiborga sazovor bo‘lib, uning
ʼ
tadqiqi turli tarixiy, madaniy, diniy va ijtimoiy kontekstlarni ochib beradi. Ilk ilmiy
izlanishlar Toshkent va Buxoro markazlarida 1950–1960-yillarda boshlangan. Shu
davrda E. Begmatovning “ Антропонимы в узбекской картине мира ” maqolasida
antroponimlarning asosiy yadrosini turkiy-turkmancha kelib chiqishga ega nomlar
tashkil etishi qayd etilgan. Xuddi shunday, zamonaviy tadqiqotlarda apotropeik
semantikali antroponimlar (yomon kuchlardan himoyalovchi nomlar) lingvistik,
etnografik va tipologik metodlar yordamida tahlil qilinmoqda.
O‘zbek antroponimikasida ism, laqab, kunyat va nasab to‘rt asosiy bo‘lim
sifatida ajratiladi. “Ism” (Mas’ud, Lola, Aziz) — shaxsga berilgan asosiy nom;
“laqab” (Cho‘lpon, Ibn Sino) — shaxsga xos sifat yoki meros sifatida ishlatiladi;
“kunyat” (Otajak, Valijon ota) — hurmat yoki yaqinlik ma’nosidagi qo‘shimcha
18

nom; “nasab” (Shayxov, Qo‘qonov) — kelib chiqish, urug‘-elatni ifodalaydi. Bu
strukturalar tarix davomida arab, fors-tilidagi muqaddas yoki ma’rifatli nomlardan
ham boyitilgan. Antroponimikaning semantik tahliliga ko‘ra, o‘zbek shaxs ismlari
semantik toifalarga bo‘linadi: tabiiy hodisalar (Gulbahor – “bahorning guliga
o‘xshash”), sifat va fazilat (Halolbek – “halol egasi”), diniy-axloqiy (Qurbonali –
“Allohga qurbon bo‘luvchi”), geografik (Samarqandiy – “Samarqanddan”) hamda
abstrakt tushunchalar (Omonbek – “xavfsizlikni beruvchi”). Bu nomlar orqali ism
egalari jamiyatdagi mavqe, etnik kelib chiqish va oilaviy an’analarni aks ettiradi.
O‘zbek antroponimikasini o‘rganishning usullari qatoriga etimologik (so‘z
ildizlarini aniqlash), qiyosiy-tipologik (turkiy va arab-fors tillari bilan solishtirish),
sotsiokulturologik (ijtimoiy guruhlar va madaniy xususiyatlar tahlili) va
psixolinguistik (onomastik ids, nom tanlash psixologiyasi) metodlar kiradi.
Masalan, ism tanlashda ota-onalar e’tiqod, turmush sharoitlari va zamonaviy
tendensiyalarni hisobga oladi; bu psixolinguistik jihatdan nomning motivatsiyasini
o‘rganishni talab etadi. Antroponimika o‘zbek tilshunosligida shaxs nomlari
merosi, ularning ma’no qatlamlari va shakllanish jarayonlarini o‘rganish orqali til
va madaniyat o‘rtasidagi chuqur aloqalarni ochib beradi hamda antropologiya,
tarix va sotsiologiya bilan hamkorlikda milliy identitetni aniqlashda muhim ilmiy
manba bo‘lib xizmat qiladi 11
.
2. Toponimika – Joy nomlarini o‘rganish. Toponimika (yunoncha tópos
“joy” va ónoma “nom”) — onomasiologiyaning geografik nomlar, ya’ni
toponimlarni tadqiq etuvchi bo‘limi. O‘zbek tilshunosligida toponimika yirik ilmiy
yo‘nalish bo‘lib, respublika hududidagi tog‘, daryo, shahar va qishloq nomlarining
etimologiyasi, semantik maydonlari, tarixi va ijtimoiy-madaniy kontekstlari
batafsil o‘rganiladi. Toponimik tadqiqotlar asosan ikki asosiy yondashuvni o‘z
ichiga oladi: birinchisi, nomlarning kelib chiqishi, ma’nosi va tarixini etimologik
nuqtai nazardan tahlil qilish; ikkinchisi, bir hudud toponimlari tizimini o‘rganib,
ularning semantik, morfologik va mintaqaviy qonuniyatlarini aniqlashdir.
O‘zbekistondagi toponimlar ko‘plab tabiiy omillar — iqlim, relef, gidrografiya —
11
Hamidov A., Badiy adabiyotdagi onomastika, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi nashriyoti, 2011, 210 bet.
19

bilan chambarchas bog‘liq. Masalan, “Qizilqum” cho‘li nomi qum bo‘hronining
kunduzi qizgarishi bilan, “O‘ksaroy” vodiysi esa daryo bo‘yidagi oq qum
cho‘kmalari bilan bog‘lanadi. Fizik-geografik xususiyatlarni o‘rganish
toponimlarning yaratilishi va ularning nomlanish mezonlarini tushunishga yordam
beradi; ayniqsa geoinformatsion tizimlar yordamida interaktiv xaritalar va davlat
toponimik registrlarini shakllantirishda bu yondashuv muhim rol o‘ynaydi).
Tarixiy-madaniy kontekst nuqtai nazaridan O‘zbekistondagi joy nomlari
qadimiy buyuk Ipak yo‘li, turkiy sulolalar, arab-fors madaniyati hamda so‘nggi
asrlarda sovet siyosati va mustaqillik davridagi lotinlashtirish jarayonlari ta’sirida
ko‘plab o‘zgarishlarga duch keldi. Ilk bosqich tadqiqotlarida topografik va
ma’daniy jihatlarda joy nomlarining qanday shakllangani va ularning ma’nosi
izohlandi, keyinchalik esa toponimlarni klassifikatsiya qilish, normalizatsiya va
rasmiy ro‘yxatga olishga alohida e’tibor qaratildi. Hududiy toponimikaning amaliy
natijalaridan biri sifatida respublika viloyatlari bo‘yicha monografiyalar,
mintaqaviy toponimik atlaslar va tushuntiruvchi lug‘atlar nashr etildi. Masalan,
ayrim zonal toponimik tahlillarni o‘z ichiga olgan monografiyalar, shuningdek,
“O‘zbekiston toponimlari” nomli izohli lug‘atning manbalari to‘plam holda e’lon
qilindi. Bu asarlar nafaqat geografik nomlarning etimologik ildizlarini ochib, balki
ularning semantik jangovor, ijtimoiy va madaniy funksiyalarini ham ko‘rsatadi.
Semantik maydonlar tahlili natijasida toponimlar quyidagi asosiy guruhlarga
bo‘linadi: tabiiy hodisalar nomlari (daryo, tog‘, cho‘l va h.k.), ijtimoiy-iqtisodiy
kontseptga oid nomlar (shahar, qishloq, mavze), madaniy-historik yoki etnografik
nomlar (arxeologik yodgorliklar, ma’naviy me’ros obyektlari) hamda hukumat
siyosatiga bog‘liq nomlar (sovet davrida berilgan yangi nomlar, mustaqillikdan
keyingi qayta nomlashlar). Ushbu semantik klassifikatsiya toponimik tadqiqotlarni
yanada sistematik va izchil olib borishga yordam beradi. Toponimika
O‘zbekistonda joy nomlarining geografik, tarixiy, madaniy va sotsiokultural
omillar ta’sirida shakllanishini, ularning etimologik tahlili va semantik diversitetini
o‘rganish orqali milliy tilshunoslik va geografik axborot tizimlariga qimmatli
20

ma’lumotlar taqdim etadi. Bu yo‘nalish hozirgi kunda ham toponimik dasturlar,
elektron lug‘atlar va davlat registrlari yaratishda muhim metodologik poydevor
hisoblanadi 12
.
3. Etnonimika – Milliy nomlar. Etnonimika — onomasiologiyaning millat
yoki etnik guruh nomlarini (etnonimlarni) o‘rganadigan bo‘limi bo‘lib, u xalq
nomlarining kelib chiqishi, tarixi, semantik strukturalari hamda ularning madaniy-
tarixiy funksiyalarini tahlil qiladi. O‘zbek tilida etnonimika nafaqat “o‘zbek”,
“qirg‘iz”, “turkman” kabi keng tarqalgan etnonimlarning etimologiyasini
o‘rganadi, balki ularning ichki tuzilishi — qabilalar, urug‘-elat nomlari, klan va
bobom nomlari (masalan, Ko‘ngrats, Qipchoq, Og‘uz) tizimini ham o‘rganish
bazasini yaratadi. Tarixiy manbalarda etnonimlar ko pincha turkiy turmush tarzini,ʻ
siyosiy tuzilmalarni va madaniy aloqalarni aks ettiradi. Masalan, Mahmud al-
Koshgariy “Devoni Lug‘at-it-Turk” asarida turklar ichidagi 20 dan ortiq qabila
nomlarini — Qipchoq, Og‘uz, Yaman, Basmil, Tatar, Qirg‘iz, Uyg‘ur va boshqa
etnonimlarni keltiradi, bu esa turkiy etnonymikaning ilk tipologik tasnifini beradi.
Shuningdek, Abulg‘ozixonning “Shajaray-i Turkluk” va Boburxonning
“Boburnoma” asarlarida O‘zbek xalqining Ko‘ngrats, Kiyat, Agar, Bilgut kabi
urug‘-elat nomlari tarixi va ular yashagan hududlar haqida ma’lumotlar mavjud.
XXI asr tadqiqotlarida etnonimika metodlari kengayib, arxiv-manbalar, etnografik-
surishtiruvlar va korpus-tahlillar yondashuvi qo‘llanilmoqda. Masalan, N.
Kurbanazarova o‘zining “Study Of Ethnonyms in the System of Ethnographic
Vocabulary of the Uzbek Language” maqolasida etnonimlarni etimologik,
tipologik va sotsiokulturologik metodlar yordamida tahlil qiladi, etnonimlarning
xalq tasavvuri va madaniy merosdagi o‘rnini yoritadi. Bu tadqiqotlarda “o‘zbek”
etnonimini uz (mustaqil) + bek (hokim) birikmasi sifatida izohlash, shuningdek,
Ko‘ngrats klanining paydo bo‘lishi va tarqalishini tarixiy manbalarga tayangan
holda qayd etish namuna sifatida keltiriladi. O‘zbek etnonimikasini rivojlantirishda
keyingi bosqich sifatida interdisipliner yondashuvlar — lingvogeografiya,
madaniyatshunoslik va raqamli kadastr metodlari qo‘shildi. Masalan, “Linguistic
12
O‘rmonov R., O‘zbek tilining onomasiologiyasi, O‘zbek tili va adabiyoti nashriyoti, 2018, 275 bet.
21

Analysis of Nurata Ethnotoponyms” tadqiqotida Nurata mintaqasidagi toponimlar
etnonimikasining nasl-elat yo‘nalishi sifatida o‘rganilib, etnonim-asosli
toponimlarning geografik tarqalishi va semantik qatlamlari GIS-tizimlarda
vizualizatsiya qilindi. Shu tariqa, etnonimika milliy identitetni tahlil qilishda,
tarixiy-madaniy izlarni saqlashda va onlayn etnonimik kadastrlarni yaratishda
muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda 13
.
4. Boshqa onomasiologik tarmoqlar.
Zo‘onimika – hayvonlar va o‘simliklar nomlarini o‘rganish. Zo‘onimika
(zoonymy) — onomastikaning hayvonot va o‘simlik dunyosidagi nomlarni
o‘rganadigan bo‘limi bo‘lib, har bir tilda ma’lum hayvon va o‘simlik turlariga
tegishli leksik vahidlar (zoonym va phytonym) to‘plamini tahlil qiladi. Zo‘onimika
mualliflari hayvon nomlarining mahalliy dialekt va xalq og‘zaki ijodidagi
variantlarini, shuningdek, ularning etimologik ildizlari va metaforik
kengayishlarini o‘rganadilar. Masalan, o‘zbek tilidagi “bo‘ri”, “quyon” yoki
“chinor”, “guldasta” kabi atamalar jamiyatning mehnat faoliyati, tabiatni idrok
etish hamda diniy mag‘ribiy tasavvurlar bilan chambarchas bog‘langan.‐
Zo‘onimika tahlili nafaqat hayvon o‘simlik nomlarining leksik semantik
‐ ‐
maydonini aniqlash, balki ularning madaniy etnografik yonalishini ham yoritadi).
‐
Mikronimika – kichik hudud nomlarini o‘rganish. Mikronimika
(microtoponymy) — toponimikaning kichik geografik obyektlarga (masalan,
maydoncha, ko‘cha, ko‘prik, xiyobon, hovuzcha) berilgan nomlarni tadqiq etuvchi
tarmog‘i. Bunda nomlarning mahalliy tarix, arxitektura, ijtimoiy munosabatlar va
shaharsozlik jarayonlari bilan bog‘liqligi o‘rganiladi. Mikronimik tadqiqotlar
orqali “Mashrab ko‘chasi”, “Alisher Navoiy xiyoboni” yoki “Arboblar maydoni”
kabi mikrotoponimlarning semantik toifalari, turkumlanishi va rasmiylashtirish
me’yorlari aniqlanadi. Kichik hudud nomlaridagi o‘ziga xoslik — ularning
mahalla, tarixiy shaxs yoki voqea nomalarga ishora qilishi — tahlil va normativ
registrlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
13
Turaev Z., O‘zbek tili semantikasining asosiy masalalari, Fan, 1980, 340 bet.
22

Nominalizm va kontseptual onomastika. Nominalizm onomastikada “nom
— faqat qo‘yilgan yorliq” g‘oyasini ilgari suradi; ya’ni, nomning o‘zi predmet
yoki kontseptning mohiyatini belgilamaydi, balki uni til tizimida joylashgan
ramziy vosita sifatida ko‘radi. Kontseptual onomastika esa nomlarning faqatgina
leksik birlik emas, balki til foydalanuvchisining dunyoqarashi va madaniy tajribasi
asosida kontseptni shakllantirish vositasi ekanligini ta’kidlaydi. Shu tariqa, bu
yo‘nalish nom tanlashda semantik kognitiv model, psixolinguistik mexanizmlar va‐
madaniy sotsial kontekst omillarini interdisipliner tarzda tahlil qiladi. Kontseptual
‐
onomastika nomlarning leksik struktural elementlarini kognitiv kartaga
‐
joylashtirish orqali til va tafakkur o‘rtasidagi munosabatlarni yoritib beradi.
O‘zbek tilida onomasiologik tadqiqotlarning rivojlanishi bir necha bosqichda
kechdi va har bir bosqich o‘ziga xos ilmiy yutuqlar bilan boyidi.
Birinchi bosqich (1950–1960-yillar) ilmiy asoslarning shakllanishi davri
bo‘lib, bu vaqtda O‘zbekistonda birinchi ilmiy dissertatsiyalar himoyalanib,
tilshunoslar antroponim, toponim va etnonimlarning etimologik-semantik tahlilini
boshladilar. Shu davrda Suyun Qorayevning “Toponimika” asari O‘zbekiston
geografik nomlarini sistematik ko‘rib chiqib, toponimik tadqiqotlar uchun nazariy-
metodologik asosni yaratdi, umumiy “Onomastika” o‘quv qo‘llanmalarida esa
antroponimika va etnonimikaga oid bo‘limlar aniq belgilandi).
Ikkinchi bosqich (1970–1980-yillar) onomasiologiyaning mustaqil yo‘nalish
sifatida qabul qilinishi va universitetlarda “Onomastika” kursining joriy etilishi
bilan kechdi. Bu davrda nomlash jarayonlarining tarixiy, madaniy va sotsiokultural
omillar bilan bog‘liqligi chuqur o‘rganila boshlandi, shaxs va joy nomlari bo‘yicha
k. f. d. va f. f. d. dissertatsiyalari himoyalandi, monografiyalar va ko‘plab
maqolalar chop etildi).
Uchinchi bosqich (1990-yillardan hozirgi kungacha) mustaqillik va raqamli
texnologiyalar davri bo lib, unda:
ʻ
23

 1995-yil 21-dekabrdagi “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning qayta tahriri
o zbek tilini rasmiy maqomga ko‘tarib, toponim va antroponimlarni lotin yozuvigaʻ
moslashtirishni boshladi .
 2000-yillardan boshlab Til va adabiyot instituti hamda oliy ta’lim
muassasalari “Onomastika. Ilmiy maqolalar to‘plami” kabi monografiyalarni nashr
etdi).
 2010-yillardan boshlab GIS-texnologiyalar asosida toponimik xaritalar va
O‘zbekiston Milliy toponimik geoinformatsion bazasi (MTGT) yaratilib, onlayn
lug‘atlar va elektron korpuslar ishga tushirildi .
II-BOB. O ZBEK TILIDA ONOMASIOLOGIK BIRLIKLARNING
ʻ
TURLARI VA ULARNING XUSUSIYATLARI
2.1. Antroponimlar: shaxs ismlari va familiyalarining onomasiologik
tahlili
Antroponimika, shaxs ismlari va familiyalarining onomasiologik tahlili
tilshunoslikda muhim o‘rin tutadi, chunki bu nomlar nafaqat insonni identifikatsiya
qilishda, balki uning tarixiy, madaniy va ijtimoiy o‘ziga xosliklarini aks ettirishda
ham katta ahamiyatga ega.
Shaxs ismlari (Antroponimlar) va ularning ma’nosi . Antroponimika —
onomasiologiyaning shaxs ismlari va ularning jamiyatdagi funksiyalarini
o‘rganadigan bo‘limi bo‘lib, ism, laqab, kunyat, nisba va familiya kabi
antroponimik elementlarning kelib chiqishi, tarqalishi va ma’nosini tahlil qiladi).
O‘zbek tilida esa antroponimik model uch asosiy komponentdan — shaxs ismi
(ism), otasining ismi yoki patronimik (kundalik tilida “og‘li”/“qizi” yoki ruscha “-
ov”/“-ova”) va familiyadan tashkil topgan). O‘zbekiston tarixida antroponimlar
turli davr bosqichlarida o‘zgargan: qadimgi turkiy davrda “Tog‘ay” (tog‘, ulug‘),
“Bunyod” (yaratuvchi) kabi jangchi-harakatni, fazilatli xislatni ta’riflovchi nomlar
24

afzal ko‘rilgan bo‘lsa, islom davrida Arab va Forscha ildizli diniy nomlar —
Abdulloh, Muhammad, Ali, Zaynab — ildiz otgan; sovet davrida esa ijtimoiy-
ideologik ta’sir ostida Ivanov, Petrov kabi familiyalar keng tarqaldi.
Antroponimik tahlil shaxs ismlari va familiyalaridagi etimologik qatlamlarni
ochib berib, ularning madaniy, tarixiy va ijtimoiy omillarga qanday bog‘liqligini
ko‘rsatadi. Masalan, “Navruz” ismi bahorning yangilanishi bayrami bilan,
“Alisher” esa arabcha “alisher” (“ əl-isher” – “buloq”) so‘zidan olingan bo‘lishi
mumkin; familiyalar esa ko‘pincha ota-ona ismi yoki mahalla, qabila nomidan “-
ov” qo‘shimchasi bilan tuziladi. Shuningdek, taxallus (masalan, “Cho‘lpon”),
laqab (“Sahibqiron”), kunyat (“Otajak”) va nipotip (nisba) elementlari ismga
qo‘shimcha semantik va pragmatik qatlamlar beradi, nom egalari ijtimoiy mavqe,
meros va hurmatni ifodalashga xizmat qiladi). O‘zbek antroponimikasini o‘rganish
etimologik, tipologik, sotsiokulturologik va psixolinguistik metodlar yordamida
nom tanlash motivatsiyasini, nomlarga bo‘lgan munosabatni va ularning
jamiyatdagi rolini aniqlashga qaratilgan. Shu tariqa, antroponimik tahlil tarixiy
merosni saqlash, milliy identitetni mustahkamlash hamda til va madaniyat
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni chuqurroq anglash uchun muhim ilmiy manba
hisoblanadi 14
.
Shaxs familiyalarining kelib chiqishi. Familiya so zi lotincha ʻ familia
(“oila”) so zidan kelib chiqqan bo‘lib, O‘zbekiston hududida ham “bola
ʻ
tug‘ilganda, farzandlikka olinganda, nikohdan o tganda qabul qilinadigan va
ʻ
nasldan naslga o tadigan oilaviy nom” ma nosida ishlatiladi). Dastlab
ʻ ʼ
O‘zbekistonda hozirgi ma nodagi familiya bo lmagan; balki oilaviy yoki otaning
ʼ ʻ
naslini belgilovchi turli shakllar ishlatilgan. VI–VII asrlardan boshlab “o‘g‘li” va
“qizi” (masalan, Bayna Sangnun o‘g‘li), arab ta siri ostida esa “ibn” va “bint”
ʼ
qo‘shimchalari yordamida ism nasab tuzilmalar paydo bo lgan). Keyinchalik XX
‐ ʻ
asrning 1920-1930-yillarida odamlar “Ahmad Fozil o g‘li”, “Xakima Fozil qizi”
ʻ
kabi shakllarda yuritila boshlandi. Shu davrda ziyolilar orasida “-zoda” (Masalan,
Hamza Hakimzoda),
14
Askarov X., O‘zbek tilining onomastik so‘z boyligi, O‘zbekiston matbuot nashriyoti, 2016, 190 bet.
25

“-iy/-iya/-viya” (masalan, Abdulla Qodiriy, Muzayyana Alaviya) qo shimchalariʻ
orqali taxallus va familiyalar yaratildi.
1930-yillarning o rtalarida esa Russiancha “-ov/-ova” va “-yev/-yeva”
ʻ
qo‘shimchalari asosida shakllangan familiyalar qat iy me yor sifatida joriy etildi.
ʼ ʼ
O‘sha paytdan boshlab barcha rasmiy hujjatlarda o zbek familiyalari shu tartibda
ʻ
qayd etila boshlandi. Mustaqillikdan oldin familiya shaklini milliy mahalliy
‐
usullarda ifodalash rasmiy man etilgan, pasport va tug‘ilish guvohnomalarida
qat iy “-ov/-ova” qo‘shimchalari ishlatilgan.
ʼ Mustaqillik esa fuqarolarga o z ʻ
familiyalarini, ularning shaklini erkin tanlash huquqini berdi. Hozirgi “Fuqarolik
holati dalolatnomalarini qayd etish” qoidalariga ko ra, bola tug‘ilganda ota ona
ʻ ‐
kelishuvi bilan familiya belgilanadi va keyinchalik ham qonuniy ta rifga muvofiq
ʼ
o zgartirilishi mumkin. Familiya nafaqat oilaviy naslni, balki shaxsning ijtimoiy
ʻ
mavqeini, tarixiy madaniy kelib chiqishini aks ettiradi. Uning rasmiy qayd qilinishi
‐
fuqaroni jamiyatda huquq sub’ekti sifatida tan olishga yordam beradi va hujjatlar
uzviyligiga zamin yaratadi.
Shaxs ismlari jamiyatda birinchi navbatda identifikatsiya funktsiyasini
bajaradi: ism orqali individual aniq ajratiladi va unga tegishli shaxsiy ma’lumotlar
kimligi, nasabi, hatto diniy yoki etnik orientatsiyasi haqida ilk tasavvur hosil
bo‘ladi. Ikkinchi navbatda, antroponimlar genealogik va kinship funksiyasini
ta’minlaydi: ism orqali shaxsning ota ona ismidan kelib chiqqanligi, oilaviy nasab
‐
zanjiri aniqlanadi, bu esa jamiyatdagi qarindoshlik munosabatlarini
mustahkamlaydi. Shuningdek, shaxs ismlari ijtimoiy identifikatsiya vositasi
hamdir, chunki turli etnik, diniy va ijtimoiy guruhlar o‘ziga xos antroponimik
variantlarni ishlatadi, va bu nomlar yordamida guruh a’zolari bir biridan ajraladi.
‐
Antroponimlar madaniy va tarixiy xotirani saqlashda ham muhim rol o‘ynaydi,
chunki ko‘plab ismlar urf odatlar, voqealar yoki mashhur shaxsiyatlarga ishora
‐
qilib, kollektiv xotirani boyitadi. Nihoyat, ba zi antroponimlar ijtimoiy maqom va
ʼ
obro‘ ko‘rsatgichi sifatida xizmat qiladi: ma’lum laqablar, taxalluslar yoki
qo‘shimchalar (masalan, “Bek”, “Said”) aristokratik kelib chiqish yoki diniy
‐
26

ijtimoiy liderlik ramzi bo‘lib, ism egalari jamiyatda hurmat va etirofga sazovor
bo‘lishiga imkon yaratadi 15
.
2.2. Toponimlar: geografik nomlarning onomasiologik xususiyatlari
O‘zbekiston hududidagi geografik nomlar (toponimlar) o‘zining kelib
chiqishi, semantikasidan tashqari, tarixiy, madaniy, va ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lib, milliy madaniyatni, xalqning tarixi va urf-odatlarini aks ettiradi. Geografik
nomlarning o‘rganilishi orqali nafaqat joyning tabiiy sharoitlari, balki uning tarixiy
o‘zgarishlari, etnik guruhlarning mavjudligi va o‘zaro aloqalari haqida ham
ma’lumotlar olish mumkin. O‘zbekistonda geografik nomlarning shakllanishi va
tarixi, bir qator madaniy va geografik jarayonlarning natijasidir.
1. Toponimlarning kelib chiqqan tarixi . O‘zbekiston hududidagi
toponimlarning shakllanishi uzoq tarixga ega bo‘lib, ular bir qancha davrlarni o‘z
ichiga oladi. Ularning tarkibida qadimgi turk, arab, fors, mo‘g‘ul, rus va boshqa
xalqlarning madaniy va til merosi aks etadi.
Qadimiy Turk davri. O‘zbekiston hududidagi eng qadimgi toponimlar
asosan turkiy-turkman va sog‘diy madaniy ta’sirda shakllangan. Ularning ko‘plab
birikmalari – “-kent” yoki “-kand” qo‘shimchalari orqali “shahar”, “mustahkam
qad” ma’nolarini beradi. Masalan, Samarkand toponimi sog‘diycha Smr’kand
15
Nematov M., O‘zbek onomastikasining asosiy yo‘nalishlari, O‘qituvchi nashriyoti, 2004, 155 bet.
27

(“tosh qal’a”, “tosh shaharcha”) iborasidan kelib chiqqanligi ma’lum. Shuningdek,
poytaxt Toshkent nomi turkiy tash (“tosh”) va fors kent (“shahar”) so‘zlari
birikmasidan bo‘lib, “tosh shahar” degan ma’noni anglatadi. Bu davrda geografik
obyektlarga berilgan nomlar ko‘pincha tabiiy landshaft (tog‘, daryo, cho‘l) va
mudofaa maqsadlarini aks ettiruvchi leksik vositalardan tashkil topgan 16
.
Islom davri. VII–X asrlarda islom madaniyati kirib kelishi bilan toponimiy
qatlamga arabcha va forscha nomlar qo‘shildi. Eng yorqin namuna – Buxoro
(arabcha ىراخُب / bukhārā yoki forscha Buxoro ), ayrim manbalarga ko‘ra Sanskrit
vihāra (“buddist monastir”) yoki sog‘diy β uxārak (“farovonlik manzili”)
so‘zlaridan olingan. Ayni davrda “Shahrisabz” (forscha shahr “shahar” + turkiy
sabz “yashil”), “Navoiy” va “Qarshi” kabi nomlar ham tarixiy-madaniy voqealar,
diniy an’analar va qadimgi viloyat boshqaruv tizimlarini aks ettiruvchi semantik-
ta’sir vositasi bo‘lib xizmat qildi.
Sovet davri. XX asrning o‘rtalaridan boshlab yangi sanoat markazlari, kon
bazalari va infratuzilmalar qurilishi ortidan yangi shahar va tumanning nomlari
rasmiylashtirildi. Masalan, 1946 yilda qorishma qishloqlar birlashtirilib tashkil
etilgan Angren shahri nomi ruscha talaffuzga moslangan “Angaron”
(tadqiqotchilarga ko‘ra forscha ohangaron “temirchi, damgalovchi”) toponimidan
olingan. Sovet hokimiyati davrida “Yangi qo‘rg‘on”, “Istiqlol” kabi siyosiy-
ideologik rangdagi yangi nomlar ham berildi. Shu bilan birga, Jizzax, Qarshi va
boshqa maqomli markazlarning nomlari ham turli ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar
sharoitida qisman o‘zgartirildi yoki lotin grafikasiga moslashtirildi 17
.
2. Semantika va ma’no. Toponimlarning semantik tahlili ularning o‘ziga
xos ma nosini ochib beradi va ularni atrof-muhit, tarix, madaniyat bilan bog‘laydi.
ʼ
Geografik nomlarning aksariyati jabrlanuvchi motivasiyaga ega (motivated
toponyms): ular bevosita joyning tabiati yoki landshafti haqida ma lumot beradi.
ʼ
Masalan, “Toshkent” nomi turkiy tash (“tosh”) va fors kent (“shahar”) so‘zlaridan
kelib chiqqan bo‘lib, “tosh shaharchasi” ma nosini anglatadi; “Qizilqum” esa cho‘l
ʼ
16
Khasanov M., O‘zbek tilidagi geografik va etnografik toponimlar, Fan, 1985, 312 bet.
17
Madvaliyev A., O‘zbek tili onomasiologiyasining nazariy asoslari, O‘zbekistan, 2011, 400 bet.
28

qumlarining quyosh nuri ostida qizg‘arishini tasvirlaydi. Shu kabi tabiat va
manzara asosidagi toponimlar (daryo, tog‘, cho‘l, o‘rmon nomlari) joyning
gidrografik, relef yoki o‘simlik-tarkibiy xususiyatlarini yoritadi.
Ba zi toponimlar tarixiy voqealar yoki shaxslar nomidan olinish orqaliʼ
hududning kelib chiqishi va qadriyati haqida xabar beradi. Masalan, “Amudaryo”
— arabcha Amu (“suv”) va turkiy daryo (“daryo”) birikmasi bo‘lib, daryo bo‘ylab
joylashgan qadimiy madaniyat va savdo yo‘laklarini eslatadi. Shu tarzda,
“Shahrisabz” (forscha shahr “shahar” + turkiy sabz “yashil”) qadimiy turkiy-
g‘arbiy markaz sifatida yashilligi bilan mashhur bo‘lgan shaharga ishora qiladi,
“Navoiy” nomi esa buyuk shoir Alisher Navoiy sharafiga berilgan. Shuningdek,
etnonimik basisga asoslangan toponimlar o‘zida etnik guruhlar yoki madaniy
identifikatsiyani mujassamlashtiradi. Masalan, “O‘zbekiston” so‘zi turkiy o‘zbek
(“o‘ziga bekinib olgan, mustaqil”) etnonimidan hosil bo‘lib, “o‘zbeklar yurtida”
ma nosini anglatadi; “Qoraqalpoq” — qoraqalpoq etnik guruhining nomidan
ʼ
olingan. To ponimlarni etnonimlar, dialekt so zlari yoki exonym (“chet tilida
ʻ ʻ
ishlatiladigan nom”) kategoriyalariga ajratish mumkin. Bunday nomlar regional
etnik tarqalish, madaniy aloqalar va tarixiy migratsiyalar izlarini saqlab qoladi.
Mana shunday semantik qatlamlarni o‘rganish orqali toponimlar nafaqat geografik
orientatsiya vositasi, balki til, tarix va madaniyatning “lingvistik fosillari” sifatida
ham ahamiyatli bo‘ladi: ular eski davrlardan qolgan madaniy kontaktlarni,
iqtisodiy aloqalarni va jamiyatdagi o‘zgarishlarni ham ko‘z oldimizga keltiradi.
3. Tarixiy-madaniy ahamiyat. Toponimlar nafaqat geografik joylarning
nomlari, balki o‘sha joyning tarixiy, madaniy va ijtimoiy xususiyatlarini ham
o‘zida mujassamlashtiradi. Har bir geografik nom o‘ziga xos tarixiy voqealarni,
urf-odatlarni va xalqning dunyoqarashini ifodalaydi. O‘zbekiston hududidagi
toponimlar, ayniqsa, tarixiy shaharlar, madaniy markazlar va qadimiy yodgorliklar,
xalqning yodgorliklarini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Toponimlarning madaniy
ahamiyati juda katta. Ular faqat geografik joylarning nomlarini bildirmaydi, balki
biror hududdagi xalqning madaniy hayoti, qadriyatlari va dunyoqarashini aks
29

ettiradi. Masalan, “Samarqand” nomi, o‘zida o‘sha shaharda yashovchi xalqning
madaniyatini, tarixiy qadriyatlarini va urf-odatlarini yodga soladi. Samarqand
o‘zining qadimiy me’morchiligi, ilm-fan markazlari va savdo yo‘laklari bilan
nafaqat o‘zbek, balki butun Markaziy Osiyo tarixining ajralmas qismiga aylangan.
Bu shahar o‘rta asrlarda ilm-fan, madaniyat va siyosatning markazi bo‘lgan.
Toponimlar madaniy me’yorlarni saqlashga yordam beradi. Masalan,
O‘zbekistonning turli viloyatlari va shaharlari o‘zlarining tarixiy va madaniy
xususiyatlari bilan ajralib turadi. “Buxoro” toponimi, butun Markaziy Osiyo
madaniyatining markazi bo‘lgan shaharni ifodalaydi. Bu nom o‘z ichiga ming
yillik tarixni, musulmon olamining ilmiy va diniy markazi bo‘lgan davrlarni
saqlaydi 18
.
2.3. Etnonimlar va boshqa onomastik birliklar: ularning o zbek tilidagiʻ
ifodasi
O‘zbek tilida etnonimlar, zoonimlar, fitonimlar va boshqa onomastik
birliklar o‘ziga xos leksik-semantik xususiyatlarga ega. Har bir onomastik birlik
jamiyatning madaniy, tarixiy va tabiiy xususiyatlarini aks ettiradi. Ushbu birliklar
xalqning dunyoqarashini, qadriyatlarini, urf-odatlarini va tabiat bilan munosabatini
ifodalaydi.
1. Etnonimlar (Xalq nomlari). Etnonimlar, xalq nomlari, biror millat yoki
etnik guruhni ifodalovchi so‘zlardir. Ular jamiyatning tarixiy, madaniy va til
xususiyatlarini aks ettirib, xalqning milliy kimligini belgilaydi. O‘zbek tilida
etnonimlar, odatda, tarixiy kelib chiqishi, madaniy an’analari, urf-odatlari va
ijtimoiy ahamiyatiga asoslanadi. Har bir etnonim o‘zining xususiyatlariga ega va
bu xususiyatlar xalqlar o‘rtasidagi aloqalar va o‘zaro munosabatlar bilan bog‘liq
bo‘ladi. O‘zbek etnonimi, masalan, “o‘zbek” so‘zi, o‘zbek xalqining tarixiy
tug‘ilgan joyi va uning qadriyatlarini ifodalaydi. O‘zbek xalqi o‘zining tarixi,
madaniyati, tilida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, uning tilida ko‘plab o‘zbek
etnonimlari uchraydi. O‘zbeklar, o‘zining tarixiy kelib chiqishi, til va madaniy
xususiyatlari bilan ajralib turadi. O‘zbek xalqi, asosan, O‘zbekistonda yashaydi,
18
Toshpulatov S., O‘zbek tilining fonetika va morfologiyasi, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot, 2017, 450 bet.
30

lekin uning madaniy ta’siri o‘rta Osiyo mintaqasining boshqa hududlariga ham
tarqalgan.
Qozon etnonimi, Qozon xalqi haqida gapiradi. Qozonlar, asosan,
Rossiyaning Tatariston hududida yashaydigan bir etnik guruh bo‘lib, ular
O‘zbekistonga ko‘chib kelgan. O‘zbekistonning ayrim hududlarida qozonlar
yashaydi va ular o‘zining tilini, madaniyatini, urf-odatlarini saqlagan. “Qozon”
etnonimi bu xalqqa oid madaniy merosni aks ettiradi va tarixiy aloqalarni
ifodalaydi. Tatar etnonimi, Tatar xalqini ifodalaydi. Tatarlar asosan O‘zbekistonda
yashaydi, ayniqsa, Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlarida katta tatar
jamoalari mavjud. Tatar etnonimi tatar xalqi va uning madaniyati bilan bog‘liq
bo‘lib, ular o‘zbek va rus xalqlari bilan birga ko‘p vaqt davomida o‘zaro aloqada
bo‘lgan. Tatarlar o‘zining milliy kimligini saqlagan holda, boshqa xalqlar bilan
birgalikda o‘zaro madaniy aloqalar o‘rnatgan 19
.
Karakalpok etnonimi Karakalpog‘iston hududida yashovchi xalqni
ifodalaydi. Karakalpoklar, o‘zining alohida tili, madaniyati, urf-odatlari bilan
ajralib turadi. Karakalpok xalqi o‘zining tarixiy kelib chiqishiga va madaniyatiga
katta e’tibor beradi. Karakalpoklar, shuningdek, o‘zining mustaqil etnik guruh
sifatida tanilgan va o‘z tili va an’analari bilan ajralib turadi. Etnonimlar,
shuningdek, xalqlar o‘rtasidagi tarixiy voqealarni ham aks ettiradi. Masalan,
ko‘chmanchilik davrida xalqlar o‘rtasidagi ko‘chish va aloqalar natijasida yangi
etnik guruhlar shakllangan. Etnonimlar bu guruhlarning o‘ziga xos xususiyatlarini,
ularning tarixini va madaniyatini aks ettiradi. Ular nafaqat milliy identifikatsiyani
belgilaydi, balki xalqlar o‘rtasidagi tarixiy munosabatlarni va aloqalarni ham
yoritib beradi.
2. Zoonimlar (hayvon nomlari). Zoonimlar — hayvonlarni bildiruvchi
so‘zlar bo‘lib, ular til va madaniyatda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbek tilidagi
zoonimlar xalqning hayvonlarga bo‘lgan munosabatini, ularning tabiatiga bo‘lgan
qarashlarini va odatlariga asoslanadi. Hayvonlarning tashqi ko‘rinishi, xarakteri,
19
Karimov I., O‘zbek tilida sinonimlar va antonimlar, O‘zbekiston matbuot nashriyoti, 2010, 230 bet.
31

yoki boshqa xususiyatlari asosida yaratilgan zoonimlar orqali insonlarning
hayvonlarga bo‘lgan ijtimoiy qarashlari va madaniy an’analari aks ettiriladi.
Zoonimlarning turlari va ularning semantik xususiyatlari:
1. It — sodiqlik va do‘stlik ramzi hisoblanadi. O‘zbek tilida itlar ko‘plab
maqollar va iboralarda ishlatiladi. It odatda egasiga sodiq va mehribon hayvon
sifatida tasvirlanadi. Misol uchun, «Itni o‘rgatish oson, lekin egasini o‘rgatish
qiyin» degan maqol itning xarakteri va unga nisbatan odatlarni ifodalaydi. Itlar
shuningdek, qayg‘u va yordam so‘ragan insonlar uchun ham qo‘llaniladi, chunki
ular o‘zining sodiqligi va kuchli do‘stlik hissiyoti bilan ajralib turadi.
2. To‘ng‘iz — bu hayvon nomi ko‘pincha noxush, beg‘am va unsiz
xarakterni ifodalovchi sifatlar bilan bog‘lanadi. O‘zbek tilida to‘ng‘izlar ko‘pincha
tartibsizlik va shaxsiy odob-axloqni buzganlikni ifodalovchi iboralarda ishlatiladi.
Masalan, “To‘ng‘izga o‘xshagan” iborasi shaxsning ozorli yoki noan’anaviy
harakatlarini tasvirlashda qo‘llaniladi.
3. Baliq — tinchlik va osoyishtalikni ifodalovchi bir zoonimdir. Baliq,
ko‘plab iboralarda muhitda o‘zini yaxshi tutadigan va uydan chiqmagan odamlarni
tasvirlashda ishlatiladi. O‘zbek xalq maqollarida baliqni tinchlikka, atrofdagi
tashvishlardan holi bo‘lishga ishora qilish uchun ishlatadi. “ Baliq kabi tinch ”
iborasi tinchlik va osoyishtalikni anglatadi.
4. Tovuq — bu hayvon ko‘plab xalq maqollarida ishlatiladi, ayniqsa, tabiat
va mehnatning sifatlarini tasvirlashda. Tovuqni “turkumi bilan qirilib” yoki
“qoriqlashda” ishlatish kabi maqollar mehnatni va o‘z ishini bajarishda qat’iyatni
ifodalaydi. Tovuqning o‘ziga xos tabiati, odatda ko‘p tuxum qo‘yish va oilaviy
xarakteri bilan bog‘liq. O‘zbek tilidagi “tovuq kabi ishlash” iborasi, kishi mehnat
qilishda fidokorona yondoshuvni aks ettiradi.
Zoonimlar insoniyatning tabiiy muhitga bo‘lgan munosabatini va
hayvonlarni qanday baholaganini ko‘rsatadi. Hayvonlarning xarakteri, tashqi
ko‘rinishi, ijtimoiy xulq-atvori odamlarning fikrlariga va ular bilan bo‘ladigan
munosabatlarga asoslanadi. Misol uchun, baliqni tinchlik va osoyishtalik, itni esa
32

sodiqlik va do‘stlik bilan bog‘lash insonlarning hayvonlarga bo‘lgan ijtimoiy
qarashlarini aks ettiradi. Bu zoonimlar xalqning tabiatga bo‘lgan munosabatini va
ularning mehnatga bo‘lgan qarashlarini ham ifodalaydi. Zoonimlar nafaqat ma’lum
bir hayvonni tasvirlabgina qolmay, balki ular orqali xalqning madaniy merosi va
an’analari ham aks etadi. Ularning o‘ziga xos semantik qatlamlari, til va
madaniyatdagi o‘rni, xalqning tarixiy tajribasi va mehnat bilan bog‘liq qarashlarini
ifodalovchi vositalar sifatida muhim ahamiyatga ega.
3. Fitonimlar (o‘simlik nomlari). Fitonimlar — o‘simlik nomlarini
bildiruvchi so‘zlar bo‘lib, ular o‘zbek tilida tabiat, qishloq xo‘jaligi va xalqning
madaniy qadriyatlari bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbek tilidagi fitonimlar, asosan,
ekinlar, mevalar, daraxtlar va boshqa o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlarini aks
ettiradi. Bu o‘simliklar ko‘plab ijtimoiy, madaniy va diniy kontekstlarda ishlatiladi
va xalqning tabiatga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatadi. Fitonimlar nafaqat
o‘simliklar va ularning foydaliligi haqida gapiradi, balki ular o‘zbek xalqining
hayotiy tajribalarini, qadriyatlarini va urf-odatlarini aks ettiradi 20
.
Fitonimlarning turlari va ularning semantik xususiyatlari:
1. Olma o‘simligi o‘zbek xalqining eng mashhur mevalaridan biridir va
ko‘plab maqollarda, iboralarda tilga olinadi. Olma, odatda, boylik, yaxshilik, va
nasl-nasabning ramzi sifatida ishlatiladi. “Olma daraxti ostida o‘tirmang, olma shu
yerda emas,” degan maqol olma va uning o‘sishi bilan bog‘liq hayotiy tajribalarni
ifodalaydi. Olma, shuningdek, mehnatning meva berishi va kelajakdagi
farovonlikni ifodalovchi ramz sifatida ham ishlatiladi.
2. Gul — o‘zbek tilida go‘zallik, sevgi, va tabiatni qadrlashni ifodalovchi
eng mashhur fitonimlardan biridir. Gul bilan bog‘liq ko‘plab maqollar mavjud,
masalan, “Gulni qadrlash uchun uning har bir bargini bilish kerak,” bu ibora
gulning butunligi va uning har bir qismini hurmat qilishni anglatadi. Gul ko‘plab
xalqlarda go‘zallikni, tozalikni, va muhabbatni ramzi sifatida ishlatiladi. O‘zbek
xalqida gul, ayniqsa, qishloq madaniyatida katta ahamiyatga ega bo‘lib, ko‘plab
marosimlarda va bayramlarda qo‘llaniladi.
20
Aliyev F., O‘zbek tilining onomastik so‘zlari, G‘afur G‘ulom nashriyoti, 2019, 180 bet.
33

3. Fitonimlar orasida jigarrang mevalar ham muhim o‘rin tutadi. Bu
o‘simliklar, asosan, ularning foydaliligi, tabiiy xususiyatlari va qadriyatlarini
ifodalaydi. Masalan, o‘rta asrlarda jigarrang mevalar, ayniqsa, kurk va qovun kabi
mevalar, boylik va farovonlik ramzi sifatida qaralgan. Bugungi kunda esa bu
mevalar nafaqat oziq-ovqat sifatida, balki jismoniy va ruhiy salomatlikni saqlashda
yordam beradigan mahsulotlar sifatida qadrlanadi.
4. Arpa nomi o‘zbek xalqining qishloq xo‘jaligida keng tarqalgan
mevalardan biridir va uning mehnat bilan bog‘liq ahamiyatini ko‘rsatadi. Arpa
ko‘pincha qishloq ishlari, yerga bog‘lanish, va qishki yashashni ifodalaydi. “Arpa
ko‘tarish, yerga mehnat qilish” kabi maqollar, xalqning mehnatkashligini va
tabiatga bo‘lgan munosabatini aks ettiradi. Arpa, shuningdek, xalqning o‘ziga xos
mehnat madaniyatini, sabr-toqatni va qaror qabul qilish jarayonini ifodalovchi
ramz sifatida ishlatiladi.
Fitonimlar o‘zbek tilida faqatgina o‘simliklar nomlarini bildirmaydi, balki
ular tabiatni, ekologiyani, qishloq xo‘jaligini va madaniy qadriyatlarni ifodalashda
muhim vosita sifatida ishlatiladi. Fitonimlar, ayniqsa, qishloq hayoti va mehnatga
bog‘liq bo‘lib, xalqning tabiatga nisbatan mehr-muhabbatini, tabiiy resurslarni
qadrlashni va muhofaza qilishni aks ettiradi. O‘zbek xalqi tabiatni faqat boylik
manbai sifatida emas, balki ruhiy va ma’naviy qadriyatlar bilan ham bog‘laydi. Bu
fitonimlar orqali til va madaniyatda shakllangan qadriyatlar va muhofazalarga katta
e’tibor qaratiladi. Fitonimlar o‘zbek xalqining tabiatga bo‘lgan nazarini, tabiat
bilan o‘zaro munosabatini va jamiyatning madaniy hayotini aks ettiruvchi eng
muhim onomastik birliklardan biridir. Ular faqat o‘simliklar nomlari emas, balki
xalqning tarixiy, madaniy va ijtimoiy xususiyatlarini ifodalovchi semantik
qatlamlarni ham o‘z ichiga oladi.
4. Boshqa onomastik birliklar. O‘zbek tilida etnonimlar, zoonimlar va
fitonimlar kabi boshqa onomastik birliklar ham mavjud bo‘lib, ular turli madaniy,
diniy, falsafiy va ijtimoiy tasavvurlarni ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Bu
birliklar, odatda, antropomorfizm, falsafiy tasavvurlar va madaniy konsepsiyalarni
34

aks ettiradi. Bunday onomastik birliklar, xalqning dunyoqarashi, urf-odatlari va
qadriyatlarini ko‘rsatadi.
Antropomorfizm (Insonshunoslik). Antropomorfizm, ya’ni inson
sifatlarini yoki xususiyatlarini boshqa mavjudotlarga yoki ob’ektlarga
taalluqlantirish, o‘zbek tilida ham keng tarqalgan. Bu onomastik birliklar
ko‘pincha xalqning tasavvurlarini va uning tabiatga nisbatan qarashlarini aks
ettiradi. Masalan:
 “Ruh” — Ruh o‘zbek xalqining diniy va falsafiy qarashlarida alohida
ahamiyatga ega. Ruh, jonli mavjudot sifatida insonning ichki dunyosini, uning
ongini va ma’naviyatini ifodalaydi. O‘zbek tilida “ruh” so‘zi nafaqat diniy
tasavvurlarga, balki insonning ma’naviy holatiga, qalbining pokligiga nisbatan
ham ishlatiladi.
 “Dunyo” — Dunyo so‘zi, o‘zbek tilida, asosan, yuksaklik va
ma’naviyatni anglatadi. Bu so‘z, jamiyatning tarixi, madaniyati va umuman
odamlarning dunyoqarashini aks ettiradi. “Dunyo” nomi ko‘pincha yuksalish,
o‘sish va rivojlanishni ifodalovchi tasavvur sifatida ishlatiladi.
Madaniy tasavvurlar. O‘zbek tilidagi boshqa onomastik birliklar madaniy
tasavvurlarga, qadriyatlar va turli falsafiy kontseptsiyalarga bog‘liq bo‘lishi
mumkin. Bunday birliklar, ko‘pincha xalqning mehnat faoliyatini, hayotiy yo‘lini
yoki uning atrof-muhit bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlarini aks ettiradi. Misollar:
 “Yurt” — Yurt so‘zi o‘zbek xalqining yurtdoshlar, vatanga bo‘lgan
muhabbatini ifodalaydi. Bu so‘z nafaqat geografik ma’noda, balki insonning o‘z
tug‘ilib o‘sgan joyiga bo‘lgan chuqur ma’naviy bog‘lanishini ham aks ettiradi.
Yurt, xalqning qadriyatlari, urf-odatlari va madaniyatining muhim ramzi
hisoblanadi.
 “Tog‘” — Tog‘ so‘zi o‘zbek xalqining tabiatga bo‘lgan hurmatini, uning
kuchini va ulug‘vorligini ifodalaydi. Tog‘lar, o‘z navbatida, odamlar uchun hamma
vaqt og‘ir va shiddatli sinovlar manbai sifatida tasvirlangan, lekin ular xalqning
mustahkamlik va chidamlilik ramzi sifatida ham ko‘riladi.
35

Diniy tasavvurlar. Diniy tasavvurlar o‘zbek tilidagi onomastik birliklarda
o‘z aksini topadi. Diniy nomlar va atamalar ko‘pincha o‘zbek xalqining diniy
hayotini va uning an’anaviy qadriyatlarini ifodalaydi. Masalan:
 “Muqaddas” — Muqaddas so‘zi, asosan, diniy kontseptsiyalarda
ishlatiladi va narsa yoki joyning yuqori ma’naviy ahamiyatini bildiradi. Bu atama
nafaqat diniy obyektlar, balki xalqlarning tarixiy joylari va shaxsiy qadriyatlariga
nisbatan ham qo‘llaniladi.
 “ Baqi ” — “ Baqi ” ( abadiy , qayta tiklanadigan ) so ‘ zi ham diniy va
ma ’ naviy ahamiyatga ega . Bu atama xalqning umr bo ‘ yi davom etadigan hayotiy
qadriyatlari va so ‘ zlashuvdagi abadiylikni tasvirlashda ishlatiladi .
Geografik madaniyat . Geografik nomlar , xususan o ‘ zbek tilida , shaharlar ,
qishloqlar , tog ‘ lar va daryolar kabi nomlar ham xalqning tarixiy va madaniy
tasavvurlarini aks ettiradi . O ‘ zbekistonning ko ‘ plab geografik nomlari xalqning
madaniy xususiyatlarini , urf - odatlarini va tarixiy tajribalarini aks ettiradi . Masalan:
 “Samarqand” — Samarqand nomi nafaqat geografik joyni, balki shahar
tarixini, ilm-fan va madaniyatni ifodalaydi. Bu nom ham o‘zbek xalqining tarixiy
va madaniy merosini, ilm-fan, adabiyot va san’atga bo‘lgan hurmatini ko‘rsatadi.
 “Buxoro” — Buxoro shahrining nomi, o‘zbek xalqining diniy va
madaniy hayoti bilan chambarchas bog‘liqdir. Buxoro, o‘tmishda, Islom dunyosida
muhim ilmiy va dini markaz bo‘lgan.
O‘zbek tilidagi boshqa onomastik birliklar nafaqat so‘zlarning oddiy
nomlarini, balki xalqning madaniy, diniy va falsafiy qarashlarini aks ettiradi. Ular
xalqning o‘ziga xos dunyoqarashi, madaniy merosi va tarixiy tajribasini ifodalaydi.
Har bir onomastik birlik o‘ziga xos semantik qatlamlarga ega bo‘lib, ularning
o‘rganilishi o‘zbek xalqining til, madaniyat va tarixini chuqurroq anglashga
yordam beradi.
36

XULOSA
Onomasiologiya – bu tilshunoslikning onomastik birliklar, ya’ni maxsus
nomlar (geografik nomlar, xalq nomlari, hayvon va o‘simlik nomlari, shaxsiy
nomlar va boshqa turli nomlar) haqida tadqiqot olib boradigan sohasi. O‘zbek
tilining onomasiologiyasi ham shu sohaning ajralmas qismi bo‘lib, xalqning
tarixini, madaniyatini va ijtimoiy hayotini yoritishda katta rol o‘ynaydi.
O‘zbek tilidagi etnonimlar (xalq nomlari) xalqning milliy kimligini aks
ettiradi. Ular xalqning tarixiy kelib chiqishi, etnik tarkibi, urf-odatlari va
jamiyatdagi o‘rnini ifodalaydi. O‘zbeklar, tatarlar, qozonlar, karakalpoklar kabi
etnonimlar nafaqat ular yashaydigan hududni, balki bu xalqlarning o‘ziga xos
madaniy va ijtimoiy xususiyatlarini ham namoyon etadi. Har bir etnonim o‘zida bir
nechta qatlamlarni saqlaydi, masalan, urf-odatlar, mehnat an’analari, turmush
tarzining o‘ziga xosligi kabi faktlarni. Etnonimlar o‘zgaruvchan tarixiy davrlarni,
migratsiyalarni va madaniy aloqalarni aks ettirgan holda shakllangan.
Zoonimlar (hayvon nomlari) esa xalqning hayvonlar bilan bog‘liq
tasavvurlari va munosabatlarini ifodalaydi. O‘zbek tilidagi zoonimlar ko‘plab
ma’nolarni o‘z ichiga oladi, bu esa xalqning tabiiy muhitga, hayvonlar dunyosiga
37

bo‘lgan qarashlarini namoyon etadi. Misol uchun, “it” so‘zi sodiqlik va do‘stlikni
bildirsa, “to‘ng‘iz” so‘zi badbashara va beg‘amlikni aks ettiradi. Har bir hayvon
nomi o‘zida xalqning mehnat madaniyatini, tabiatga bo‘lgan munosabatini va
hayvonlarga nisbatan hurmatini saqlaydi. Zoonimlar, shuningdek, xalqning tarixi
va madaniy qadriyatlarini o‘rganish uchun ajoyib manba hisoblanadi.
Fitonimlar (o‘simlik nomlari) esa o‘zbek xalqining tabiatga bo‘lgan
munosabatini, tabiatni qadrlashini va o‘simliklar bilan bog‘liq madaniy
an’analarini ko‘rsatadi. O‘zbek tilida ko‘plab fitonimlar mavjud, ular xalqning
kundalik hayotidagi o‘simliklarning ahamiyatini aks ettiradi. Misol uchun, “olma”
so‘zi boylik va yaxshilikni, “gul” esa go‘zallik va tabiatni qadrlashni ifodalaydi.
Har bir fitonim o‘simlikning foydaliligi, o‘rni va ahamiyati bilan bog‘liq bo‘lib, bu
nomlar xalqning tabiiy resurslarga bo‘lgan hurmatini aks ettiradi.
Boshqa onomastik birliklar ham o‘zbek tilida mavjud bo‘lib, ular ko‘proq
antropomorfizm (inson sifatlarini tabiiy yoki boshqa mavjudotlarga o‘tkazish) va
madaniy tasavvurlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, “ruh” so‘zi ko‘plab diniy va
falsafiy tasavvurlarni aks ettiradi, “dunyo” so‘zi esa yuksaklik va yuksalishdagi
madaniy xususiyatlarni bildiradi. Bunday birliklar o‘zbek tilining boyligini va
xalqning ongidagi chuqur tasavvurlarni ko‘rsatadi.
O‘zbek tilining onomasiologiyasi, nafaqat tilshunoslik sohasining, balki
xalqning tarixini, madaniyatini va ijtimoiy hayotini o‘rganishda ham muhim rol
o‘ynaydi. Onomastik birliklar orqali o‘zbek xalqining dunyoqarashi, qadriyatlari,
tarixiy voqealari va urf-odatlarini tushunish mumkin. Har bir geografik nom, xalq
nomi, hayvon va o‘simlik nomlari o‘zining tarixiy ahamiyatiga ega bo‘lib, ular
xalqning o‘ziga xosligini saqlaydi va madaniyatining ajralmas qismi bo‘ladi.
Shu bois, o‘zbek tilining onomasiologiyasi xalqning o‘tmishdagi hayotini,
madaniy o‘zgarishlarni va ijtimoiy munosabatlarni aks ettiradi. Bu soha orqali biz
nafaqat tilni, balki xalqning umumiy ruhiyatini, falsafiy va diniy tasavvurlarini,
madaniy qadriyatlarini chuqurroq anglashimiz mumkin. O‘zbek tilining
38

onomasiologiyasi o‘ziga xos bir ilmiy yo‘nalish bo‘lib, milliy identifikatsiya,
madaniy merosni saqlash va rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Madvaliyev A., O‘zbek tilining izohli lug‘ati, O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2020, 592 bet.
2. Rahmonov N., Sodiqov Q., O‘zbek tili tarixi, O‘zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati nashriyoti, 2009, 224 bet.
3. Mahmudov N., Lutfullayeva D., Odilov Y., Xudoyberganova D.,
Yo‘ldoshev M., Ko‘chimov Sh., Andaniyazova D., Musayeva F., O‘zbek tili
sinonimlarining izohli lug‘ati, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy
uyi, 2023, 512 bet.
4. Mahmudov A., Xudoyberganova D., O‘zbek tilining izohli lug‘ati I jild
A-D, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023, 964 bet.
5. Madvaliyev A., O‘zbek tilining imlolug‘ati, Akademnashr, 2012, 528 bet.
6. Hojiev A., O‘zbek tili leksikologiyasi, Fan, 1981, 315 bet.
7. Abdiyeva O., O‘zbekistonning dorivor o‘simliklari, Namangan, 2023, 74
bet.
39

8. Sirojiddinov SH., Yusupova D., Navoiyshunoslik, Toshkent, 2019, 526
bet.
9. Mahmudov A., Xudoyberganova D., O‘zbek tilining izohli lug‘ati II jild
D-H, G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023, 760 bet.
10. Xudoyberganova D., O‘zbek tili leksikasi, O‘zbekiston Respublikasi
Ta’lim vazirligi, 2015, 400 bet.
11. Hamidov A., Badiy adabiyotdagi onomastika, O‘zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi nashriyoti, 2011, 210 bet.
12. O‘rmonov R., O‘zbek tilining onomasiologiyasi, O‘zbek tili va adabiyoti
nashriyoti, 2018, 275 bet.
13. Turaev Z., O‘zbek tili semantikasining asosiy masalalari, Fan, 1980, 340
bet.
14. Askarov X., O‘zbek tilining onomastik so‘z boyligi, O‘zbekiston
matbuot nashriyoti, 2016, 190 bet.
15. Nematov M., O‘zbek onomastikasining asosiy yo‘nalishlari, O‘qituvchi
nashriyoti, 2004, 155 bet.
16. Khasanov M., O‘zbek tilidagi geografik va etnografik toponimlar, Fan,
1985, 312 bet.
17. Madvaliyev A., O‘zbek tili onomasiologiyasining nazariy asoslari,
O‘zbekistan, 2011, 400 bet.
18. Toshpulatov S., O‘zbek tilining fonetika va morfologiyasi, G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot, 2017, 450 bet.
19. Karimov I., O‘zbek tilida sinonimlar va antonimlar, O‘zbekiston matbuot
nashriyoti, 2010, 230 bet.
20. Aliyev F., O‘zbek tilining onomastik so‘zlari, G‘afur G‘ulom nashriyoti,
2019, 180 bet.
Internet saytlar:
1. www.uzbekistan24.uz - O‘zbekiston yangiliklari va tahlillar.
2. www.uzdaily.uz - O‘zbekiston va xalqaro yangiliklar.
40

3. www.bbc.com/uzbek - BBC O‘zbekcha yangiliklar.
4. www.millionbook.uz - O‘zbek adabiyoti va kitoblar.
5. www.turizm.uz - O‘zbekiston turizmi haqida ma’lumotlar.
6. www.unesco.org - UNESCO rasmiy sayti.
7. www.myslovo.uz - O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha ma’lumotlar.
8. www.uzedu.uz - O‘zbekiston ta’lim tizimi haqida.
9. www.uzbeklanguage.com - O‘zbek tilini o‘rganish.
10. www.lex.uz - O‘zbekiston qonunlari va normativ hujjatlari.
41

Sotib olish