• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 193.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Категория Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

O’zbekiston jinoyat huquqida jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish muammolari

Jinoyatning og‘irlik darajasi uning kvalifikatsiyasida hal qiluvchi omil bo‘ladi. Agar jinoyat og‘ir oqibatlarga olib kelsa yoki keng miqyosda amalga oshirilgan bo‘lsa, uning kvalifikatsiyasi va jazosi o‘zgarishi mumkin. Jinoyatni sodir etishda keltirilgan zarar yoki zararning darajasi, shaxsning harakatlarining og‘irligi va jinoyatning oqibatlari (masalan, o‘lim, jismoniy yoki moliyaviy zarar)ni hisobga olish zarur. Jinoyatning tasniflanishi, uning qanday oqibatlarga olib kelganini va bu oqibatlarning og‘irlik darajasini aniqlashga asoslanishi lozim. Jinoyatning keng miqyosda amalga oshirilganligini yoki faqat bir necha kishiga zarar yetkazganligini baholash, uning jazosi va malakasini belgilashda asosiy omil bo‘lishi mumkin. Jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiyati va uning avvalgi jinoyat tarixini inobatga olish, jinoyatni tasniflashda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, jinoiy faoliyatni tahlil qilishda jinoyatchining ijtimoiy va psixologik holatini ham hisobga olish zarur. Jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiyati, psixologik holati, o‘tmishdagi jinoyatlari va ijtimoiy muhitini o‘rganish zarur. Agar shaxs ilgari jinoyat sodir etgan bo‘lsa, bu uning qasddan jinoyat qilish ehtimolini oshirishi mumkin. Psixologik tahlil, shaxsning ruhiy holatini va jinoyatni sodir etishdagi motivlarini aniqlashda yordam beradi. Shaxsning ruhiy holati jinoyatni qasd bilan yoki ruhiy holat ta'sirida sodir etganini ko‘rsatishi mumkin. Jinoyatning kvalifikatsiyasi, uning og‘irligi va jinoyatchining shaxsiyati hisobga olinib, tegishli jazo tayinlanadi. Jinoyatning to‘g‘ri tasniflanishi va uning jazosi o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlanishi zarur. Har bir jinoyat turi uchun qonunda aniq jazolar belgilangan. Masalan, o‘limni qo‘llash, o‘g‘rilik, poraxo‘rlik kabi jinoyatlar uchun alohida jazolar mavjud. Jinoyatni tasniflashda bu mezonlarni aniq belgilash va jinoyatga ko‘ra jazoning og‘irligini belgilash muhim. Jinoyatchining jazo olishda jinoyatning turiga, sodir etilgan jinoyatning oqibatlariga va shaxsning ahvoliga qarab jazoning nisbiyligi belgilanishi kerak. Shu bilan birga, jinoyatchining o‘ta yomon ahvolini hisobga olish va kamroq jazo tayinlash imkoniyatlari ham ko‘rib chiqilishi kerak. Jinoyatchining ijtimoiy sharoiti, oilaviy holati, iqtisodiy muammolari va boshqalar jinoyatning sodir etilishiga ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Bu omillarni hisobga olmasdan, jinoyatni to‘g‘ri tasniflash 27 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimi rivojlanayotgan bo‘lib, jinoiyatlarni tasniflash, ya'ni jinoiyatlarni kvalifikatsiya qilish sohasida hali ko‘p muammolar mavjud. Jinoyatlarni to‘g‘ri va aniq tasniflash, sudlar, huquqni muhofaza qilish organlari hamda boshqa huquqshunoslar uchun katta ahamiyatga ega. Jinoiy harakatlarning aniq va to‘g‘ri tasniflanishi huquqiy jarayonlarning samaradorligini oshiradi va adolatli hukmlar chiqarilishiga yordam beradi. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda yuzaga kelgan noaniqliklar va muammolar, ayniqsa, jinoyatlarning tasnifini chalkashtirib yuborishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, huquqiy xatoliklarga, sudda noaniqliklar yuzaga kelishiga va noto‘g‘ri hukmlar chiqarilishiga olib kelishi mumkin. O‘zbekistonda jinoyat huquqi va jinoyatlarni tasniflash tizimi rivojlanish bosqichida bo‘lsa-da, bu masala ayni paytda dolzarb hisoblanadi. Shuningdek, jinoyatlarni tasniflashda yuzaga kelgan muammolarni hal qilish, huquqiy normativlar va ularning amaliyotdagi tatbiqi bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish, jinoiy faoliyatni tushunish va jinoiy huquqni yanada takomillashtirishni talab etadi. Shu sababli, jinoiyatlarni kvalifikatsiya qilish tizimining samarali ishlashi mamlakatda huquqiy xavfsizlikni ta’minlash, huquqni muhofaza qilishning samaradorligini oshirish va adolatli sudlovni amalga oshirish uchun zarurdir. Mavzuning o‘rganilganligi darajasi. Jinoyatlarni tasniflashga doir ilmiy tadqiqotlar o‘tkazilgan bo‘lsa-da, bu soha hali ham to‘liq o‘rganilmagan. O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimida umumiy jinoyatlar va ularning tasniflanishi, normativ hujjatlar va yuridik asoslarga doir ba'zi tadqiqotlar mavjud. Ammo jinoiyatlarni aniq tasniflashning barcha jihatlari, amaliyotda uchraydigan murakkab holatlar, jinoyatlarni tasniflashda yuzaga keladigan qiyinchiliklar va bu masalalarga oid ilmiy asarlar yetarlicha rivojlanmagan. Ilmiy tadqiqotlarda ko‘proq jinoyat turlari, jazolar va sud hukmlarini tahlil qilishga qaratilgan, ammo jinoyatlarning aniq kvalifikatsiyasi, huquqiy tizimdagi 2 choralari ko‘riladi. Agar jinoyatning sababini va oqibatlarini to‘g‘ri tasniflasak, jinoyatchilikning oldini olish imkoniyatlari kengayadi. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflash, nafaqat jazoni belgilash, balki jinoyatchining reabilitatsiyasi va jamiyatga qaytishini ham hisobga olish imkonini beradi. Misol uchun, engil jinoyatlarni sodir etgan shaxslar uchun reabilitatsiya dasturlarini tatbiq qilish, og‘ir jinoyatlar uchun esa jazo tizimini kuchaytirish mumkin. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflash, uning jamiyatga bo‘lgan ijtimoiy xavfini aniq baholashga yordam beradi. Bu orqali davlat va jamiyatning jinoyatchilikka qarshi kurashish strategiyalari yanada samarali bo‘ladi. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning huquqiy ahamiyati nafaqat adolatni ta'minlash, balki jamiyatdagi qonun ustuvorligini saqlash, jinoyatchilikni oldini olish va jinoyatlarni oldindan tahlil qilish imkonini beradi. To‘g‘ri kvalifikatsiya qilish jinoyat huquqining samarali ishlashini ta'minlaydi va huquqiy tizimning ishonchliligini oshiradi. 2 O zbekiston Jinoyat Kodeksi (O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi)ʻ ʻ jinoyatlarni tasniflashda aniq mezonlarga asoslanadi va jinoyatlarni turli kategoriyalar bo‘yicha guruhlaydi. Ularning har biri ijtimoiy xavf darajasi, jinoyatning sodir etilish usuli, jinoyatning oqibatlari va boshqa omillar asosida tasniflanadi. O zbekiston jinoyat kodeksidagi jinoyatlar quyidagi asosiy ʻ kategoriyalar bo‘yicha tasniflanadi. Jinoyatlar bir nechta asosiy turga bo‘linadi. Bular sodir etilgan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi unchalik yuqori bo‘lmagan jinoyatlar hisoblanadi. Bu turdagi jinoyatlar jamiyat uchun xavfliroq bo‘ladi, masalan, o‘ldirish, mol-mulkni o‘g‘irlash, bo‘hton qilish kabi. Odam o‘ldirish (Jinoyat Kodeksining 97-moddasi): O‘zaro kelishuv bo‘yicha yoki qasddan odamni o‘ldirish — og‘ir jinoyat bo‘lib, juda yuqori jazolarni o‘z ichiga oladi. Jismoniy zarar yetkazish (Jinoyat Kodeksining 104–106-moddalari): Odamga jismoniy zarar yetkazish, jiddiy bo‘lmagan yoki o‘ta og‘ir zarar. O‘g‘irlik va mol-mulkni talon- taroj qilish (Jinoyat Kodeksining 169-moddasi): Bunda jinoyatchi boshqalarning mulkini o‘g‘irlaydi. Ehtiyotsizlik bilan odam o‘ldirish (Jinoyat Kodeksining 98- 2 O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi, 1994-yil 22-sentabr, // O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari milliy bazasi (Criminal code of the Republic of Uzbekistan, National Database of Legislation, September 22, 1994,). https :// lex . uz / docs /6750126// ; 7 XULOSA O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimida jinoiyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishning ahamiyati katta bo‘lib, bu nafaqat sud organlarining adolatli hukm chiqarishini ta'minlaydi, balki huquqni muhofaza qilish organlarining samarali faoliyatini ham shakllantiradi. Jinoiyatlarni tasniflashdagi noaniqliklar va qiyinchiliklar jinoiy huquq tizimining rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Ayniqsa, jinoyatlarni aniq va to‘g‘ri tasniflashda yuzaga kelgan muammolar, amaliyotda holatlar va huquqiy asoslar to‘g‘risidagi tushunchalarni chuqur o‘rganish zarurati mavjud. Kurs ishida keltirilgan tahlillar va tavsiyalar, O‘zbekistondagi jinoyat huquqi tizimini yanada takomillashtirishga xizmat qilishi mumkin. Xususan, jinoyatlarni tasniflashning aniq mezonlari va usullarini ishlab chiqish, yangi qonuniy normativlarni ishlab chiqish, sud amaliyotini optimallashtirish va huquqshunoslar malakasini oshirish jarayonlariga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, xalqaro tajribalarni o‘rganish va ularni O‘zbekistonda tatbiq etish, mamlakatdagi huquqiy tizimning takomillashishiga yordam beradi. Jinoiyatlarni to‘g‘ri tasniflashni ta'minlash uchun, amaliyotda yuzaga keladigan muammolarni hal qilish yo‘llari, normativ hujjatlarni takomillashtirish va huquqiy bilimlarni kengaytirish zarur. Umuman olganda, jinoiyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishning samarali tizimini yaratish, O‘zbekiston huquqiy tizimining yanada barqaror va adolatli bo‘lishini ta'minlashga katta hissa qo‘shadi. Bu, o‘z navbatida, jinoiyatlarga qarshi kurashishda samarali mexanizmlarni ishlab chiqish va jamoatchilikning huquqiy madaniyatini oshirishga olib keladi. 34 yuzaga keltirishi mumkin. Jinoyat Kodeksidagi o‘zgarishlar ko‘pincha yangi jinoyat turlarini qo‘shish yoki mavjud moddalarda o‘zgarishlarni kiritish shaklida bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar jinoyatni tasniflashda yangi yondoshuvlarni talab qiladi va ko‘plab noaniqliklarni bartaraf etadi. Masalan, kibershulm va onlayn aldovlar kabi zamonaviy jinoyatlarning mavjudligi, avvalgi qonunchilikda umuman kiritilmagan edi. O‘zbekistonda tez rivojlanayotgan texnologik sohalar bilan birga, jinoyatlarni kiberboji bilan bog‘lash zaruriyati paydo bo‘ldi. Bu holatda, yangi qonunchilikning qabul qilinishi jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash va bu jinoyatlar uchun adolatli jazolarni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Yangi jinoyatlarni sodir etganlarga nisbatan qo‘llaniladigan jazolar ham o‘zgarishi mumkin. Misol uchun, ayniqsa, iqtisodiy jinoyatlar uchun mo‘ljallangan jazo turlari yangilanishi va yangicha qoidalarning kiritilishi, bu jinoyatlar uchun yanada samarali jazo mexanizmlarini yaratishi mumkin. Qonunchilikda yuzaga kelgan o‘zgarishlar jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda yangi yondoshuvlarni taqdim etadi. Agar biror jinoyatga nisbatan yangi modda qabul qilinsa, sudlar yoki huquq-tartibot organlari eski qonunchilikka asoslanib, jinoyatni to‘g‘ri tasniflashga urinishi mumkin. Yangi qonunlar, misol uchun, jinoyatlarni sodir etishdagi maqsadni yoki holatni aniqlashda yanada aniqroq yondoshuvni talab qilishi mumkin. Agar jinoyatni tasniflashda yangi yondoshuvlar qo‘llanilsa (masalan, jinoyatning oqibatlariga qarab jazolarni farqlash), bu yanada samarali tasniflash tizimini yaratishga yordam beradi. Agar oldingi qonunlar zarar darajasini umuman ko‘rsatmagan bo‘lsa, yangi qonunlar ko‘proq aniqroq ko‘rsatmalar beradi. O‘zgaruvchan ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlar ham jinoyatlarni tasniflashda o‘zgarishlarni talab qiladi. Bunda, yangi jinoyatlarning klassifikatsiyasi va ularga nisbatan javobgarlikni aniqlashda zamonaviy qonunchilikni tatbiq etish zarur bo‘ladi. Misol uchun, o‘zgaruvchan iqtisodiy holatlar yoki yangi texnologiyalar jinoyatlarni sodir etish shakllarini o‘zgartirishi mumkin, bu esa eski qonunlarni yangilashni talab qiladi. Qonunchilikdagi o‘zgarishlar ba'zan huquqiy noaniqliklarga olib kelishi mumkin. Yangi moddalarda ishlatilgan tushunchalar, ilgari hech qachon ko‘rib chiqilmagan holatlar yoki noaniq ifodalar, sudlarda talqin qilishda qiyinchiliklarga olib kelishi 15 mumkin. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksida mavjud bo‘lgan yangi moddalarning sudlarda qo‘llanilishida turli xil talqinlar yuzaga kelishi mumkin. Sudlar, ayniqsa, yangi jinoyatlar haqida qarorlar chiqarishda bu moddalarning qanday qo‘llanilishini muhokama qilishi zarur. Zamonaviy jinoyatlarni tasniflashda xalqaro yuridik me'yorlar ham ta'sir qilishi mumkin. Misol uchun, inson huquqlariga doir jinoyatlar yoki xalqaro terrorizmga oid jinoyatlar qonunchilikda yangilanishlarni talab qiladi, bu esa davlatlar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish zaruratini tug‘diradi. Qonunchilikda o‘zgarishlar, masalan, jinoyatlarni tasniflashning maxsus ko‘rsatmalariga ta'sir qilishi mumkin. Sudlar va huquq- tartibot organlari yangi me'yorlarga moslashgan holda, jinoyatlarni to‘g‘ri va adolatli tasniflashni ta'minlashda me'yoriy hujjatlarning yangi talqinlarini o‘rganishlari zarur. Yangi qonunlar, ayniqsa, sudlar tomonidan jinoyatlarni baholashda samarali mexanizmni yaratish uchun xizmat qiladi. Yangi normalar bilan jinoyatchilarni turli yondoshuvlar asosida jazolash mumkin, masalan, jinoiy faoliyatning miqyosi va jiddiyligi asosida. Qonunchilikdagi o‘zgarishlar, shuningdek, jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda yangi yondoshuvlarni ishlab chiqish zaruratini tug‘diradi. Bu o‘zgarishlar quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin. Xalqaro terrorizmga qarshi kurashish maqsadida O‘zbekiston Jinoyat Kodeksida terroristik faoliyatni moliyalashtirish yoki terroistlarning yordami kabi yangi jinoyat turlari qo‘shilishi mumkin. Zamonaviy jinoyatlarni tasniflashda ijtimoiy xavflilikni baholashda yangi yondoshuvlar qo‘llanilishi mumkin. Bu jarayonda, jinoyatchining jinoiy faoliyati va uning oqibatlari hamda jamiyatga ta'sirini hisobga olish zarur. Qonunchilikdagi o‘zgarishlar jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda katta ta'sir ko‘rsatadi. Yangi qonunlar va normativlar jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash va ularga nisbatan adolatli jazolarni belgilashda zaruriy yangilanishlarni olib keladi. Shu bilan birga, qonunchilikdagi o‘zgarishlar ijtimoiy sharoitlarning o‘zgarishiga mos kelishi va huquqiy noaniqliklarni kamaytirishi kerak. Bu jarayonda sudlar va huquq-tartibot organlari yangi 16 7. Уголовный кодекс Российской Федерации // https://www.consultant.ru = ht814952 (июня 13, 1996 года). (Criminal code of Russian Federation // https://www.consultant.ru = ht814952 (June 13, 1996); 8. Moldova Respublikasi Jinoyat kodeksi // https://www.legislationline.org = hp1345668 (2003). (The Criminal code of the Republic of Moldova // https://www.legislationline.org = hp1345668 (2003); 9. Germaniya Jinoyat qonuni // https://ec.europa.eu = st4258791 (1998-yil 13- noyabr). (German criminal code // https://ec.europa.eu = st4258791 (November 13, 1998); 10. Janubiy Koreya Respubikasi Jinoyat kodeksi // https://www.refworld.org /docid/3f49ed4.html (Oktober 3, 1953). (The criminal code of the South Korea // https://www.refworld.org /docid/3f49ed4.html (Oktober 3, 1953); 11. Avstraliya jinoyat kodeksi // https://www.refworld.org = hh5687312 (1995). (The criminal code of the South Korea // https://www.refworld.org = hh5687312(1995). 36 "o‘zaro kelishuv" yoki "yordam" kabi tushunchalar mavjud. Ammo bu tushunchalarning aniqligi yetarlicha aniq emas. Sudlar bu tushunchalarni har xil talqin qilishi mumkin, bu esa jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda farqlarga olib keladi. Jinoyatning oqibatlarini aniqlashda ham noaniqliklar bo‘lishi mumkin. Misol uchun, jismoniy zarar yetkazish jinoyatini tasniflashda zarar darajasini aniqlashda ko‘p holatlarda noaniqliklar yuzaga keladi. Bu, ayniqsa, tibbiy va psixologik baholashlar asosida sodir bo‘lishi mumkin. Qonunlarda zararning darajasi va uning hisoblanishiga doir aniq ko‘rsatmalar ko‘rsatilmaganligi sababli, bu tushuncha ba'zan turlicha talqin qilinadi. "Ehtiyotsizlik" yoki "qasd" kabi tushunchalar qonunda umumiy tarzda ifodalangan, lekin bu tushunchalarning doirasi va har bir holatdagi aniqligi ko‘pincha noaniqlik tug‘diradi. Agar jinoyatchi ehtiyotsizlik bilan jinoyat sodir qilgan bo‘lsa, bu holatning o‘ziga xosligi va ehtiyotsizlikning darajasi belgilanishida turli talqinlar paydo bo‘lishi mumkin. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda asosiy muammolardan biri bu — normativ hujjatlarda mavjud tushunchalarning aniq belgilanishi yo‘qligidir. Tushunchalar va terminlar noaniq bo‘lsa, jinoyatni tasniflash jarayonida chalkashliklar yuzaga keladi. Quyidagi tushunchalar misolida ko‘rib chiqish mumkin. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksida jinoyatlarning turli darajalari va jazolari ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, jinoyatning jiddiyligi haqida aniq me'yorlar yo‘q. Masalan, "yengil" yoki "og‘ir" zararlarni aniqlashda bu tushunchalar aniq belgilanishi zarur. Agar zarar og‘ir bo‘lsa, jazo yuqori bo‘lishi kerak, lekin bu "og‘irlik" qanday belgilanadi — bu so‘zning talqini ko‘plab sud qarorlarida turlicha bo‘lishi mumkin. Korrupsiya jinoyatlari bo‘yicha qonunlarda belgilangan umumiy tushunchalar mavjud. Ammo, ba'zan "korrupsiya"ning aniq nimani anglatishi va uning qamroviga oid noaniqliklar kelib chiqadi. Misol uchun, korrupsiyani sodir etgan shaxsning javobgarligi qanday belgilanishi kerakligi va ularning ijtimoiy xavfi qanday baholanishi haqidagi masalalar ham har bir holatda turlicha qaror qilinishi mumkin. Ba'zi jinoyatlarda, masalan, o‘g‘irlik yoki o‘ldirishda, jinoyatni sodir etishga yordam bergan shaxslar haqida gapiriladi. Biroq, bunday yordamni qanday tushunish kerakligi va uni qanday tasniflash zarurligi aniq ko‘rsatilmagan. Shu 13 II . BOB. JINOYATLARNI TO ʻ G ʻ RI KVALIFIKATSIYA QILISH UCHUN ZARUR BO ' LGAN OMILLAR II.1. Jinoiy faoliyatning tahlili va ehtimoliy jazolar Jinoyatni malakasiz yoki noto‘g‘ri tasniflash, huquqiy tizimda jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu holat, nafaqat adolatli jazolarni belgilashda, balki jamiyatning huquqiy tuzilishini va jinoyatga qarshi kurashish tizimini samarali ishlashini xavf ostiga qo‘yadi. Jinoyatni noto‘g‘ri tasniflashning salbiy oqibatlari quyidagi asosiy sohalarda namoyon bo‘ladi. Jinoyatlarni noto‘g‘ri tasniflash, jinoyatchilarga nisbatan adolatli jazoning belgilanmasligiga olib keladi. Agar jinoyatni malakasiz tasniflash natijasida noto‘g‘ri jazolar berilsa, bu quyidagi muammolarni yuzaga keltiradi. Jinoyatni engil yoki og‘ir tasniflash, jinoyatchilarni noto‘g‘ri jazolashga olib kelishi mumkin. Masalan, yengil jinoyatni og‘ir jinoyat deb tasniflash, jinoyatchiga juda og‘ir jazo tayinlanishiga olib keladi, bu esa uning inson huquqlarini poymol qiladi. Aksincha, og‘ir jinoyatlarni engil deb tasniflash, jinoyatchilarning engil jazolar bilan qutulishiga sabab bo‘lishi mumkin. Noto‘g‘ri tasniflash nafaqat jinoyatchining huquqlarini poymol qiladi, balki jamiyatda nohaqlikni kuchaytiradi. Agar jinoyatchilarga qilingan jinoyatning og‘irligiga qarab jazo belgilanmasa, jamiyatda huquqiy adolatga ishonch kamayadi. Agar jinoyatlar noto‘g‘ri tasniflansa va ular uchun nojo‘ya yoki engil jazolar belgilansa, bu jinoyatchilarni qayta jinoyat qilishga undashi mumkin. Misol uchun, o‘g‘irlikni engil jinoyat deb tasniflash va jazo sifatida qisqa muddatga ozodlikdan mahrum etish, jinoyatchilarning yana o‘g‘irlik qilishlariga imkon yaratadi. Agar jinoyatni noto‘g‘ri tasniflash va jazoning nohaqligi natijasida jinoyatchilar jazolanishdan qochib, erkinlikka chiqsa, bu jamiyatda jinoyatlar sonining ko‘payishiga olib keladi. Jinoyatni noto‘g‘ri tasniflash qonunchilik va sud tizimining obro‘sizlanishiga olib kelishi mumkin. Agar jinoyatlarni malakasiz tasniflash orqali sudlar va huquq-tartibot organlari yanada noaniq va adolatsiz qarorlar chiqarsa. Sud tizimi va qonunlarga ishonchning pasayishi, o‘z navbatida, jamiyatda noxolis qarorlar chiqarilayotganiga ishonchni kuchaytiradi. Bu esa fuqarolarda huquqiy himoyaning yetishmasligi hissini yaratadi. Agar jinoyatni noto‘g‘ri 20 qarab farqlanadi. Jinoyatning qanday oqibatlarga olib kelgani, uning tasniflanishida muhim mezonlardan biridir. Jinoyatni sodir etishning natijalari (masalan, jismoniy zarar, o‘lim) jinoyatni to‘g‘ri malakasini belgilashda katta ahamiyatga ega. Jinoyatning oqibatlari (masalan, jismoniy zarar, o‘lim, moliyaviy zarar) jinoyatning turini va og‘irligini aniqlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. O‘ldirish jinoyatida, jismoniy shikastlanishlar yoki o‘lim natijasida sud jinoyatning turini va jazoni tayinlashda bu omilni inobatga oladi. Jinoyatchining niyati, uning jinoyatni sodir etishdagi maqsadi va xatti-harakatlari jinoyatni malakalashda juda muhimdir. Sud va huquq-tartibot organlari, jinoyatchining niyatini (qasd, befarqlik, ehtiyotsizlik) tahlil qilib, to‘g‘ri jazolarni belgilashadi. Jinoyatchining jinoyatni sodir etishdagi niyati va maqsadi, shu jumladan, u qanday ruhiy holatda bo‘lishi (masalan, ruhiy bezovtalik yoki ijtimoiy muhit ta’siri) hamda uning harakatlari asosida tasniflanadi. Agar jinoyat qasd bilan sodir etilgan bo‘lsa, bu boshqa jazolarni talab qiladi, ehtiyotsizlik yoki befarqlik bilan sodir etilgan jinoyatlar esa engilroq jazoga tortiladi. Jinoyatchining shaxsiyati (masalan, uning avvalgi jinoyatlari, hayotiy holati, ruhiy holati) jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda muhim mezonlardan biridir. Sudlar jinoyatchining shaxsini baholash orqali, uning jinoiy faoliyatini va jazolarni belgilaydilar. Jinoyatchining avvalgi jinoyatlari, psixologik holati va ijtimoiy muhitini inobatga olish zarur. Jinoyatchining avvalgi jinoyatlari ularning qayta jinoyat qilish ehtimolini oshirishi mumkin. Agar jinoyatchi ilgari jinoiy faoliyat bilan shug‘ullangan bo‘lsa, bu uning jinoyatni qayta sodir etish ehtimolini ko‘rsatadi va jazolarni kuchaytirishga olib keladi. Jinoyatni sodir etish paytida yuzaga kelgan ijtimoiy yoki shaxsiy sharoitlar (masalan, stress, oilaviy zo‘ravonlik, moliyaviy muammolar) jinoyatni tasniflashda e’tiborga olinadi. Bu holatlar jinoyatning sodir etilishiga ta’sir qilishi mumkin. Jinoyatchining ijtimoiy holati, stress, o‘tmishdagi psixologik ta’sirlar va boshqa omillar jinoyatni sodir etishda qanday rol o‘ynaganini baholash lozim. Ijtimoiy sharoitlar jinoyatning malakasini o‘zgartirishi mumkin. Agar jinoyat moliyaviy qiyinchiliklar sababli sodir etilgan bo‘lsa, sud buni inobatga olib, engilroq jazo tayinlashi mumkin. Jinoyatchining jismoniy va ruhiy holati, ayniqsa, ruhiy kasalliklar yoki maxsus 29 Kodeksidagi normalar jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda asosiy yo‘riqnoma bo‘lib xizmat qiladi. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflashning huquqiy jarayoni quyidagi asosiy me'yorlarga asoslanadi. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi tomonidan belgilangan moddalarga tayaniladi. Har bir jinoyatning o‘ziga xos belgilari mavjud, masalan, jinoyatning sodir etilish usuli, oqibatlari va shaxsning niyati. Jinoyat Kodeksida turli jinoyatlar uchun aniq va batafsil moddalarda normativlar ko‘rsatilgan. Odamni qasddan o‘ldirish, agar bu jinoyatni sodir etish niyati bor bo‘lsa, qasddan o‘ldirish deb tasniflanadi. Bu holatda jinoyatchi o‘zining jinoyatni sodir etishdagi niyatini ko‘rsatadi, va jazolar og‘ir bo‘ladi. Agar biror shaxs boshqa bir kishining mulkini noqonuniy ravishda olib ketgan bo‘lsa, bu o‘g‘irlik deb tasniflanadi. Jinoyatchi o‘g‘irlikni sodir etganida, uning niyati, mulkning qiymati, jinoyatni sodir etish shakli va boshqalar hisobga olinadi. Korrupsiya jinoyatlari va boshqa iqtisodiy jinoyatlar uchun alohida moddalar mavjud. Masalan, mansabdor shaxslar tomonidan mansabdan suiiste'mol qilish yoki pora olish bu moddalar bilan tasniflanadi. Agar jinoyat ehtiyotsizlik bilan sodir etilgan bo‘lsa, unda jazo yengilroq bo‘lishi mumkin. Masalan, ehtiyotsizlik bilan odamni o‘ldirish (Jinoyat Kodeksi, 98-moddasi) qasddan o‘ldirishga qaraganda yengilroq jazo talab etadi. Jinoyatlarni sodir etishda zarar darajasi hisobga olinadi. Agar biror kishi boshqasiga yengil jismoniy zarar yetkazgan bo‘lsa, jinoyat turlicha tasniflanadi. Ammo agar jismoniy zarar og‘ir yoki o‘ta jiddiy bo‘lsa, jazo ancha qattiqroq bo‘ladi (Jinoyat Kodeksi, 104–106-moddalari). Jinoyatni tasniflashda harakatning mohiyati, uning niyati, jarayon va natijalariga alohida e'tibor beriladi. Bu me'yorlar quyidagi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar jinoyat qasddan, ya'ni jinoyatchi ma'lum niyat bilan sodir etgan bo‘lsa, bu eng og‘ir jinoyat turini tashkil qiladi. Masalan, o‘ldirishda qasddan niyat borligi aniq bo‘lsa, jazo yuqori bo‘ladi. Agar jinoyat ehtiyotsizlik yoki beparvolik sababli sodir bo‘lsa, bu holatda jazolar engilroq bo‘lishi mumkin. Jinoyatning oqibatlari uning tasnifini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Agar jinoyat jiddiy oqibatlarga olib kelgan bo‘lsa (masalan, o‘ldirish, jismoniy zarar yetkazish), jazo ham o‘zgacha bo‘ladi. Agar jinoyat yengil oqibatlarga olib kelsa (masalan, kichik talon-taroj 11 qonunchilikni to‘g‘ri talqin qilib, jinoyatlarni samarali kvalifikatsiya qilishni ta'minlashlari zarur. 7 Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash huquqiy tizimda muhim ahamiyatga ega, chunki bu jinoyatchilarga nisbatan adolatli jazolarni belgilash va jamiyatda huquqiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Ammo jinoyatlarni har bir holatda to‘g‘ri tasniflashda bir qator qiyinchiliklar mavjud. Ushbu qiyinchiliklar normativ hujjatlarning noaniqligi, jinoyatlarning murakkab tabiati, ma'lumotlarning yetishmasligi va boshqa omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston jinoyat huquqidagi normativ hujjatlar ba'zan noaniq bo‘lishi mumkin, bu esa jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda qiyinchiliklarga olib keladi. Ba'zi tushunchalar va atamalar keng va aniq belgilangan emas. Jinoyatlarni tasniflashda har bir holatda jinoyatchining niyati yoki ehtiyotsizligi muhim rol o‘ynaydi. Ammo "qasd" va "ehtiyotsizlik" tushunchalarining aniq belgilanishi ko‘pincha sud jarayonlarida muammolarni keltirib chiqaradi. Qonunlarda bu tushunchalar aniq belgilanmagan va turlicha talqin qilinadi. Jinoyatni tasniflashda zarar darajasi yoki jinoyatning oqibatlari e'tiborga olinadi. Biroq bu mezonlar ko‘pincha aniqlanmagan bo‘lib, har bir holatda sudlarning turli qarorlari yuzaga keladi. Ba'zi jinoyatlar o‘zining murakkabligi sababli tasniflashda qiyinchiliklarga olib keladi. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda o‘zaro aloqalar va holatlar tahlil qilinishi kerak. Bunday jinoyatlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin. Ba'zi holatlarda jinoyatlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘g‘irlik va banditizmning aralashuvi, yengil jismoniy shikast yetkazish va jazoni qasddan og‘irlashtirish kabi holatlar mavjud. Bunday holatlar ko‘pincha tasniflashda adashishga olib keladi. Ba'zi jinoyatlar, masalan, terroristik faoliyat yoki korrupsiya jinoyatlari, o‘zining ijtimoiy xavfini to‘liq baholashni talab qiladi. Bunday jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda jinoyatning keng miqyosini va uning jamiyatga ta'sirini aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda sud ekspertizalari muhim ahamiyatga ega. Biroq, ayrim holatlarda sud ekspertizasining natijalari noaniq bo‘lishi mumkin. Agar jinoyat jismoniy zarar 7 Уголовный кодекс Российской Федерации // https://www.consultant.ru = ht814952 (июня 13, 1996 года). (Criminal code of Russian Federation // https://www.consultant.ru = ht814952 (June 13, 1996); 17 moddasi): Odam o‘ldirish ehtiyotsizlik yoki beparvolik sababli sodir bo‘lgan holat. Ehtiyotsizlik bilan jismoniy zarar yetkazish (Jinoyat Kodeksining 109-moddasi): Ehtiyotsizlik bilan biror kishiga jismoniy zarar yetkazish. Bu turga huquqbuzarliklarning turli shakllari kiradi, masalan, zo‘rlash, odamni qiynoqqa solish, majburiy ishlarga jalb qilish va boshqalar (Jinoyat Kodeksining 135–137- moddalari). Korruptsiya jinoyatlari (Jinoyat Kodeksining 210–212-moddalari): Rasmiy shaxslarning xizmat vazifalaridan foydalanib, shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab sodir etilgan jinoyatlar. Firibgarlik va o‘g‘irlik (Jinoyat Kodeksining 168, 169-moddalari): Firibgarlik sodir etish, qonunga zid ravishda o‘g‘irliklar qilish. Bu turdagi jinoyatlar jamiyat uchun eng katta xavfni keltiradi. Masalan, odam o‘ldirish, jismoniy shaxsga jiddiy zarar yetkazish, korruptsiya. Bunga o‘g‘irlik, mol-mulkni talon-taroj qilish, firibgarlik kiradi. Bu turdagi jinoyatlar ijtimoiy xavf darajasi kamroq bo‘lib, odatda kichik o‘g‘irliklar yoki ma’lumotlarni yolg‘on ko‘rsatish kabi holatlar kiradi. O‘g‘irlik, firibgarlik, ish faoliyatida kelib chiqadigan korrupsiya jinoyatlari. Zo‘rlash, odamlarni shantaj qilish kabi jinoyatlar. Bu motivlar jamiyatda adolatni ta'minlash va ijtimoiy xavfsizlikni buzishga olib keladi. Jiddiy oqibatlar keltirib chiqargan jinoyatlar: Masalan, o‘ldirish, yirik moliyaviy zarar yetkazish (korruptsiya). Yengil oqibatlar keltirib chiqargan jinoyatlar: Kichik jismoniy zarar, mol-mulkni yengil o‘g‘irlash va boshqa. Yolg‘on xabar berish yoki hujjatlarni taqdim etish: Bu turdagi jinoyatlar hujjatlarni yasalash, soxta xabar berish, sudyalar yoki prokurorlarni aldash kabi holatlar. Xalqaro jinoyatlar: O‘zbekiston hududidan tashqarida sodir etilgan jinoyatlar yoki xalqaro qonunlarga zid bo‘lgan jinoyatlar, masalan, xalqaro terrorizm, narkotik moddalar savdosi kabi. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi jinoyatlarni turli mezonlarga asoslanib tasniflaydi, bu esa sudlarda har bir jinoyatga adolatli va to‘g‘ri jazo tayinlashni ta'minlash uchun zarurdir. Jinoyatlarning ijtimoiy xavfi, motivi, oqibatlari va harakatlarining xususiyatlariga qarab, ularning yengil yoki og‘irligini belgilash mumkin. Bu tizim jamiyatda 8 yetishmasligi yoki ulardan noto‘g‘ri foydalanish sudning adolatsiz hukmlar chiqarishiga olib keladi. Ba'zida huquq-tartibot organlari tomonidan to‘plangan dalillarni sudda tahlil qilishda xatoliklar bo‘lishi mumkin. Huquq-tartibot organlarining dalil to‘plash jarayonini yanada samarali qilish va barcha dalillarni to‘g‘ri ro‘yxatga olish uchun maxsus normativ hujjatlar ishlab chiqish. Bu sud jarayonining aniq va to‘g‘ri bo‘lishini ta'minlaydi. Dalil to‘plashda noqonuniy usullardan foydalanishning oldini olish uchun tartibni qattiq nazorat qilish zarur. Jinoyatlarni aniqlashda ta'sirchan dalil va guvohliklarni to‘plab, sudda ishonchli asoslar bilan yondoshuvni ta'minlash muhim. O‘zbekistonda jinoyat qonunchiligi doimiy ravishda yangilanib turadi. Biroq, bu o‘zgarishlarni sudlar va huquq- tartibot organlari tomonidan tezda qabul qilish va amaliyotda qo‘llash ba'zida qiyin bo‘ladi. Yangi qonunlar va normativ hujjatlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri qo‘llash sudning qarorlarida noaniqliklarga olib kelishi mumkin. Sud tizimi va huquq- tartibot organlarining qonunchilikdagi yangilanishlar haqida muntazam ravishda xabardor bo‘lishini ta'minlash. Bu maqsadda maxsus seminarlar va o‘quv dasturlari tashkil etilishi mumkin.Yangi qonunlarning amalda qanday qo‘llanishini o‘rgatish va mavjud qonunlarga nisbatan oldingi sud amaliyotini yangilash. Bu sud xodimlarini yangi qonunlarni amaliyotda aniq qo‘llashga tayyorlash imkonini beradi. Jinoyatni aniq tasniflashda ba'zida noaniqliklar yuzaga keladi. O‘zbekistonda ba'zi jinoyatlar, ayniqsa iqtisodiy va siyosiy jinoyatlar, murakkabligi sababli to‘g‘ri tasniflanmasligi mumkin. Noto‘g‘ri tasniflash esa jinoyatchiga nisbatan adolatsiz jazo tayinlashga olib keladi. Jinoyatni tasniflashda aniq va noaniqliklarni bartaraf etadigan mezonlarni ishlab chiqish zarur. Sudlar va huquq-tartibot organlari uchun har bir jinoyatni tasniflashda umumiy qoidalar va kriteriyalarni ishlab chiqish. Sud amaliyotida yuzaga kelgan turli xil jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash bo‘yicha mashq qilish va sud xodimlariga tajriba asosida ko‘rsatmalar berish. Jinoyatni tasniflashda sanksiyalarni aniqlashda noaniqliklar mavjud. Biroq, bunday noaniqliklar ba'zida jinoyatni sodir etgan shaxsga noto‘g‘ri jazo tayinlashga olib kelishi mumkin. Sudlar sanksiyalarning og‘irligi bo‘yicha bir xil yondashuvni tanlashda qiynaladi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning jazosi 25 yetkazish bilan bog‘liq bo‘lsa, tibbiy ekspertiza jarayoni zararning darajasini aniqlashda xatoliklarga olib kelishi mumkin. Ba'zida, zararning darajasi yoki shikastning og‘irligi haqida mutaxassislar o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga keladi. Masalan, jismoniy shikastlar kichik bo‘lsa-da, ularning natijalari uzoq muddatli tibbiy asoratlarga olib kelishi mumkin, bu esa jinoyatning tasnifini murakkablashtiradi. Jinoyatchining psixologik holatini tahlil qilishda ham ba'zi qiyinchiliklar yuzaga keladi. Agar jinoyatchi biron-bir ruhiy holatda bo‘lsa, bu jinoyatning motivlarini tushunishga yordam beradi, lekin bunday holatlar odatda uzoq va murakkab psixologik tahlilni talab qiladi. Jinoyatlarni tasniflashda faktlar va dalillar juda muhim ahamiyatga ega. Biroq, ayrim holatlarda zaruriy ma'lumotlar to‘liq bo‘lmasligi yoki noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. Ba'zi holatlarda jinoyatga oid dalillar yetarli emas yoki aniqlanmaydi. Masalan, guvohlarning so‘zlari yoki videokuzatuvlar ba'zan ishonchsiz bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, to‘g‘ri tasniflashni amalga oshirishda muhim dalillar yetishmasligi muammo bo‘lishi mumkin. Ba'zan jinoyatchining harakati va uning motivini aniqlash qiyin bo‘ladi. Masalan, o‘g‘irlikning sababini yoki shaxsiy qarama-qarshiliklardan kelib chiqishini to‘liq aniqlash oson emas. Jinoyatlarning sabablari ba'zan ko‘plab omillar bilan bog‘liq bo‘ladi. Jinoyatlarni tasniflashda jinoyatchining psixologik holatini va ularning qaror qabul qilish qobiliyatini hisobga olish muhim. Ba'zi jinoyatchilar ruhiy muammolarga ega bo‘lishi mumkin, bu ularning jinoyatni qasddanmi yoki ehtiyotsizlik bilanmi sodir etganini aniqlashda qiyinchiliklar keltiradi. Agar jinoyatchi ruhiy holatda bo‘lsa, uning javobgarligi masalasi ko‘tariladi. Bunday holatda, jinoyatni sodir etishning sabablari va uning psixologik jihatlarini aniqlashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Jinoyatni sodir etishdagi niyatni aniqlash ham qiyin bo‘lishi mumkin. Ayrim holatlarda, jinoyatchining niyati haqida aniq dalillar yetarli emas yoki u sudda o‘zining harakatlarini oqlashi mumkin. Jinoyatlarni har bir holatda to‘g‘ri tasniflashning qiyinchiliklari bir nechta omillarga bog‘liq. Bu qiyinchiliklar qonunchilikdagi noaniqliklar, jinoyatlarning murakkab tabiati, dalillarning yetishmasligi va ekspertiza natijalarining ishonchliligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Shu sababli, jinoyatlarni 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 14-maydagi “Jinoyat va jinoyat protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-3723-son Qarori // O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari milliy bazasi (Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan "On improving the system of criminal and criminal legislation" National Database of Legislation, May 14, 2018, No. 3723). https://lex.uz/docs/55471975//; 2. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi, 1994-yil 22-sentabr, // O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari milliy bazasi (Criminal code of the Republic of Uzbekistan, National Database of Legislation, September 22, 1994,). https :// lex . uz / docs /6750126// ; 3. Кудрявцев В.Н. Обшая теория квалификация преступлений. М ., 2007. – С . 313 (Kudryavsev V.N. General theory of qualification of crime. M., 2007. – P.313); 4. Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi. Umumiy qism: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.—T.: «Nasaf», nashriyoti, 2010. – B. 553. (Usmonaliev M., Bakunov P. Criminal Law.General section: Textbook for Universities. —Tashkent: Nasaf Publishing House, 2010. - P. 553); 5. Yakubov A., Kabulov R. Jinoyat huquqi. Umumiy qism: Darslik. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2009. – B. 374. (Yakubov A., Kabulov R. Criminal Law. General section: Textbook – T.: Academy of the Ministry of internal affairs, 2009. - P. 374); 6. Xudayqulov F.X. Jinoyat va jinoyat tarkibi tushunchalari hamda ular (subyektiv va obyektiv) belgilarining o‘zaro munosabati: instrumental tahlil va taklif // Huquqiy tadqiqotlar jurnali // – 2021. – Т . 6. – №. 11. (Xudaykulov F.X. Relationship of the concepts of crime and the corpus delicti and their signs (objective and subjective): instrumental analysis and proposals // Journal of Law Research. - 2021. - Т . 6. - №. 11); 35 holatlar mavjud bo‘lsa, jinoyatni tasniflashda e’tiborga olinadi. Agar shaxs ruhiy holatida bo‘lsa yoki psixologik ta’sir ostida bo‘lsa, bu jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda muhim ahamiyatga ega. Agar jinoyatchi jinoyatni sodir etish vaqtida psixologik yoki ruhiy kasallikka ega bo‘lsa, uning jinoyati haqidagi tasnif o‘zgartirilishi mumkin. Sudda psixologik ekspertiza orqali bu holat tahlil qilinadi. Agar jinoyatni sodir etgan shaxsning ruhiy holati normal bo‘lmasa, bu uning javobgarligini yengillashtirishi mumkin. Sud va huquq-tartibot organlari jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda turli mezonlardan foydalanadilar. Bu mezonlar jinoyatning tuzilishi, niyati, sodir etilishida qo‘llanilgan vosita va usullar, jinoyatning oqibatlari, jinoyatchining shaxsiyati va ijtimoiy sharoitlar asosida jinoyatni aniq tasniflashga yordam beradi. To‘g‘ri kvalifikatsiya qilish uchun sudlar va huquq- tartibot organlari o‘z faoliyatlarida ushbu mezonlarni alohida e’tiborga oladilar, chunki bu jinoyatchiga adolatli jazoning tayinlanishiga olib keladi. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishda ilmiy va amaliy yondoshuvlarning muhimligi alohida e'tiborga molik. Ushbu ikki yondoshuvning birlashishi jinoyat huquqining samarali ishlashiga, qonunlarning to‘g‘ri tatbiq etilishiga, va adolatli jazolarni tayinlashga yordam beradi. Quyida ilmiy va amaliy yondoshuvlarning jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishdagi roli va ahamiyati keltirilgan. Ilmiy yondoshuv jinoyat huquqi va uning amaliyotini chuqur tahlil qilish, yangi nazariyalar va metodlarni ishlab chiqish orqali jinoyatlarni aniq va to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishga yordam beradi. Ilmiy tadqiqotlar va analitik yondoshuvlar quyidagi jihatlarni taqdim etadi. Ilmiy tadqiqotlar jinoyatlarni tasniflashda ishlatiladigan nazariy asoslarni ishlab chiqishda muhim rol o‘ynaydi. Bu asoslar jinoyat huquqining normalarini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. Jinoyatlarni tasniflashda ishlatiladigan konseptual modellarni ishlab chiqadi; Jinoyatni sodir etish jarayonining nazariy jihatlarini tahlil qiladi; Jinoyatchilikni oldini olish va jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish uchun yangi yondoshuvlarni taklif etadi. Ilmiy tadqiqotlar huquqiy tizimning mavjud muammolarini aniqlab, ularni hal qilishga yordam beradi. Ular qonunlarning aniqligi va samaradorligini oshirish uchun normativ-huquqiy bazani takomillashtirishga xizmat qiladi. Yangi qonunlar yoki 30 keladigan qiyinchiliklar, huquqiy asoslarning murakkabligi, shuningdek, bu masalalarni samarali hal etish uchun zarur bo‘lgan yuridik yondashuvlar o‘rganiladi. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 36ʻ sahifani tashlik etadi. 4 oqibatlarini kamaytirish uchun, yangi qonunlar va metodologiyalar ishlab chiqilishi kerak. Jinoyatlarni to‘g‘ri malakali tasniflash uchun zarur bo‘lgan mezonlarni yanada aniqlashtirish, masalan, jinoyatni sodir etishning sharoitlari, niyati, oqibatlari va vositalari. Jinoyatlarni malakali tasniflashni ta’minlash uchun, sudlar va huquq-tartibot organlarining malakasini oshirish, jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda ilmiy yondoshuvlarni qo‘llashni takomillashtirish. Jinoyatlarni oldini olish va jinoiy faoliyatni so‘ndirish bo‘yicha yangi qonunlar va strategiyalarni ishlab chiqish zarur. Jinoiy faoliyatni so‘ndirish va jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish uchun reabilitatsiya tizimlarini takomillashtirish. Ular jinoiy xatti- harakatlarning sabablari bilan kurashish va jinoyatchilarni qayta tiklashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Jinoyatni sodir etgan shaxslarni jamiyatga qaytarish uchun yangi ta’lim va kasb-hunar kurslarini ishlab chiqish zarur. Internet orqali sodir etiladigan jinoyatlar, masalan, kiberhujumlar, ma'lumotlarga ruxsatsiz kirish va boshqa onlayn jinoyatlar bo‘yicha yangi qonunlarni yaratish zarur. Jinoyatlarni tasniflashda, ularning tahlilini osonlashtirish uchun zamonaviy ma’lumotlar bazalarini yaratish va huquq-tartibot organlarining ularni samarali qo‘llashini ta’minlash. 13 13 Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi. Umumiy qism: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.—T.: «Nasaf», nashriyoti, 2010. – B. 553. (Usmonaliev M., Bakunov P. Criminal Law.General section: Textbook for Universities. —Tashkent: Nasaf Publishing House, 2010. - P. 553); 33 qonunchilikdagi o‘zgarishlar ilmiy tahlil va tavsiyalar asosida ishlab chiqilishi mumkin. Qonunchilikdagi bo‘shliqlarni va noaniqliklarni aniqlashda ilmiy tahlilning ahamiyati katta. Ilmiy yondoshuvlar, ayniqsa, amaliyotdagi murakkab holatlarni nazariy nuqtai nazardan tahlil qilishda yordam beradi. Misol uchun, qonunlardagi aniq belgilanmagan tushunchalar yoki yangi jinoyat turlari paydo bo‘lishi bilan bog‘liq muammolarni ilmiy yondoshuvlar orqali tahlil qilish mumkin. Amaliy yondoshuvlar esa jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash va ularning jazolarini belgilashda sud amaliyoti, huquq-tartibot organlarining tajribasi, va jinoiy faoliyatni tahlil qilishning samarali metodlariga asoslanadi. Amaliy yondoshuvlarning muhim jihatlari quyidagicha. Sudlar jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda o‘z tajribasiga tayangan holda, qonunlarni amalda qo‘llashni o‘rganadilar. Sudlar quyidagi amaliy yondoshuvlardan foydalanadilar. Jinoyatlarni har bir holatda alohida o‘rganish va to‘g‘ri jazolarni belgilash. Jinoyatchining holatini, niyatini va boshqa sharoitlarni aniqlash. Amaliyotda yuzaga kelgan yangi jinoyat holatlarini sinchiklab o‘rganish va tegishli tasniflash. Huquq-tartibot organlari (politsiya, prokuratura) jinoyatlarni tekshirish, dastlabki tahlil qilish va to‘g‘ri malakalarini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Amaliy yondoshuvlar ko‘pincha jinoiy faoliyatni tahlil qilishda yuzaga keladigan muammolarni hal qilishga qaratilgan takliflar ishlab chiqadi. Masalan, jinoiy ishlarni tezkor va samarali hal qilish uchun sudlar va huquq-tartibot organlariga o‘quv kurslari, treninglar, va yangi texnologiyalarni joriy etish taklif qilinadi. Ilmiy va amaliy yondoshuvlarning uyg‘unlashishi jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda samarali natijalarga olib keladi. Ilmiy tadqiqotlar orqali erishilgan yangi bilimlar va metodlar amaliyotga qo‘llanilishi kerak. Amaliyot esa ilmiy yondoshuvlarning samarali ishlashini tekshirib, ularning amaliy muammolarni hal qilishdagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Ilmiy tadqiqotlar jinoyat huquqining nazariy jihatlarini aniqlagan holda, ularning amaliyotda qanday qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Shuningdek, sud va huquq-tartibot organlari uchun ilmiy-texnik metodlarni ishlab chiqadi. Amaliy yondoshuvlar, o‘z navbatida, ilmiy tahlilga tayanib, to‘g‘ri natijalarga erishish uchun kerakli o‘zgarishlarni kiritishni taklif qiladi. Bu ikki 31 tasniflashda huquqiy tizimning samarali ishlashi uchun qonunlarni takomillashtirish, sudlar va huquq-tartibot organlari uchun aniqlikni ta'minlash, hamda ilg‘or ekspertiza va tahlil usullarini joriy etish zarur. Bu, o‘z navbatida, jinoyatchilarga nisbatan adolatli jazolarni belgilash va jamiyatda huquqiy tartibni saqlashga yordam beradi . 8 8 Moldova Respublikasi Jinoyat kodeksi // https://www.legislationline.org = hp1345668 (2003). (The Criminal code of the Republic of Moldova // https://www.legislationline.org = hp1345668 (2003); 19 shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab, pora olsa, bu jinoyat korrupsiya sifatida tasniflanadi. Agar mansabdor shaxs o‘z pozitsiyasidan noto‘g‘ri foydalangan holda, lekin to‘g‘ridan-to‘g‘ri pora olmagan bo‘lsa, bu korrupsiyani suiiste'mol qilish sifatida tasniflanadi. Korrupsiya jinoyatlarini to‘g‘ri tasniflashda huquqiy tahlilning noaniqligi yuzaga kelishi mumkin, chunki bunday jinoyatlar ko‘pincha yashirin tarzda amalga oshiriladi va kerakli dalillarni topish qiyin bo‘ladi. O‘zbekiston jinoyat kodeksining 273-moddasida narkotik moddalar savdosi va narkotik moddalar tarqatish jinoyatlari alohida ajratilgan. Bu jinoyatlarning tasnifi quyidagicha farq qiladi. Agar shaxs narkotik moddalarni sotish maqsadida olib o‘tsa yoki tarqatsa, bu jinoyat narkotik moddalar savdosi sifatida tasniflanadi. Agar shaxs narkotik moddalarni tarqatishda noaniq maqsadlar bilan, masalan, yordam uchun yoki boshqalarga yordam berish uchun tarqatgan bo‘lsa, bu tarqatish sifatida tasniflanadi. Narkotik moddalar savdosi va tarqatilishini ajratish ko‘pincha qiyin, chunki narkotik moddalarni tarqatishda faqat sotish maqsadi emas, balki harakatning hajmi va maqsadi ham muhim rol o‘ynaydi. Jismoniy shikast yetkazish (Jinoyat Kodeksining 113-moddasi) va jismoniy zararni keltirib chiqish (Jinoyat Kodeksining 114-moddasi) o‘rtasida farq mavjud. Jismoniy shikast yetkazish holatida shaxsga doimiy yoki vaqtinchalik zarar yetkaziladi, ammo jismoniy zarar keltirishda faqat vaqtinchalik shikastlar yuzaga keladi. Biror kishi, boshqa kishiga do‘pposlash orqali og‘ir jismoniy shikast yetkazsa, bu jinoyat jismoniy shikast yetkazish sifatida tasniflanadi.Agar jarohatlar engil bo‘lsa, faqat og‘riq va vaqtinchalik zarar yuzaga kelsa, bu jinoyat jismoniy zarar sifatida tasniflanadi. Jismoniy shikastni va zararni aniqlashda tibbiy ekspertiza va jarohatlarning darajasi muhim. Ba'zi holatlarda, shikastlanish darajasi aniq bo‘lmasligi mumkin, bu esa jinoyatni noto‘g‘ri tasniflashga olib keladi. Jinoyatlarni aniq tasniflashda ko‘plab qiyinchiliklar yuzaga keladi, lekin sudlar va huquq-tartibot organlarining to‘g‘ri va aniqlik bilan qaror chiqarishi jamiyatda adolatni ta'minlashga yordam beradi. O‘zbekiston jinoyat huquqida jinoyatlarning 23 bo‘yicha aniq mezonlar va normativ hujjatlar ishlab chiqish zarur. Jinoyat turiga qarab jazolarni adolatli va bir xilda belgilash, sud amaliyotining to‘g‘ri yuritilishiga yordam beradi. Sud amaliyotida yuzaga kelgan muammolarni hal qilish uchun qonunchilikni takomillashtirish, sudlarning malakasini oshirish, dalil to‘plash jarayonini yaxshilash va yangi qonunlarni tezkor qo‘llash muhim ahamiyatga ega. Bu orqali sud tizimi yanada samarali, adolatli va shaffof ishlashini ta'minlash mumkin. 11 Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish sudning adolatli qaror chiqarishiga asos bo‘ladi. Bu jarayon jinoiy faoliyatni to‘g‘ri tahlil qilishni va uning turli aspektlarini aniqlashni talab qiladi. To‘g‘ri kvalifikatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan omillardan biri jinoiy faoliyatning tahlili va ehtimoliy jazolarning belgilanishidir. Quyida jinoiy faoliyatni tahlil qilish va ehtimoliy jazolarni belgilash jarayonidagi asosiy jihatlar keltirilgan. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflash uchun, avvalo, uning sodir etilganiga oid ishonchli dalillarni to‘plash va tahlil qilish zarur. Dalillar jinoyatning turi, jinoyatni sodir etgan shaxsning niyati va uning jinoyatga nisbatan xatti-harakatlarini tushunishga yordam beradi. Jinoyatni sodir etishda foydalanilgan vositalar, vaqt, joy va boshqa sharoitlarni aniqlash zarur. Masalan, biron-bir jismoniy jarohatni keltirib chiqaruvchi jinoyatlarda, shaxsning niyati (qasd, befarqlik yoki ehtiyotsizlik) va harakatlarning to‘g‘ri baholanishi juda muhim. Dalillarni to‘plash va ularni tahlil qilish jarayonida material dalillarga, guvohliklarga, ekspertiza xulosalariga, video va audio tasvirlarga tayangan holda aniqlik kiritish lozim. Jinoyatni sodir etgan shaxsning niyatini aniqlash ko‘pincha qiyin. Jinoyatni tasniflashda niyat (qasdli, ehtiyotsiz yoki befarq)ni to‘g‘ri aniqlash jinoyatning turini va unga tegishli jazoni belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatni sodir etishda shaxsning niyati, unga qo‘llaniladigan jazolarni aniqlashda muhim. Niyatning aniqlanishi, masalan, qasddan odamni o‘ldirish, ehtiyotsizlik bilan jarohat yetkazish kabi tahlillarni amalga oshirishni talab qiladi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning harakatlarini va holatni tahlil qilishda uning ijtimoiy muhitini, motivlarini va jinoyatga olib kelgan omillarni ham inobatga olish zarur. 11 Avstraliya jinoyat kodeksi // https://www.refworld.org = hh5687312 (1995). (The criminal code of the South Korea // https://www.refworld.org = hh5687312(1995). 26 aniq tasniflanishi, qonunlarning mukammalligi va sudlarning malakasi bilan bevosita bog‘liq. 10 O‘zbekiston jinoyat huquqidagi sud amaliyoti o‘ta murakkab va ko‘plab qiyinchiliklarga duch keladi. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash, dalillarni to‘plash, jinoyatni sodir etgan shaxsning niyatini aniqlash va adolatli hukm chiqarish sudning asosiy vazifalari hisoblanadi. Biroq, turli omillar sababli sud amaliyotida muammolar yuzaga kelishi mumkin. Quyida sud amaliyotida uchraydigan ba'zi asosiy muammolar va ularning yechimlari keltirilgan. O‘zbekiston jinoyat kodeksidagi ayrim normalar va tushunchalar aniq belgilangan emas yoki ularning talqinida noaniqliklar mavjud. Masalan, "kuch ishlatish", "og‘ir salbiy oqibatlar", "jinsiy tajovuz" kabi tushunchalar turli sud amaliyotlarida turlicha talqin qilinadi. Bu esa sudda qaror chiqarishda bir xil yondashuvni ta'minlashga to‘sqinlik qiladi. Jinoyat kodeksidagi turli tushunchalarni yanada aniqroq belgilash va ular bo‘yicha o‘ziga xos norma kiritish kerak. Sudlar uchun tushunarsiz bo‘lgan atamalarni va tushunchalarni normativ hujjatlar yordamida aniq shakllantirish zarur. Yuridik adabiyotda ushbu tushunchalar va normalar bo‘yicha izohlar, talqinlar va sud amaliyotidan olingan misollarni keltirish orqali sud amaliyotida aniq va bir xilda qarorlar qabul qilishni ta'minlash. Sudlarning jinoyatni malakasiz tasniflashlari va ekspertiza xulosalarining ishonchsizligi sudning noto‘g‘ri qaror chiqishiga olib keladi. Ba'zida sudlar, ayniqsa murakkab va texnik jihatdan qiyin bo‘lgan jinoyatlarni, masalan, iqtisodiy jinoyatlar yoki kiberjinoyatlar bo‘yicha malakali ekspertizalarga tayyorlanmasligi yoki noto‘g‘ri talqin qilishlari mumkin. Sud xodimlari va advokatlar uchun maxsus treninglar tashkil etish va yuqori malakali mutaxassislarni jalb etish zarur. Misol uchun, kiberjinoyatlar yoki iqtisodiy jinoyatlar kabi maxsus tarmoqlarga oid bilimlarni chuqurlashtirish. Ekspertiza jarayonini yanada shaffof va ishonchli qilish uchun malakali ekspertlarni jalb qilish zarur. Ekspertizani yuqori darajadagi mutaxassislar tomonidan bajarilishi jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning niyatini, jinoyatning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashda dalillarning 10 Janubiy Koreya Respubikasi Jinoyat kodeksi // https://www.refworld.org /docid/3f49ed4.html (Oktober 3, 1953). (The criminal code of the South Korea // https://www.refworld.org /docid/3f49ed4.html (Oktober 3, 1953); 24 qiyinlashadi. Jinoyatni sodir etishda shaxsning ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarini hisobga olish zarur. Agar jinoyatni sodir etishda shaxsning ijtimoiy sharoitlari ta'sir ko‘rsatsa, buni sudda baholash kerak. Masalan, ochlik, psixologik bosim, oilaviy zo‘ravonlik yoki iqtisodiy qiyinchiliklar. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan omillar orasida jinoiy faoliyatning har bir alomatini, jinoyatchining niyatini, jinoyatning og‘irlik darajasini, shaxsiy holatni va ehtimoliy jazolarni tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bu omillarni aniqlash va baholash jarayonida qonuniy mezonlar, dalillar, shaxsiy holat va jinoiy faoliyatning shartlari asosida eng adolatli qaror chiqarilishi lozim. 12 II.2. Sud va huquq-tartibot organlari tomonidan foydalaniladigan mezonlar Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish jarayonida sud va huquq-tartibot organlari bir qator mezonlarni qo‘llaydilar. Ushbu mezonlar jinoyatni to‘g‘ri tasniflash va adolatli jazo tayinlash uchun zaruriy asoslardir. Quyida sud va huquq- tartibot organlarining jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda foydalanadigan asosiy mezonlar keltirilgan. Jinoyatni tasniflashda birinchi mezon jinoyatning turi va uning tuzilishini aniqlashdir. Har bir jinoyat turiga qonunda aniq belgilangan mezonlar mavjud bo‘lib, bu mezonlar jinoyatni tasniflashda asosiy vosita hisoblanadi. Jinoyatning huquqiy tasnifi jinoyat kodeksidagi tegishli moddalar asosida amalga oshiriladi. Masalan, o‘ldirish, o‘g‘rilik, firibgarlik kabi jinoyatlar o‘ziga xos huquqiy belgilarga ega. Agar jinoyat o‘ldirishga oid bo‘lsa, uning sodir etilishida qo‘llanilgan vosita (qoralash, qurbonning holati) va niyat (qasd, befarqlik) aniqlanishi kerak. Jinoyatni sodir etishning vosita va usullari uning tasniflanishida muhim rol o‘ynaydi. Vositada qo‘llanilgan qurallarning xususiyatlari va jinoyatni sodir etish usullari jinoyatning og‘irlik darajasini aniqlashda yordam beradi. Jinoyatning sodir etilishida foydalanilgan vosita (masalan, qurol, kimyoviy moddalar) va usul (masalan, g‘alaba, zo‘ravonlik) jinoyatning to‘g‘ri kvalifikatsiyasiga ta’sir qiladi. Agar jinoyat qurol-yarog‘ bilan sodir etilgan bo‘lsa, bu og‘ir jazoni talab qiladi. Agar jinoyat qurol bilan sodir etilgan bo‘lsa, jinoyatning og‘irligi va tasnifi, undan foydalanganlik mezoniga 12 Кудрявцев В.Н. Обшая теория квалификация преступлений. М ., 2007. – С . 313 (Kudryavsev V.N. General theory of qualification of crime. M., 2007. – P.313); 28 Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish — bu jinoyatni huquqiy jihatdan to‘g‘ri tasniflash va uning tabiati, ijtimoiy xavfini, sabablarini hamda oqibatlarini hisobga olib, qonuniy normalarga asoslanib belgilash jarayonidir. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, ya'ni jinoyatning to‘g‘ri huquqiy tasnifini amalga oshirish, jinoyat huquqining samarali ishlashini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning huquqiy ahamiyati quyidagi jihatlarda namoyon bo‘ladi. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish, adolatli jazo belgilanishini ta'minlaydi. Agar jinoyat to‘g‘ri tasniflanmasa, noto‘g‘ri jazo berilishi mumkin, bu esa shaxsning huquqlarini buzishga olib keladi. Misol uchun, sodir etilgan jinoyat eng yuqori darajadagi jinoyat sifatida tasniflanmasa, jazo yengil bo‘lishi mumkin, bu esa jinoyatning jiddiyligini inkor etishdir. Jinoyatning to‘g‘ri kvalifikatsiyasi jazoning darajasini aniq belgilash imkonini beradi. Har bir jinoyat uchun belgilangan jazo uning og‘irligi va ijtimoiy xavfini hisobga olgan holda belgilanadi. 1 Misol uchun, o‘ldirish jinoyati qasddan odam o‘ldirish sifatida tasniflangan bo‘lsa, jazosi o‘zgacha bo‘ladi, lekin tasodifiy o‘ldirish holatida jazolar farq qiladi. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish jamiyatda qonun ustuvorligini saqlashga yordam beradi. Agar jinoyatlarni noto‘g‘ri tasniflash orqali jinoyatchilarga yengil jazo berilsa, bu jamiyatda nohaqlik va adolatsizlikni kuchaytiradi, ijtimoiy ishonchni pasaytiradi. To‘g‘ri tasniflash qonunlarning bajarilishi va huquqiy xavfsizlikni ta'minlashda muhim omil hisoblanadi. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash huquqiy jarayonning izchilligi va samaradorligini ta'minlaydi. Bu nafaqat sud jarayonini tezlashtiradi, balki sudning adolatli qaror chiqarishiga imkon yaratadi. Har bir jinoyat uchun aniq huquqiy mezonlar bo‘lishi sud ishlarida muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish jinoyatlarni sodir etish sabablarini yaxshiroq aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, jinoyatlarning ijtimoiy xavfi to‘g‘ri baholanadi va uning oldini olish 1 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 14-maydagi “Jinoyat va jinoyat protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-3723-son Qarori // O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari milliy bazasi (Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan "On improving the system of criminal and criminal legislation" National Database of Legislation, May 14, 2018, No. 3723). https://lex.uz/docs/55471975// ; 6 noaniqliklar va har bir holatga individual yondashuv haqida ko‘proq izlanishlar talab etiladi. Bunday izlanishlarning natijalari esa jinoyat huquqi tizimini takomillashtirishga yordam beradi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi, O‘zbekiston jinoyat huquqida jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishning nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qilish, shu bilan birga, jinoiy harakatlarni aniq tasniflashda yuzaga keladigan muammolarni aniqlash va ularni hal qilishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishdan iboratdir.  Jinoyatlarni tasniflashda yuzaga kelgan asosiy muammolarni aniqlash. Bu jarayonda jinoiy faoliyatni to‘g‘ri baholashdagi noaniqliklar va ishonchli tasniflash mezonlarini tahlil qilish zarur.  O‘zbekiston jinoyat huquqidagi jinoiyat turlari va ularning kvalifikatsiyasini tahlil qilish. Jinoyatlarni tasniflashdagi muhim qonun hujjatlari, me'yoriy-texnik jihatlar va amaliy sud praktikasini o‘rganish.  Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashning ahamiyatini va uning amaliy jihatlarini o‘rganish. Jinoyatlarni tasniflashda yuzaga keladigan qiyinchiliklar va ishonchli normativ asoslar haqida chuqur tahlil o‘tkazish.  Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda yuzaga kelgan qiyinchiliklarni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqish. Amaliy masalalarni hal qilish uchun ilmiy-texnik yondashuvlarni taklif qilish.  Xalqaro huquq va boshqa davlatlarning tajribasini tahlil qilish va O‘zbekiston tizimiga tatbiq etish imkoniyatlarini o‘rganish. Yevropa va boshqa davlatlardagi jinoyat huquqi tizimini taqqoslab, O‘zbekistonda takomillashtirish imkoniyatlarini aniqlash. Kurs ishining obyekti va predmeti. O‘zbekiston jinoyat huquqidagi jinoiyatlarni tasniflash tizimi. Bu tizimda yuzaga kelgan muammolar va ularning sud va huquqni muhofaza qilish organlaridagi amaliyotdagi aks ettirilishi. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishning nazariy asoslari va amaliy masalalari. Bunda jinoiy harakatlarning tasnifini o‘rganish, mavjud muammolar va ularni hal qilish yo‘llari tahlil qilinadi. Kurs ishi doirasida jinoyatlarni tasniflashda yuzaga 3 tasniflash natijasida qonunlar samarali ishlamasa, bu jamiyatda qonunlarga nisbatan salbiy munosabatni yuzaga keltiradi. Odamlar, huquq-tartibot organlari va sudlar tizimining qonunlarni to‘g‘ri qo‘llamayotganini ko‘rib, adolatsizlikka qarshi kurashishda ishonchsizlikka tushadi. Jinoyatni noto‘g‘ri tasniflash, ba'zan jinoyatchilarning huquqlarining poymol qilinishiga olib keladi. Agar jinoyatni noto‘g‘ri tasniflash natijasida. Agar jinoyatni noto‘g‘ri tasniflash orqali jazo ortiqcha bo‘lsa (masalan, og‘ir jinoyatni engil tasniflash va bunaqa holatda uzoq muddatga ozodlikdan mahrum qilish), jinoyatchining asosiy huquqlari poymol bo‘ladi. Ba'zan noto‘g‘ri tasniflash, jinoyatchilarga qarshi noqonuniy yoki ortiqcha chora-tadbirlarning qo‘llanishiga olib keladi. Misol uchun, mas'uliyatni oshirish va jazo choralari haqida noto‘g‘ri qarorlar chiqarish. Jinoyatni malakasiz yoki noto‘g‘ri tasniflash, qonunlarni amalda qo‘llashda jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. Noto‘g‘ri tasniflash qonunlarning talqinida noaniqlikka olib keladi, bu esa sudlar va huquq-tartibot organlari o‘rtasida qarorlar o‘rtasida tafovutlarga sabab bo‘lishi mumkin. Agar jinoyat noto‘g‘ri tasniflansa, bu jinoyatchilarni reabilitatsiya qilish va ularni jamiyatga qaytarish jarayonini murakkablashtiradi. Jinoyatchining jinoyatning asl mohiyatini tushunmasdan jazolanishi reabilitatsiya va qayta integratsiya jarayonlarini to‘xtatishi mumkin. Jinoyatni malakasiz yoki noto‘g‘ri tasniflash huquqiy tizimda turli muammolarni yuzaga keltiradi, jumladan, adolatning poymol qilinishi, jamiyatda huquqiy tartibning buzilishi, sud tizimiga ishonchsizlikning ortishi va jinoyatchilarning huquqlarining poymol qilinishi. Bu muammolarni bartaraf etish uchun qonunchilikni yanada aniqroq va tushunarli qilish, sud va huquq-tartibot organlarining malakasini oshirish, shuningdek, jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash uchun ilg‘or amaliy yondoshuvlarni qo‘llash zarur. Bu o‘z navbatida jamiyatda huquqiy adolatni ta'minlash va jinoyatga qarshi kurashni samarali amalga oshirishga yordam beradi. 9 Jinoyat huquqini amalda to‘g‘ri qo‘llash va jinoyatlarni aniq tasniflash, huquqiy tizimning samarali ishlashi uchun juda muhim. Har bir holatda jinoyatni to‘g‘ri tasniflash, qonunchilikning samarali ishlashiga va adolatning 9 Germaniya Jinoyat qonuni // https://ec.europa.eu = st4258791 (1998-yil 13- noyabr). (German criminal code // https://ec.europa.eu = st4258791 (November 13, 1998); 21 I . BOB . JINOYATLARNI KVALIFIKATSIYA QILISHDA YUZAGA KELADIGAN MUAMMOLAR I.1. Jinoyatni kvalifikatsiya qilishning huquqiy jarayoni Jinoyat huquqi — bu davlat tomonidan belgilangan jinoyatlarni aniqlash, ularni tasniflash, jinoyat sodir etgan shaxsni jazolash va jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan huquqiy normalar majmuasidir. Jinoyat huquqi jamiyatda tartibni saqlash va ijtimoiy xavfsizlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Jinoyat huquqining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat. Jinoyat huquqi jamiyatning normal ishlashini ta'minlash, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, shuningdek, ijtimoiy tartibni saqlashga qaratilgan. Jinoyatlar, odatda, jamiyatning xavfsizligini tahdid qilishi, shuning uchun ularni jazolash orqali jamiyatda muvozanatni saqlash zarur. Jinoyat huquqi jinoyatchilikni oldini olish uchun qonuniy chora-tadbirlar belgilaydi. Bu chora-tadbirlar nafaqat jinoyatlarni jazolash, balki ularni oldini olish va ijtimoiy muhitni yaxshilashni ham o‘z ichiga oladi. Jinoyat huquqi odilona jazolash tizimini yaratadi. Bunda har bir jinoyat uchun belgilangan jazolar ularning ijtimoiy xavfi va og‘irligiga muvofiq bo‘lishi kerak. Adolatning asosiy printsipi — jinoyat sodir etgan shaxsni uning xatti-harakatlariga mos ravishda jazolash. Jinoyat huquqi jinoyatchilarni jazolashda odam huquqlarini hurmat qilishni ta'minlaydi. Har bir shaxsning jinoyat protsessida ishtirok etish huquqi, aybsizligini isbotlash imkoniyati, adolatli sud jarayonida qatnashish kabi huquqlarni himoya qilishni talab qiladi. Jinoyat huquqi jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan qanday jazo qo‘llanilishi kerakligini belgilaydi. Bu jazo, uning jamiyatga nisbatan xavfini kamaytirish, reabilitatsiya qilish va qasoskashlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Jinoyat huquqi, ayniqsa jinoyatni birinchi marta sodir etgan shaxslarga nisbatan, ijtimoiy reabilitatsiya qilishga ham yo‘naltirilgan. Bu jarayonda shaxsni jazo bajarishdan keyin jamiyatga qaytarish, ularni normal hayotga qaytarish ham muhim vazifa hisoblanadi. Jinoyat huquqi o‘zining vazifalarini amalga oshirishda qonunlarni aniq belgilash, ularni to‘g‘ri qo‘llash va adolatni ta'minlash uchun juda muhim ahamiyatga ega. 5 yondoshuvning uyg‘unlashuvi, asosan, jinoyatlarni malakali tasniflash va jazolarni tayinlashda eng yuqori samaradorlikka olib keladi. Ilmiy va amaliy yondoshuvlarning integratsiyasi jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishning muhim omillaridan biridir. Ilmiy yondoshuvlar qonunlarning yangi tushunchalari, nazariy tahlillari va metodlari asosida yangiliklarni taklif etsa, amaliy yondoshuvlar esa bu metodlarning real hayotdagi qo‘llanilishi va samaradorligini ta’minlaydi. Shunday qilib, ilmiy va amaliy yondoshuvlarning uyg‘unlashuvi jinoyat huquqining samarali ishlashiga va adolatli jazo tayinlanishiga imkon yaratadi. Jinoyat huquqi, har qanday davlatda, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, qonun ustuvorligini saqlash va fuqarolar xavfsizligini himoya qilish uchun muhim rol o‘ynaydi. O'zbekistonning jinoyat huquqidagi qonunlar ham, o‘zgaruvchan zamon sharoitlariga mos ravishda rivojlanib bormoqda. Ushbu rivojlanish, qonunlarning zamonaviy talablarga, ijtimoiy ehtiyojlarga va xalqaro standartlarga mos kelishini ta'minlashga qaratilgan. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflash, jinoyat huquqining samarali ishlashi uchun juda muhim. Shuning uchun, O'zbekistonda jinoyat huquqining kelajakdagi rivojlanishida quyidagi yo'nalishlar ko‘zda tutilishi mumkin. Jinoyat kodeksi va boshqa qonunlardagi mavjud noaniqliklarni bartaraf etish. Xususan, jinoyatlarning turini aniqlashda ishlatiladigan tushunchalar va mezonlarning aniqroq belgilanishi talab qilinadi. Yangi jinoyat turlari, masalan, internet jinoyatlari, kiberjinoyatlar va moliyaviy jinoyatlar kabi zamonaviy jinoyat turlariga qarshi huquqiy normativlar ishlab chiqish zarur. Globalizatsiya jarayonlari va transmilliy jinoyatlar (kiberjinoyatlar, narkotrafik, terrorizm)ning ko‘payishi bilan, O‘zbekistonda jinoyat huquqini xalqaro standartlar bilan moslashtirish kerak. O'zbekiston xalqaro huquqiy me’yorlarni hisobga olgan holda, masalan, BMTning jinoyatlarni jinoyatchilar tomonidan qochib ketishiga qarshi kurashish bo‘yicha kelishuvlari va boshqa xalqaro shartnomalar asosida yangi qonunlar ishlab chiqishi kerak. Jinoyatchilarni xalqaro miqyosda ta'qib qilishni kuchaytirish, hukumatlar o'rtasida jinoyatchilarni ekstraditsiya qilish va ma’lumot almashish mexanizmlarini rivojlantirish. Jinoyatni noto‘g‘ri tasniflashning salbiy 32 sababli, bu tushuncha har bir holatda boshqacha talqin qilinadi. O‘zbekiston qonunchiligida bo‘layotgan tezkor o‘zgarishlar ham jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Yangilangan qonunlar va normalar ba'zan oldingi huquqiy normalar bilan ziddiyatda bo‘lishi mumkin, bu esa jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda o‘zgarishlarga olib keladi. Jinoyat Kodeksiga yangi moddalarning qo‘shilishi, ba'zi eski moddalarning o‘zgartirilishi yoki olib tashlanishi jinoyatlarni tasniflashda murakkabliklarga olib kelishi mumkin. Bu o‘zgarishlarning noto‘g‘ri talqin qilinishi jinoyatchilarga nisbatan notog‘ri jazo qo‘llanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Texnologiya va ijtimoiy tarmoqlarning rivojlanishi bilan yangi jinoyat turlari paydo bo‘lmoqda, masalan, kibershulmlar, onlayn aldovlar. Bunday jinoyatlarni O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi bilan to‘g‘ri tasniflash muammosi hali to‘liq hal qilinmagan. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda normativ hujjatlarning noaniqligi va tushunchalarning aniq belgilanishi zarurati muhim muammolardan biridir. Bu holatlar, ayniqsa, jinoyatchilarga nisbatan adolatli jazolarni belgilashda xatoliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, normativ hujjatlarning izchil va aniq belgilanishi, shu bilan birga, tushunchalarning tushunarli va barqaror talqini jinoyat huquqining samarali ishlashini ta'minlash uchun zarurdir. Bu sohada qonunchilikni takomillashtirish va yangi tushunchalarni aniq belgilash, sud amaliyotini yaxshilash orqali jinoyatlarni tasniflashda yuzaga keladigan muammolarni kamaytirish mumkin. 6 O‘zbekiston jinoyat huquqidagi qonunchilikdagi o‘zgarishlar jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda muhim ta'sir ko‘rsatadi. Jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda qonunchilikda yuz beradigan har qanday o‘zgarish, jinoyatchilarni jazolashda adolatni ta'minlash va huquq-tartibot tizimining samarali ishlashini ta'minlash uchun katta ahamiyatga ega. Qonunchilikdagi o‘zgarishlar jinoyatlarni tushunishda, tasniflashda va ularga nisbatan jazo belgilanishida o‘zgarishlarni 6 Xudayqulov F.X. Jinoyat va jinoyat tarkibi tushunchalari hamda ular (subyektiv va obyektiv) belgilarining o‘zaro munosabati: instrumental tahlil va taklif // Huquqiy tadqiqotlar jurnali // – 2021. – Т . 6. – №. 11. (Xudaykulov F.X. Relationship of the concepts of crime and the corpus delicti and their signs (objective and subjective): instrumental analysis and proposals // Journal of Law Research. - 2021. - Т . 6. - №. 11); 14 O ZBEKISTON JINOYAT HUQUQIDA JINOYATLARNIʻ KVALIFIKATSIYA QILISH MUAMMOLARI MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. JINOYATLARNI KVALIFIKATSIYA QILISHDA YUZAGA KELADIGAN MUAMMOLAR .............................................................................................................................. 5 I.1. Jinoyatni kvalifikatsiya qilishning huquqiy jarayoni ................................................................ 5 I.2. Jinoyatlarni aniq tasniflashdagi o'ziga xos misollar ................................................................ 10 II.BOB. JINOYATLARNI TO G RI KVALIFIKATSIYA QILISH UCHUN ZARUR BO'LGAN ʻ ʻ OMILLAR ..................................................................................................................................... 20 II.1. Jinoiy faoliyatning tahlili va ehtimoliy jazolar ...................................................................... 20 II.2. Sud va huquq-tartibot organlari tomonidan foydalaniladigan mezonlar ................................ 28 XULOSA ....................................................................................................................................... 34 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 35 qonun ustuvorligini saqlash va huquqni muhofaza qilish organlariga samarali ishlash imkonini beradi. 3 Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish — bu jinoyatning to‘g‘ri huquqiy tasnifini amalga oshirish jarayonidir. Bu jarayonda jinoyatning sodir etilish shakli, oqibatlari, ijtimoiy xavfi va boshqa omillar hisobga olinadi, so‘ngra jinoyat O‘zbekiston Jinoyat Kodeksining tegishli moddalariga mos ravishda tasniflanadi. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishning mohiyati shundan iboratki, bu jarayon orqali jinoyatning jamiyatga bo‘lgan xavfi to‘g‘ri baholanadi, uning turini aniq belgilash va sodir etgan shaxsni to‘g‘ri jazolash imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish nafaqat jazoni belgilash, balki jinoyatning sabablarini, oqibatlarini tahlil qilish va jamiyatda jinoyatchilikni oldini olishda ham muhim rol o‘ynaydi. Jinoyatni kvalifikatsiya qilishning huquqiy jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqichda, jinoyat sodir etiladi. Bu har qanday huquqbuzarlik, shu jumladan jismoniy yoki iqtisodiy zarar, shaxsiy huquqlarning buzilishi va boshqalar bo‘lishi mumkin. Jinoyatning sodir etilishi faktik holat sifatida aniqlanadi. Jinoyat sodir etilganidan so‘ng, huquqni muhofaza qilish organlari, masalan, prokuratura va militsiya, tekshiruv jarayonini boshlaydi. Bu bosqichda voqea tafsilotlari o‘rganiladi, guvohlar tinglanadi, dalillar to‘planadi va jinoyatning sodir etilishi haqidagi faktlar aniqlanadi. Jinoyatning faktik holati va dalillar to‘plangandan so‘ng, huquqni muhofaza qilish organlari, ayniqsa sud, jinoyatning to‘g‘ri kvalifikatsiyasini amalga oshiradi. Bu jarayonning asosiy maqsadi — jinoyatni aniq belgilangan moddaga mos ravishda tasniflashdir. Har bir jinoyat uchun belgilangan moddalarda ko‘rsatilgan elementlar mavjud, masalan, maqsad, zarar darajasi, jinoyatni sodir etish usuli, jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy holati (masalan, qasddan yoki ehtiyotsizlik bilan sodir etilgan jinoyat) va boshqalar. Jinoyatning sifatli tasnifi shu nuqtadan boshlanadi. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi har bir jinoyatni o‘zining maxsus moddalari bilan belgilaydi. Masalan, o‘ldirish jinoyati 97-moddada ko‘rsatilgan bo‘lsa, o‘g‘irlik 169-moddada tasniflanadi. Jinoyatning turini aniq belgilashda, qonunda ko‘rsatilgan norma va 3 Кудрявцев В.Н. Обшая теория квалификация преступлений. М., 2007. – С. 313 (Kudryavsev V.N. General theory of qualification of crime. M., 2007. – P.313); 9 qilish yoki moliyaviy zarar yetkazish), u holda jazo yengilroq bo‘lishi mumkin. Jinoyatni qanday usulda sodir etilganligi ham tasniflashda muhimdir. Masalan, jinoyatning usuli yoki qiyinlik darajasi (zo‘rlash, shantaj, o‘g‘irlikni amalga oshirishda o‘ziga xos usuldan foydalanish) bu jinoyatni qanday tasniflashni ta'sir qiladi. O‘zbekistonda qonunlar va jinoyatlarni tasniflashda o‘zgarishlar doimiy ravishda yuz bermoqda. Yangi jinoyat kodeksining qabul qilinishi, yangi moddalarning qo‘shilishi yoki ba'zi moddalar o‘zgartirilishi jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda muhim o‘rin tutadi. Bu o‘zgarishlar, o‘z navbatida, jinoyatchilarga nisbatan jazoning qanday bo‘lishini va huquqni muhofaza qilish organlarining qanday qaror qabul qilishini belgilaydi. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflash — bu har bir jinoyatning sodir etilganiga asoslanib, uning turini va ijtimoiy xavfini aniqlash jarayoni bo‘lib, O‘zbekistondagi huquqiy tizimda eng muhim masalalardan biridir. Jinoyatni to‘g‘ri tasniflashda O‘zbekiston Jinoyat Kodeksidagi normalar, jinoyatchining niyati, harakatning usuli, oqibatlari va boshqa omillar hisobga olinadi. Bu jarayonning to‘g‘ri amalga oshirilishi jamiyatda adolatli sud tizimini yaratish va jinoyatlarni oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. 5 Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda yuzaga keladigan muammolarning biri — normativ hujjatlarning noaniqligi va bir qator tushunchalarning aniq belgilanishining yo‘qligidir. Bu masala jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda va adolatli jazolarni belgilashda katta ahamiyatga ega. Normativ hujjatlar — bu huquqiy tizimda jinoyatlarni tasniflashda asos bo‘ladigan hujjatlar, ya'ni O‘zbekiston Jinoyat Kodeksi, boshqa qonunlar va normativ qarorlar. Ular jinoyatni aniqlash va tasniflash uchun asosiy manba bo‘lsa-da, ba'zida bu hujjatlarning izohlari va normalari noaniq bo‘lishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, sud jarayonlari va jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashda xatoliklarga olib kelishi mumkin. Ba'zan O‘zbekiston Jinoyat Kodeksidagi ayrim normalar va tushunchalar noaniq yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Bu holatda, qonunlarni talqin qilishda huquqiy noaniqlik va boshqa huquqiy muammolar yuzaga keladi. Ba'zi jinoyatlar uchun 5 Yakubov A., Kabulov R. Jinoyat huquqi. Umumiy qism: Darslik. – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2009. – B. 374. (Yakubov A., Kabulov R. Criminal Law. General section: Textbook – T.: Academy of the Ministry of internal affairs, 2009. - P. 374); 12 ta'minlanishiga yordam beradi. Quyida O‘zbekiston jinoyat huquqida jinoyatlarni tasniflashda yuzaga kelgan ba'zi aniq misollarni keltiramiz. O‘zbekiston Jinoyat Kodeksining 167-moddasida o‘g‘irlik jinoyati, ya'ni biror kishining mol-mulkini noqonuniy tarzda olib qo‘yish ko‘rsatilgan. Biroq, agar o‘g‘irlik jinoyati kuch ishlatish yoki qurol bilan amalga oshirilsa, bu jinoyat banditizm sifatida tasniflanadi (Jinoyat Kodeksining 179-moddasi). Biror kishi, tun kunu o‘g‘irlik maqsadida uyga kirib, mol-mulkni olib chiqadi. Bu jinoyat o‘g‘irlik sifatida tasniflanadi, chunki qasddan xodimlarga zarar yetkazilmagan. Agar o‘g‘irlik paytida jinoyatchi qurol ishlatsa va mol-mulkni olish jarayonida qasddan jismoniy zarar yetkazsa, bu jinoyat banditizm sifatida tasniflanadi. Banditizm, o‘z navbatida, og‘irroq jazo bilan jazolanadi. O‘g‘irlikni banditizmga aylantirishda qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin, chunki jinoyatchining qurolni ishlatganligi yoki jismoniy kuchni qo‘llaganligini tasdiqlash zarur. Agar sudda bu omillar aniq bo‘lmasa, jinoyat o‘g‘irlik sifatida tasniflanishi mumkin, bu esa banditizm uchun og‘irroq jazoning o‘rnini bosadi. Jinoyat Kodeksining 97-moddasida o‘ldirish jinoyati, ya'ni boshqa shaxsni qasddan o‘ldirish ta'riflanadi. Agar o‘ldirishga urinish natijasida qurbon hayotga xavf soluvchi jarohat olmasa, o‘ldirishga urinish sifatida tasniflanadi (Jinoyat Kodeksining 99-moddasi). Biror kishi, boshqa shaxsni o‘ldirish maqsadida unga kuch ishlatib, jismoniy zarar yetkazsa va uning natijasida o‘lim sodir bo‘lsa, bu jinoyat o‘ldirish sifatida tasniflanadi. Agar jinoyatchi qurbonni o‘ldirishga urinsa, ammo qurbon hayotini saqlab qolsa (masalan, jarohatlar engil bo‘lsa yoki tibbiy yordam vaqtida samarali ko‘rsatilsa), bu jinoyat o‘ldirishga urinish sifatida tasniflanadi. O‘ldirishga urinishni aniq tasniflashda, jinoyatchining niyati va qasdi haqida aniq dalillar bo‘lishi zarur. Shuningdek, jarohatlarning darajasi ham muhim rol o‘ynaydi. Bunday holatlarda sudda tibbiy ekspertiza va boshqa dalillar asosida qaror qabul qilinadi. Korrupsiya jinoyatlari, ya'ni davlat mansabdor shaxslarning lavozimini suiiste'mol qilish va mansablarni o‘z manfaatlariga xizmat qilish uchun ishlatishi O‘zbekiston Jinoyat Kodeksining 205-208-moddalarida belgilangan. Bu holatlarning to‘g‘ri tasniflanishi quyidagicha farq qiladi. Agar davlat mansabdor shaxs o‘z lavozimidan foydalanib, 22 mezonlar asosida jinoyat tasniflanadi. Jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish uchun oxirgi bosqichda sud tomonidan qaror qabul qilinadi. Sud jarayonida, barcha dalillar, guvohlar va himoya yoki ayblov tarafining dalillari asosida, jinoyatni tasniflash va jazolash to‘g‘risida yakuniy qaror chiqariladi. Sud tomonidan tasdiqlangan tasniflash huquqiy jihatdan to‘g‘ri va adolatli hisoblanadi. Jinoyatlarni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishda bir nechta muhim omillarni hisobga olish zarur. Jinoyatning qanday ijtimoiy zarar yetkazishi va uning jamiyatga bo‘lgan ta'sirini aniqlash. Agar jinoyat jiddiy ijtimoiy xavf tug‘dirgan bo‘lsa, uning tasnifi og‘ir bo‘ladi. Jinoyatning sodir etilishidagi sabablar (masalan, moddiy manfaat, hissiy g‘azab) va uning oqibatlarini (masalan, jismoniy zarar, moliyaviy yo‘qotish) to‘g‘ri baholash. Jinoyatning sodir etilishidagi usulni (masalan, qasddan yoki ehtiyotsiz ravishda) va uning keltirib chiqargan oqibatlarini tahlil qilish. Jinoyatni sodir etgan shaxsning holati (masalan, yosh, aqliy holat, ilgari sodir etgan jinoyatlari) va uning jinoyatga qaratilgan niyati. Qonunlarning doimiy ravishda yangilanishi va ulardagi o‘zgarishlarning jinoyatlarni to‘g‘ri tasniflashga ta'siri. Jinoyatni malakasiz yoki noto‘g‘ri tasniflashning oldini olish uchun huquqiy amaliyotdagi yangiliklarga doimiy ravishda e'tibor qaratish kerak. Jinoyatni kvalifikatsiya qilish — bu har bir jinoyatning huquqiy jihatdan aniq va to‘g‘ri tasniflanishini ta'minlash jarayoni bo‘lib, uning samarali amalga oshirilishi adolatli sud tizimi va huquqiy xavfsizlikni ta'minlashda asosiy omil hisoblanadi. Jinoyatni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilishda voqeaning barcha aspektlari, jumladan, jinoyatning ijtimoiy xavfi, sabab va oqibatlari, jinoyatchining niyati, huquqiy normativ hujjatlar va sud amaliyoti hisobga olinishi zarur. 4 I.2. Jinoyatlarni aniq tasniflashdagi o'ziga xos misollar Jinoyatning to g ri tasnifi — bu jinoyatning huquqiy jihatdan aniq va to g riʻ ʻ ʻ ʻ belgilanishi, ya'ni u O zbekiston Jinoyat Kodeksidagi tegishli moddalarga muvofiq ʻ tasniflanishi. Har bir jinoyatning turini aniqlashda uning harakatlari, sodir etilgan sharoitlar va jinoyatning oqibatlari hisobga olinadi. O'zbekiston Jinoyat 4 Usmonaliyev M., Bakunov P. Jinoyat huquqi. Umumiy qism: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.—T.: «Nasaf», nashriyoti, 2010. – B. 553. (Usmonaliev M., Bakunov P. Criminal Law.General section: Textbook for Universities. —Tashkent: Nasaf Publishing House, 2010. - P. 553); 10

OʻZBEKISTON JINOYAT HUQUQIDA JINOYATLARNI KVALIFIKATSIYA QILISH MUAMMOLARI

Купить