Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	199.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	Юриспруденция

O’zbekiston jinoyat huquqida jazo instituti nazariya va amaliyot muammolari

Buning yordamida, jazolarni amalga oshirishdagi muammolar va ularning ijtimoiy
ta’sirini baholash imkoniyati paydo bo‘ladi. Monitoring natijalari asosida jazo
tizimini takomillashtirish uchun yangi strategiyalar ishlab chiqilishi mumkin.
Restorativ adliya yondashuvi jinoyatchi va jabrlanuvchi o‘rtasidagi
muloqotni rivojlantirishga qaratilgan. Bu yondashuvda, jazoning asosiy maqsadi
jinoyatchini jazolash emas, balki jabrlanuvchining zararini qoplash va
jinoyatchining ijtimoiy javobgarligini oshirishdir. Restorativ adliyada
jinoyatchilarni tuzatishga, jamiyatga qaytarishga va jabrlanuvchiga nisbatan
hurmatni oshirishga katta e’tibor qaratiladi.
O‘zbekistonda jazo tizimini isloh qilish, xalqaro standartlar va zamonaviy
talablar asosida amalga oshirilmoqda. Jazo tizimidagi islohotlarning asosiy
maqsadi — jinoyatchilikni kamaytirish, qayta ijtimoiylashtirish tizimini
rivojlantirish va adolatni ta’minlashdir. Quyidagi dolzarb masalalar O‘zbekistonda
jazo tizimini isloh qilishda asosiy e’tiborni talab qiladi:
O‘zbekistonda jazo tizimida qamoq jazolarining qisqartirilishi va alternativ
jazolarni qo‘llash masalasi dolzarb bo‘lib turibdi. Ba’zi engil jinoyatlar uchun
qamoq jazolari o‘rniga jamoat ishlari, kasb-hunar o‘rgatish, shartli jazolar va
ijtimoiy foydali ishlar kabi yengil jazolarni qo‘llash kerak. Bu yondashuv,
jinoyatchilarni qayta jamiyatga moslashishi va qayta jinoyat sodir etish ehtimolini
kamaytirishda samarali hisoblanadi.
O‘zbekistonda jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashtirilishi uchun
reabilitatsiya va reabilitatsiya dasturlarini yanada rivojlantirish zarur. Kasb-hunar
tayyorlash, psixologik yordam, ta’lim va o‘zini rivojlantirish dasturlari orqali
jinoyatchilarni ijtimoiy normallarga moslashtirish va jamiyatga qaytarish
imkoniyatlari yaratilishi kerak.
Jazo tizimida jinoyatchilarni jazolashda inson huquqlariga hurmat qilish
masalasi dolzarb ahamiyatga ega. O‘zbekistonda jazo jarayonida jinoyatchilarning
shaxsiy huquqlarini himoya qilish va shaxsiy xavfsizligini ta’minlash zarur.
Buning uchun xalqaro huquqiy standartlar va konventsiyalarga mos ravishda
jinoyatchilarning huquqlarini himoya qilishni ta’minlash muhimdir.
38

jinoyatni sodir etgan shaxsning moliyaviy ta'sirini kamaytiradi va jinoyatni amalga
oshirganligi uchun javobgarlikni oshiradi. Jarima miqdori jinoyatning og'irligiga
qarab belgilanadi. Turli jinoyatlar uchun jarimalar belgilangan: o'g'irlik, firibgarlik
va boshqalar. Mehnatga majburlash jazosi, jinoyatchini ijtimoiy foydali ishlar bilan
band qilish orqali uning jamiyatga zarar yetkazishini oldini olish maqsadida
qo'llaniladi. Bu turdagi jazo asosan kichik jinoyatlar va o'zini o'zi himoya qilish
uchun o'rnatiladi. Ba'zi hollarda, jazo sifatida shaxsning uyda bo'lishi va uning
harakatlari doirasini cheklash mumkin. Bu jazo, odatda, jinoiy faoliyatni sodir
etgan shaxslarning reabilitatsiyasi uchun qo'llaniladi. Bu jazo faqat yengil
jinoyatlar uchun qo'llaniladi, shuningdek, u o'z ichiga elektron kuzatuv tizimlarini
ham olishi mumkin. 3
Qo'shimcha jazolar asosiy jazolarga qo'shimcha ravishda qo'llanilib,
jinoyatchiga qo'shimcha ta'sir qilishni maqsad qiladi. Ular jinoyatga nisbatan
berilgan jazoni to'ldiradi va uning samarasini kuchaytiradi.
Bu jazo turi jinoyatchidan ma'lum bir faoliyat yoki huquqni olishni anglatadi.
Misol uchun, ma'lum bir lavozimni egallash yoki professional faoliyatni amalga
oshirish huquqidan mahrum qilish. O'qituvchilarga, davlat xizmatchilariga, yoki
boshqaruv lavozimlaridagi shaxslarga beriladigan jazo. Bu turdagi jazo jinoyatchi
ustidan qo'shimcha nazorat o'rnatishni anglatadi. Bu nafaqat uning ijtimoiy
hayotini cheklash, balki jinoyatni qayta sodir etishni oldini olish uchun qo'llaniladi.
Jinoyatchilarni ma'lum hududlarda yashashga majbur qilish yoki ular uchun
maxsus monitorlar o'rnatish. Ochiq ishlarda yoki ijtimoiy mehnatga
majburlashning kuchaytirilgan shakli jinoyatchiga ko'proq jismoniy va psixologik
yuklar bilan ta'sir qilishni ta'minlaydi. Ijtimoiy foydali ishlar, yo'l qurish, tozalash
va boshqa ishlarni majburan amalga oshirish. Jinoyatchilarga pedagogik ta'sir
o'rnatish, ularni tarbiyalash va ularni jinoyatlarni takrorlashdan saqlashga
qaratilgan. Bunga psixologik yordam, ma'naviy yo'naltirish, va reabilitatsiya kabi
vositalar kiradi. Jinoyatchiga psixologik maslahatlar, ma'naviy qayta tarbiyalash
dasturlari.
3
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 49-61 -modda//28.02.2024 yil o’zgarishlari bilan,ҚҲММБ:
03/24/915/0160-сон. Lex.uz миллий қонунчилик базаси.
9

I.2. Jazo maqsadlari va prinsiplari
Jazo tizimida amalda qo'llaniladigan bir qator prinsiplarga rioya qilinadi. Bu
prinsiplarga asoslanish jazoning adolatli va samarali bo'lishini ta'minlaydi. Jazo
jamiyatda adolatni ta'minlash va jinoyatchi tomonidan sodir etilgan jinoyatga
nisbatan adolatli jazo berishni nazarda tutadi. Adolatli jazo – bu jinoyatchining
jinoyati va shaxsiy holatini inobatga olgan holda tayinlanadigan jazo bo'lishi kerak.
Shuningdek, bu prinsip huquqbuzarning haq-huquqlarini buzmaslikni ta'minlashni
ham o'z ichiga oladi. Jazo tizimi doirasida insonparvarlik prinsipiga rioya qilish
zarur. Bu, asosan, jazoning muqobil shakllarini qo'llashni, ortiqcha jazolarni oldini
olishni va jinoyatchilarga qarshi xatarli yoki tahlikali muomalalarni cheklashni
anglatadi. Insonparvarlik prinsipiga ko'ra, jazo jarayonlari davomida
huquqbuzarning insoniy qadr-qimmati hurmat qilinishi kerak. Jazo miqdori va turi
jinoyatning og'irligiga va jinoyatchining shaxsiy holatiga qarab tanlanishi kerak.
Jazoning og'irligi, uning samarasizligini va qo'shimcha jazolarni oldini olishni
hisobga olgan holda belgilanishi lozim. Bu prinsip asosan "yengil jazo – yengil
jinoyat, og'ir jazo – og'ir jinoyat" tamoyiliga asoslanadi. Jinoyatchining xatti-
harakatlarini, uning o'zini, reabilitatsiya qilish imkoniyatlarini va boshqa shaxsiy
holatlarni inobatga olgan holda jazo tanlanishi kerak. Bu prinsipning maqsadi har
bir jinoyatchi uchun mos jazo tayinlash va uning tuzatish jarayonini maksimal
samarali qilishdir. Jazo nafaqat jazolash, balki tuzatish va qayta ijtimoiylashtirishni
amalga oshirishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Bu prinsip, jazoning samarali
bo'lishini, ya'ni jinoyatchining jamiyatga qaytarilishi va qayta jinoyat sodir
etmasligi uchun mo'ljallangan reabilitatsiya va tuzatish dasturlarining amalga
oshirilishini ta'minlaydi. Jazo, jinoyatchining sodir etgan jinoyatiga nisbatan
mutanosib bo'lishi kerak. Jazo miqdori va turi jinoyatning og'irligiga,
jinoyatchining maqsadiga, uning ijtimoiy xavfli ta'siriga qarab belgilanadi. Bu
prinsip, jazoning adolatli va samara berishini ta'minlaydi. Jinoyatchini ta'lim
berish, tuzatish va qayta ijtimoiylashtirish jarayonlari jazoni samarali qilishda
asosiy rol o'ynaydi. Bu jarayonlar quyidagicha amalga oshiriladi. Jinoyatchilarga
psixologik yordam, axloqiy va ma'naviy ta'lim berish orqali ularni ijtimoiy hayotga
11

O ZBEKISTON JINOYAT HUQUQIDA JAZO INSTITUTI: NAZARIYAʻ
VA AMALIYOT MUAMMOLARI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. JAZO INSTITUTINING NAZARIY ASOSLARI ............................................................. 4
I.1. Jazo tushunchasi va turlari ......................................................................................................... 4
I.2. Jazo maqsadlari va prinsiplari ................................................................................................. 11
II.BOB. O ZBEKISTONDA JAZO AMALIYOTIDAGI MUAMMOLAR
ʻ ................................. 23
II.2. Jazo tayinlashda yuzaga keladigan muammolar .................................................................... 23
II.2. Jinoyatchilikni kamaytirish uchun jazo tizimi samaradorligi ................................................ 33
XULOSA ....................................................................................................................................... 43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 45

jinoyatchilarga qarshi munosabatni keskinlashtirishi, ya'ni ularni jamiyatdan
butunlay izolyatsiya qilishga olib kelishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, jamiyatda
jinoyatchilarga qarshi ishonchsizlik va nafratning kuchayishiga olib keladi.
Jazo tizimi faqat jinoyatni jazolash bilan cheklanmasligi kerak, balki
jinoyatchining qayta ijtimoiylashtirilishini ta'minlashga ham qaratilgan bo‘lishi
lozim. Ba'zi hollarda, jazo tizimi jinoyatchilarni jamiyatga qaytarishda
muvaffaqiyatli bo‘lmaydi. Bu holatlarning asosiy sababi quyidagi faktorlarga
bog‘liq:
Qamoq jazolarining kam samaradorligi: Ba'zan, qamoq jazosi faqat jinoyatni
jazolashga xizmat qiladi, lekin shaxsni qayta ijtimoiylashtirish yoki tuzatish
bo‘yicha samarali ishlaydi. Qamoq joylaridagi sharoitlar, jinoyatchilarni salbiy
ta'sir qilishi mumkin, bu esa ularni yanada yomonlashtiradi.
Psixologik va ijtimoiy yordamning yetishmasligi: Jinoyatchilarni
reabilitatsiya qilishda psixologik yordam va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash zarur. Bu
yordamning yetishmasligi, jinoyatchining ijtimoiy muhitga qaytishda
muammolarni keltirib chiqaradi.
Jazo tizimi faqat jinoyatchini jazolash emas, balki ularni jamiyatga
qaytarish, qayta ijtimoiylashtirish va reabilitatsiya qilishga qaratilgan. Jazo
jamiyatdagi adolatni saqlashga, ijtimoiy xavfsizlikni ta'minlashga va
jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishga xizmat qiladi. Samarali jazo tizimi,
jinoyatchilarni jazo o‘tkazish bilan birga, ularni jamiyatga qaytarish va salbiy
ijtimoiy oqibatlarni oldini olishni ta'minlashi lozim. 9
Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va ularni jamiyatga qaytarish
jarayoni, asosan, reabilitatsiya orqali amalga oshiriladi. Reabilitatsiya,
jinoyatchining ijtimoiy muhitga qaytishi va jamiyatda foydali a'zo sifatida faoliyat
yuritishi uchun zarur ko‘nikmalarni olishni ta'minlaydi. Reabilitatsiya dasturlari
esa bu jarayonni qo‘llab-quvvatlash, jinoyatchilarni to‘g‘ri yo‘lga solish va ularni
ijtimoiy jihatdan tiklashga qaratilgan maxsus choralardir.
9
United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Handbook on the International Standards of Penal Law.
Vienna: United Nations, 2018.
25

Jinoyatchilarning jamiyatga qaytarilishida reabilitatsiya qatorida, ijtimoiy
integratsiya jarayoni ham muhim ahamiyatga ega. Jinoyatchi, jazo o‘tgach,
jamiyatga qaytariladi, lekin u avvalgi holatini qayta tiklashda ba'zi qiyinchiliklarga
duch kelishi mumkin. Quyidagi omillar jamiyatga qaytishda jozibali ijtimoiy
integratsiyaning qiyinchiliklarini keltirib chiqaradi:
Reabilitatsiya va qayta ijtimoiylashtirish dasturlari: Jinoyatchining qayta
ijtimoiylashtirilishi uchun maxsus reabilitatsiya dasturlari yaratiladi, ular ko‘pincha
xayriya tashkilotlari, davlat organlari yoki jamoat ishlari bilan bog‘liq. Bu dasturlar
jinoyatchining sog‘lom jamiyatga kirishishiga yordam beradi va ularni o‘zini
yangidan isbotlash uchun imkoniyat yaratadi.
Ijtimoiy qaytarish: Jamiyatda jinoyatchilarning qayta integratsiyasi ba'zan
og‘ir kechishi mumkin, chunki ular qaytganida ko‘pincha stigmaga yoki ijtimoiy
izolyatsiyaga duch kelishadi. Ular o‘zlarini jamiyatning qabul qiladigan a'zolari
sifatida ko‘rmasliklari mumkin, bu esa jinoyatni yana takrorlash xavfini tug‘diradi.
Jazo tizimi jamiyatda tartibni ta'minlash va adolatni qayta tiklashda muhim
rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, jazoning jamiyatga ta'siri quyidagi aspektlarda
ko‘rinadi:
Jazo va ijtimoiy xavfsizlik: Jazo tizimi jinoyatni oldini olishga va jamiyatda
xavfsizlikni ta'minlashga qaratilgan. Jazo muqobil yondashuvlari, masalan,
ijtimoiy ishlarga yoki kasb-hunar ta'limiga yo‘naltirilgan jazolar, jamiyatning uzil-
kesil xavfsizligini yaxshilashga yordam beradi. Ijtimoiy ta'sir shundaki,
jinoyatchining shaxsiy rivojlanishiga yordam berish, uni faqat jazolashdan ko‘ra,
jamiyatga qaytarishning samarali usulidir.
Jamiyatdagi adolat hissi: Jazo tizimi jamiyatda adolatni ta'minlashda muhim
o‘rin tutadi. Agar jazo tizimi samarali bo‘lsa va jinoyatchilarni qayta
ijtimoiylashtirishga qaratilgan bo‘lsa, jamiyatda adolat hissi kuchayadi va
jinoyatning oldini olish osonlashadi.
Jinoyatchilarga nisbatan munosabat: Jazo tizimining asosiy maqsadi
jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish, ularni jamiyatga foydali a'zolar sifatida
tiklashdir. Ammo ba'zi hollarda jazolarni jazo sifatida qo‘llash jamiyatda
24

yumshatildi. O'zbekistonda, shuningdek, qamoq jazolarini qisqartirish, kamroq
jiddiy jinoyatlar uchun muqobil jazolarni (masalan, shartli jazolar, jamoat ishlari
va boshqalar) qo'llash boshlangan.
O'zbekistonning jazo tizimi, hozirda xalqaro standartlarga moslashtirilgan va
inson huquqlarini hisobga olgan holda rivojlanmoqda. Hukumat tomonidan
o'rnatilgan islohotlar va yangilanishlar jazo tizimini huquqiy jihatdan yanada
ishonchli va insonparvar qiladi.
Inson huquqlari va qayta ijtimoiylashtirish: Jazo tizimida jismoniy jazo va
ishga jalb etish kabi ishlarda ijtimoiylashtirishga qaratilgan usullar muhim o'rin
tutadi. Bu tizimda, jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va ularni jamiyatga
qaytarish uchun maxsus reabilitatsiya dasturlari tashkil qilinmoqda.
O'zbekistonning 2020-yildan keyingi yillarida, qamoq jazolarini qisqartirishga
qaratilgan bir qator islohotlar amalga oshirildi.
Hukumat islohotlari: O'zbekiston hukumati jazo tizimining samaradorligini
oshirishga va undan foydalanishni optimallashtirishga harakat qilmoqda. Bu
jarayonda, shuningdek, 2020-yilda qamoqdagi shaxslar uchun reabilitatsiya va
ijtimoiy yordam dasturlari kuchaytirildi.
O'zbekistonning jazo tizimi o'zining tarixiy rivojlanishida juda ko'p
o'zgarishlarni boshdan kechirdi. Sovet davridagi qattiq va repressiv tizimdan
mustaqillikdan keyin, adolatga, inson huquqlariga va jamiyatdagi ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlashga yo'naltirilgan tizimga aylantirildi. Mustaqillikdan so'ng
jazo tizimi, ayniqsa, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va qayta ijtimoiylashtirishga
qaratilgan dasturlar orqali ijtimoiy muammolarni hal etishda muhim rol o'ynaydi.
Bu tizimni rivojlantirish va zamonaviy talablar asosida takomillashtirish bugungi
kunda ham davom etmoqda. 6
O'zbekistonda jazo tizimi tarixan katta o'zgarishlarni boshdan kechirdi.
Sovet davridan mustaqillik davrigacha bo'lgan davrda jazo tizimi juda keskin farq
qilgan. Har ikki davrda ham jazo tizimining asosiy maqsadi tartibni saqlash,
jinoyatchilarni jazolash va jamiyatdagi ijtimoiy tartibni tiklash bo'lgan, lekin bu
6
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. Qonun hujjatlari to‘plami, 1994 yil, keyingi o‘zgartish va
qo‘shimchalar bilan.
15

Reabilitatsiya – bu jinoyat sodir etgan shaxsni jamiyatga qaytarish va uning
huquqiy, axloqiy, va ijtimoiy holatini yaxshilashga qaratilgan kompleks jarayon.
Reabilitatsiyaning asosiy maqsadi – jinoyatchiga jazo o‘tkazish orqali uni jamiyat
uchun xavfsiz va foydali a'zo qilish, shuningdek, uning qayta jinoyat sodir etish
ehtimolini kamaytirishdir. Reabilitatsiya jarayonini amalga oshirishda turli
dasturlar va metodlardan foydalaniladi. Bularning samaradorligi jinoyatchilarni
qayta ijtimoiylashtirishda asosiy omil hisoblanadi.
Reabilitatsiyaning birinchi qismi – bu psixologik yordam. Jinoyatchilar
ko‘pincha o‘zlarining jinoyatlarini sodir etishda psixologik muammolar yoki
ijtimoiy-psixologik stresslar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shu bois, psixologik
terapiya va yordam dasturlari ular uchun muhim ahamiyatga ega. Psixologik
konsultatsiya va terapiya: Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishda psixologik
yordam muhim rol o‘ynaydi. Turli psixoterapevtik va psixologik maslahatlar,
stressni boshqarish, o‘z-o‘zini nazorat qilish va boshqa ko‘nikmalarni o‘rgatish
orqali jinoyatchilarning ruhiy holatini yaxshilashga erishiladi. Giyohvandlikni
davolash dasturlari: Ba'zi jinoyatlar, ayniqsa giyohvandlik bilan bog‘liq jinoyatlar,
giyohvandlik muammosi bilan chambarchas bog‘liq. Shuning uchun, reabilitatsiya
dasturlarida giyohvandlikni davolash va uning oldini olishga yo‘naltirilgan maxsus
dasturlar muhim hisoblanadi. Reabilitatsiyaning muhim jihatlaridan biri – bu ta'lim
va kasb-hunar tayyorlash dasturlari. Jinoyatchilarni qayta jamiyatga qaytarish
uchun, ularga yangi ko‘nikmalar va kasb-hunar o‘rgatish orqali ijtimoiy holatini
yaxshilash zarur.
Kasb-hunar tayyorlash: Reabilitatsiya jarayonida jinoyatchilarga yangi kasb
o‘rgatish, ularni ish bilan ta'minlash, jamiyatga foydali a'zo sifatida qaytarishga
yordam beradi. Shu bilan birga, jinoiy faoliyatni davom ettirish ehtimolini
kamaytiradi, chunki jinoyatchilar yangi ko‘nikmalarga ega bo‘lishadi va iqtisodiy
jihatdan mustahkamlanadilar.
Ta'lim olish imkoniyatlari: Ta'lim olish – bu reabilitatsiyaning yana bir
muhim qismi. O‘zini takomillashtirishga qaratilgan o‘quv dasturlari, ayniqsa,
qamoqda bo‘lgan shaxslar uchun foydalidir. Ular ko‘pincha o‘zining intellektual
26

KIRISH
Mavzuning dolzabligi va zaruriyati. O zbekistonda jinoyat huquqi tizimi,ʻ
shuningdek, jazolar tizimi, jamiyatni tartibga solish va jinoyatchilikni kamaytirish
borasida muhim ahamiyatga ega. Jinoyat huquqi tizimining asosiy qismi bo lgan
ʻ
jazo institutining o'rni, uning samaradorligi va jamiyatdagi ta’siri, nafaqat
huquqshunoslik, balki ijtimoiy muammolarni hal etishda ham muhim rol o ynaydi.
ʻ
Ushbu mavzu, ayniqsa, so'nggi yillarda O zbekistonda jinoyat huquqini isloh
ʻ
qilishga qaratilgan yirik tashabbuslar fonida dolzarbdir. Jazolar tizimi,
modernizatsiya jarayonlari va xalqaro standartlarga muvofiqligi kabi masalalar
jinoiy adolatni ta’minlashda muhimdir.
Jinoyat huquqidagi jazolarni to g ri qo llash va nazorat qilish masalalari,
ʻ ʻ ʻ
samarali qonun chiqarish va huquqni muhofaza qilish organlarining ishini
optimallashtirish zaruratini keltirib chiqaradi. Shu sababli, O zbekistondagi jazo
ʻ
institutining nazariyasi va amaliyotidagi muammolarni o rganish ayniqsa dolzarb
ʻ
hisoblanadi.
Mavzuning o rganilganligi darajasi.
ʻ O zbekistonda jinoyat huquqi va ʻ
jazolar tizimi bilan bog liq ilmiy tadqiqotlar, asosiy e’tiborni zamonaviy qonun
ʻ
chiqarish va jazo qo llash usullariga qaratgan. Biroq, jazo institutining amaliyoti va
ʻ
uni nazariy jihatdan to liq o‘rganish bo‘yicha hali ko‘plab ochiq masalalar mavjud.
ʻ
Ilmiy adabiyotda jazo tizimining tarixiy rivojlanishi, uning asosiy tushunchalari va
nazariy asoslari ko rib chiqilgan bo lsa-da, amaliyotdagi muammolar, ayniqsa
ʻ ʻ
yangi qonunchilikka mos ravishda yangilanishi kerak bo‘lgan masalalar to‘liq
o rganilmagan.Shu bilan birga, O zbekistonda jazo tizimi va uning samaradorligi
ʻ ʻ
haqida bir qator ilmiy ishlar mavjud bo lib, ular jazo turini tanlashdagi adolat,
ʻ
reabilitatsiya jarayonlari, jazo qo llashdagi ijtimoiy mas'uliyat va o'zgarishlar
ʻ
haqidagi muammolarni o‘rganadi. Lekin jazoning amaliyotdagi dolzarb
masalalariga yanada chuqurroq tadqiqotlar talab etiladi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston jinoyat huquqida jazo
institutining nazariy va amaliyot muammolarini o‘rganish, mavjud tizimdagi
2

yondashuvlar, O‘zbekiston jazo tizimining yanada takomillashishiga katta hissa
qo‘shadi. 13
13
Аlimov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020.
42

farqlarni minimallashtirish, jazo tizimini takomillashtirish va huquqni muhofaza
qilish tizimini zamonaviy talablar asosida yangilash zarurati mavjud.
Jazo – bu jinoyat huquqidagi muhim institutlardan biri bo'lib, u jinoyatni
sodir etgan shaxsga ta'sir qilish va uning xatti-harakatlarini tuzatish maqsadida
qo'llaniladi. Jazo, o'zining ta'sir etish vositasi sifatida, jamiyatni himoya qilish,
huquqbuzarliklarni oldini olish va jinoyatchini reabilitatsiya qilishga xizmat qiladi.
Jazo shaxsga o'z xatti-harakatlariga nisbatan huquqiy javobgarlikni
ta'minlash, jamiyatga zarar yetkazganlik uchun adolatni tiklash va jinoyatning
oldini olishda muhim rol o'ynaydi. Jazo shuningdek, jinoyatchilarni ijtimoiy
hayotga qaytarish va qayta tarbiyalash uchun vosita sifatida ham ishlatiladi.
Buning orqali, jinoyatchiga ijtimoiy tuzatish imkoniyati yaratilib, u jamiyatda
qonunlarga rioya qilishni o'rganadi. Jazoning asosiy vazifalaridan biri – bu
jinoyatchi va jamiyat o'rtasidagi munosabatni qayta tiklashdir. Jazo tanlashda har
bir holatni o'ziga xos tarzda ko'rib chiqish, jinoyatchining xatti-harakatlarini tahlil
qilish, uning jinoyatini qanchalik jiddiy ekanligi va shaxsiy holatlarini inobatga
olish muhimdir. Jazo turlari jinoyatga qarab turlicha bo'ladi, ammo ular asosan
quyidagi kategoriyalarga ajratiladi. Asosiy jazolar – bu jinoyatni sodir etgan
shaxsga beriladigan to'g'ridan-to'g'ri jazo. Ular jamiyatni himoya qilish,
jinoyatchini tuzatish va uning jazo orqali reabilitatsiya qilish maqsadida
qo'llaniladi. Erkinlikdan mahrum qilish (hapisxonaga jazolash) – eng og'ir jazo
turlaridan biri bo'lib, jinoyatni sodir etgan shaxsni erkinlikdan mahrum qilish
orqali uning jamiyatga zarar yetkazishini oldini olish maqsad qilinadi. Erkinlikdan
mahrum qilish muddatlari jinoyatning og'irligiga qarab belgilanadi. 2
Jinoyatga qo'llaniladigan jarimalar – jazo sifatida jinoyatchiga moliyaviy
ta'sir ko'rsatish. Jarima miqdori jinoyatning turiga va og'irligiga qarab belgilanadi.
Mehnatga majburlash – jinoyatchilarni mehnatga jalb etish orqali ularning tuzatish
va qayta ijtimoiylashtirishini ta'minlash. Bu, asosan, kichik jinoyatlar uchun
qo'llaniladi. Qamoqqa olishdan boshqa tarzdagi jazolar – ba'zan jinoyatchilarga
maxsus qo'riqlash o'rinlari, uy qamog'i yoki boshqa jazolarni qo'llash mumkin.
2
Дмитриева Н.А. Функция защиты в российском уголовном процессе и роль в ней института
адвокатуры.Автореф.диссер. … канд. юрид. наук. –Москва, 2006. – С.14-15.
7

Dastlabki jazo va jazolarni o‘zgartirish masalalari jazo tizimi
samaradorligini ta’minlash va jinoyatchilikni kamaytirish uchun muhim bir
yo‘nalishdir. O‘zbekistonda jinoyatchilikka qarshi kurashishning samaradorligini
oshirish, shuningdek, jinoyatchilarga nisbatan yondashuvni yaxshilash uchun
dastlabki jazo va jazolarni o‘zgartirish kerakligi to‘g‘risida bir qancha masalalar
mavjud.
Dastlabki jazo — bu jinoyat sodir etgan shaxsga birinchi marta taqdim
etiladigan jazo turi bo‘lib, jazo tizimining asosiy bosqichlaridan biridir. Dastlabki
jazo tanlashda, odatda, jinoyatning og‘irligi, jinoyatchining shaxsiy holati va uning
ijtimoiy xavfsizligi masalalari hisobga olinadi. Bu jazo, shuningdek, jinoyatchining
qayta jinoyat sodir etish ehtimolini kamaytirishga va uni qayta ijtimoiylashtirishga
qaratilgan bo‘lishi kerak.
Jinoyatning og‘irligi: Jazo tanlashda jinoyatning tabiati va uning jiddiyligi
muhim rol o‘ynaydi. Yengil jinoyatlar uchun yumshoq jazolar (masalan, jarima
yoki jamoat ishlariga qo‘yish) qo‘llanilishi mumkin, og‘ir jinoyatlar uchun esa jazo
muddatining ko‘paytirilishi zarur.
Jinoyatchining ijtimoiy va psixologik holati: Dastlabki jazo tanlashda
jinoyatchining oldingi jinoyatlari, psixologik holati va reabilitatsiya qilish
ehtiyojlari ham hisobga olinadi. Yaxshi reabilitatsiya dasturlari mavjud bo‘lsa, jazo
tanlashda uni qamoqqa olish o‘rniga kasb-hunar o‘rgatish, psixoterapiya yoki
boshqa yengilliklar ko‘rib chiqilishi mumkin.
Jinoyatchining shaxsiy holati va jamoat xavfsizligi: Jinoyatchining
jamiyatga qaytish imkoniyati va uning xavf darajasi ham dastlabki jazo tanlashda
hisobga olinadi.
Dastlabki jazo va jazolarni o‘zgartirish masalasi, jazo tizimining samarali
ishlashini ta’minlash, jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va jamiyatga
qaytarish uchun zarurdir. O‘zbekistonda bu masala quyidagi jihatlardan iborat:
Dastlabki jazo sifatida, ayniqsa, engil jinoyatlar uchun ijtimoiy foydali ishlar
yoki jamoat xizmatlariga joylashtirish ko‘proq qo‘llanilmoqda. Bu jazo turida
jinoyatchi jamiyatga foyda keltirishga qaratilgan ishlarni bajaradi.
34

II.2. Jinoyatchilikni kamaytirish uchun jazo tizimi samaradorligi
Jinoyatchilikni kamaytirishda jamiyatning munosabati ham katta rol
o‘ynaydi. Jamiyatning jinoyatchilarga nisbatan yondashuvini o‘zgartirish, ularni
qayta ijtimoiylashtirishga yordam beradi. O‘zbekiston jazo tizimida jinoyatchilarga
nisbatan yondashuvda yaxshilanishlar amalga oshirilmoqda:
Jinoyatchilarga nisbatan humanizm: Jamiyatda jinoyatchilarga nisbatan
g‘amxo‘rlik va ehtiyotkorlikni oshirish, ularni jazoning teskari ta'siridan
saqlanishiga yordam beradi. Bu yondashuv, jinoyatchilarning qayta jamiyatga
moslashish imkoniyatlarini yaxshilaydi.
Jinoyatchilarni jazo va reabilitatsiya jarayonida qo‘llab-quvvatlash:
Jamiyatda jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashish jarayonida davlat, jamoat va
oilaning yordami kerak. Jamiyatda jinoyatchilarning qayta tuzatilishi va ularga
nisbatan sabr-toqatli yondashuvni shakllantirish, jinoyatchilikni kamaytirishning
muhim omilidir.
Jazo tizimining samaradorligini doimiy ravishda monitoring qilish, uning
ta'sirini tahlil qilish va yanada samarali metodlarni qo‘llash zarur. Bu, o‘z
navbatida, jazo tizimining qayta tuzilishini va samarali ishlashini ta'minlaydi.
Samarali monitoring va tahlil jinoyatchilikni kamaytirishda va jazo tizimining
ijtimoiy natijalarini oshirishda muhim vositadir.
O‘zbekistonda jinoyatchilikni kamaytirishga yo‘naltirilgan jazo tizimining
samaradorligi uning islohotlari, qayta ijtimoiylashtirish dasturlari, qonunlardagi
o‘zgarishlar va jamiyatning jinoyatchilikka qarshi kurashishdagi faoliyati bilan
bevosita bog‘liqdir. Samarali jazo tizimi jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir
etishining oldini olish va ularni jamiyatga qaytarish uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratadi. Reabilitatsiya dasturlari, kasb-hunar tayyorlash, psixologik yordam va
jamiyat bilan integratsiya qilish orqali jazo tizimi samaradorligini oshirish
mumkin. O‘zbekistonda jinoyatchilikni kamaytirishga yo‘naltirilgan jazo tizimi
samarali faoliyat yuritmoqda, ammo uni yanada takomillashtirish, jamiyat va
jinoyatchilar bilan ishlashda yangi metodlarni qo‘llash zarur.
33

Oila a'zolarining qo‘llab-quvvatlashi va jamiyatning qabul qilishi jinoyatchilarning
ijtimoiy integratsiyasini yaxshilaydi. 10
Ijtimoiy yordam va maslahatlar: Jamiyat tomonidan jinoyatchilarga yordam
berish, ishga joylashish, turar joy ta'minlash, psixologik yordam va boshqa qo‘llab-
quvvatlashlar ularning qayta jinoyat sodir etishini oldini olishga yordam beradi.
Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligini oshirish uchun jazo tizimining
takomillashtirilishi kerak. Bu quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
Yangi metodlar va usullar: Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligini
oshirish uchun zamonaviy psixologik, pedagogik va ijtimoiy yondashuvlar
qo‘llanilishi zarur. Shu bilan birga, yangi ilmiy tadqiqotlar asosida reabilitatsiya
dasturlarini doimiy ravishda yangilab borish muhimdir.
Boshqaruv tizimini kuchaytirish: Reabilitatsiya dasturlarining muvaffaqiyatli
amalga oshirilishi uchun boshqaruv tizimi muhim rol o‘ynaydi. Samarali
boshqaruv, jinoyatchilarning individual ehtiyojlarini hisobga olishni ta'minlaydi.
Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligini tahlil qilishda quyidagi
metodlar qo‘llanilishi mumkin:
O‘rganish va monitoring: Dasturlarni o‘rganish va monitoring qilish orqali
ularning samaradorligini aniqlash mumkin. Bu, dasturning ijtimoiy foydasini tahlil
qilish, qayta jinoyat sodir etish holatlarini kamaytirish va jinoyatchilarning
jamiyatga qaytarilishi borasidagi ma'lumotlarni to‘plashni anglatadi.
Soliq to‘lovchilarni o‘z ichiga olish: Reabilitatsiya dasturlarining ijtimoiy
xarajatlar va foydalarini soliq to‘lovchilar nuqtai nazaridan baholash. Agar
dasturlar samarali bo‘lsa, jamiyatda jinoyatning oldini olishga yordam berishi
mumkin.
Reabilitatsiya va reabilitatsiya dasturlarining samaradorligi nafaqat
jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashishini ta'minlashga, balki jamiyatning
xavfsizligini va barqarorligini saqlashga ham qaratilgan. Samarali dasturlar
psixologik yordam, kasb-hunar tayyorlash, ta'lim, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va
jazo tizimini takomillashtirishni o‘z ichiga oladi. Bu jarayonning muvaffaqiyatli
10
Ismoilov, S. Jinoyatning og‘irligini baholashda xalqaro tajriba. Toshkent: Fan va texnologiya, 2022.
30

qaytarish. Bu, jinoyatchilarning jinoyatlarni sodir etish sabablari bilan kurashishga
yordam beradi. Jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va ijtimoiylashtirish jarayonida,
ular uchun maxsus reabilitatsiya dasturlari, psixologik yordam va mehnat
terapiyasi tashkil qilinadi. Jinoyatchilarning jamiyatga qaytishini ta'minlash, ularni
ijtimoiy, mehnat faoliyatiga jalb qilish va ijtimoiy integratsiyasini kuchaytirish.
Jazo tizimining maqsadlari, jinoyatchini ta'lim berish, tuzatish va qayta
ijtimoiylashtirishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Jazoning prinsiplari bu
jarayonlarning adolatli va samarali bo'lishini ta'minlaydi. Jinoyatchilarni qayta
jamiyatga moslashtirish, ularni tarbiyalash va tuzatish orqali jamiyat xavfsizligini
saqlash, jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etishining oldini olish muhim
vazifadir.
O'zbekistonning jinoyat huquq tizimi adolat va qonun ustuvorligi prinsiplari
asosida shakllangan bo'lib, bu tizimda inson huquqlariga hurmat qilish muhim o'rin
tutadi. Har bir jazo va huquqiy chora tadbiri jamiyatda huquqbuzarliklarni oldini
olish va ijtimoiy tartibni tiklash maqsadida amalga oshiriladi. Shuningdek, jazo
tizimida adolatli, shaffof va qonunlarga asoslangan yondashuvlar mavjud bo'lishi
lozim. Ushbu prinsiplarga rioya qilish, jamiyatda tartibni saqlash va huquqni
buzgan shaxslarni qayta tarbiyalashda samarali natijalarga erishishni ta'minlaydi.
Jinoyat huquqidagi adolat prinsipi – bu huquqbuzarga nisbatan belgilangan
jazolarning uning jinoyatiga mutanosib bo'lishini ta'minlashga yo'naltirilgan.
Adolat – bu har bir insonning huquqlari va erkinliklarini teng tarzda himoya qilish,
shuningdek, jinoyatchiga nisbatan uyg'un va asosli yondashuvni ta'minlash
demakdir. O'zbekistonda jinoyatni sodir etgan shaxsga qarshi qo'llaniladigan jazo
ularning jinoyat turiga va og'irligiga qarab belgilanadi. Adolat prinsipi doirasida,
har bir jinoyat uchun ta'sir etuvchi jazo shaxsning aybi va jinoyatning og'irligiga
mos ravishda belgilanishi kerak. Shuningdek, jazo jamiyat manfaatlarini himoya
qilish, jinoyatchining tuzatishiga yordam berish, shuningdek, jinoyatlarni
takrorlamaslikka erishish maqsadlarini ko'zlash zarur. Jinoyatning og'irligi va
jinoiy shaxsning shaxsiy holatini inobatga olgan holda jazo belgilanadi. Har bir
fuqaroning huquqlari teng ravishda hurmat qilinadi. Jazo jarayonlari, huquqiy
12

qaytishini qanday qilib ta'minlaydi va ularning qayta jinoyat sodir etish ehtimolini
kamaytirishda qanday ro‘l o‘ynaydi.
Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishda psixologik va emotsional
yordamning samaradorligi muhim o‘rin tutadi. Psixologik dasturlar
jinoyatchilarning ichki qarshiliklarini bartaraf etishda yordam beradi. Bu jarayonda
quyidagi yondashuvlar qo‘llaniladi:
Psixoterapiya: Psixologik yordam va individual psixoterapiya
jinoyatchilarning ichki holatini yaxshilashga yordam beradi. Ular o‘z xatti-
harakatlarini tahlil qilishni, o‘zini boshqarishni va o‘zini ijtimoiy me'yorlar
doirasida tutishni o‘rganadilar.
Gruppaviy maslahatlashuv: Gruppaviy terapiya va maslahatlar
jinoyatchilarga bir-birining tajribalarini baham ko‘rish va o‘zaro qo‘llab-
quvvatlash imkonini beradi, bu esa jamiyatga qaytishda yordam beradi.
Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligini oshirishda kasb-hunar
tayyorlash va ta'lim dasturlari muhim ahamiyatga ega. Jinoyatchilarni qayta
ijtimoiylashtirish uchun yangi kasb o‘rgatish, ularning jamiyatda o‘z o‘rnini
topishiga yordam beradi.
Kasb-hunar o‘rgatish: Jinoyatchilarga yangi kasblarni o‘rgatish, ularni
iqtisodiy mustahkamlash va qonuniy faoliyat bilan shug‘ullanishga
rag‘batlantiradi. Bu dasturlar yordamida ular o‘zlarining ijtimoiy pozitsiyasini
yaxshilashlari mumkin.
Ta'lim dasturlari: Ta'lim olish imkoniyatlari, ayniqsa, qamoq jazosini
o‘tayotgan shaxslar uchun muhimdir. Ta'lim olish, jinoyatchilarga yangi bilimlarni
o‘rganish va kelajakda ijtimoiy rollarini tiklash imkonini beradi.
Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligi jamiyat bilan integratsiyaga
bog‘liq. Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishda ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
tizimi muhim rol o‘ynaydi. Bunda quyidagi elementlar alohida ahamiyatga ega:
Oila va jamiyat bilan hamkorlik: Reabilitatsiya jarayonida oila va jamiyat
bilan hamkorlikda ishlash, jinoyatchilarga qayta ijtimoiylashishga yordam beradi.
29

ta'minlashga qaratilgan yangi me'yorlar joriy etildi. Xususan, jazo tizimida
"insonparvarlik" tamoyili muhim o'rin egalladi.
Jazo turlarini yumshatish: 1990-yillardan boshlab, O'zbekiston jazo tizimida
ba'zi og'ir jazolarni yumshatdi. Masalan, qamoq jazolari soni kamaydi, o'lim jazosi
esa 2008-yilda rad etildi. O'zbekistonda siyosiy sabablarga ko'ra jinoyat sodir
etganlarga nisbatan jazo yengillashtirildi. Jinoyat Kodeksining yangilanishi:
O'zbekistonda 1994-yilda yangi Jinoyat Kodeksi qabul qilindi, bu kodeksda jinoyat
huquqi va jazo tizimi xalqaro normativlarga moslashtirildi. Shu bilan birga, 2008-
yilda Jinoyat Kodeksida ba'zi o'zgartirishlar kiritildi, bu islohotlar jazo tizimini
yanada modernizatsiya qilishga qaratilgan edi. Mustaqillik davrida, ayniqsa, 2000-
yillardan keyin, O'zbekistonda qayta ijtimoiylashtirish va jinoyatchilarning jamoat
ishlarida ishlashini ta'minlashga qaratilgan muqobil jazolar joriy etildi. Masalan,
shartli jazolar, jamoat ishlari, jarimalar kabi choralar qo'llanildi.
Reabilitatsiya dasturlari: Mustaqillikning so'nggi yillarida, O'zbekistonda
jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va ularni jamiyatga qaytarish maqsadida
reabilitatsiya dasturlari ishga tushirildi. Bu dasturlar orqali, jinoyatchilarga
psixologik yordam ko'rsatiladi, ijtimoiy me'yorlarga rioya qilishni o'rgatish va
ularni jamiyatga qaytarish maqsad qilinadi. Sovet davrida jazo tizimi repressiv va
qattiq bo'lsa, mustaqillik davrida O'zbekiston hukumati jazo tizimining
insonparvarlik, adolat va qayta ijtimoiylashtirish prinsiplariga asoslangan
islohotlarni amalga oshirdi. O'zbekiston jazo tizimi va jinoyat huquqida amalga
oshirilgan islohotlar jamoat xavfsizligini saqlash, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash
va ijtimoiy adolatni ta'minlashga qaratilgan. Mustaqillikdan so'ng jazo tizimida
amalga oshirilgan o'zgarishlar, ayniqsa, jinoyatlarni kamaytirish va jamiyatni
barqarorlashtirishga xizmat qilmoqda.
Jazo tayinlash – bu jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan belgilangan jazoni
amalga oshirish jarayonidir. Jazo tayinlashda bir qator huquqiy, ijtimoiy va axloqiy
omillar mavjud bo‘lib, ular ko‘pincha noaniqliklarni va muammolarni keltirib
chiqaradi. Bu muammolar, o‘z navbatida, jazo tizimining samaradorligini
17

salohiyatini rivojlantirishga, yangi bilimlar olishga va jamiyatda o‘z o‘rnini
topishga qiziqishadi.
Jinoyatchilarni qayta jamiyatga integratsiya qilishda ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash tizimi ham muhim ahamiyatga ega. Reabilitatsiya dasturlari faqatgina
qamoqxonalarda emas, balki qayta ijtimoiylashtirish jarayonida jinoyatchilarga
yordam berish uchun ijtimoiy xizmatlar, oila bilan ishlash va boshqa
yo‘nalishlarda ham qo‘llanilishi kerak. Oilaviy yordam va maslahatchilar: Oilaviy
qo‘llab-quvvatlash reabilitatsiya dasturining asosiy tarkibiy qismidir. Oilaning
jinoyatchini qayta ijtimoiylashtirishdagi roli muhim. Oila bilan hamkorlikda
ishlash, psixologik yordam berish va oilaviy muhitni yaxshilash jinoyatchining
jamiyatga qaytishini engillashtiradi. Jamiyatga integratsiya qilish:
Jinoyatchilarning ijtimoiy integratsiyasi uchun davlat va jamoat tashkilotlarining
qo‘llab-quvvatlashi kerak. Bu qo‘llab-quvvatlashlar ishga joylashish, turar joy
bilan ta'minlash, tibbiy xizmatlar va boshqa ko‘plab ijtimoiy yordamlarni o‘z
ichiga oladi.
Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligi ko‘plab omillarga bog‘liq,
jumladan, dasturlarning sifatiga, ular qanday amalga oshirilishiga va
jinoyatchining individual xususiyatlariga. Samaradorlikni baholashda quyidagi
asosiy jihatlar inobatga olinadi: Jinoyatchining ijtimoiy qayta tiklanishi:
Reabilitatsiya dasturlari samarali bo‘lsa, jinoyatchilar jamiyatga qaytarilib, o‘z
ijtimoiy ro‘lini topishlari mumkin. Ular jamiyatning to‘liq a'zolari sifatida o‘zlarini
his qilishadi va yanada ijtimoiy muhitga moslashadilar. Jinoyatning takrorlanishini
oldini olish: Samarali reabilitatsiya dasturlari jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir
etish ehtimolini kamaytiradi. Buning uchun muhim jihat – bu kasb-hunar
tayyorlash, ta'lim, psixologik yordam va oilaviy qo‘llab-quvvatlash.
Jamiyatning jinoyatchilarga nisbatan munosabati: Reabilitatsiya dasturlari,
shuningdek, jamiyatda jinoyatchilarga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirishi mumkin.
Agar jamiyat jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishga yondashsa, bu jamiyatning
adolat va sabr-toqatga asoslangan prinsiplariga xizmat qiladi. Dasturlarni
takomillashtirish: Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligini oshirish uchun
27

XULOSA
O‘zbekistonning jinoyat huquqi va jazo instituti, milliy huquq tizimining
muhim tarkibiy qismlaridan biri sifatida, davlatning ijtimoiy barqarorligini
ta’minlashda, jinoyatchilikka qarshi kurashishda va jamiyatdagi huquqiy adolatni
saqlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda jazo tizimining rivojlanish
istiqbollari, xalqaro standartlarga mos ravishda amalga oshirilayotgan islohotlar
orqali ta’minlanmoqda. Xalqaro huquq va zamonaviy yondashuvlar asosida jinoyat
huquqini va jazo institutini takomillashtirish jarayoni, mamlakatda huquqiy
tuzumning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston jinoyat huquqi va
jazo institutining rivojlanish istiqbollari bir qator ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
omillarga bog‘liq. Ushbu institutning samarali ishlashini ta’minlash uchun bir
nechta asosiy istiqbollar mavjud. O‘zbekistonda jazo tizimining isloh qilish
jarayoni davom etmoqda. Jazo jarayonini zamonaviy huquqiy talablarga
moslashtirish, jinoyatchilarni jazolashda inson huquqlarini himoya qilish,
alternativ jazolarni qo‘llash va reabilitatsiya dasturlarini rivojlantirish, tizimning
samaradorligini oshiradi. O‘zbekistonda qamoq jazolari o‘rniga, jamoat ishlari,
shartli jazolar va kasb-hunar o‘rgatish dasturlari kabi yengil jazolarni kengaytirish
jarayoni davom ettirilmoqda.
Xalqaro huquqiy standartlar va konventsiyalarni o‘rganish, xalqaro
hamkorlikni kuchaytirish va jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish tizimlarini
modernizatsiya qilishda asosiy yo‘nalishlar bo‘lishi kerak. O‘zbekiston xalqaro
huquqiy hujjatlar, masalan, BMTning Jinoyatlarni jazolashda inson huquqlari
bo‘yicha qo‘llanmalari asosida islohotlarni amalga oshirishi zarur. Restorativ
adliya yondashuvi, jinoyatchilarni jazolashning o‘rniga, ularga o‘z xatolarini
tuzatishga, jabrlanuvchining zararini qoplashga yordam beradi. O‘zbekiston jazo
tizimida restorativ adliya tamoyillarini kengaytirish va joriy etish, jinoyatchilarni
ijtimoiy holatiga qaytarish va jamiyatga moslashish jarayonlarini samarali amalga
oshirishga xizmat qiladi. Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va reabilitatsiya
dasturlarini yanada rivojlantirish zarur. Reabilitatsiya dasturlari yordamida
jinoyatchilarni kasb-hunar tayyorlash, psixologik yordam, ta’lim berish va ijtimoiy
43

Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va reabilitatsiya qilish, jinoyatchilikni
kamaytirishning samarali usullaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston jazo tizimida
reabilitatsiya dasturlarining ahamiyati yuksalib bormoqda:
Kasb-hunar tayyorlash: Jinoyatchilarga kasb o‘rgatish va ularni iqtisodiy
jihatdan mustahkamlash, ularni qonuniy faoliyatga jalb qilish, jinoyatlarni
kamaytirishning samarali usullaridan biridir. Bunday dasturlar jinoyatchilarning
jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga yordam beradi va qayta jinoyat sodir etish
ehtimolini kamaytiradi.
Psixologik yordam va terapiya: Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashish
jarayonida psixologik yordam va individual terapiya dasturlari, ularning ichki
qarshiliklarini yengishga va jamiyatga moslashishga yordam beradi. Shuningdek,
jinoiy xatti-harakatlarning sabablari va psixologik holatlarini tahlil qilish orqali,
jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etish ehtimolini kamaytirish mumkin.
Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash: Jinoyatchilarni qayta jamiyatga integratsiya
qilishda ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimi muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda
jinoyatchilarni qayta jamiyatga kiritish uchun ijtimoiy xizmatlar va maslahatlar
taqdim etilishi, jamiyatda ularga nisbatan qo‘llab-quvvatlovchi muhitni yaratadi.
Jinoyatchilikni kamaytirishda qonunlar va siyosatning o‘rni katta.
O‘zbekistonda jinoyatga qarshi kurashishning samaradorligini oshirish uchun
quyidagi yondashuvlar qo‘llanilmoqda:
Jinoyatlarni jazolashning samarali usullari: O‘zbekiston jinoyatga qarshi
kurashishning samarali tizimini yaratish uchun hukumatni jinoyatlarni jazolash va
ular bilan kurashishning eng yaxshi usullarini ishlab chiqishga undamoqda. Jazo
tizimi jinoyatchilikni oldini olish va ijtimoiy xavfsizlikni ta'minlashda asosiy
vositaga aylanmoqda.
Sanksiyalarni moslashtirish: Jazo tizimining samaradorligini oshirish uchun
sanksiyalarni jinoyatning og‘irligiga qarab moslashtirish muhim ahamiyatga ega.
Bu, ayniqsa, kamyob jinoyatlar yoki nisbatan yengil jinoyatlar uchun samarali
jazolarni qo‘llashni anglatadi. 11
11
Ismoilov, S. Jinoyatning og‘irligini baholashda xalqaro tajriba. Toshkent: Fan va texnologiya, 2022.
32

normalar va mezonlar asosida o'tkaziladi. Qonun ustuvorligi – bu davlatda
jamiyatdagi barcha ishlar qonunlarga muvofiq amalga oshirilishini ta'minlashni
anglatadi. O'zbekistonning jazo tizimi qonun ustuvorligi prinsipiga asoslanib,
jinoyatga nisbatan barcha jazo jarayonlari faqat qonunlarga, normalarga va qayd
etilgan tartiblarga rioya qilish asosida amalga oshirilishi kerak. Bu prinsipning
asosiy maqsadi – jinoyatchilarni jazolashda qonuniylikni, xususan, davlat
tomonidan qo'llaniladigan jazolarni to'g'ri, shaffof va qonunlarga rioya qilgan
holda belgilashdir. 5
Inson huquqlariga hurmat qilish – jinoyat jarayonida jinoyatchining
huquqlarini, insoniy qadr-qimmatini hurmat qilishni ta'minlashni anglatadi.
O'zbekistondagi jazo tizimida bu prinsip jinoyatchilarga nisbatan zaruriy jazo
choralarini qo'llashda, ularning insoniy huquqlari va erkinliklarini buzmaslikni
ta'minlaydi. Jinoyatchilarni jazolashda, ularning asosiy huquqlari, shu jumladan
himoya huquqi, adolatli sud hukmi olish huquqi va boshqa asosiy huquqlari
himoya qilinadi.
O'zbekiston jinoyat huquq tizimi jinoyatchilarni jazolashda faqat jazoning
jazoviy xususiyatini emas, balki ularning insoniy huquqlari va qadr-qimmatini ham
hisobga oladi. Inson huquqlariga hurmat qilish – bu huquqiy va adolatli
yondashuvni ta'minlashning asosi bo'lib, jazo tizimida har bir fuqaro, hatto
jinoyatchilar ham, o'z huquqlarini ta'minlash huquqiga ega.
O'zbekistondagi jazo tizimi tarixan uzun bir rivojlanish yo'lini bosib o'tgan.
Mamlakatning jazo tizimi, sovet davridan boshlab, mustaqillik davriga qadar
o'zgarib, yuksalishlar va ba'zi noqulayliklar bilan yuzlashgan. Keyinchalik, jazo
tizimining rivojlanishi va taraqqiyotiga oid yangi normativ-huquqiy hujjatlar va
prinsiplar shakllangan. Jazo tizimi, nafaqat huquqiy me'yorlarga, balki jamiyatda
hukm surgan axloqiy, ijtimoiy va siyosiy omillarga ham bog'liqdir.
Sovet davrida, O'zbekiston SSR tarkibida bo'lgani sababli, jazo tizimi asosan
sovet huquq tizimiga asoslanardi. O'sha davrda jazo tizimi jiddiy va murakkab
bo'lib, ko'plab cheklovlar, qattiq jazolar va ishlash lagerlari mavjud edi. Jinoyat
5
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2023.
13

II. BOB. O ZBEKISTONDA JAZO AMALIYOTIDAGI MUAMMOLARʻ
II.2. Jazo tayinlashda yuzaga keladigan muammolar
Jazo tizimi faqatgina jinoyatchini jazolash yoki uning huquqiy javobgarligini
ta'minlash bilan cheklanmaydi. Jazo, shuningdek, ijtimoiy ta'sir ko‘rsatish,
jinoyatchini reabilitatsiya qilish va jamiyatga qaytarish maqsadida ham ishlatiladi.
Jazo va uning jamiyatdagi ta'siri nafaqat jinoyatchining shaxsiy holatiga, balki
umumiy ijtimoiy xavfsizlikka, jamiyatning barqarorligiga va qonun ustuvorligini
ta'minlashga qaratilgan.
Jazo tizimi jamiyatdagi adolat, xavfsizlik, va tartibni saqlashni ta'minlashga
xizmat qiladi. Biroq, jazolarni amalga oshirish va ularni joriy etish orqali
jamiyatda bir qator ijtimoiy ta'sirlar ham yuzaga keladi. Jazoning jamiyatga
ta'sirini quyidagi asosiy jihatlarga ajratish mumkin:
Jazoning jamiyatdagi eng muhim ijtimoiy ta'sirlaridan biri – bu
jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish va ularni qayta ijtimoiylashtirishdir. Jinoyat
sodir etgan shaxsni jazo bilan ta'minlash orqali unga ijtimoiy normalarga
moslashish imkoniyatini berish kerak. Reabilitatsiya jarayoni jamiyatga xavfsiz va
foydali a'zo bo‘lishi uchun jinoiy faoliyatini to‘xtatishga qaratilgan. Bu jarayonni
amalga oshirishda quyidagi yondashuvlar mavjud:
Ta'lim va kasb-hunar tayyorlash: Jinoyatchini qayta ijtimoiylashtirishda
ta'lim berish va kasb-hunar tayyorlash muhim o‘rin tutadi. Bu, ayniqsa, qamoq
jazosini o‘tayotgan shaxslar uchun ahamiyatlidir, chunki ular qayta
ijtimoiylashishda o‘zini jamiyatda foydali bo‘lishi uchun zarur ko‘nikmalarga ega
bo‘lishlari kerak. O‘zgarishlarni amalga oshirishga yordam beradigan dasturlar,
masalan, psixologik yordam, kasbiy treninglar, va shaxsiy rivojlanish bo‘yicha
mashg‘ulotlar jinoyatchining jamiyatga qaytishi uchun imkoniyat yaratadi.
Reabilitatsiya va psixologik yordam: Jinoyatchining psixologik holati ham
muhim omildir. Jinoyatni sodir etgan shaxsni jamiyatga qaytarish uchun uning
psixologik holatini tuzatish zarur. Shu bilan birga, jinsiy zo‘ravonlik, qotillik,
giyohvandlik yoki jinoyatlarning boshqa turlariga o‘ziga xos reabilitatsiya
dasturlari zarur bo‘lishi mumkin.
23

pasaytirishi mumkin. Shu bilan birga, har bir holatni tahlil qilishda jazo
tayinlashning adolatli, qonuniy va ijtimoiy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi juda muhimdir.
Jazo tayinlashda yuzaga keladigan noaniqliklar ko‘plab omillar bilan
bog‘liqdir. Bu noaniqliklar, jazoning turini tanlash va unga nisbatan qaror qabul
qilish jarayonidagi turli xil tushunmovchiliklar va qarama-qarshiliklarni anglatadi.
Quyida jazo tanlashda yuzaga keladigan asosiy noaniqliklar keltirilgan:
Jazo tizimida mavjud bo‘lgan turli xil jazo turlari o‘rtasida aniq chegaralar
bo‘lmasligi jazo tayinlashda noaniqliklarga olib kelishi mumkin. Masalan:
Jinoyatning og‘irligini aniqlashdagi noaniqlik: Ba'zida jinoyatning og‘irligi
yoki sodir etilgan jinoyatning jamiyatga ta'siri haqida turli xil baholashlar bo‘lishi
mumkin. Shu sababli, ba'zi hollarda sudlar og‘ir jinoyatlar uchun yengil jazolar,
aksincha, yengil jinoyatlar uchun og‘ir jazolar belgilaydi. Bu esa jazo tizimiga
bo‘lgan ishonchni pasaytirishi mumkin. Jamiyatdagi jazo tanlashdagi noaniqlik:
Jamiyatda ba'zi hollarda jazo tizimining adolatsizligi haqida xavotirlar yuzaga
kelishi mumkin, chunki jazo ko‘pincha jinoyatchining harakatlarining haqiqiy
sabablarini to‘liq e'tiborga olmaydi. Jazo tizimida ko‘plab holatlarda jazolarni
muqobil qilish imkoniyati mavjud (masalan, qamoq jazosi o‘rniga jamoat ishlari
yoki shartli jazo). Biroq, bu muqobil jazolarni tanlashda ba'zi noaniqliklar va
qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Muqobil jazo tanlashdagi murakkabliklar:
Qamoq jazosi ba'zan jinoyatni bartaraf etish yoki jinoyatchini tuzatish uchun eng
samarali jazo deb hisoblanadi. Shu bilan birga, jamiyatdagi ba'zi odamlar va
tashkilotlar muqobil jazolarni qo‘llashga qarshi bo‘lishi mumkin. Bu esa
noaniqlikni keltirib chiqaradi.
Muqobil jazolarni qo‘llashda resurslar etishmasligi: Ba'zi hollarda, jamoat
ishlari yoki boshqa muqobil jazolarni amalga oshirish uchun zarur infratuzilma va
resurslar yetishmaydi. Bu jazo tizimining samaradorligini kamaytirishi mumkin.
Jazo tayinlashda amaldagi qonunlar va huquqiy tartiblarning murakkabligi, ba'zi
hollarda, jazo miqdorini aniqlashda noaniqliklarga olib keladi. Huquqiy tafovutlar
18

jarayonda qaysidir davrda repressivlik, qaysidir davrda esa ijtimoiy adolat va qayta
ijtimoiylashtirish prinsiplari ustunlik qilgan.
Sovet davrida O'zbekiston Sovet Ittifoqining tarkibida bo'lgan va bu davrda
jazo tizimi umuman Sovet huquq tizimi va siyosatiga asoslangan edi. Jazo tizimi
sodir etilgan jinoyatlarning og'irligiga qarab keskin va repressiv edi, ko'pincha
siyosiy sabablarga ko'ra, jazo tayinlash jarayonida huquqbuzarliklar xato talqin
qilinib, huquqlarni cheklash holatlari yuzaga kelgan.
Qattiq va repressiv jazo: Sovet davrida jazo tizimi hukumat va partiya
manfaatlarini himoya qilish uchun ko'plab repressiv jazolarni o'z ichiga olgan.
Siyosiy muammolarni hal qilishda, ko'pincha jinoyatlarni ijtimoiy xavfli deb
topish, har qanday qarshi fikrni jinoyat sifatida baholash va shaxsiy manfaatlarga
qarshi harakat qilganlarni jazolash uchun tizimli tarzda qamoq jazolari qo'llanilgan.
Siyosiy va iqtisodiy omillar jazo tizimiga ta'sir ko'rsatgan.
Mehnat lagerlari: O'zbekistonda Sovet davrida eng keng tarqalgan
jazolardan biri mehnat lagerlariga yuborish edi. Bu lagerlarda odamlar og'ir
mehnat sharoitlarida ishlashga majbur qilinardi, bu esa ko'plab jismoniy va ruhiy
iztiroblarga olib kelardi. Mehnat lagerlari ko'plab odamlarning hayoti va sog'lig'iga
salbiy ta'sir ko'rsatgan.
Jazo tizimining markazlashtirilganligi: Sovet hukumati, hukm chiqarish va
jazo tayinlashda markazlashgan tizimni qo'llagan. Sudlar va prokuraturalar davlat
siyosatiga qat'iy rioya qilib, ko'pincha qarorlar siyosiy ijtimoiy ehtiyojlar asosida
qabul qilingan.
O'zbekiston mustaqillikka erishgach, mamlakatda jazo tizimi jiddiy
islohotlarga duch keldi. Bu davrda jinoyat huquqini modernizatsiya qilish va
xalqaro me'yorlarga moslashtirishga qaratilgan qator islohotlar amalga oshirildi.
Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, O'zbekiston hukumati jazo tizimida
huquqiy va ijtimoiy adolatni ta'minlashga harakat qildi.
Inson huquqlariga hurmat: O'zbekiston mustaqillikka erishgach, xalqaro
huquq standartlari va inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan islohotlar
boshlandi. Bu jarayonda, jinoyatchilarga nisbatan jazo tayinlashda adolatni
16

Jinoyat Kodeksi har bir jinoyat turiga nisbatan aniq sanksiyalarni belgilaydi.
Biroq, amaliyotda ba'zi hollarda sanksiyalarni tayinlashda farqlar kuzatiladi.
Masalan:
Jazo va ta’lim: O'zbekiston jinoyat huquqida jinoyatchilarga ta'lim berish va
ularni ijtimoiylashtirishga katta e'tibor beriladi. Biroq, ba'zi hollarda sudlar,
shaxsni tuzatish o‘rniga jazo sifatida faqat qamoq jazolarini qo‘llashadi, bu esa
reabilitatsiya va ta'limga qaratilgan amaliyotning samarali amalga oshirilishiga
to‘sqinlik qiladi.
Jazo turlari va miqdori: Jinoyat Kodeksi og‘ir jinoyatlar uchun aniq jazolarni
belgilasa ham, ba'zi hollarda amaliyotda bu jazolarni kuchaytirish yoki
yengillashtirish jarayonida murakkabliklar yuzaga keladi. Masalan, sodir etilgan
jinoyatning og‘irligi haqida turli baholashlar bo‘lishi mumkin, bu esa jazo
miqdorini aniqlashda farqlarga olib keladi.
Jinoyat Kodeksi, shuningdek, jinoyatchilarga nisbatan hukmlar
chiqarilgandan keyin apellyatsiya qilish huquqini beradi. Biroq, amaliyotda ba'zan
apellyatsiya jarayonida sudlar tomonidan hukmlarning qayta ko‘rib chiqilishida
farqlar mavjud bo‘lishi mumkin:
Apellyatsiya sudlarining qarorlaridagi farqlar: Apellyatsiya sudlari ba'zan
dastlabki sudning hukmini o‘zgartirishi yoki tasdiqlashi mumkin. Shu bilan birga,
apellyatsiya jarayonida sudlar o‘rtasida ba'zi noaniqliklar yoki qarama-qarshiliklar
mavjud bo‘lishi mumkin.
Yangi dalillarni kiritishdagi noaniqlik: Apellyatsiya jarayonida yangi dalillar
kiritilishi mumkin, lekin bu dalillarni qabul qilish va ularni qayta ko‘rib chiqishda
ba'zi qarorlar va baholashlar o‘rtasida farqlar yuzaga kelishi mumkin.
Jinoyat Kodeksi va jazo amaliyoti o‘rtasidagi farqlar, ko‘pincha huquqiy
talqinlar, sud amaliyoti va jinoyatning xususiyatlariga bog‘liq. Har qanday jazo
tayinlashda adolatni ta'minlash uchun, sudlar va prokurorlar nafaqat qonunlarni,
balki jinoyatchining shaxsiy holatini, jamiyatga ta'sirini va jinoyatning sabablarini
hisobga olishlari kerak. Shuningdek, jazo tizimining samaradorligini oshirish va
21

Ijtimoiy foydali ishlar: Jinoyatchiga jamoat ishlari o‘tkazish, ijtimoiy
yordam ko‘rsatish yoki boshqa ijtimoiy xizmatlarni bajarish taklif qilinadi. Bu
dastlabki jazo orqali jinoyatchi jamiyatga yordam berishi mumkin va jamoat
tomonidan o‘zining ijtimoiy ahamiyatini oshiradi.
O‘zbekistonda qamoq jazolarini qisqartirish va ularni alternatiqlar bilan
almashtirish bo‘yicha islohotlar amalga oshirilmoqda. Masalan, ba’zi jinoyatlar
uchun shartli jazolar, jamoat ishlari, uy qamog‘i yoki boshqa alternativ jazolarni
qo‘llash mumkin.
Alternativ jazo turlari: Jinoyatchilarni qamoqqa olish o‘rniga, ular uchun
qayta ijtimoiylashish imkoniyatlarini yaratish zarur. Ularni ishlashga, ta’lim
olishga yoki reabilitatsiya dasturlarida qatnashishga jalb qilish, qayta jinoyat sodir
etish ehtimolini kamaytiradi.
Qamoq jazolari o‘rniga boshqa jazolar: Ba’zi holatlarda, ayniqsa, engil
jinoyatlar uchun, qamoq jazosining o‘rniga boshqa jazolar, masalan, jamoat ishlari,
jarima yoki ijtimoiy xizmatlarga jalb qilish mumkin.
Shartli jazo — bu jinoyatchiga jazo muddatini ijro etishdan ozod qilish,
ammo uning ijtimoiy nazorat ostida bo‘lishi. Bu jazo turi jinoyatchilarning qayta
jinoyat sodir etmasligini va jamiyatga moslashishini nazorat qilish imkonini beradi.
Shartli jazolar, o‘z navbatida, jinoyatchilarga ijtimoiy qayta tiklanish uchun
imkoniyat yaratadi.
Shartli jazolarni qo‘llashda nazorat: Shartli jazolarni qo‘llashda
jinoyatchining jamiyatdagi ijtimoiy holati, uning ishonchliligi va jamiyatga
qaytishi nazorat qilinadi. Agar shartli jazo shartlari buzilsa, jinoyatchiga
belgilangan qamoq jazo muddatlari qo‘llaniladi.
Jazo tizimining samaradorligini oshirish va jinoyatchilarning qayta
ijtimoiylashishini ta’minlash uchun jazo muddatlarini qayta ko‘rib chiqish va
qisqartirish mumkin. Bu jazo muddatlarini individual tarzda belgilash va
jinoyatchining o‘zgargan holatini hisobga olishga yordam beradi.
Qayta ko‘rib chiqish mexanizmi: Dastlabki jazoni tayinlashda va uni
o‘zgartirishda qayta ko‘rib chiqish jarayonini amalga oshirish zarur. Bu, o‘z
35

O‘zbekistonda shartli jazolarni kengaytirish, jinoyatchilarga qayta jinoyat
sodir etish imkoniyatini kamaytirish va ularni nazorat qilish tizimini kuchaytirish
zarur. Bu jarayon jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etmasligi uchun nazoratni
ta’minlashga yordam beradi. Shartli jazolarni kengaytirish, shuningdek,
jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish va qayta ijtimoiylashish imkoniyatlarini
yaratadi.
Zamonaviy texnologiyalar, shu jumladan ma’lumotlar tahlili va elektron
kuzatuv tizimlarini jazo tizimida qo‘llash orqali jinoyatchilarni nazorat qilish va
reabilitatsiya jarayonlarini takomillashtirish mumkin. Elektron kuzatuv, shartli
jazolarni qo‘llashda yanada samarali va adolatli nazoratni ta’minlash imkonini
beradi.
Zamonaviy huquqiy yondashuvlar va O‘zbekistonda jazo tizimini isloh
qilish masalalari, jinoyatchilikni kamaytirish, qayta ijtimoiylashtirish va adolatni
ta’minlashga qaratilgan. Jazo tizimining samaradorligini oshirish, alternativ
jazolarni joriy etish, reabilitatsiya dasturlarini rivojlantirish va inson huquqlarini
himoya qilish orqali jazo tizimini takomillashtirish mumkin. O‘zbekistonda amalga
oshirilayotgan islohotlar, davlat va jamiyat o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash
va jinoyatchilarga nisbatan adolatli yondashuvni ta’minlashda muhim ahamiyatga
ega.
Jazo tizimini takomillashtirishda xalqaro tajriba va huquqiy standartlar
muhim o‘rin tutadi. Hozirgi kunda, ko‘plab mamlakatlar o‘zlarining jazo
tizimlarini modernizatsiya qilish uchun xalqaro huquq va jinoyat huquqi bo‘yicha
ilg‘or yutuqlardan foydalanmoqda. O‘zbekistonda ham jazo tizimini xalqaro tajriba
asosida takomillashtirish, jamiyatda huquqni muhofaza qilishni yanada samarali
amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Bu jarayon, ayniqsa,
jinoyatlarni kamaytirish, reabilitatsiya va qayta ijtimoiylashtirish, jazolarni adolatli
taqsimlash, va jinoyatchilarning inson huquqlarini himoya qilish masalalarida
o‘zining amaliy ahamiyatini ko‘rsatadi.
Xalqaro huquqning jinoyat huquqiga ta’siri, dunyoning turli
mamlakatlaridagi jazo tizimlarini birlashtirish va umumiy huquqiy standartlarni
39

navbatida, jinoyatlarni kamaytirishga olib kelishi mumkin. Jazo tizimining
samarali ishlashi tuzatishning yuqori darajada bo'lishini ta'minlaydi. Agar jazo
tizimi to'g'ri tashkil etilgan bo'lsa, jinoyatchilarni jamiyatga qaytarishda va
ularning ijtimoiy hayotga moslashishida muvaffaqiyatli natijalar ko'rinadi.
Jazo instituti – jinoyat huquqining muhim va ajralmas qismi bo'lib, uning
asosiy vazifasi jamiyatda tartibni saqlash, jinoyatlarni oldini olish, jinoyatchilarni
tuzatish va qayta ijtimoiylashtirishdir. Jazo tizimi adolatli va samarali bo'lsa, u
jamiyatda huquqbuzarliklarning kamayishiga va inson huquqlarini himoya qilishga
xizmat qiladi.
O zbekistonda jinoyat huquqi va jazo instituti sohasidagi muammolarʻ
dolzarb masala hisoblanadi, chunki jamiyatda jinoyatchilikning oldini olish,
jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va huquqbuzarlikni jazolash tizimining
samaradorligi nafaqat qonun chiqaruvchi organlarning, balki barcha huquqiy va
ijtimoiy tuzilmalar, shu jumladan, jamoatchilik va huquqshunoslarning diqqat-
e'tiborida bo'lishi zarur. O zbekiston jinoyat huquqida jazo institutining
ʻ
amaliyotidagi asosiy muammolar quyidagilardir. O'zbekistonda jazo tizimi ba'zan
jinoyatchilarni ijtimoiy hayotga qaytarish va qayta tarbiyalashda samarali natija
bermayapti. Ayrim holatlarda jazo faqat jazolash maqsadida qo'llanilib,
jinoyatchining ijtimoiy reabilitatsiyasi, psixologik yordam yoki tuzatish dasturlari
etarli darajada taqdim etilmaydi. Jazo tanlashda yuzaga keladigan noaniqliklar va
bir xil jinoyatga turlicha jazolar tayinlanishi, sudlarning o'zaro muvofiqligini
ta'minlashda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Ba'zan, sudlar tomonidan
jazolarni tanlashda adolatsizliklar, jazoning og'irligi yoki yengilligi hamda xatarli
jinoyatchilarga nisbatan yengil jazolar qo'llanilishi kuzatiladi 1
.
Jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va reabilitatsiya qilish uchun zarur
infratuzilma, dasturlar va ijtimoiy himoya vositalarining yetishmasligi. Bu, o'z
navbatida, jinoyatni qayta sodir etish ehtimolini oshiradi. Bunday holatlar jazo
tizimining samarasizligini ko'rsatadi. Jazo tizimi ba'zan inson huquqlariga to'g'ri
kelmaydigan tarzda amalga oshirilishi mumkin. Misol uchun, jazo jarayonlari
1
Пикалов И.А. Уголовный процесс Российской Федерации (краткий курс): Учебное пособие, 2005.
5

bo‘lishi uchun ko‘plab tashkilotlar, ekspertlar, va jamiyat birgalikda ishlashi lozim.
Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligi, shuningdek, jamiyatning
jinoyatchilarga bo‘lgan yondashuviga, ularning qayta integratsiyasini qo‘llab-
quvvatlashga bog‘liq.
Jinoyatchilikni kamaytirish va uning oldini olishda jazo tizimi muhim rol
o'ynaydi. Jazo tizimi faqatgina jinoyatlarni jazolash bilan cheklanmaydi, balki
jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va jamiyatga qaytarish orqali jinoyatlarni
kamaytirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda jazo tizimining samaradorligi
jinoyatchilikni kamaytirishdagi roli muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon, jazoning
sifatini, jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishni, jazo va reabilitatsiya dasturlarini
samarali amalga oshirishni talab qiladi.
O‘zbekistonda jinoyatchilikni kamaytirish uchun qamoq jazolarining ko‘p
hollarda qisqartirilishi, jazo tizimini takomillashtirishga qaratilgan islohotlar va
jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish dasturlarining amalga oshirilishi jazo
tizimining samaradorligini oshirishga qaratilgan muhim qadamlardir.
Jinoyatchilikning kamayishiga yo‘naltirilgan jazo tizimining samaradorligi bir
qancha jihatlarni o‘z ichiga oladi.
O‘zbekistonda jazo tizimi izchil islohotlarga duch kelmoqda. Bu islohotlar,
asosan, quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilmoqda:
Jazo turlarini takomillashtirish: O‘zbekiston jazo tizimida jazo turlarining
tanlovi va ularning samaradorligi jamiyatdagi jinoyatchilikni kamaytirishda muhim
omil bo‘lib xizmat qiladi. Jazo tizimida ijtimoiy foydali jazo turlarining ko‘payishi
(masalan, o‘qish, kasb-hunar tayyorlash) jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etish
ehtimolini kamaytirish uchun qo‘llaniladi.
Qamoq jazo muddatlarining qisqarishi: Qamoq jazolarining ayrim hollarda
qisqartirilishi, shuningdek, ijtimoiy foydali mehnatga o‘tish kabi tizim islohotlari
jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etishining oldini olishda samarali hisoblanadi.
Bu jazo tizimi jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashishini va ijtimoiy normallarga
moslashishini qo‘llab-quvvatlaydi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Пикалов И.А. Уголовный процесс Российской Федерации (краткий курс):
Учебное пособие, 2005.
2. Дмитриева Н.А. Функция защиты в российском уголовном процессе и
роль в ней института адвокатуры.Автореф.диссер. … канд. юрид. наук. –
Москва, 2006. – С.14-15.
3. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 49-61
-modda//28.02.2024 yil o’zgarishlari bilan,ҚҲММБ: 03/24/915/0160-сон.
Lex.uz миллий қонунчилик базаси.
4. Карапетян С.Э. “Понятие презумпции невиновности”/
http://www.smolprok.ru/
5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi
Adliya vazirligi, 2023.
6. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. Qonun hujjatlari to‘plami, 1994 yil,
keyingi o‘zgartish va qo‘shimchalar bilan.
7. Аlimov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat
nashriyoti, 2020.
8. Qosimov, R. I. Jazo tayinlashning nazariy va amaliy masalalari. Toshkent:
Yuridik akademiya nashriyoti, 2018.
9. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Handbook on the
International Standards of Penal Law. Vienna: United Nations, 2018.
10. Ismoilov, S. Jinoyatning og‘irligini baholashda xalqaro tajriba. Toshkent: Fan
va texnologiya, 2022.
45

kamchiliklar va ularni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash, shuningdek, jazo tizimini
yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
 O‘zbekiston jinoyat huquqi doirasida jazo institutining nazariy asoslarini
o‘rganish;
 Jazo qo‘llash amaliyotidagi mavjud muammolarni aniqlash va tahlil qilish;
 O‘zbekistondagi jazolar tizimining xalqaro standartlarga muvofiqligini
baholash;
 Jazo institutining samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
 O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimida jazo institutining rivojlanish istiqbollarini
tahlil qilish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. O‘zbekiston Respublikasining jinoiy-
huquqiy tizimi va uning jazolar institutiga tegishli bo‘lgan normativ-huquqiy aktlar
va qonunlar. O‘zbekiston jinoyat huquqida jazo institutining nazariy aspektlari,
jazo turini tanlash va qo‘llashning amaliy masalalari, tizimning zamonaviy holati
va uning xalqaro standartlarga muvofiqligi. Shu asosda, kurs ishi O‘zbekiston
jinoiy huquqida jazo institutining nazariy va amaliy masalalarini chuqur tahlil
qilishni ko‘zda tutadi.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 44ʻ
sahifani tashlik etadi.
3

davomida shaxsning shaxsiy huquqlari, ma'lumotlarining himoyasi va boshqa
asosiy huquqlari buzilishi mumkin. Bu masalalar jazo amaliyotining
insonparvarligini ta'minlash zaruratini keltirib chiqaradi. Nazariy va amaliyot
o'rtasidagi farqlar jazo institutining samaradorligini ta'sir etuvchi muhim omil
hisoblanadi. Jinoyat huquqining nazariyasi va uning amaliyotdagi qo'llanilishi
o'rtasida ba'zan muvofiqlik yetishmaydi, bu esa quyidagi muammolarga olib
keladi . Nazariy jihatdan jazo institutining asosiy maqsadlari va prinsiplariga to'liq
amal qilish kutiladi. Jinoyatchilarga nisbatan adolatli, tenglik va insonparvarlik
prinsiplariga asoslangan jazolar qo'llaniladi. Nazariyada jinoyatchilarni qayta
tarbiyalash va reabilitatsiya qilish, jamiyatga qaytarish asosiy maqsad hisoblanadi.
Amaliyotda esa ko'pincha jazo tizimining takomillashgan dasturlari, shu jumladan,
ijtimoiy reabilitatsiya va rehabilitatsiya uchun yetarli imkoniyatlar mavjud emas.
Jinoyatchilarga nisbatan qo'llaniladigan jazolar ba'zan ortiqcha yoki juda yengil
bo'lib, bu esa amaliyotda nazariy prinsiplar bilan to'liq muvofiq kelmasligi
mumkin. Nazariyada, jazo tizimining maqsadi jamiyatning xavfsizligini ta'minlash
va jinoyatni oldini olishga qaratilgan. Shu bilan birga, tuzatish va reabilitatsiya
ham asosiy maqsadlardandir. Amaliyotda esa, jinoyatchilarni tuzatish va qayta
tarbiyalash ko'pincha ikkinchi darajali maqsad sifatida ko'riladi, va ko'proq
jazolashning "ta'sirli" aspektiga e'tibor qaratiladi. Bu esa jinoyatlarni oldini olish
va jinoyatchilarni ijtimoiy hayotga qaytarishdagi samaradorlikni kamaytiradi.
Nazariyada adolat va inson huquqlariga hurmat qilish, hamda jazo tanlashda
tenglik va shaxsning huquqlarini hisobga olish talablari mavjud. Amaliyotda esa
ba'zan bu prinsiplar buzilishi mumkin, chunki sudlar ko'pincha jinoyatchilarga
nisbatan jazo qo'llashda individual holatlarni etarli darajada hisobga olmaydilar.
Bu esa ba'zi jinoyatlarni yengil jazolashga yoki ayrim holatlarda ortiqcha jazo
berishga olib keladi. O'zbekiston jinoyat huquqida jazo instituti nazariy jihatdan
jamiyat xavfsizligini ta'minlash va jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirishga
qaratilgan bo'lsa-da, amaliyotda bir qator muammolar mavjud. Nazariy va amaliyot
o'rtasidagi farqlar jazo tizimining samaradorligini kamaytiradi, shuning uchun bu
6

ijtimoiylashtirishda va umumiy huquqiy barqarorlikni saqlashda muhim rol
o‘ynaydi. Zamonaviy yondashuvlar va jazo tizimini isloh qilish, ayniqsa, jazo
jarayonlarining adolatli, inson huquqlariga hurmat bilan bajarilishi, jazo turlari va
ularning jamiyatga ta’siri kabi masalalarni o‘z ichiga oladi.
Zamonaviy huquqiy yondashuvlar jazo tizimi va jinoyatchilikka qarshi
kurashishda yangiliklarni joriy etish va huquqni muhofaza qilish sohasida asosiy
o‘zgarishlarni anglatadi. Bu yondashuvlar bir qator tamoyillarni o‘z ichiga oladi,
ularning maqsadi — jinoyatchilarga nisbatan zamonaviy va ijtimoiy jihatdan
adolatli ta’sir ko‘rsatishdir.
Zamonaviy yondashuvlarning asosiy tamoyillaridan biri — jinoyatlarni
jazolashda inson huquqlariga hurmat. Jazo tizimida jinoyatchilarni jazolashda
ularning asosiy huquqlari buzilmasligi kerak. Xususan, jazo muddatlari va shartlari
jinoyatchilarning ijtimoiy holatiga qarab adolatli belgilanadi. O‘zbekiston jazo
tizimida ham jinoyatchilarning insoniy huquqlarini himoya qilish masalasi muhim
ahamiyatga ega.
Zamonaviy huquqiy yondashuvlar, jazoning asosiy maqsadlarini faqat
jazolash bilan cheklamay, shuningdek, jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashishi,
reabilitatsiyasi va jamiyatga qaytishi uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Bu
yondashuv jinoyatchilarga sog‘lom va barqaror ijtimoiy moslashuv imkoniyatlarini
taqdim etishni nazarda tutadi. Kasb-hunar o‘rgatish, psixologik yordam,
reabilitatsiya dasturlari kabi vositalar orqali jinoyatchilarni qayta jamiyatga
moslashtirish imkoniyatlari yaratiladi.
Zamonaviy yondashuvlar, ayniqsa, engil jinoyatlar uchun yengil jazolarni,
shuningdek, alternativ jazolarni (masalan, jamoat ishlari, jazo muddatining shartli
o‘tashi) qo‘llashni maqsad qiladi. Bunday jazolar jinoyatchilarni ijtimoiy ishlarga
jalb qilib, ularni qayta jamiyatga integratsiya qilishga yordam beradi. Bu
yondashuv jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etish ehtimolini kamaytiradi va
jazo tizimining og‘irlik darajasini kamaytiradi.
Jazo tizimining samaradorligini oshirishda zamonaviy huquqiy
yondashuvlarning biri — jazoning ta’sirini muntazam ravishda monitoring qilish.
37

va qarorlar orasidagi farqlar, ba'zida, jazo tayinlashning adolatsizligini keltirib
chiqarishi mumkin. 7
Qonunlarning yangi tahririga mos kelmaslik: Jinoyat huquqidagi qonunlar
va jazo tizimi tez-tez yangilanadi. Shu sababli, ba'zida sudlar eski qonunlarga
asoslanib qarorlar chiqarishlari mumkin, bu esa noaniqliklarga olib keladi. Jazo
tayinlashda yuzaga keladigan noaniqliklar, ko‘pincha huquqiy tizimning o‘ta
murakkabligi, huquqiy tafovutlar, jinoyatning har bir holatini to‘liq tahlil
qilishning qiyinligi va jamiyatdagi turli fikrlar bilan bog‘liq. Jazo tizimining
samaradorligi uchun sudlar va boshqa huquqiy organlar o‘z qarorlarida aniqlik va
adolatni ta'minlashga harakat qilishlari kerak. Shu bilan birga, jazo tanlashda
jamoat fikri va jamiyatning ehtiyojlari ham inobatga olinishi lozim.
O'zbekistonda jinoyat huquqi va jazo tizimi to‘g‘risida belgilovchi asosiy
huquqiy hujjat — bu Jinoyat Kodeksidir. Jinoyat Kodeksi jinoyatlar va ularni sodir
etganlarga qo‘llaniladigan jazolarni aniqlaydi. Biroq, amaliyotda, ya'ni sudlarda,
bu kodeksni tatbiq etish va jazo tayinlashda ba'zi farqlar, noaniqliklar va
o‘zgarishlar yuzaga kelishi mumkin. Bu farqlar ko‘plab omillar bilan bog‘liq
bo‘lib, ular jinoyatning xususiyatlari, jinoyatchining shaxsiy holati, sudyalar va
prokurorlarning qarorlarini shakllantiruvchi ijtimoiy, axloqiy va huquqiy nuqtai
nazarlarga bog‘liqdir.
Jinoyat Kodeksi jinoyatlarni tasniflaydi va ularning jazolarini belgilaydi. Har
bir jinoyat uchun o‘zining maxsus jazosi aniqlanadi. Biroq, amaliyotda quyidagi
muammolar va farqlar yuzaga keladi:
Jinoyatlarning noaniq ta'riflari: Ba'zan jinoyatlar Kodeksda umumiy shaklda
ta'riflanadi, masalan, "o‘zaro kelishilgan jinoyat", "xavfli jinoyat" kabi atamalar
mavjud. Bunday ta'riflar jinoyatni aniqlashda noaniqliklar keltirib chiqarishi
mumkin, chunki sudlar va prokurorlar turli talqinlar asosida qarorlar chiqaradilar.
Jazo miqdorining tanlanishi: Jinoyat Kodeksida har bir jinoyat uchun
belgilangan jazolarni tanlashda sudlar jazo miqdorini aniqlashda ba'zan o‘z
ixtiyoriga ega. Shuning uchun, bir xil jinoyat uchun bir sudya og‘irroq jazo
7
А limov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020.
19

adolatni ta'minlash maqsadida, jinoyat Kodeksi va uning amaliyotini yanada
uyg‘unlashtirish zarur. 8
8
Qosimov, R. I. Jazo tayinlashning nazariy va amaliy masalalari. Toshkent: Yuridik akademiya nashriyoti, 2018.
22

I. BOB. JAZO INSTITUTINING NAZARIY ASOSLARI
I.1. Jazo tushunchasi va turlari
Jazo instituti – bu jinoyat huquqining muhim tarkibiy qismi bo'lib, jinoyat
sodir etgan shaxslarga nisbatan ta'minlanadigan yu ridik javobgarlikning amalga
oshirilish mexanizmini ifodalaydi. Jazo, asosan, jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni
jamiyatdan ajratish, qayta tarbiyalash, ularni qayta jamiyatga integratsiya qilish va
boshqa jinoyatchilarni ham ularning xatti-harakatlari uchun ogohlantirish
maqsadida qo'llaniladi. Jazo instituti orqali jamiyatda tartibni saqlash,
huquqbuzarliklarni kamaytirish va inson huquqlarini himoya qilish ta'minlanadi.
Jinoyatchilikni oldini olish va jamiyatni himoya qilish
Jazo instituti jamiyatdagi xavfsizlikni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Jinoyatni
sodir etgan shaxsni jazolash orqali boshqalar uchun ogohlantirish amalga
oshiriladi, bu esa jinoyatlarning kamayishiga yordam beradi. Jazo, shuningdek,
jamiyatda tartib va qonun ustuvorligini saqlash uchun zarur vosita hisoblanadi.
Jinoyatchini reabilitatsiya qilish va qayta ijtimoiylashtirish
Jazo shaxsning jamiyatga qaytishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
Reabilitatsiya (qayta tarbiyalash) orqali jinoyatchi o'z xatti-harakatlarini anglab
yetadi va jamiyatda qonunlarga rioya qilishni o'rganadi. Bu jarayon jazo o'zining
pedagogik va tuzatish funksiyasini bajarishiga imkon yaratadi.
Jazo tizimi adolat prinsipini amalga oshiradi. Jinoyat sodir etgan shaxslar o'z
harakatlariga javobgar bo'lib, ular uchun qo'llaniladigan jazolar qonuniy va adolatli
bo'lishi kerak. Jazo adolatli taqsimlanishi jamiyatda ishonchni kuchaytiradi va
uning qonunlariga hurmatni oshiradi.
Jazo instituti faqat jinoyatlarni jazolash bilan cheklanmay, balki jinoyatga
nisbatan izolyatsiya, qayta tiklash va rehabilitatsiya qilish orqali jamiyatdagi inson
huquqlarini himoya qilishni maqsad qilgan. Bunda jazoning insoniy va adolatli
bo'lishi, shaxsni ruhiy va jismoniy zarar yetkazmasdan jazolash muhimdir.
Jazo instituti jinoyatchilarni va potentsial jinoyatchilarni ogohlantirish
vazifasini bajaradi. Jamiyatda jinoyatlarni amalga oshirishning salbiy oqibatlari
haqida xabardor bo'lishi uchun jazolarni qo'llashning ahamiyati katta. Bu, o'z
4

moslashish imkoniyatlarini yaratish, ularni jamiyatga qaytarishda samarali bo‘ladi.
Jazo tizimini yanada samarali qilish va jinoyatchilikni kamaytirish uchun bir
nechta tavsiyalarni ishlab chiqish mumkin. Qamoq jazolarining o‘rniga, engil
jinoyatlar uchun alternativ jazolarni qo‘llash, jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish
va ularni ijtimoiy integratsiya qilish imkoniyatlarini yaratadi. Jamoat ishlari, shartli
jazolar va boshqa reabilitatsiya dasturlarini kengaytirish orqali, jazo tizimining
samaradorligi oshadi. Restorativ adliya jarayonini rivojlantirish, jinoyatchilarga
o‘z xatolarini tuzatish, jabrlanuvchilar bilan muloqot o‘rnatish va jinoyatchilarning
jamiyatga qaytishini ta’minlashga yordam beradi. Bu tamoyilni kengaytirish,
jinoyatchilarni qayta jinoyat sodir etishdan saqlash va jamiyatga qaytarishda
samarali vosita bo‘lishi mumkin. Jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashtirilishi uchun
reabilitatsiya dasturlarini kuchaytirish, ularning jamiyatga qaytishini va qayta
jinoyat sodir etmasligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Kasb-hunar tayyorlash,
psixologik maslahatlar, ta’lim va boshqa dasturlar orqali jinoyatchilarni ijtimoiy
holatiga qaytarish, jazo tizimini yanada samarali qiladi. Jinoyatchilikning oldini
olish uchun huquqiy ongni oshirish, fuqarolarning jinoyatlarni qanday oldini
olishlari va qanday huquqiy javobgarlikka tortilishi haqida ma’lumotlarga ega
bo‘lishlarini ta’minlash muhimdir. Shuningdek, jinoyatchilikka qarshi kurashda,
jazo tizimining samaradorligini oshirish maqsadida, huquqni muhofaza qilish
organlarining malakasini oshirish zarur. Xalqaro hamkorlik va tajriba almashish
orqali, O‘zbekiston o‘zining jazo tizimini yanada takomillashtirish imkoniyatiga
ega bo‘ladi. Xalqaro huquqiy tashkilotlar bilan yaqindan hamkorlik qilib, jazo
tizimi xalqaro standartlar asosida yanada samarali bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston
jinoyat huquqi va jazo instituti rivojlanishining istiqbollari, zamonaviy huquqiy
tamoyillar va xalqaro tajribalarni hisobga olishga asoslanadi. Jazo tizimini
takomillashtirish uchun amalga oshirilgan islohotlar va reabilitatsiya dasturlari
jamiyatda adolatni ta’minlashga va jinoyatchilikni kamaytirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, jazo tizimining samaradorligini oshirish uchun alternativ jazolarni
kengaytirish, restorativ adliya yondashuvlarini joriy etish, reabilitatsiya dasturlarini
kuchaytirish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish zarur.
44

ularni doimiy ravishda yangilab borish zarur. O‘zgarib borayotgan jamiyat
sharoitlari, yangi pedagogik va psixologik yondashuvlar, ilmiy tadqiqotlar va
amaliy tajribalarga asoslanib, reabilitatsiya dasturlarini takomillashtirish kerak.
Boshqaruv tizimini yaxshilash: Reabilitatsiya dasturlarini samarali amalga
oshirish uchun ularni boshqarish tizimi ham mustahkam bo‘lishi kerak. Bu yerda
maxsus ekspertlar, maslahatchilar, psixologlar va boshqa mutaxassislarning
birgalikdagi ishlashi zarur.
Reabilitatsiya dasturlari jinoyatchilarni qayta jamiyatga integratsiya qilishda
muhim rol o‘ynaydi. Bu dasturlar, psixologik yordam, kasb-hunar tayyorlash,
ta'lim va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash kabi bir qancha komponentlarni o‘z ichiga
oladi. Samarali reabilitatsiya dasturlari jamiyatning barqarorligi va xavfsizligini
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega, chunki ular jinoyatchilarning qayta jinoyat
sodir etish ehtimolini kamaytiradi va jamiyatga foydali a'zolar sifatida
qaytishlariga yordam beradi.
Reabilitatsiya jarayoni jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va jamiyatga
qaytarish uchun muhim bir mexanizm hisoblanadi. Ushbu jarayonning
samaradorligi esa, asosan, reabilitatsiya dasturlarining sifatiga, o'ziga xos
xususiyatlarga, ijtimoiy va psixologik yondashuvlarga bog‘liq. Samarali
reabilitatsiya dasturlari jinoyatchilarning jamiyatga qaytishini osonlashtiradi va
ular o‘z hayotini yaxshilashga yordam beradi. Bu jarayon nafaqat jinoyatchini
o‘zgartirishga, balki jamiyatda jinoyatchilarga nisbatan yondashuvni ham
yaxshilashga xizmat qiladi.
Reabilitatsiya – bu jinoyat sodir etgan shaxsni ijtimoiy muhitga qaytarish va
uni jamiyatda normativ tarzda faoliyat yuritishiga yordam berish jarayonidir.
Reabilitatsiya dasturlari, asosan, jinoyatchining psixologik, ijtimoiy va kasbiy
jihatdan qayta tiklanishiga qaratilgan bo‘lib, uning jamiyatga qaytishi uchun zarur
imkoniyatlarni taqdim etadi.
Reabilitatsiya dasturlarining samaradorligini baholashda bir qator omillarni
inobatga olish zarur. Samaradorlik, o‘z navbatida, jinoyatchilarning jamiyatga
28

huquqi, odatda, jazo sifatida uzoq muddatli qamoq jazolari, qatl qilish va mehnat
lagerlariga yuborish kabi jazolarni o'z ichiga olgan.
Sovet davrida O'zbekiston SSRda jazo tizimi, asosan, qamoq jazolari,
ishlash lagerlari va ma'muriy jazolarni o'z ichiga olgan. O'sha davrda o'ziga xos
tarzda jazo xususiyatlari mavjud bo'lib, ko'pincha huquqbuzarliklar juda keng
talqin qilingan va jazo tizimi kengaygan.
Sovet tizimi va jazo: Sovet hokimiyatining tamoyillari asosida, jinoyatga
nisbatan jazo qattiq bo'lishi kerakligi, jamiyatda tartibni saqlash uchun muhim deb
hisoblangan. Ammo bu davrda hukmronlik qilgan siyosiy tizimning repressiv
xususiyatlari, ko'pincha xato jazo tayinlashga olib kelgan. Politsiya va sud tizimi
ko'plab noto'g'ri hukmlar chiqarishi mumkin edi.
O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng, mamlakatda yangi huquqiy
tizimni shakllantirishga qaratilgan keng qamrovli islohotlar boshlangan. Jazo
tizimi ham mustaqil davlat talablariga mos ravishda isloh qilinib, inson huquqlarini
himoya qilishga, adolatni ta'minlashga, va jinoyatni oldini olishga qaratilgan.
Jazo tizimining islohoti: Mustaqillikning ilk yillarida O'zbekistonda jinoyat
huquqi va jazo tizimining yangi normativ-huquqiy bazasi yaratildi. Bu islohotlar,
qonunlarga va xalqaro huquq normativlariga mos ravishda, adolatni ta'minlashga
qaratildi. O'zbekistonda 1993-yilgi Jinoyat Kodeksi qabul qilindi, u orqali jazo
tizimining zamonaviy usullari va prinsiplariga asos solindi.
Jazo tizimidagi o'zgarishlar: 2000-yillarda O'zbekiston hukumati xalqaro
huquq me'yorlariga asoslanib, jazo tizimida ba'zi asosiy o'zgarishlarni amalga
oshirdi. O'zbekistonda o'sha davrda qamoq jazosining sifatiga, uning
insonparvarligini ta'minlashga alohida e'tibor qaratildi. Dastlabki islohotlar
davrida, 2008-yilda, O'zbekiston Respublikasi Oliy Sudi tomonidan qamoq
jazolarini kamaytirishga qaratilgan qadamlar tashlandi.
Jazo tizimining modernizatsiyasi: O'zbekiston hukumati, xalqaro tashkilotlar
bilan hamkorlikda, jazo tizimida jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va
ijtimoiylashtirishga qaratilgan yangi dasturlarni ishlab chiqdi. 2017-yilda Jinoyat
Kodeksiga o'zgartishlar kiritilib, ba'zi og'ir jinoyatlarga nisbatan jazolar
14

tayinlashi mumkin, boshqasi esa yengilroq jazo tayinlashga qaror qilishi mumkin.
Bu esa jazo amaliyotida farqlarni keltirib chiqaradi.
Jinoyat Kodeksi ba'zi jinoyatlar uchun aniq jazolarni belgilasa ham,
amaliyotda sudlar va prokurorlar ko‘pincha jinoyatchining shaxsiy holatini
(masalan, yosh, jamiyatga foydaliligi, jinoyatning sabablari va oqibatlari) inobatga
olib, jazo miqdorini o‘zgartirishlari mumkin. Bu, ba'zan, quyidagi farqlarga olib
keladi:
Shartli jazolar: O‘zbekiston Jinoyat Kodeksida shartli jazo qo‘llash
mumkinligi ko‘rsatilgan, lekin amaliyotda bu ko‘proq maxsus holatlar uchun
qo‘llanadi. Ba'zi sudlar, masalan, yosh yoki birinchi marta jinoyat qilgan shaxslar
uchun jazo o‘rniga shartli jazolarni tayinlashadi, boshqalar esa og‘irroq jazo
(masalan, qamoq jazosini) tayinlashadi.
Yengil jazolarni qo‘llashdagi qarorlar: Ba'zi jinoyatlar uchun jazo miqdori
belgilangan bo‘lishiga qaramasdan, amaliyotda jinoyatchi rehabilitatsiyaga muhtoj
bo‘lsa, jazo yengillashtirilishi mumkin. Bu holatlar, odatda, qayta
ijtimoiylashtirishga yo‘naltirilgan jazolarni qo‘llashga imkon beradi.
Jinoyat Kodeksi jinoyatchining holatini (yosh, salomatlik, oilaviy ahvoli va
boshqalar) inobatga olib jazo tayinlashda muhim omil sifatida ko‘rsatadi. Biroq,
amaliyotda bu holatlar turlicha baholanadi:
Jinoyatchining reabilitatsiyasi va ijtimoiy holati: Sudlar jinoyatchining
ijtimoiy holatini va qayta ijtimoiylashtirish imkoniyatlarini hisobga olishlari kerak.
Ammo ba'zan sudlar shaxsning tuzalish imkoniyatlarini to‘liq hisobga olmadi, shu
sababli qamoq jazosi ko‘pincha qo‘llaniladi, hatto u shaxsni qayta
ijtimoiylashtirish uchun samarali bo‘lmasligi mumkin.
Sudyalar va prokurorlar qarorlarining xilma-xilligi: Sudyalar ba'zan bir xil
jinoyatlar uchun turli xil jazolar tayinlashadi, chunki jinoyatchining shaxsiy holati
va jinoyatning sodir bo‘lgan shartlarini har bir sudya turlicha talqin qilishi
mumkin. Bu esa jazo amaliyotidagi noaniqliklarni keltirib chiqaradi.
20

navbatida, jinoyatchilarning ijtimoiy holatini va qayta jinoyat sodir etish ehtimolini
kamaytirishga yordam beradi.
Qamoqdagi reabilitatsiya: Qamoqdagi reabilitatsiya dasturlari yordamida
jinoyatchilarning jazoni o‘tayotgan davrida ijtimoiylashish imkoniyatlarini oshirish
va jazo muddatlarini qisqartirish mumkin. Bunday dasturlarni amalga oshirish
orqali jazo muddatini qisqartirishning foydaliligi ko‘rsatiladi.
Dastlabki jazo va jazolarni o‘zgartirish ijtimoiy ta’sirga ega bo‘lib, quyidagi
afzalliklarni taqdim etadi:
Jinoyatchilarning ijtimoiy holatini yaxshilash: Jazolarni o‘zgartirish orqali
jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish va jamiyatga moslashish imkoniyatlari
yaratildi. Bu jarayon ijtimoiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi.
Qayta jinoyat sodir etishning kamayishi: Dastlabki jazo va jazolarni
o‘zgartirish jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etish ehtimolini kamaytiradi. Ular
uchun ta’lim olish, kasb-hunar o‘rganish, ijtimoiy ishlar bilan shug‘ullanish
imkoniyatlari yaratilib, qayta jinoyat sodir etish ehtimoli kamayadi.
Jamiyatning jinoyatchilarga bo‘lgan munosabatining o‘zgarishi: Jazolarni
o‘zgartirish va ular orqali reabilitatsiya qilish jamiyatdagi jinoyatchilarga bo‘lgan
munosabatni ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Jinoyatchilarni faqat jazolash emas, balki
ularni qayta ijtimoiylashtirishga qaratilgan yondashuvlar muhimdir.
Dastlabki jazo va jazolarni o‘zgartirish masalalari jinoyatchilikni
kamaytirish va jazo tizimining samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Jazolarni ijtimoiy foydali ishlar bilan almashtirish, qamoq jazolarini qisqartirish va
alternativ jazolarni joriy etish, jinoyatchilarning qayta ijtimoiylashishiga va
jamiyatga qaytarilishiga yordam beradi. O‘zbekiston jazo tizimida dastlabki jazo
va jazolarni o‘zgartirish jarayonlarini davom ettirish, jinoyatchilikka qarshi
kurashishning samarali usullaridan biri bo‘lib qoladi. 12
Jazo tizimi — bu davlatning jinoyatchilikka qarshi kurashish va
jinoyatchilarga nisbatan ta’sir ko‘rsatishning asosiy vositasi. Jazo tizimining
samaradorligi jamiyatning xavfsizligini ta’minlashda, jinoyatchilarni
12
Аlimov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020.
36

ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bir nechta xalqaro tashkilotlar va
huquqiy konventsiyalar, shu jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT),
Yevropa Kengashi, YUNESKO, va boshqa xalqaro tashkilotlar jazo tizimlarini
takomillashtirishda ko‘plab yutuqlarga erishgan.
Xalqaro huquqning asosiy yutuqlaridan biri, jinoyatchilarni jazolashda inson
huquqlarini himoya qilishga qaratilgan normativ asoslarning shakllanishidir.
BMTning "Jinoyatlarni jazolashda inson huquqlari" bo‘yicha qo‘llanmalari,
Yevropa Inson Huquqlari Sudining qarorlari va boshqa xalqaro huquqiy hujjatlar,
jazo tizimida jinoyatchilarning huquqlarini ta’minlash, ularning shaxsiy
xavfsizligini va jamiyatga qaytishini nazorat qilishda asosiy o‘rin tutadi. Bunday
xalqaro huquqiy yutuqlar, O‘zbekiston jazo tizimida ham muhim qo‘llanma
sifatida xizmat qilishi mumkin.
Xalqaro jinoyat huquqi tizimida restorativ adliya (restorative justice)
yondashuvi keng qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvda, jazoning asosiy maqsadi
jazolash emas, balki jinoyatchining ijtimoiy javobgarligini oshirish va
jabrlanuvchining zararini qoplashdir. Restorativ adliyani qo‘llashda jinoyatchi va
jabrlanuvchi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot o‘rnatiladi, va jinoyatchi o‘z
qilgan xatolaridan o‘rgangan holda jamiyatga qaytadi. Shu bilan birga, alternativ
jazolar, jumladan, jamoat ishlari, shartli jazolar va boshqa engil jazolarni qo‘llash
ham xalqaro tajribada keng tarqalgan.
Xalqaro tajribada, shartli jazolarni qo‘llash va reabilitatsiya dasturlarini
kengaytirishning samaradorligi tasdiqlangan. Masalan, AQSh, Kanada va Yevropa
mamlakatlarida shartli jazolarni qo‘llash jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etish
ehtimolini kamaytirishga yordam beradi. Shartli jazolarni to‘g‘ri qo‘llash va
reabilitatsiya dasturlari, jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish va ularga yangi hayot
boshlash imkoniyatlarini yaratadi.
Jazo tizimini takomillashtirishda xalqaro hamkorlik va tajriba almashishning
o‘rni katta. Jinoyatchilikka qarshi kurashishda samarali yondashuvlar va huquqiy
mexanizmlar yaratish, shuningdek, global miqyosda jinoyatchilikni kamaytirish
uchun xalqaro hamkorlik zarurdir. O‘zbekistonning boshqa mamlakatlar bilan
40

tajriba almashishi, jazo tizimining yangilanishi va takomillashuvi uchun yangi
imkoniyatlar yaratadi.
Xalqaro huquqiy konferensiyalar, seminarlar va forumlar orqali turli
mamlakatlar o‘rtasida tajriba almashish, jazo tizimida yuzaga kelgan muammolarni
muhokama qilish va samarali yechimlarni izlash imkonini beradi. O‘zbekiston, o‘z
jazo tizimini xalqaro amaliyot bilan uyg‘unlashtirish maqsadida, shu kabi
tadbirlarda faol ishtirok etishi kerak. Bu, O‘zbekiston jazo tizimini modernizatsiya
qilishda xalqaro ekspertlarning fikr va maslahatlaridan foydalangan holda, uning
samaradorligini oshirishga yordam beradi.
O‘zbekiston, xalqaro tashkilotlar, masalan, BMT, Yevropa Kengashi, yoki
Xalqaro Qizil Xoch jamiyati bilan hamkorlikni kuchaytirishi kerak. Ushbu
tashkilotlar, huquqni muhofaza qilish sohasida jazo tizimiga oid xalqaro
standartlarni belgilashda faol ishtirok etadi. Xalqaro tashkilotlar yordamida
O‘zbekiston o‘zining jazo tizimi bo‘yicha yangiliklarni o‘rganish, xalqaro
standartlarga mos keladigan islohotlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Xalqaro hamkorlikda tajriba almashish, nafaqat yirik davlatlar, balki kichik
davlatlar o‘rtasida ham o‘zaro yordamni ta’minlashga yordam beradi.
O‘zbekistonning jazo tizimini isloh qilishdagi tajriba almashish jarayoni, boshqa
davlatlarning muvaffaqiyatli amaliyotlaridan o‘rganish va o‘z tizimini
optimallashtirish imkoniyatini yaratadi. Bunda, xorijiy davlatlar tomonidan
moliyaviy, texnik va ekspert yordamni olish ham muhim ahamiyatga ega.
Jazo tizimini xalqaro tajriba asosida takomillashtirish, O‘zbekistonda jinoyat
huquqi va jazo tizimining samaradorligini oshirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Xalqaro huquqning jinoyat huquqidagi yutuqlarini, shuningdek, boshqa
mamlakatlar bilan tajriba almashish orqali, O‘zbekistonning jazo tizimi adolatli,
samarali va inson huquqlarini himoya qilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin.
Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish, jinoyatchilarni qayta ijtimoiylashtirish,
alternativ jazolarni kengaytirish va restorativ adliya tamoyillarini qo‘llash kabi
41

Qo'shimcha jazolar – asosiy jazolarni to'ldiruvchi va yanada og'irlashtiruvchi
jazolar bo'lib, ular jinoyatchining yana qo'shimcha javobgarlikni his qilishini
ta'minlaydi. Jinoyatga aloqador bo'lgan faoliyatni cheklash – masalan, shaxsning
jamiyatdan chetlatilishi yoki o'z professionallarini amalga oshirish huquqining
cheklanishi. Maxsus nazorat – jinoyatchiga ta'lim, psixologik yoki ijtimoiy yordam
olishni majburlash va unga maxsus nazorat qo'llash. Qayta tuzatish jazolari – bu
turdagi jazolar asosan jinoyatchini tuzatishga qaratilgan. Jinoyatchining ruhiy va
jismoniy holatini yaxshilashga, uni ijtimoiy hayotga qaytarishga qaratilgan .
Reabilitatsiya (qayta tarbiyalash) – bu turdagi jazo shaxsning jinoyatni sodir etish
sabablari bilan kurashishni, uning xatti-harakatlarini tuzatishni, ma'naviy va
ijtimoiy rivojlanishni o'z ichiga oladi.
Ijtimoiy xizmatlar – jinoyatchilarni ijtimoiy foydali ishlar bilan band qilish,
jamiyatga foyda keltirishga undash. Jazo – bu faqat jinoyatchilarni jazolash
vositasi emas, balki ularni tuzatish va qayta jamiyatga kiritishning bir vositasi
hamdir. Jinoyatni sodir etgan shaxsga ta'sir etish vositasi sifatida jazo, uning
jamiyatga qaytishini ta'minlash va jamiyatda tartibni saqlashda muhim ahamiyatga
ega. Jazo turlari esa har xil jinoyatlar va ularning og'irligi, jinoyatchining shaxsiy
holatlari inobatga olingan holda tanlanadi. Jinoyat huquqida jazo turli shakllarda
qo'llaniladi, va ular asosiy va qo'shimcha jazolar sifatida tasniflanadi. Har bir jazo
turi o'z maqsadiga ko'ra farqlanadi, lekin ularning umumiy vazifasi – jamiyat
xavfsizligini ta'minlash, huquqbuzarliklarni oldini olish, jinoyatchilarni tuzatish va
ijtimoiy hayotga qaytarishdir.
Asosiy jazolar, odatda, jinoyatni sodir etgan shaxsga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir
qilish maqsadida qo'llaniladi. Bu jazolar jinoyatni jazolashning asosiy vositalaridir.
Erkinlikdan mahrum qilish eng keng tarqalgan asosiy jazolardan biridir va odatda
og'ir jinoyatlar uchun qo'llaniladi. Bu jazo orqali jinoyatchi jamiyatdan ajratiladi va
uning erkin harakatlanish huquqi cheklanadi. Qamoqqa olish muddati jinoyatning
og'irligiga qarab belgilanadi. Erkinlikdan mahrum qilishni qamoqxona turlicha
sharoitlarda (ochiq yoki yopiq turdagi) amalga oshirilishi mumkin.
Jarima, jinoyatchidan moliyaviy javobgarlik talab qilinadigan jazo turidir. U
8

Asosiy jazolar jinoyatni sodir etgan shaxsni jazolash va jamiyatdan ajratish
uchun to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qiladi. Qo'shim cha jazolar esa, jinoyatchining
jamiyatga qaytish jarayonini nazorat qilish va uni tuzatish uchun qo'shimcha
vositalar sifatida xizmat qiladi. Ikkala jazo turi ham jinoyatchilarni qayta tuzatish,
ularni jamiyatga qaytarish va jamiyat xavfsizligini ta'minlashda muhim rol
o'ynaydi. Jazo tizimi nafaqat jazolash, balki jinoyatchini qayta ijtimoiylashtirish va
uning xatti-harakatlarini tuzatish maqsadlarini ham ko'zlaydi. Jazo maqsadlari va
prinsiplari orqali jamiyatda tartib va xavfsizlikni ta'minlash, jinoyatni sodir etgan
shaxslarni qayta tarbiyalash va ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli qaytarish ko'zda
tutiladi. Bu jarayonlar, ayniqsa, jinoyatchining shaxsiy o'zgarishlarini, xatti-
harakatlarini tuzatishni va jamiyat bilan muvofiqlashishni ta'minlashni maqsad
qiladi. Jazo birinchi navbatda jinoyatni sodir etgan shaxsga ta'sir qilish va boshqa
shaxslarni ham jinoyatdan ehtiyot qilish uchun ishlatiladi. Jazo orqali
jinoyatchilarga va jamiyatga nisbatan ogohlantirish beriladi, bu esa jamiyatda
jinoyatlarning kamayishiga olib keladi. Jazoning bu maqsadi jinoyatchilarga o'z
xatti-harakatlarini qayta ko'rib chiqishga va jinoyatlarni takrorlamaslikka undaydi.
Jazoning asosiy maqsadlaridan biri – jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan
adolatni tiklashdir. Jinoyatchi tomonidan yetkazilgan zarar uchun u o'z
javobgarligini his qilishi va jamiyatdan kechirim so'rashi kerak. Jazo orqali,
jinoyatning ta'siriga uchragan jamiyat yoki shaxslar oldida adolat o'rnatiladi.
Jazoning muhim maqsadlaridan biri – jinoyatchilarni tuzatish va ijtimoiylash-
tirishdir. Bu jarayonning maqsadi jinoyatchini ijtimoiy normallarga qaytarish,
uning xatti-harakatlarini tuzatish va qayta jinoyat sodir etishining oldini olishdir.
Jazoning bu maqsadi, asosan, maxsus tarbiyaviy, psixologik va mehnat faoliyatiga
asoslangan dasturlar orqali amalga oshiriladi. Jazo, jinoyatchining jamiyat bilan
uyg'unligini tiklashni ta'minlaydi. Bunda, jinoyatchiga ijtimoiy va mehnat
faoliyatlari orqali qayta tarbiyalash va unga jamiyat bilan muvofiq hayot tarzini
taqdim etish muhimdir. Bu jarayon nafaqat jazolash, balki jinoyatchining
jamiyatga qaytishini ta'minlaydigan o'zgarishlar yaratishdir. 4
4
Карапетян С.Э. “Понятие презумпции невиновности”/ http://www.smolprok.ru/
10

OʻZBEKISTON JINOYAT HUQUQIDA JAZO INSTITUTI NAZARIYA VA AMALIYOT MUAMMOLARI

Купить