• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 167.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Категория Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

O’zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi tamoyillari nazariya va amaliyot

KIRISH Mavzuning dolzabligi va zaruriyati. O zbekiston Respublikasi jinoyatʻ huquqi tamoyillari – bu huquqiy tizimning asosiy elementlaridan biri bo lib, ʻ davlatning qonuniyligini, huquqni muhofaza qilish va fuqarolarni himoya qilishni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu mavzuning dolzarbligi shu bilan izohlanadi: jamiyatda sodir etilayotgan jinoyatlar, ularning sabablari va oqibatlari, huquqiy tartibni saqlash va jinoyatchilikka qarshi kurashishda dolzarb muammolarga aylanmoqda. Jinoiy huquq tamoyillari nazariyasining va amaliyotining rivojlanishi, samarali qonun ijodkorligini va amaldagi qonunlarni to g ri qo llashni ta'minlash uchun zarurdir. Jinoyat huquqi tamoyillari, ʻ ʻ ʻ shuningdek, jinoyatni oldini olish va jinoyatchilikka qarshi kurashishda, jazo tizimini samarali tashkil etishda muhim rol o ynaydi. Shuning uchun, bu mavzuni ʻ o‘rganish, ayniqsa, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlashda ahamiyatlidir. Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ O zbekistonda jinoyat huquqi ʻ tamoyillari nazariyasi va amaliyoti sohasida bir qator ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Jumladan, O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining yangi ʻ tahririda jinoiy huquq tamoyillari yanada chuqurroq yoritilgan. Bir nechta ilmiy ishlar, maqolalar va kurs ishlarida bu tamoyillarni tahlil qilishga qaratilgan ilmiy yondoshuvlar mavjud. Shunga qaramay, amaliyotda yuzaga kelayotgan yangi ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy sharoitlar sababli, jinoiy huquq tamoyillarining o‘zgarishi va yangilanishi zarurati mavjud. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi O zbekiston ʻ Respublikasining jinoiy huquqi tamoyillarining nazariy asoslari va amaliyotdagi ahamiyatini chuqur o‘rganish, shu bilan birga, jinoyat huquqi sohasidagi muammolarni tahlil qilish va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iboratdir.  O zbekiston Respublikasining jinoyat huquqi tamoyillarini tahlil qilish. ʻ  Jinoyat huquqi tamoyillarining nazariy asoslarini ko‘rib chiqish.  Amaliyotda jinoiy huquq tamoyillarining qo‘llanilishiga doir masalalarni tahlil qilish. 2 o‘ynaydi. Masalan, voyaga yetmagan yoki nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun jazoning yumshatilishi mumkin. Niyat va jinoyatning maqsadi: Agar jinoyat niyat bilan, o‘ylab amalga oshirilgan bo‘lsa, bu holatda jazo yanada og‘irroq bo‘lishi mumkin. Aksincha, agar jinoyat tasodifan sodir bo‘lsa yoki shaxs muayyan maqsadga erishish uchun qilmish qilgan bo‘lsa, jazo yumshatilishi mumkin. Jinoyatni sodir etishda shaxsning xulq-atvori: Jinoyatni sodir etgan shaxsning xulqi va jinoyatdan keyingi muomala ham jazoning individualizatsiyasini belgilashda ahamiyatlidir. Agar shaxs jinoyatni sodir etganidan keyin pushaymon bo‘lib, ijtimoiy tiklanishga harakat qilsa, bu jazoning yumshatilishiga olib kelishi mumkin. Tazyiq va boshqa holatlar: Shaxsning jinoyatni sodir etishga olib kelgan tazyiq yoki noqulay sharoitlar ham jazoning individualizatsiyasida hisobga olinadi. Masalan, qiyin hayotiy sharoitlar yoki tazyiq tufayli sodir etilgan jinoyat uchun engilroq jazo belgilanishi mumkin. Jazoning individualizatsiyasi jinoyat huquqi tizimida, eng avvalo, jinoyatning adolatli va muvozanatli jazosi taqdim etilishiga yordam beradi. Har bir shaxsning jinoyatga bo‘lgan javobgarligi va jazosi individual ravishda belgilanishi, jamiyatda qonun ustuvorligini ta'minlash va ijtimoiy barqarorlikni oshirishga xizmat qiladi. Jinoyatni jazolashda shaxsiy javobgarlik tamoyili, har bir shaxsning faqat o‘zining sodir etgan jinoyati uchun javobgar bo‘lishini ta'minlaydi. Jinoyat va jazoning individualizatsiyasi esa har bir jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy holati, jinoyatning og‘irligi va boshqa omillarga qarab, adolatli va muvozanatli jazoning belgilanishini ta'minlaydi. Bu tamoyillar jamiyatda adolatni ta'minlash va qonun ustuvorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Inson huquqlarini himoya qilish tamoyili – har bir fuqaroning asosiy huquqlarini, erkinliklarini va sha'ni-ni himoya qilishni ta'minlashni maqsad qilgan huquqiy tamoyildir. Jinoyat huquqi tizimida bu tamoyil shaxslarning adolatli sudga chiqishini, ularning o‘z huquqlari va erkinliklari buzilmasligini, shuningdek, tergov, sud yoki jazolash jarayonlarida insoniy muomalaga bo‘lgan ehtiyojni ta'minlashga xizmat qiladi. Inson huquqlari himoyasi nafaqat davlat tomonidan, 15 huquq va tegishli shartnomalar doirasida jinoyat huquqi tamoyillarining amaliyoti ko‘pincha mustahkamlanadi. Adolat va inson huquqlarini himoya qilish xalqaro tizim orqali yanada kuchaytiriladi. Ekstraditsiya (jinoyatchini boshqa davlatga topshirish) va xalqaro sudlarda sud qilish maxsus vaziyatlar doirasida amalga oshirilishi mumkin. Terrorizm va boshqa og‘ir jinoyatlar bo‘yicha amaliyotda jinoyat huquqi tamoyillarining amalga oshirilishi maxsus sharoitda yuqori ahamiyatga ega. Adolat, proportsionallik, shaxsiy javobgarlik va inson huquqlarini himoya qilish tamoyillari bu turdagi jinoyatlarni jazolashda asosiy yo‘riqnoma bo‘lib xizmat qiladi. Maxsus vaziyatlarda jinoyat huquqi tamoyillari amaliyotda o‘zgarib turadi, chunki bu holatlar jamiyat xavfsizligini ta'minlash, davlat va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishni talab qiladi. Jinoyat huquqi tamoyillarining rivojlanishi jamiyatning huquqiy madaniyatini shakllantirish va adolatni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda jinoyat huquqi tizimining global standartlar bilan uyg‘unlashuvi va tamoyillarni rivojlantirish bo‘yicha samarali takliflar ishlab chiqish, uning zamonaviy va samarali bo‘lishini ta'minlash uchun muhimdir. O‘zbekiston Respublikasi xalqaro huquq doirasida qabul qilingan Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan inson huquqlarini himoya qilish konvensiyalarini ratifikatsiya qilgan. Buning natijasida, jinoyat huquqi sohasida O‘zbekiston ham global standartlar va xalqaro huquq bilan uyg‘unlashishi kerak. Evropa Kengashi va BMT ning Terorizmga qarshi konventsiyasi kabi xalqaro huquqiy hujjatlar O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimida amalga oshirilishi zarur. Jinoyat huquqi tamoyillarining ishlab chiqilishi va joriy etilishi global huquqiy me'yorlarga mos kelishi, inson huquqlarining himoya qilinishi tamoyiliga to‘liq rioya qilinishi kerak. Jinoyatlar tasnifi va jazo tizimi xalqaro me'yorlarga mos ravishda takomillashtirilishi lozim. Masalan, xalqaro sudlar va xalqaro jinoiy kodekslar orqali og‘ir jinoyatlar (terrorizm, xalqaro narkotik savdosi, inson savdosi va boshqalar)ni aniqlash va jazolashning global standartlarini joriy etish. 12 12 Аlimov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020. 28 xatoliklar, sudlardagi xatoliklar va dalillarni noto‘g‘ri talqin qilish kabi muammolar jinoyat huquqining to‘g‘ri qo‘llanilishiga halq qiladi. Bu muammolar bilan kurashish uchun qonunlarni yanada takomillashtirish, sud va tergov xodimlarining malakasini oshirish, shaffoflikni ta'minlash, dalillarni aniq va sifatli yig‘ish, hamda yuridik amaliyotda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish zarur. Terrorizm va boshqa og‘ir jinoyatlar — bu jamiyatning xavfsizligini tahdid qiluvchi, ko‘plab insonlarning hayoti va salomatligiga jiddiy zarar yetkazadigan jinoyatlardir. Bu turdagi jinoyatlar odatda yuqori darajada ijtimoiy xavf tug‘diradi, shuning uchun ularni jazolashda jinoyat huquqi tamoyillarining maxsus va qat’iy qo‘llanilishi zarur. Terrorizm kabi jinoyatlar bo‘yicha amaliyotda adolat, proportsionallik, shaxsiy javobgarlik va inson huquqlarini himoya qilish tamoyillari alohida ahamiyatga ega. Terrorizm kabi og‘ir jinoyatlar bo‘yicha hukmlar chiqarishda adolat tamoyili alohida ahamiyatga ega. Jinoyat sodir etgan shaxsni jazolashda sudlar barcha dalillarni to‘liq va adolatli tarzda tahlil qilishlari kerak. Masalan, terroristik hujumda ayblangan shaxsning shaxsiy holati, uning ruhiy holati, jinoyatning ijtimoiy xavfi va boshqa shaxsiy omillar hisobga olinadi. Shuningdek, jazoning adolatli va muvozanatli bo‘lishi zarur. Jinoyatni sodir etgan shaxsning jinoyatning og‘irligi va o‘tkazgan zarari bilan mos jazo belgilanishi kerak. Terrorizm yoki boshqa og‘ir jinoyatlar bo‘yicha jazolashda proportsionallik tamoyili amal qiladi. Jazo miqdori, jinoyatning ijtimoiy xavfini, uning jiddiyligini va sodir etgan shaxsning rolini hisobga olgan holda belgilanadi. Agar jazo jinoyatning og‘irligiga mos kelmasa, bu nohaqlikni keltirib chiqarishi mumkin. Shunday qilib, jazo va jinoyatning og‘irligi o‘rtasida mutanosiblik saqlanishi kerak. Shaxsiy javobgarlik tamoyili terrorizm va boshqa og‘ir jinoyatlar bo‘yicha hukm chiqarishda muhimdir. Har bir shaxsni faqat o‘zining aybi uchun jazolash lozim. Jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligi uning o‘ziga tegishli bo‘lishi kerak. Agar shaxsning terroristik hujumda ishtiroki borligi aniq bo‘lsa, u holda faqat u jazolanishi lozim. Boshqa shaxslarni nohaq jazolashning oldini olish zarur. Terrorizm va og‘ir jinoyatlar bo‘yicha amaliyotda inson huquqlarini himoya qilish tamoyili ham muhim ahamiyatga ega. Har qanday jinoyatni tekshirayotganda 26 qonunlar ishlab chiqishda asos bo‘lib, jamiyat ehtiyojlariga javob beradigan qonunchilikni yaratishga yordam beradi. Jinoyat huquqida tamoyillar asosan adolatni ta'minlashga yo‘naltirilgan. Har bir shaxsning jinoyatga aloqadorligi aniqlanganda va jazo belgilanganida, huquqiy tizim adolatni ta'minlash uchun tamoyillarni qo‘llaydi. Bunda sud qarorlarini qabul qilishda yoki jinoyatni tergov qilishda adolat tamoyili alohida ahamiyatga ega. Masalan, Proportsionallik tamoyili: Jazoning jinoyatning og‘irligi bilan mutanosib bo‘lishi kerak. Bu adolatli jazoning belgilanishini ta'minlaydi va huquqni qo‘llashda ishonchni oshiradi. Jinoyat huquqi tamoyillari o‘zida inson huquqlarining himoyasini ham aks ettiradi. Bu tamoyil, jinoyatni sodir etgan shaxsni jazolashda uning asosiy huquqlarini (masalan, adolatli sud, aybsizligini isbotlash huquqi) hurmat qilishni talab qiladi. Inson huquqlarini himoya qilish tamoyili: Jinoyat jarayonida insonning shaxsiy erkinliklari va huquqlarini buzmaslikka qaratilgan. Jinoyat huquqi tizimida tamoyillar, amaliyotda, huquqni qo‘llashda muvozanatni saqlashga yordam beradi. Shunday qilib, tamoyillar qonunlarni va qarorlarni aniqlashda bir tomonlama yondashuvni oldini oladi va huquqiy tizimda ijtimoiy muvozanatni ta'minlashga yordam beradi. Jinoyat huquqi tamoyillari, shuningdek, xalqaro huquq standartlariga ham mos kelishi lozim. Bu O‘zbekistonning xalqaro huquqiy majburiyatlariga rioya qilgan holda, jamiyatda jinoyatlarga qarshi kurashda samarali va adolatli yondashuvni ta'minlaydi. Inson huquqlarining umumjahon standartlariga muvofiqligi: O‘zbekistonning xalqaro konvensiyalari va bitimlar bilan aloqador tamoyillarni o‘z huquq tizimida amalga oshirish. Jinoyat huquqi tamoyillari, shuningdek, tergov va sud amaliyotida aniq yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Ular huquqni qo‘llovchi organlarga qanday ishlashni, qanday prinsiplar asosida qaror qabul qilishni belgilab beradi. Sud jarayonida tamoyillarning to‘g‘ri qo‘llanishi, ayblanuvchining adolatli qarorga erishishini ta'minlaydi. Jinoyat huquqi tizimida tamoyillar, umumiy huquqiy prinsiplarni, adolatni ta'minlashni, inson huquqlarini himoya qilishni va jinoyatni jazolashda muvozanatni saqlashni ta'minlaydigan asosiy elementlardir. Ular huquqni qo‘llash 6 yuzaga kelgan xatoliklarni tuzatish imkonini beradi. Jazo tizimini yanada takomillashtirish: O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimida jazolarni eng yuqori darajada mutanosib va adolatli qilib belgilash zarur. Jinoyatning ijtimoiy xavfi va uning og‘irligini inobatga olgan holda jazoning samarali va muvozanatli bo‘lishi kerak. Alternativ jazolarni joriy etish: Eng og‘ir jinoyatlar bo‘lmagan hollarda, alternativ jazolar (masalan, jamoat ishlari, iqtisodiy jazolar va boshqalar)ni ko‘proq qo‘llash orqali adolatni ta'minlash mumkin. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tamoyillarini xalqaro darajada targ‘ib qilish va xalqaro sudlar bilan hamkorlikni kuchaytirish kerak. Bu orqali xalqaro jinoyatlarni hal qilish va xalqaro sud tizimiga integratsiya qilish muhimdir. Xalqaro sudlar va tashkilotlar bilan faol hamkorlik qilish, O‘zbekistonni global huquqiy jamoa bilan uyg‘unlashtirishni ta'minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi tamoyillarini rivojlantirish istiqbollari yanada samarali bo‘lishi uchun xalqaro huquq bilan uyg‘unlashishi, tamoyillarni yangilash va yangilangan tizimga ko‘ra adolat, inson huquqlari, proportsionallik kabi asosiy tamoyillarni yanada kuchaytirish zarur. Shu bilan birga, jinoyatlarni tasniflash, sud amaliyotini takomillashtirish va jazolarni belgilash tizimini yanada mukammallashtirish kerak. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi global standartlar bilan uyg‘unlashgan holda, zamonaviy va adolatli huquq tizimi yaratish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi bugungi kunda xalqaro huquq va umumiy huquqiy tamoyillar bilan uyg‘unlashtirishga qaratilgan bir qator yangiliklar va islohotlar amalga oshirilmoqda. Xalqaro tajriba va global huquqiy me'yorlar bilan integratsiya qilish, O‘zbekistonning jinoyat huquqining rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatmoqda. Bu jarayon, bir tomondan, mamlakatning huquq tizimini yanada adolatli, shaffof va xalqaro me'yorlarga mos qilishni, boshqa tomondan esa, O‘zbekistonni xalqaro hamjamiyat bilan uyg‘unlashtirishni ta'minlaydi. O‘zbekiston, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Evropa Kengashi, Jeneva konventsiyalari kabi xalqaro tashkilotlar bilan yaqin hamkorlikda bo‘lib, xalqaro huquq me'yorlariga amal qiladi. Bunday hamkorlik jinoyat huquqi tizimining yangilanishi va samarali ishlashi uchun zarur bo‘lib, O‘zbekistonning 30 asoslanib qaror chiqarishi kerak. Siyosiy, iqtisodiy yoki boshqa tashqi omillarga qarshi mustahkam turish, sudning adolatli bo‘lishini ta'minlaydi. Sud jarayonida har bir ayblovchi shaxsning huquqlari to‘liq himoya qilinadi. Bu, uning advokat yordamidan foydalanishi, sudda o‘zini himoya qilish huquqi va jinoyatga oid barcha dalillarni ko‘rsatish imkoniyatini o‘z ichiga oladi. Shaxsni jazolash jarayonida uning ijtimoiy, psixologik va boshqa holatlari ham hisobga olinishi kerak. Sudda adolatni ta'minlash, faqat jazoning jinoyatga mosligi orqali amalga oshiriladi. Jazo miqdori, jinoyatning og‘irligi, shaxsning jinoyatni sodir etishdagi roli, uning avvalgi faoliyati va boshqa muhim omillarni hisobga olib belgilanadi. Shu bilan birga, jazo va jinoyatning og‘irligi o‘rtasida mutanosiblik saqlanishi kerak. Sudda adolatni ta'minlashda sudlarning o‘xshash holatlardagi qarorlari muhim rol o‘ynaydi. Boshqa o‘xshash jinoyatlar bo‘yicha chiqarilgan qarorlar va jazolarni tahlil qilish, sud amaliyotining yuksak sifatini ta'minlashga yordam beradi. Adolatni ta'minlash uchun sudning barcha qarorlariga shikoyat qilish imkoniyati yaratiladi. Sud hukmi nisbatan nohaq yoki beqiyos qarorlar bo‘lsa, apellyatsiya sudida qayta ko‘rib chiqish huquqi mavjud bo‘lishi kerak. Jinoyat ishlari bo‘yicha sud amaliyoti tamoyillarga asoslanadi va bu tamoyillar adolatni ta'minlashga xizmat qiladi. Sud jarayonida adolat, tenglik, proportsionallik, shaxsiy javobgarlik va inson huquqlarini himoya qilish tamoyillari amalda qo‘llanilishi, sud jarayonining adolatli va qonuniy bo‘lishini ta'minlaydi. Sud majlislarining ochiqligi, sudning mustaqilligi va jazoning adolatli, shaxsga mosligi sud amaliyotida adolatni ta'minlashning asosiy omillaridan hisoblanadi. Jinoyat huquqini qo‘llash jarayonida turli xil yuridik amaliyot muammolari yuzaga keladi. Bu muammolar qonun va huquqni qo‘llashdagi noaniqliklar, amaliyotdagi xatoliklar va sud jarayonlarida yuzaga keladigan boshqa murakkabliklardan iborat bo‘lishi mumkin. Ularning barchasi jinoyat ishlari bo‘yicha adolatli qarorlar chiqarishga to‘sqinlik qiladi va huquq tizimining samarali ishlashini cheklaydi. Quyida bu muammolarga batafsilroq to‘xtalamiz. Jinoyat huquqi qonunlari ba'zida noaniq yoki bir ma'noda tushunilmas bo‘lishi mumkin. Masalan, "og‘ir", "eng 23 balki sudlar va boshqa huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan amalga oshiriladi. 6 Jinoyat ishlari doirasida inson huquqlarining himoya qilinishi tamoyili, jinoyatni sodir etgan shaxslarning huquqlariga rioya qilishni ta'minlashga qaratilgan. Bu tamoyilga ko‘ra, har bir fuqaroning jinoyat ishlari doirasida haqli va teng ravishda sud qilinishi, uning qonuniy huquqlari va erkinliklari himoya qilinishi kerak. Sudning ochiqligi va adolatliligi: Jinoyat ishlari bo‘yicha sud majlislarining ochiq va adolatli bo‘lishi zarur. Har bir shaxs sudda o‘zining huquqlari va erkinliklarini himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Sud jarayonida, ayblovchi va himoyachi tomonlarning teng huquqlari ta'minlanishi lozim. Shu bilan birga, sud qarorining motivatsiyasi va uning asoslari aniq va oshkora bo‘lishi kerak. Tergov va hibsda saqlashda inson huquqlariga rioya qilish: Jinoyat ishlari doirasida tergov jarayonida shaxsning huquqlari buzilmasligi kerak. Tergov va so‘roq vaqtida shaxsning azoblanishi, zo‘ravonlikka uchratilishi yoki majburlanib guvohlik berishga undalishi mumkin emas. Hibsda saqlashda shaxsning huquqlari, masalan, uning sog‘lig‘ini saqlash, advokat yordamidan foydalanish va boshqa huquqlari to‘liq ta'minlanishi kerak. Ayblovning isbotlanishi va himoya qilish huquqi: Jinoyatni sodir etgan shaxsning ayblovini isbotlash uchun aniq dalillar bo‘lishi zarur. Jinoyat ishlari doirasida har bir shaxsning himoya qilish huquqi mavjud bo‘lishi kerak. Shaxsni o‘zini himoya qilish, advokat yordamidan foydalanish va sudda dalillarni taqdim etish huquqi bu tamoyilni amalga oshirishning asosiy jihatidir. Adolatli jazo: Jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan jazo muvozanatli, adolatli va insonparvar bo‘lishi kerak. Jazo, jinoyatning og‘irligi, shaxsning holati va uning ijtimoiy mas'uliyati hisobga olinishi zarur. Jazoning shaxsiylashtirilishi, jinoyatni sodir etgan shaxsning huquqlarini cheklamagan holda, adolatli tarzda amalga oshirilishi kerak. Voyaga yetmaganlar va zaif guruhlar: Jinoyat ishlari doirasida, voyaga yetmaganlar yoki zaif holatda bo‘lgan shaxslar uchun maxsus himoya choralarini ko‘rish lozim. Masalan, yosh shaxslarning sud majlislarida maxfiylikni saqlash, tazyiqdan 6 O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. Qonun hujjatlari to‘plami, 1994 yil, keyingi o‘zgartish va qo‘shimchalar bilan. 16 Jinoyatlar va jazolarni umumiy xalqaro yondashuvlar asosida belgilang. Bu tamoyil adolatni ta'minlash, jinoyatlarni halollik bilan jazolash va jinoyatchilarga adolatli muomala qilishni talab qiladi. Bugungi kunda kiberjinoyatlar va yangi texnologiyalarni qo‘llash orqali amalga oshirilgan jinoyatlar butun dunyoda muammolarga sabab bo‘layapti. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi global texnologik standartlar bilan uyg‘unlashishi, kiberjinoyatlarni aniqlash va jazolashda yangi normativ hujjatlar yaratish zarur. Bunda, ma'lumotlarni himoya qilish, yangi texnologiyalarni qo‘llash, va kiberxavfsizlikni ta'minlash bo‘yicha global amaliyotlarni o‘rganish va O‘zbekistonda o‘zlashtirish kerak. Jinoyat huquqi tamoyillarini rivojlantirishda adolat, inson huquqlari, proportsionallik, va shaxsiy javobgarlik kabi asosiy tamoyillarni yanada kengaytirish va yanada aniqroq belgilash zarur. Bu tamoyillarni zamonaviy ijtimoiy o‘zgarishlar va qonunlar bilan muvofiqlashtirish lozim. Adolat tamoyilini rivojlantirishda jinoyat huquqining barcha bosqichlarida (tergov, sud, jazo) adolatli va to‘g‘ri qarorlar chiqarish zarur. Sud jarayonida inson huquqlarini himoya qilish tamoyilining yanada kuchaytirilishi, huquqiy yordamni ta'minlash va shaxslarning asosiy huquqlarini himoya qilishga alohida e'tibor qaratilishi kerak. Sud amaliyotini modernizatsiya qilish: Sudlarga zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash, sud ishlari ochiqligini ta'minlash, va sudlarning mustaqilligini kuchaytirish zarur. Bu orqali jinoyat ishlari bo‘yicha adolatli qarorlar chiqarilishiga erishish mumkin. Sud malakasini oshirish: Sudlardagi xatoliklarni kamaytirish va to‘g‘ri hukm chiqarish uchun sud xodimlarining malakasini oshirish zarur. Bunda, xalqaro sudlarning tajribalarini o‘rganish, doimiy treninglar va seminarlar o‘tkazish muhim. Jinoyatlar tasnifini qayta ko‘rib chiqish zarur. Misol uchun, jinoyatlarning yangi turlari, masalan, kiberjinoyatlar va ekologik jinoyatlar kabi holatlar alohida ajratilishi va ularni jazolashda maxsus tamoyillarni ishlab chiqish kerak. Bu, shuningdek, global ekologik va ijtimoiy muammolarga ham tegishli bo‘ladi. Jinoyatlarni ijtimoiy xavf darajasi asosida tasniflash va ularga mos jazolar belgilash tizimini rivojlantirish lozim. Bu jinoyatlarni individalizatsiya qilish va 29 Sudda adolatli qarorlar chiqarilishi uchun barcha isbotlar, dalillar va guvohliklar to‘liq va adolatli tarzda tahlil qilinishi zarur. Sud jarayonida barcha tomonlar uchun teng sharoitlar yaratilishi kerak. Jinoyat ishlari bo‘yicha sudda, barcha shaxslar, xoh u ayblovchi bo‘lsin, xoh himoyachi, qonun oldida teng huquqlarga ega. Shaxsning ijtimoiy holati, etnik kelib chiqishi, diniy qarashlari va boshqa faktorlar sud qaroriga ta’sir qilmasligi kerak. Har bir jinoyat ishlari doirasida, jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligi individual bo‘lishi kerak. Jinoyat jarayonida faqatgina ayblovchini o‘ziga tegishli bo‘lgan javobgarlik bilan jazolash zarur. Bu tamoyil sud jarayonida har bir ayblovchi shaxsning to‘g‘ri va adolatli jazolanishini ta'minlaydi. Sud jarayonida proportsionallik tamoyili qo‘llaniladi, ya’ni jazo jinoyatning og‘irligi va ijtimoiy xavfiga mos bo‘lishi kerak. Jazoning jinoyatga mosligi, uning og‘irligi va ijtimoiy zararini hisobga olib belgilanishi lozim. Sud jarayonida, jinoyatni sodir etgan shaxsning inson huquqlari himoya qilinishi kerak. Sudda, har bir shaxsga o‘zini himoya qilish, advokat yordamidan foydalanish, guvohlik kiritish, dalillarni taqdim etish kabi huquqlar beriladi. Jinoyat ishlari jarayonida nohaq jazo yoki haqsiz ish ko‘rsatilmasligi uchun shaxsning huquqlari qat’iy himoya qilinadi. Sud qarorlari qonuniy asoslanishi kerak. Har qanday sud hukmi, u jazo yoki ishni bekor qilish bo‘lishidan qat’i nazar, motivatsiyalangan bo‘lishi kerak. Sud hukmini chiqarishda, barcha dalillar, guvohliklar, isbotlar va ko‘rsatilgan faktlar batafsil tahlil qilinadi. Sudning qarori huquqiy asoslar bilan qo‘llanilishi zarur. Adolatni ta'minlash — sudning asosiy vazifalaridan biridir. Jinoyat ishlari doirasida adolatni ta'minlash nafaqat shaxsiy huquqlarni himoya qilish, balki jinoyatning ijtimoiy xavfini hisobga olib, muvozanatli jazo belgilashni ham anglatadi. Sudda adolatni ta'minlashning asosiy jihatlari quyidagilardir: Sud majlislari ochiq va hamma uchun shaffof bo‘lishi kerak. Sudda ishtirok etayotgan har bir tomon, o‘z fikrini erkin bildirish, dalillarni taqdim etish, guvohlik so‘rash huquqiga ega bo‘lishi lozim. Bu jarayonni oshkora qilish orqali jamiyatda sud amaliyotining ishonchliligi va adolatli bo‘lishini ta'minlash mumkin. Sudning mustaqilligi va suverenligi — adolatni ta'minlashning yana bir muhim sharti. Sud mustaqil bo‘lishi va faqatgina qonun va dalillarga 22 zarur. Bunda, tergovchining yoki boshqa huquqni qo‘llovchi organlarning shaxsiy manfaatlari yoki yon bosgan qarorlari yirik ta'sir ko‘rsatmasligi kerak. Shuningdek, jinoyatni aniqlashda faqat ayblovchi tomonning emas, balki himoyachining ham huquqlari ta'minlanishi lozim. Tergovda adolat tamoyilining to‘liq amalga oshirilishi, noto‘g‘ri ayblovlar, jinoyatni ishonchsiz dalillar asosida aniqlash va nohaqliklarni kamaytirishga yordam beradi. Bu jarayon, axloqan to‘g‘ri qarorlarni chiqarishda yordam beradi va jinoyat ishlari bo‘yicha haqiqiy ayblovchilarning aniqlanishini ta'minlaydi. 3 I.2.Qonun oldida tenglik tamoyili Sud tizimida adolat tamoyilining o‘rni ayniqsa muhimdir, chunki sudlar jinoyat ishlarini ko‘rib chiqish va qaror chiqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Sudning adolatli qarorlari jamiyatda qonun ustuvorligini ta'minlaydi va fuqarolarning huquqlarini himoya qiladi. Adolatli sud: Sud jarayonlarida adolat tamoyilining asosiy maqsadi shundaki, har bir shaxsga adolatli, teng va shaffof sudlov taqdim etilsin. Sud sudyalarining mustaqil va beparvo qarorlar chiqarishlari kerak, shuningdek, sud jarayonlari to‘g‘ri va shaffof bo‘lishi zarur. Proportsionallik tamoyili: Sudda jinoyatga nisbatan jazoning proportsionalligi ta'minlanadi. Ya'ni, jinoyatning og‘irligiga mos ravishda jazo belgilanadi. Jazo adolatli va muvozanatli bo‘lishi, jinoyatning og‘irligiga qarab, shaxsning manfaatlariga ham mos kelishi kerak. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish: Sud tizimi adolatli sudni ta'minlash bilan birga, ayblovchi yoki himoyachi tomonlarning asosiy huquqlarini, masalan, himoyachi advokatni tanlash, noqulay holatlarda adolatli sudga murojaat qilish, isbotlarni taqdim etish kabi huquqlarni himoya qiladi. Yechimning asosli va aniq bo‘lishi: Sud qarori mustahkam dalillarga asoslanishi va har tomonlama tahlil qilinishi kerak. Sudda adolat tamoyilining amalga oshirilishi, qarorning aniq va asosli bo‘lishini ta'minlaydi. Bu esa fuqarolarda sud tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Nobehuda adolatsizlikning oldini olish: Sudda nohaqlik va beparvolikning oldini olish muhim ahamiyatga ega. Sud jarayonida har ikki tomonning fikrlarini 3 O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 49-661 -modda//28.02.2024 yil o’zgarishlari bilan,ҚҲММБ: 03/24/915/0160-сон. Lex.uz миллий қонунчилик базаси. 10 II. BOB. O ZBEKISTONDA JINOYAT HUQUQI TAMOYILLARININGʻ AMALIYOTDAGI QO LLANILISHI ʻ II.1. Jinoyat ishlari bo‘yicha sud amaliyoti O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida inson huquqlarini himoya ʻ qilish tamoyili alohida ahamiyatga ega bo‘lib, bu huquqning davlatning oliy prinsiplaridan biri ekanligini ta'kidlaydi. Konstitutsiya har bir fuqaroning asosiy huquqlarini himoya qilish, erkinliklarni ta'minlash va ijtimoiy adolatni saqlashga qaratilgan. Asosiy huquqlar va erkinliklar: O zbekiston Respublikasining ʻ Konstitutsiyasida, davlat fuqarolarining huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga majburdir. Konstitutsiya har bir fuqaroning hayotini, sha'ni va erkinligini himoya qilishni ta'minlashni nazarda tutadi. Bu huquq, har qanday sud jarayonida, jinoyat ishlari doirasida va boshqa huquqiy masalalarda himoya qilinadi. Ayrim huquqlarni buzilishiga qarshi choralar: Konstitutsiyada inson huquqlarini buzishga qarshi turish va bu huquqlarni himoya qilish uchun zarur choralar ko‘rish mas'uliyati davlatga yuklatilgan. Masalan, adolatli sud tizimini tashkil qilish, inson huquqlarini cheklovchi har qanday faoliyatni bartaraf etish, shuningdek, jazo va sud jarayonlarida insonparvarlik tamoyillariga rioya qilish talabi qo‘yilgan. Qo‘shimcha huquqiy himoya: O‘zbekiston Konstitutsiyasi, shuningdek, BMT Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga, boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarga mos keladigan huquqiy himoyalarni taqdim etadi. Shuningdek, Konstitutsiya asosida O‘zbekistonning barcha fuqarolari tomonidan inson huquqlarining buzilishiga qarshi sudga murojaat qilish huquqi mavjud. Voyaga yetmaganlar va zaif guruhlar: Konstitutsiya, ayniqsa, voyaga yetmaganlar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, qariyalar va boshqa zaif guruhlarning huquqlarini himoya qilishni ta'minlaydi. Jinoyat ishlari doirasida bu guruhlarga alohida e'tibor qaratiladi. O‘zbekistonning Konstitutsiyasi, inson huquqlarini himoya qilishni ta'minlashda muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Jinoyat ishlari doirasida Konstitutsiya orqali fuqarolar o‘z huquqlarini himoya qilishda qat'iy muhofaza qilinadi, shuningdek, bu huquqlar davlat organlari tomonidan himoya qilinadi. Inson huquqlarini himoya qilish tamoyili, jinoyat huquqi tizimida 18 qonunlarda jinsga asoslangan farqlar mavjud bo‘lishi mumkin, masalan, xotin- qizlarni himoya qilishga qaratilgan maxsus huquqiy me'yorlar yoki farqlar. Bu farqning maqsadi, ma'lum guruhlarni, ayniqsa, ayollarni va bolalarni qo‘llab- quvvatlash va himoya qilishdir. Jinoyat turiga qarab farq: Jinoyatning turiga qarab, shaxslar uchun farq bo‘lishi mumkin. Masalan, iqtisodiy jinoyatlar, korrupsiya yoki terorizm kabi jinoyatlar uchun aniq va ko‘proq jazo choralari belgilanishi mumkin. Bu farq jinoyatning og‘irligiga va jamiyatga bo‘lgan ta'siriga asoslanadi. Qonun oldida tenglik tamoyili har bir shaxsni adolatli va teng muomala qilishni ta'minlasa-da, ba'zi hollarda farqlar qo‘llanilishi zarur, chunki har bir shaxsning ijtimoiy, psixologik yoki fiziologik holati har xil bo‘lishi mumkin. Farqlarni adolatli tarzda qo‘llash, tenglik tamoyilini buzmasdan, shaxsning individual ehtiyojlari va holatini hisobga olishni talab qiladi. Qonun oldida tenglik tamoyili har bir shaxsning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga xizmat qiladi. Jinoyat ishlari bo‘yicha tenglikni ta'minlash sud tizimining adolatli ishlashiga, ayblanuvchilar va himoyachilarga teng imkoniyatlar berilishiga, shuningdek, jinoyatning oqibatlariga qarab aniq va muvozanatli jazolarni taqdim etishga yordam beradi. Biroq, qonun oldida tenglik tamoyilini amalga oshirishda ba'zi farqlar mavjud bo‘lishi mumkin, ammo bu farqlar adolat va himoya qilishga asoslangan bo‘lishi zarur. Shaxsiy javobgarlik tamoyili jinoyat huquqi tizimining muhim tamoyillaridan biri bo‘lib, har bir shaxsning jinoyatni sodir etganlikda o‘z javobgarligini to‘liq his qilishini ta'minlaydi. Bu tamoyilga ko‘ra, har bir kishi faqat o‘zining amalga oshirgan jinoyati uchun javobgar hisoblanadi, va bu javobgarlik uning shaxsiy harakatlari va niyatlari bilan to‘liq bog‘liq bo‘ladi. Jinoyatni jazolashda shaxsiy javobgarlik tamoyili shundan iboratki, har bir jinoyatga nisbatan jazo faqat jinoyatni sodir etgan shaxsga qo‘llaniladi, boshqalarga esa bu jazo ta'sir etmaydi. 5 Jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligi tamoyili har bir odamning o‘z harakatlari uchun mas'uliyatni o‘z zimmasiga olishiga asoslanadi. Har bir shaxsning jinoyatni sodir etishi, u faqat o‘zining shaxsiy qarorlariga va 5 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2023. 13 Ayblovchining shaxsiy holati: Shaxsning jinoyatni sodir etganlikdagi xatti- harakatlari, avvalgi jinoyatlari, oila holati va boshqa omillar ham jazoning mosligini belgilashda hisobga olinadi. 8 Mutanosiblik — bu jazoning shaxsning jinoyatiga va uning ijtimoiy xavfiga nisbatan adolatli va proporsional bo‘lishini ta'minlashdir. Jazo mutanosib bo‘lishi uchun, u nafaqat jinoyatning og‘irligiga, balki jinoyatni sodir etgan shaxsning xatti-harakatlari, niyati va boshqa muhim omillarga ham mos bo‘lishi kerak. Jinoyatning turiga mos jazo belgilash: Mutanosiblik, jinoyatni sodir etgan shaxsning xatti-harakatlariga va jinoyatning turiga qarab jazoning miqdorini aniqlaydi. Agar jinoyat ko‘p shaxslar tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa yoki jiddiy ijtimoiy zarar keltirgan bo‘lsa, jazo yanada og‘ir bo‘ladi. Yengil jinoyatlar uchun esa engilroq jazo belgilanishi lozim. Shaxsiy holatlar va xatti-harakatlar: Jazo, shaxsning o‘ziga xos holatlari (masalan, yosh, sog‘liq holati, avvalgi jinoyatlari) va jinoyatni sodir etishdagi xatti-harakatlarini hisobga olib, belgilanishi kerak. O‘z xatti-harakatlarini pushaymon bo‘lgan, jinoyatni birinchi marta sodir qilgan shaxsga nisbatan yengilroq jazo qo‘llanilishi mumkin. Inson huquqlariga hurmat: Mutanosiblik tamoyili, jazoning shaxsning inson huquqlarini cheklamasligi kerakligini ta'minlaydi. Shaxsni jazolashda uning asosiy huquqlari, ayniqsa, uning insoniy sha'ni va erkinliklariga hurmat ko‘rsatilishi kerak. Maxsus shartlar: Shaxsning o‘zini tuzatuvchi xatti-harakatlari, jinoyatni sodir etishdagi sharoitlar (masalan, tazyiq ostida yoki zorlash orqali) va jinoyatni amalga oshirishdagi mutanosiblikni ta'minlash muhimdir. Masalan, voyaga yetmaganlar yoki nogironligi bor shaxslar uchun maxsus jazolar belgilanishi mumkin. Jamiyat manfaatlari va maqsadlar: Jazoning mutanosibligi, shaxsni jamiyatga qaytarish, uning to‘g‘ri yo‘lga qaytishini ta'minlash, jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Jazo faqat shaxsga nisbatan adolatli bo‘lishi bilan birga, jamiyatning xavfsizligini ta'minlash va uning ijtimoiy tiklanishini rag‘batlantirishga ham xizmat qilishi lozim. Jazo turlarining mutanosibligi: Har bir jinoyatning turiga qarab, jazo eng minimal darajadan boshlanib, maksimal 8 Qosimov, R. I. Jazo tayinlashning nazariy va amaliy masalalari. Toshkent: Yuridik akademiya nashriyoti, 2018. 20 e'tiborga olish va muvozanatli qarorlar chiqarish zarur. Sud tizimidagi adolatning amalga oshirilishi, jamiyatda tinchlikni va barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Adolatli sud qarorlari jinoyatni jazolashda muvozanatni ta'minlashga va sud tizimiga ishonchni kuchaytirishga xizmat qiladi. Jamiyatda adolatli sudning mavjudligi fuqarolarni huquqiy himoya qiladi va jinoyatga qarshi kurashda adolatni ta'minlashga imkon yaratadi. Adolat tamoyili jinoyat huquqida va sud tizimida juda katta ahamiyatga ega. Jinoyatni aniqlash va sud jarayonlarida adolat tamoyilining amalga oshirilishi, har bir shaxsning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, nohaqliklarni oldini olish va jamiyatda qonun ustuvorligini ta'minlashga xizmat qiladi. Sud tizimida adolat tamoyilining muvaffaqiyatli qo‘llanishi, fuqarolarni jinoyat va nohaqliklardan himoya qilishda, shuningdek, jamiyatda tinchlik va barqarorlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega. Qonun oldida tenglik tamoyili - har bir shaxsning qonun oldida teng huquqlarga ega bo‘lishini ta'minlashni ifodalaydi. Bu tamoyil barcha fuqarolarning, mustaqil ravishda ijtimoiy holati, etnik kelib chiqishi, jinsiy orientatsiyasi, diniy qarashlari yoki boshqa shaxsiy belgilariga qaramasdan, bir xil va adolatli ravishda qonun oldida sud qilinishi kerakligini bildiradi. Qonun oldida tenglik tamoyili jinoyat huquqida ayniqsa muhim, chunki bu tamoyil fuqarolarni himoya qilish va jamiyatda adolatni saqlashda asosiy vosita sifatida ishlaydi. Jinoyat ishlari bo‘yicha tenglikning ta'minlanishi jinoyat huquqi tizimining asosiy tamoyillaridan biridir. Bu, bir tomondan, jinoyatni sodir etgan shaxsning sudda bir xil shartlarda ko‘rib chiqilishi, boshqa tomondan esa jinoyatni tergov qilishda barcha taraflarning huquqlariga e'tibor berilishi zarurligini anglatadi. 4 Ayblovchi va himoyachi tomonlarning teng huquqlari: Sud jarayonida ayblovchi (prokuror) va himoyachi (advokat) tomonlarning teng huquqlari ta'minlanadi. Har ikki tomonning dalillarni taqdim etish huquqi, guvohlarni so‘roq qilish va sud majlisida qatnashish huquqlari bir xil bo‘lishi kerak. Bu tomondan, sudning ishlari va qarorlari qonun oldida tenglikni ta'minlashga xizmat qiladi. Ayblovning isbotlanishi: Ayblovchi taraf, jinoyatni isbotlash uchun aniq va 4 Карапетян С.Э. “Понятие презумпции невиновности”/ http://www.smolprok.ru/ 11 ishonchli dalillarni taqdim etish majburiyatiga ega. Ayblovchi tomonidan keltirilgan har qanday gumonlar yoki noaniqliklar himoyachi uchun foyda keltiradi, chunki ayblovni isbotlash majburiyati ayblovchining o‘ziga tegishli. Bu holat qonun oldida tenglikni ta'minlashga yordam beradi. Inson huquqlariga rioya qilish: Jinoyat ishlarida shaxsning huquqlari va erkinliklari buzilmasligi zarur. Agar tergov yoki sudda shaxsning huquqlari buzilsa, bu qonun oldida tenglikni buzish bo‘ladi. Masalan, shaxsning sudda bexuda hibsda saqlanishi, unga qonuniy himoya ko‘rsatilmasligi yoki so‘roq vaqtida zo‘ravonlikka uchratilishi qonun oldida tenglikka zid keladi. Jinoyatni sudda ko‘rib chiqishda bir xil muomala: Sudda barcha shaxslar, ularning ijtimoiy holatiga, yoshi, jinsi, etnik kelib chiqishi yoki boshqa shaxsiy belgilariga qarab teng muomala qilinishi kerak. Bu tamoyilga amal qilish, jamiyatda adolatni ta'minlashga yordam beradi va har bir fuqaroning qonun oldida tengligini himoya qiladi. Ommaviy himoya va advokat yordami: Jinoyat ishlari bo‘yicha sudda himoya qilish huquqi, shuningdek, adolatli sud tizimi tamoyilini ta'minlash uchun zarurdir. Agar ayblanuvchi o‘zini himoya qila olmasa, unga advokat tayinlash majburiyati bo‘ladi. Bu ham qonun oldida tenglik tamoyilining muhim bir qismidir. Tenglik tamoyili jinoyatni ishonchli aniqlash va adolatli jazolashni ta'minlaydi. Bu orqali har bir fuqaro o‘zining jinoyat ishlari bo‘yicha teng imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Jinoyat ishlari bo‘yicha tenglikning ta'minlanishi sud tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi, shuningdek, huquqiy tizimning samaradorligini va adolatligini kuchaytiradi. Qonun oldida tenglik – har bir shaxsning qonun oldida bir xil huquqlarga ega bo‘lishini anglatadi, lekin bu tamoyil ba'zi holatlarda o‘zgacha talqin qilinishi mumkin. Bunda, jinoyat huquqida ba'zi shaxslar yoki guruhlar uchun farqlar mavjud bo‘lishi mumkin, masalan, yoshiga, jinsiga, ijtimoiy holatiga yoki jinoyatning turiga qarab. Yoshga qarab farq: Jinoyatni sodir etgan shaxs yoshiga qarab, jazo turida farq bo‘lishi mumkin. Masalan, voyaga etmagan shaxslar uchun maxsus jazolar yoki muomala tartib- qoidalari qo‘llanilishi mumkin. Bu farq, yoshlar va kattalar o‘rtasida jinoyat sodir etish holatida jazoning farqli belgilanishi bilan izohlanadi. Jinsiy farqlar: Ba'zi 12  Jinoyat huquqini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish.  Jinoiy huquq tamoyillarining samarali ishlashini ta'minlash uchun takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti va predmeti. O zbekiston Respublikasining jinoiyʻ huquq tamoyillarining nazariyasi va amaliyoti. Bu jinoiy huquq tamoyillarining huquqiy asoslari, ularning qo llanishi va ularni amaliyotda to‘g‘ri ishlatishning ʻ muhimligi. Shuningdek, bu tamoyillarning huquqiy tizimga ta'siri, jamiyatdagi jinoyatlarni kamaytirishdagi roli hamda jazo tizimining samaradorligini oshirishdagi o rni ham predmetga kiradi. ʻ Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 36 ʻ sahifani tashlik etadi. 3 O‘zbekiston sud tizimida jinoyat ishlari bo‘yicha islohotlar amalga oshirilmoqda. Yangi sudlar tashkil etilmoqda, sudlarning mustaqilligi va obro‘si oshirilmoqda. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi mustaqillikdan keyin jahonning zamonaviy huquqiy tizimlariga moslashgan holda rivojlanib, jahonning demokratik va huquqiy qadriyatlariga asoslangan qonunlar bilan to‘ldirilgan. Jinoyat huquqi tizimi doimiy ravishda islohotlar qilinib, jamiyat ehtiyojlari va xalqaro huquq talablariga javob berishga harakat qilmoqda. Bu tizim adolatni ta'minlash, inson huquqlarini himoya qilish va qonun ustuvorligini saqlashga qaratilgan. Adolat tamoyili — huquqiy tizimda asosiy prinsip bo‘lib, u har bir shaxsning huquq va erkinliklarini himoya qilishni, sud tizimining shaffofligini ta'minlashni, jinoyatga nisbatan jazoning adolatli va muvozanatli belgilanishini anglatadi. Jinoyat huquqida adolat tamoyili, ayniqsa, jinoyatni aniqlash, tergov qilish va sud jarayonlarida alohida o‘rin tutadi. Bu tamoyil nafaqat huquqni qo‘llashda, balki jamiyatda tinchlikni va tartibni saqlashda ham muhimdir. Jinoyatni aniqlashda adolat tamoyilining roli alohida o‘ringa ega. Jinoyatni aniqlash jarayonida, tergovchilardan adolatli yondashuvni talab qilish lozim, chunki har bir shaxsning aybsizligi presumpsiyasi (ya'ni, ayblov ko‘rsatilmaguncha, aybsiz hisoblanishi) va uning asosiy huquqlari himoya qilinishi zarur. Aybsizlik presumpsiyasi: Adolat tamoyili jinoyatni aniqlash jarayonida ayblanuvchining aybsizligini isbotlashga asoslanadi. Har bir shaxs faqat sud tomonidan ayblangan holda jinoyatni sodir etgan deb hisoblanadi. Tergov va huquqni qo‘llash organlari jinoyatni aniqlashda har bir shaxsning huquqlarini buzmasligi kerak. Ishonchli dalillar: Jinoyatni aniqlashda adolat tamoyili dalillarning ishonchliligi, aniq va asosli bo‘lishi kerakligini ta'minlaydi. Tergovchilar dalillarni qonuniy yo‘l bilan to‘plashi va tahlil qilishi, so‘roq qilishda qonuniy me'yorlarga rioya qilishi lozim. Inson huquqlarining himoyasi: Tergov jarayonida shaxslarning inson huquqlari, shu jumladan, shaxsiy erkinlik, so‘z erkinligi, advokat yordami olish va adolatli sudga murojaat qilish huquqlari himoya qilinadi. Bu orqali tergov va jinoyatni aniqlashda adolatni ta'minlashga erishiladi. Nohaqlikning oldini olish: Jinoyatni aniqlashda nohaqlikni oldini olish 9 harakatlariga bog‘liq bo‘lishi kerak. Ayblovning mavjudligi: Jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligi faqatgina isbotlangan ayblovga asoslanadi. Agar shaxs jinoyatni sodir etgan bo‘lsa, uning jinoyat uchun javobgarligi faqatgina u amalga oshirgan jinoyat bilan bog‘liq bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, agar shaxsni jinoyatga aloqadorligi isbotlanmasa, u jinoyat uchun javobgar bo‘lmaydi. Niyat va niyatli harakatlar: Shaxsning jinoyatni sodir etganlikdagi javobgarligi uning niyati va harakatlariga bog‘liq. Agar jinoyat niyatli ravishda, avvaldan o‘ylab amalga oshirilgan bo‘lsa, javobgarlik yanada jiddiyroq bo‘ladi. Niyatni aniqlash va jinoyatning maqsadi hamda sabablari sud tomonidan tahlil qilinadi. Jinoyatni sodir etishda aqliy holat: Aqliy holat ham shaxsning javobgarligini belgilashda ahamiyatli bo‘lishi mumkin. Masalan, shaxsni psixologik kasalliklar yoki aqldan ozish holatida jinoyatni sodir etganligi holatlari tekshiriladi. Agar shaxs jiddiy ruhiy kasalliklar tufayli jinoyatni sodir qilgan bo‘lsa, uning javobgarligi cheklanadi. Jinoyatga aloqadorlik va sudga ta'siri: Agar shaxs jinoyatni sodir etganligi bilan birga, shuni amalga oshirishda boshqalarga yordam bergan bo‘lsa, uning javobgarligi yanada oshishi mumkin. O‘zining harakatlari bilan jamiyatga zarar yetkazgan shaxsga qarshi javobgarlik ta'siri qo‘llaniladi. Jinoyatni sodir etgan shaxsning javobgarligi, tergov jarayonida aniq va asosli isbotlar orqali ta'minlanadi. Javobgarlikning to‘g‘ri aniqlanishi, har bir shaxsning adolatli sudga chiqarilishini va jinoyatga mos jazoning belgilanishini ta'minlaydi. Jinoyat va jazoning individualizatsiyasi - har bir jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy holatini inobatga olib, uning jazosi belgilanishi tamoyilidir. Bu tamoyilga ko‘ra, jazo har bir jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy xususiyatlariga, jinoyatning xarakteriga va og‘irligiga qarab belgilanishi kerak. Jinoyatning og‘irligi: Jazo, jinoyatning turiga va uning og‘irligiga qarab individual tarzda belgilanishi lozim. Misol uchun, yengil jinoyatlar uchun engilroq jazolar, og‘ir jinoyatlar uchun esa og‘irroq jazolar qo‘llaniladi. Bu tamoyil jamiyatdagi adolatni ta'minlashga yordam beradi. Ayblanuvchining shaxsiy holati: Shaxsning shaxsiy holati, masalan, uning yoshi, ijtimoiy mavqei, ilgari qilgan jinoyatlari, oilaviy holati va boshqa faktorlar jazoning individualizatsiyasida muhim rol 14 XULOSA Jinoyat huquqi tamoyillari O‘zbekiston huquq tizimining asosini tashkil etadi va adolatli, samarali huquqiy muhitni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir tamoyil, jamiyatning ehtiyojlarini qondirishga, jinoyatchilikni kamaytirishga, huquqiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan bo‘lib, ayniqsa, adolat, inson huquqlari, proportsionallik va shaxsiy javobgarlik tamoyillari huquqiy tizimda eng muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimining global standartlarga moslashtirilishi, xalqaro tajriba va amaliyotlarni o‘rganish orqali zamonaviy huquqiy muhit yaratish muhimdir. Jinoyat huquqi tamoyillari O‘zbekiston huquq tizimida quyidagi muhim funksiyalarni bajaradi. Huquqiy barqarorlik va adolatni ta'minlash: Tamoyillar orqali jinoyatlarni aniqlash, jazolarni belgilash va sud jarayonlarida adolatni ta'minlash ta'minlanadi. Adolat tamoyili jinoyatlarni jazolashda xalqaro me'yorlarga mos ravishda amalga oshiriladi, bu esa jamoatchilikning huquqiy ongini oshiradi. Jinoyatchilikka qarshi samarali kurashish: Tamoyillar jinoyatchilikni aniqlashda aniq ko‘rsatmalar beradi va jinoyatlarni jazolashda proportsionallik va yuridik hamkorlikni ta'minlashga yordam beradi. Inson huquqlarini himoya qilish: Jinoyat huquqi tamoyillari orqali inson huquqlarini himoya qilishga katta e'tibor qaratiladi, bu esa fuqarolarning huquqlarini himoya qilishda mustahkam asos bo‘ladi. Sud tizimining samaradorligini oshirish: Sudlarda tamoyillarni qo‘llash orqali sudlarning mustaqilligi va qarorlarining to‘g‘riligi ta'minlanadi, bu esa xalqaro huquq bilan uyg‘unlikni kuchaytiradi. O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimi rivojlanishida tamoyillar quyidagi muhim o‘rinlarni egallaydi. Qonuniylik va adolatni ta'minlash: Jinoyat huquqi tamoyillari, ayniqsa, adolat, inson huquqlarini himoya qilish, va shaxsiy javobgarlik tamoyillari O‘zbekistonning jinoyat huquqini global me'yorlarga moslashtirishda zarur bo‘lib, bu tamoyillar jamiyatda adolatli sud tizimini tashkil etadi. Jinoyatlarni halollik bilan jazolash: Jazoning proportsionalligini ta'minlash va jinoyatlarni tasniflashda tamoyillarning roli muhimdir. O‘zbekiston jinoyat huquqini rivojlantirishda jazoning adolatli, muvozanatli va ijtimoiy xavf darajasiga mos bo‘lishini ta'minlashda tamoyillarga 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Пикалов И.А. Уголовный процесс Российской Федерации (краткий курс): Учебное пособие, 2005. 2. Дмитриева Н.А. Функция защиты в российском уголовном процессе и роль в ней института адвокатуры.Автореф.диссер. … канд. юрид. наук. – Москва, 2006. – С.14-15. 3. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 49-661 -modda//28.02.2024 yil o’zgarishlari bilan,ҚҲММБ: 03/24/915/0160-сон. Lex.uz миллий қонунчилик базаси. 4. Карапетян С.Э. “Понятие презумпции невиновности”/ http://www.smolprok.ru/ 5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2023. 6. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi. Qonun hujjatlari to‘plami, 1994 yil, keyingi o‘zgartish va qo‘shimchalar bilan. 7. А limov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020. 8. Qosimov, R. I. Jazo tayinlashning nazariy va amaliy masalalari. Toshkent: Yuridik akademiya nashriyoti, 2018. 9. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Handbook on the International Standards of Penal Law. Vienna: United Nations, 2018. 10. Ismoilov, S. Jinoyatning og‘irligini baholashda xalqaro tajriba. Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. 35 hamkor sifatida qatnashishi kerak. Ekstraditsiya va xalqaro sudlarda sud qilish kabi jarayonlarda xalqaro me'yorlar bo‘yicha O‘zbekistonning qonunlari takomillashtirilishi lozim. O‘zbekiston jinoyat huquqini rivojlantirishda xalqaro tajribalarni o‘rganish va amaliyotda qo‘llash zarur. Masalan, Jinoyatni jazolashda proportsionallik tamoyili, inson huquqlari va yuridik yordam bo‘yicha eng yaxshi amaliyotlarni o‘rganish va integratsiya qilish, sud jarayonlarini yanada adolatli va samarali qilishga yordam beradi. Yevropa mamlakatlarining jinoyat huquqi tizimi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining barcha davlatlarga qo‘llaniladigan standartlari O‘zbekiston huquq tizimiga integratsiya qilinishi lozim. O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimida mavjud tamoyillarni xalqaro huquq va me'yorlarga moslashtirishda muhim o‘rin tutadi. Adolat, inson huquqlari, proportsionallik va shaxsiy javobgarlik kabi tamoyillarni rivojlantirish orqali xalqaro huquq bilan uyg‘unlashtirishga erishish mumkin. Jinoyatlarni jazolashda ijtimoiy xavf va jinoyatning og‘irligini hisobga olish orqali, xalqaro tizimga mos va adolatli jazolarni ishlab chiqish zarur. Maxsus huquqiy choralar va iqtisodiy sanksiyalarni xalqaro huquqning ko‘p qirraliligi bilan uyg‘unlashtirish, shuningdek, jinoyatlarni yanada samarali jazolashga imkon yaratadi. Xalqaro jinoyatlar uchun ishlab chiqilgan maxsus yuridik me'yorlarni O‘zbekistonning huquq tizimiga integratsiya qilish, global jinoyatlarga qarshi kurashishda qatnashishga imkon yaratadi. Xalqaro huquq va tamoyillarni O‘zbekiston huquq tizimiga integratsiya qilish, uning jinoyat huquqini yanada takomillashtirishga va global me'yorlarga moslashtirishga yordam beradi. Bu jarayonda, inson huquqlari, adolat, proportsionallik va xalqaro hamkorlik kabi tamoyillarni joriy etish orqali, O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi xalqaro huquq bilan uyg‘unlashib, adolatli va samarali bo‘ladi. Xalqaro tajriba va huquqiy normativlarni o‘rganish, O‘zbekistonning jinoyat huquqini xalqaro hamjamiyat bilan uyg‘unlashtirish va global xavf-xatarlar bilan kurashishda yaxshilash imkonini beradi. 13 13 Аlimov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020. 32 og‘ir", "qattiq" kabi tushunchalar turlicha talqin qilinishi mumkin. Bu holat qonunning qo‘llanilishida noaniqliklarga olib keladi, chunki sud yoki boshqa huquqiy idoralar turli xil yondashuvlar bilan qaror chiqarishlari mumkin. Misol uchun, jinoyatning ijtimoiy xavfini baholashda sudlar turli xil mezonlarga asoslanib qaror chiqarishi mumkin. Shuningdek, ba'zi jinoyat turlari bilan bog‘liq jazolar o‘rtasida farqlar mavjud, bu esa qonunlardagi aniq va mukammal belgilanishni talab qiladi. 10 II.2. Jinoyat huquqini qo‘llashda yuridik amaliyotdagi muammolar O‘zbekistonda jinoyat huquqi tizimi va boshqa turli huquqiy sohalar o‘rtasidagi muvofiqlik ba'zida to‘liq emas. Masalan, jinoyat huquqining bir qismida belgilangan jazolar va boshqa ijtimoiy huquqiy normativ hujjatlar o‘rtasidagi farqlar sud jarayonlarida noaniqliklarga olib keladi. Amaldagi qonunlar o‘rtasidagi ziddiyatlar ham muammo tug‘diradi. Ba'zi hollarda, yangi qabul qilingan qonunlar eski qonunlarga qarshi chiqadi yoki mavjud qonunlar bo‘yicha izohlar va talqinlarda noaniqliklar yuzaga keladi. Qonunlar ba'zan umumiyroq va umumiy maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib, konkret vaziyatlarga moslashtirilmagan bo‘lishi mumkin. Bu esa sud qarorlarining aniq va asosli bo‘lishini ta'minlashda qiyinchiliklar tug‘diradi. Masalan, jinoyat sodir etgan shaxsning shaxsiy holati (yosh, oilaviy holat, sog‘liq)ga doir normativlar ham kengroq va noaniq bo‘lishi mumkin. Yangi qonunlar va huquqiy o‘zgarishlar ko‘pincha amalga oshirilmasdan ilgari tushuntirish, talqin etish va qo‘llashda qiyinchiliklarga olib keladi. Bu o‘zgarishlar jinoyat ishlari bo‘yicha amaliyotda qo‘llanilayotganda noaniqliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli qonunlarni yangilash va ularni amaliyotga tatbiq qilishda vaqtincha xatoliklar yoki muammolar yuzaga kelishi mumkin. Sudlar tomonidan noto‘g‘ri qarorlar chiqarilishi — bu jinoyat huquqini qo‘llashdagi eng keng tarqalgan xatoliklardan biridir. Sudlar ba'zida mavjud dalillarni noto‘g‘ri talqin qilishlari, guvohliklarni to‘g‘ri baholamasliklari, yoki jazoning mosligini noto‘g‘ri aniqlashlari mumkin. Bu kabi xatoliklar, ayniqsa, sudda ishlovchi mutaxassislarning tajribasizligi yoki sud qarorlarini asoslashdagi 10 Ismoilov, S. Jinoyatning og‘irligini baholashda xalqaro tajriba. Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. 24 va hukm chiqarishda, ayblovchi shaxsning asosiy huquqlari, masalan, sudning ochiqligi, huquqiy yordamdan foydalanish, o‘zini himoya qilish huquqi va boshqalar, himoya qilinishi kerak. Sud jarayonlari shaffof bo‘lishi va shaxsning asosiy huquqlari buzilmasligi kerak. Teroristik jinoyatlar, albatta, jiddiy jazolarni talab qiladi, ammo har bir jinoyatchining huquqlari cheklanmasligi kerak. Terrorizm va boshqa og‘ir jinoyatlar bo‘yicha maxsus vaziyatlar paydo bo‘lishi mumkin, bu vaziyatlarda jinoyat huquqi tamoyillarining amalga oshirilishi alohida ahamiyatga ega. Quyida bunday vaziyatlarda tamoyillar qanday aks etishi mumkinligini ko‘rib chiqamiz . Maxsus vaziyatlarda, masalan, terroristik hujumlar yoki jinoiy guruhlar faoliyatini oldini olishda, ba'zan hukumatlar va huquq-tartibot idoralari maxfiylik va xavfsizlikni ta'minlash kabi omillarni hisobga olishadi. Bu jarayonda, inson huquqlari cheklanmasligi kerak. Biroq, jamiyat xavfsizligini ta'minlash uchun maxsus qonunlar yoki ta'sirli choralar talab qilinishi mumkin. Terrorizmga qarshi kurashishda maxsus quvvatlar (masalan, maxsus kuchlar) va maxsus yuridik vositalar qo‘llanilishi mumkin. Bu holatlarda, qonun oldida tenglik tamoyili saqlanishi kerak va hech bir shaxs noto‘g‘ri ta'qib qilinmasligi lozim. Kiber-jinoyatlar va boshqa yuqori texnologik jinoyatlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Terroristik tashkilotlar internetdan foydalangan holda o‘z rejalari, g‘oyalarini tarqatishi yoki o‘z a’zolarini boshqarishi mumkin. Bunday vaziyatlarda jinoyat huquqi tamoyillarining amaliyoti yangi usullarni va yondashuvlarni talab qiladi. Jinoyat huquqi tamoyillarini amaliyotda qo‘llash kiber-jinoyatlar kabi maxsus holatlar uchun moslashishi va yangilanishi kerak. Bu jarayonlarda jazo va jinoyatning og‘irligini to‘g‘ri tahlil qilish, ishonchli dalillar to‘plash va isbotlarni to‘g‘ri talqin qilish zarur. Maxsus vaziyatlarda, masalan, terroristik hujumlarda ayblovchi va himoyachilar o‘rtasidagi huquqiy tenglikni saqlash muhimdir. Boshqa og‘ir jinoyatlar bilan bog‘liq holda, tergov va sud jarayonlari eng yuqori darajadagi ehtiyotkorlik bilan olib borilishi kerak. Xususan, ayblovchi shaxsni maxsus huquqiy choralarsiz o‘zini himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Maxsus vaziyatlarda jinoyat huquqi tamoyillari xalqaro hamkorlikni talab qiladi, chunki ko‘p hollarda terroristik jinoyatlar ko‘p davlatlarni qamrab oladi. Xalqaro 27 O‘zbekiston Respublikasining jinoyat huquqi tizimi hozirda xalqaro huquq normalariga asoslangan, modernizatsiyalashgan va shaxsiy erkinliklar hamda huquqlarni himoya qilishga katta e'tibor qaratilgan tizimdir. Asosiy qonunlar va tamoyillar xalqaro huquq va demokratiya talablariga muvofiq bo‘lib, shaxsning erkinligini himoya qilish, jinoyatlarni adolatli va muvozanatli tarzda jazolashni ta'minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi (1994) – Bu kodeks O‘zbekiston Respublikasining asosiy jinoyat huquqi hujjatidir. U jinoyatlarning turli turlari, ular uchun belgilangan jazolar, sud jarayonlari va jinoyatni aniqlashda qo‘llaniladigan qoidalar va protseduralarni belgilaydi. Kodeksning o‘zgarishlarga uchragan qator moddalari, ayniqsa, adolat, inson huquqlarini himoya qilish va jazolashning nisbatan yumshatilishiga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual Kodeksi (1994) – Bu kodeks jinoyatni tergov qilish, sud jarayonlarini olib borish va sud qarorlarini chiqarish tartiblarini belgilaydi. U jinoyat ishlari bo‘yicha barcha protseduralar, shu jumladan, ayblovchi va himoyachi tomonlarning huquqlari va majburiyatlarini o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (1992) – O‘zbekiston Respublikasining asosiy huquqiy hujjati bo‘lib, barcha jinoyat va fuqarolik huquqiy jarayonlarining asosiy qoidalari va prinsiplarini belgilaydi. Konstitutsiya O‘zbekiston fuqarolarining huquqlarini, erkinliklarini va majburiyatlarini himoya qiladi, shu jumladan jinoyatga qarshi kurashishda. Maxsus qonunlar va qarorlar – Jinoyat huquqi tizimida alohida tarmoqlar uchun, masalan, terrorizmga qarshi kurashish, korruptsiyaga qarshi choralar ko‘rish va boshqa maxsus sohalarga oid qonunlar qabul qilingan. 2 Jinoyatlarni dekriminalizatsiya qilish: O‘zbekiston hukumati o‘ta og‘ir jinoyatlar bo‘lmagan, biroq ijtimoiy zarar keltiradigan huquqbuzarliklar uchun jazolarni yengillashtirishga, dekriminalizatsiya qilishga katta e'tibor bermoqda. Inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar: O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi, xususan, huquqbuzarlarning inson huquqlarini hurmat qilishga, sudda adolatni ta'minlashga katta urg‘u bermoqda. Sud islohotlari: 2 Дмитриева Н.А. Функция защиты в российском уголовном процессе и роль в ней института адвокатуры.Автореф.диссер. … канд. юрид. наук. –Москва, 2006. – С.14-15. 8 ta'minlashga yordam beradi. Har bir shaxsning huquqlarini hurmat qilish, nohaqliklarni bartaraf etish va muvozanatli qarorlar chiqarishga imkon yaratadi. 1 Shaxsiy huquqlarni himoya qilish: Jinoyat huquqi tamoyillari, ayniqsa, shaxsiy erkinlik va huquqlarni himoya qilish tamoyilini hisobga olgan holda, davlat tomonidan shaxslarning huquqlarini cheklashda ehtiyotkorlikni ta'minlaydi. Xalqaro huquq bilan uyg‘unlik: Tamoyillar, ayniqsa, inson huquqlariga hurmat va jinoyatga qarshi kurashishning xalqaro standartlariga mos keladi. O‘zbekiston xalqaro huquqni ham hisobga olgan holda jinoyat huquqi tamoyillarini rivojlantiradi. Jinoyat huquqi tamoyillari nafaqat huquqiy yondashuvni, balki umumiy axloqiy-etiqodiy qadriyatlarni ham yoritadi, shu bilan birga, har bir shaxsga nisbatan adolatli va qonuniy munosabatni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyat huquqi tizimi, davlat tomonidan jinoyatlarni aniqlash, tergov qilish, jazolash va shu orqali jamiyatda adolatni ta'minlashga yo‘naltirilgan huquqiy institutlar majmuasidir. Bu tizimda tamoyillar muhim ahamiyatga ega, chunki ular huquqiy normativlar va amaliyotlar orqali jinoyatni aniqlash, jazoning adolatli qo‘llanilishini, inson huquqlarining himoya qilinishini ta'minlaydi. Tamoyillar jinoyat huquqining asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi va huquqni qo‘llashda muvozanatni ta'minlashga yordam beradi. Jinoyat huquqi tamoyillari huquqiy tizimning "sutunlari" hisoblanadi, ya'ni ular tizimning asosiy yo‘nalishlari va prinsiplarini shakllantiradi. Har bir tamoyil, masalan, qonuniylik, adolat, inson huquqlari va javobgarlik, tizimning turli sohalarida qo‘llaniladi va amalda o‘zining asosiy ahamiyatini namoyon etadi. Qonuniylik tamoyili: Har bir jinoyat va unga nisbatan jazo faqat qonunda belgilangan hollarda va tartibda bo‘lishi kerak. Bu tamoyil jinoyat huquqining barcha sohalarida, shu jumladan, sud amaliyotida ham muhim o‘rin tutadi. Adolat tamoyili: Sudlarning va huquqni qo‘llash organlarining faoliyatida adolatni ta'minlash uchun tamoyillar asos bo‘lib xizmat qiladi. Jinoyat huquqi tamoyillari nafaqat amaldagi qonunlarni belgilab beradi, balki huquq tizimining rivojlanishiga ham ta'sir qiladi. Ular yangi huquqiy normalar va 1 Пикалов И.А. Уголовный процесс Российской Федерации (краткий курс): Учебное пособие, 2005. 5 noto‘g‘ri yondashuvlar sababli yuzaga keladi. Jinoyatning ijtimoiy xavfi, shaxsning aybi, va jamiyatga keltirgan zarari kabi omillarni noto‘g‘ri baholash sudda xatoliklarga olib keladi. Sud qarorlarini qayta ko‘rib chiqish (apellyatsiya va kassatsiya) tizimi orqali xatoliklarni tuzatish va adolatni ta'minlash mumkin. Apellyatsiya va kassatsiya sudlari sudning dastlabki qarorini qayta ko‘rib chiqib, xatoliklar bo‘lsa, ularni tuzatadilar. Sudlarning malakasini oshirish va ta'limni takomillashtirish orqali sud qarorlarining sifatini yaxshilash mumkin. Shu bilan birga, sud xodimlari uchun doimiy treninglar va seminarlar o‘tkazish kerak. Tergov jarayonida xatoliklar ham jinoyat huquqini qo‘llashda jiddiy muammolarga olib keladi. Bunga tergovning noto‘g‘ri o‘tkazilishi, dalillarni to‘g‘ri yig‘ish, guvohlardan so‘rashda xatoliklar va huquqiy bayonotlarni noto‘g‘ri talqin qilish kiradi. Ba'zida tergovchilar jinoyatni sodir etgan shaxsni nohaq ayblashlari yoki himoya tomonining huquqlarini buzishlari mumkin. Bu holat ayblovchining nohaq jazolanishiga olib keladi. Tergov jarayonlarini shaffof qilish va huquqiy yordamni kengaytirish zarur. Shuningdek, huquqni buzgan tergovchilarga nisbatan jazo choralari ko‘rish ham muhim. Jinoyatni tekshirish jarayonida o‘zgarishlarni kiriting, yangi texnologiyalar va metodlarni qo‘llash orqali tergov ishlarini tezlashtirish va to‘g‘ri olib borish mumkin. Jinoyat ishlari bo‘yicha dalillarni to‘g‘ri tahlil qilish va baholashda ko‘plab xatoliklar mavjud. Dalillarning yetishmasligi, ularning yaroqsizligi yoki to‘g‘ri talqin qilinmasligi sudning adolatli qarorlar chiqarishiga to‘sqinlik qiladi. Bunday holatlar sudda xatoliklarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Dalillarni yig‘ish va tahlil qilishda yangi metodlardan foydalanish. Jinoyatlarni tekshirishda texnologik vositalar va ilmiy tadqiqotlar asosida dalil tahlilini o‘tkazish, noaniqliklar va xatoliklarni kamaytiradi. Dalil to‘plash jarayonlarini professional tashkil etish va mutaxassislarni jalb qilish hamda yuridik maslahatlarni kengaytirish orqali bu muammolarga qarshi kurashish mumkin. 11 Jinoyat huquqini qo‘llashda yuzaga keladigan noaniqliklar va xatoliklar huquq tizimining samarali ishlashiga to‘sqinlik qiladi. Noaniq qonunlar, tergovdagi 11 Аlimov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020. 25 himoya qilish, o‘z huquqlarini tushunishi uchun huquqiy yordam olish imkoniyatlarini ta'minlash zarur. Qonuniy yordam: Har bir shaxs jinoyat ishlari doirasida qonuniy yordam olish huquqiga ega bo‘lishi kerak. Agar shaxs o‘zini himoya qilish uchun mablag‘ topa olmasa, davlat tomonidan unga advokat tayinlanishi zarur. Bu huquq sud tizimining adolatli ishlashini ta'minlashga yordam beradi. Himoya qilish huquqi: Har bir ayblanuvchiga o‘zini himoya qilish imkoniyati beriladi. Bunda, u advokat yordamidan foydalanishi, dalillarni taqdim etishi va guvohlarni so‘roq qilishi mumkin. Adolatli sud jarayoni: Sud tizimi orqali insonning huquqlari himoya qilinadi, shuningdek, sudda barcha tomonlar teng huquqlarga ega bo‘ladi. Bunda, sud jarayoni ko‘rsatiladigan barcha isbotlar va dalillar asosida amalga oshiriladi. 7 7 Аlimov, A. A. Jinoyat huquqi: Nazariya va amaliyot. Toshkent: Adolat nashriyoti, 2020. 17 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT HUQUQI TAMOYILLARI:ʻ NAZARIYA VA AMALIYOT MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. O ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JINOYAT HUQUQI TAMOYILLARI ʻ ............ 4 I.1. Jinoyat huquqi tamoyillari haqida umumiy tushuncha .............................................................. 4 I.2.Qonun oldida tenglik tamoyili .................................................................................................. 10 II.BOB. O ZBEKISTONDA JINOYAT HUQUQI TAMOYILLARINING AMALIYOTDAGI ʻ QO LLANILISHI ʻ .......................................................................................................................... 18 II.1. Jinoyat ishlari bo‘yicha sud amaliyoti .................................................................................... 18 II.2. Jinoyat huquqini qo‘llashda yuridik amaliyotdagi muammolar ............................................. 24 XULOSA ....................................................................................................................................... 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 35 xalqaro jinoyatlarga qarshi kurashishdagi o‘rnini mustahkamlaydi. O‘zbekistonning Xalqaro Jinoyat Sudi bilan hamkorlikni kuchaytirishi va xalqaro huquqiy kelishuvlarga ratifikatsiya qilish orqali global huquq tamoyillarini to‘liq amalga oshirishi kerak. Misol uchun, O‘zbekiston terrorizmga qarshi kurashish, inson savdosi, narkotik savdosi kabi jinoiy faoliyatlarga qarshi kurashishda xalqaro standartlarga mos qonunlarni joriy etgan. Inson huquqlarini himoya qilish O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimining eng muhim tamoyillaridan biridir. Xalqaro huquq tamoyillari, masalan, BMT ning Inson huquqlari to‘g‘risidagi deklaratsiyasi va Yevropa Konvensiyasi kabi hujjatlar, O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimiga integratsiya qilinishi zarur. O‘zbekiston Konstitutsiyasida belgilangan inson huquqlari va erkinliklarni himoya qilish tamoyillari xalqaro huquq normalari bilan uyg‘unlashtirilgan bo‘lishi kerak. Bu nafaqat jinoyat ishlari, balki fuqarolarning erkin va halol sud jarayonlariga bo‘lgan huquqlarini ta'minlashga xizmat qiladi. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi xalqaro jinoyatlarni, masalan, terrorizm, xalqaro jinoyatlar (insoniyatga qarshi jinoyatlar, urush jinoyatlari va boshqalar)ni aniqlashda va tasniflashda xalqaro standartlarga moslashgan bo‘lishi zarur. Xalqaro Jinoyat Sudining huquqiy printsiplari va BMT ning terrorizmga qarshi kurashish bo‘yicha o‘rnatgan me'yorlari O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimiga integratsiya qilinishi, xalqaro jinoyatlarni hal qilishda yuridik yordamni kuchaytiradi. Xalqaro jinoyat huquqi bo‘yicha hamkorlikni kengaytirish va xalqaro qoidalarni mamlakat huquq tizimiga integratsiya qilish, O‘zbekistonni global xavf- xatarlarga qarshi kurashishda faol ishtirok etishini ta'minlaydi. Misol uchun, yashirin jinoyatlar va kiberjinoyatlar kabi yangi xavf-xatarlar yuzaga kelgan bir paytda, bu turdagi jinoyatlar bo‘yicha xalqaro me'yorlarga mos qonunlar ishlab chiqish zarur. O‘zbekiston kiberxavfsizlik sohasida xalqaro tajribani o‘rganishi, ma'lumotlar himoyasi bo‘yicha xalqaro qonunlarga muvofiq yangi tartiblar yaratishi kerak. Xalqaro huquq me'yorlarining O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimiga integratsiyasi, xalqaro jinoyat sudlari va davlatlararo huquqiy yordamga imkon yaratadi. O‘zbekiston, ayniqsa, xalqaro teroristik hujumlar, inson savdosi yoki mintaqaviy muammolarga qarshi kurashishda xalqaro sudlarga ishonchli 31 darajagacha oshishi kerak. Masalan, o‘g‘irlik uchun jazo bilan qotillik uchun jazo o‘rtasida katta farq bo‘ladi. Jazo va jazolashda xalqaro me'yorlar: Mutanosiblik tamoyili xalqaro huquq me'yorlariga ham mos keladi. BMT Inson huquqlari bo‘yicha deklaratsiyasi va boshqa xalqaro hujjatlar, jazolarni o‘rnatishda mutanosiblikni ta'minlashni va huquqlarni himoya qilishni ta'minlashni nazarda tutadi. Jazoning shaxsiylashtirilishi: Jazoning shaxsiylashtirilishi, uning jinoyatning og‘irligi va shaxsning shaxsiy holatiga muvofiq bo‘lishini ta'minlashni anglatadi. Bu yondashuv jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Proportsionallik tamoyili jinoyat huquqining eng muhim tamoyillaridan biri bo‘lib, jazo va jinoyatning o‘rtasidagi mutanosiblikni ta'minlashga qaratilgan. Jazoning jinoyatga mosligi va jazolarni o‘rnatishda mutanosiblik, shaxsning huquqlarini himoya qilish, jamiyatdagi adolatni ta'minlash va ijtimoiy barqarorlikni saqlashga xizmat qiladi. Har qanday jazo, faqat jinoyatning og‘irligi va shaxsning xatti- harakatlariga mos ravishda belgilanishi kerak. Jinoyat ishlari bo‘yicha sud amaliyoti – bu jinoyatlarni tergov qilish, sudga taqdim etish va hukm chiqarish jarayonida sudning o‘zining faoliyatini va qonunlarni qo‘llashni ifodalovchi tizimdir. Jinoyat ishlari bo‘yicha sud jarayonida adolatni ta'minlash, huquqlarni himoya qilish, jinoyatchilikni oldini olish, jinoyatni amalga oshirgan shaxsni jazolash, hamda jamiyatning xavfsizligini ta'minlash uchun sud amaliyotining o‘rni beqiyosdir. Sud jarayonida jinoyat huquqi tamoyillari to‘liq qo‘llanilishi kerak. Bu tamoyillar jinoyat ishlari sudida adolatni ta'minlashga xizmat qiladi. Jinoyat ishlari sudida quyidagi tamoyillarning qo‘llanilishi sud jarayonining adolatli va qonuniy bo‘lishini ta'minlaydi. Adolat — sud jarayonining asosiy mezonidir. Har bir shaxsning huquqlarini va erkinliklarini hurmat qilish, uning shaxsiy holati va jinoyatning ijtimoiy xavfi hisobga olinadi. Sudda tomonlar (ayblovchi va himoyachi) teng huquqlarga ega bo‘lishi va ular o‘z fikrlarini bildirish huquqiga ega bo‘lishi kerak. Sud majlisi ochiq va shaffof bo‘lishi, qarorlarning motivatsiyalangan bo‘lishi lozim. 9 9 United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Handbook on the International Standards of Penal Law. Vienna: United Nations, 2018. 21 har bir shaxsning asosiy huquqlarini, erkinliklarini va sha'ni-ni himoya qilishni maqsad qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bu tamoyilni yuqori huquqiy asosda ta'minlashga xizmat qiladi, jinoyat ishlari doirasida esa har bir fuqaroning huquqlari va erkinliklari himoya qilinadi. Inson huquqlarini himoya qilish tamoyili jinoyat ishlari bo‘yicha adolatli, ochiq va insonparvar yondashuvni ta'minlaydi. Proportsionallik tamoyili — jinoyat huquqining muhim tamoyillaridan biri bo‘lib, jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan belgilangan jazo va jinoyatning o‘zi o‘rtasida moslik va mutanosiblikni ta'minlashni nazarda tutadi. Bu tamoyilga ko‘ra, har qanday jazo faqat jinoyatning og‘irligi, unda qatnashgan shaxslarning xatti-harakati, jinoyatning ijtimoiy xavfi va boshqa muhim omillarga muvofiq bo‘lishi kerak. Jazoning jinoyatga mosligi — jinoyatning o‘zi va unga nisbatan qo‘llaniladigan jazo o‘rtasidagi tenglikni ta'minlashni anglatadi. Jazoning og‘irligi, jinoyatning ijtimoiy xavfi, shaxsning aybi, jinoyatni sodir etishdagi niyati va boshqa faktorlar asosida belgilanishi kerak. Agar jazo jinoyatga nisbatan haddan tashqari og‘ir yoki engil bo‘lsa, bu adolatsizlikni yuzaga keltiradi va qonun ustuvorligini buzadi. Jinoyatning og‘irligi: Jazo faqat jinoyatning og‘irligi bilan mos bo‘lishi kerak. Yengil jinoyatlar uchun yengilroq jazolar qo‘llanilishi, og‘ir jinoyatlar uchun esa jazo qat'iyroq bo‘lishi kerak. Masalan, o‘g‘irlik kabi engil jinoyatlar uchun jazoning engilroq bo‘lishi, qotillik kabi og‘ir jinoyatlar uchun esa jazoning og‘irroq bo‘lishi lozim. Jinoyatning ijtimoiy xavfi: Jinoyatni sodir etgan shaxsning jamiyatga keltirgan zarari ham jazoning belgilanishida muhim rol o‘ynaydi. Agar jinoyat ijtimoiy xavf tug‘dirgan bo‘lsa, jazo yanada og‘irroq bo‘lishi mumkin. Masalan, davlat xavfsizligi yoki terroristik faoliyatga oid jinoyatlar ko‘proq jazo talab qiladi. Jinoyatni sodir etishdagi niyat: Agar shaxs jinoyatni o‘ylab, niyat bilan sodir qilgan bo‘lsa, u holda jazo yanada og‘irroq bo‘lishi kerak. Tasodifan yoki muqarrariyat tufayli sodir etilgan jinoyatlar uchun esa engilroq jazo qo‘llanilishi mumkin. Qonunda belgilangan chegaralar: Har bir jinoyat turi uchun qonunda belgilangan maksimal va minimal jazolar mavjud. Bu chegaralar doirasida, jazo faqat jinoyatning o‘ziga mos ravishda belgilanadi. 19 tayangan holda islohotlar o‘tkazish zarur. Xalqaro huquq bilan integratsiya: O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi, xalqaro huquq va tamoyillar bilan uyg‘unlashish orqali xalqaro sud tizimi va global huquqiy me'yorlarga mos kelishi kerak. Xalqaro tajribadan foydalanish va global jinoyatlarga qarshi kurashishda O‘zbekistonning o‘rni kuchayadi. Jinoyatni jazolashda ijtimoiy ehtiyojlarni hisobga olish: Tamoyillar, jumladan, jinoyatning ijtimoiy xavfini hisobga olishda, jinoyat huquqini rivojlantirishda ahamiyatlidir. Bu orqali, jinoyatlar jamiyatga ko‘rsatgan zarariga mos jazo belgilanishi mumkin. Jinoyat huquqi tamoyillari O‘zbekiston huquq tizimining asosiy poydevoridir. Bu tamoyillar jamiyatda huquqiy barqarorlikni, adolatni, va inson huquqlarini himoya qilishni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning jinoyat huquqini rivojlantirishda, xalqaro tajriba va tamoyillarning roli muhim bo‘lib, bu tizimni global huquqiy me'yorlar bilan uyg‘unlashtirish zarur. Jinoyat huquqi tamoyillarini rivojlantirish orqali O‘zbekiston o‘zining huquqiy tizimini yanada mustahkamlashi va xalqaro hamjamiyatda o‘z o‘rnini yanada mustahkamlashi mumkin. 34 I.BOB. O ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JINOYAT HUQUQIʻ TAMOYILLARI I.1. Jinoyat huquqi tamoyillari haqida umumiy tushuncha Tamoyil (yoki prinsip) — bu huquqiy tizimning asosiy qoidalari va o‘ziga xos yo‘nalishlari bo‘lib, ular huquqni yaratish, tatbiq etish va amalga oshirish jarayonida qabul qilinadigan umumiy yo‘l-yo‘riqlarni ifodalaydi. Har bir huquq sohasida, shu jumladan, jinoyat huquqida ham tamoyillar mavjud bo‘lib, ular shu sohaning asosiy xarakteristikalari va mazmunini belgilaydi. Jinoyat huquqi tamoyillari jinoyatga oid qonunlarning qabul qilinishi, ulardan foydalanish va ularga asoslanib jazoning belgilanishi jarayonlarida ahamiyatga ega. Jinoyat huquqida tamoyil, asosan, quyidagi ma'nolarda tushuniladi: Qonuniylik tamoyili – har bir jinoyat va unga nisbatan jazo faqat qonunda belgilangan hollarda va tartibda bo‘lishi mumkin. Qonun bilan belgilangan norma asosida faqat qonuniy va qonunga muvofiq jazolar qo‘llanilishi lozim. Adolat tamoyili – jinoyatni aniqlash, tergov qilish va jazolarni belgilashda adolatni ta'minlashga alohida e'tibor qaratish. Jinoyatga qarshi kurashda har bir shaxsning insoniy qadr-qimmatini va huquqlarini hurmat qilish zarur. Inson huquqlarini himoya qilish tamoyili – jinoyatni so‘roq qilish, tergov qilish va jazo berishda shaxsning asosiy huquqlariga hurmat ko‘rsatish, ularni himoya qilish tamoyilini anglatadi. Javobgarlik tamoyili – har bir jinoyatni sodir etgan shaxsning o‘z harakatlari uchun to‘liq javobgarlikni o‘z zimmasiga olishi kerak. Jinoyat huquqi tamoyillarining huquqiy ahamiyati quyidagi jihatlarga bog‘liq: Huquqni izchil va maqsadga muvofiq qo‘llash: Tamoyillar jinoyat huquqining normalarini izchil qo‘llashda asos bo‘ladi. Ular qonunlarni tushunishga va amalda qo‘llashga yordam beradi. Qonunlarni yaratishda asos sifatida xizmat qilish: Tamoyillar qonun chiqaruvchi hokimiyatning yangi jinoyat huquqi qoidalarini ishlab chiqish va tasdiqlashda yo‘l- yo‘riq sifatida xizmat qiladi. Ular huquqiy tizimni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Jinoyat ishlarida adolatni ta'minlash: Tamoyillar, ayniqsa, adolat va inson huquqlarini himoya qilish tamoyillari, sud jarayonlarida adolatni 4 va qonunlarni ishlab chiqishda yo‘l-yo‘riq bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek, jamiyatda tinchlik va adolatni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. O zbekiston Respublikasining jinoyat huquqi tizimi mustaqillikdan so‘ngʻ o‘zgarishlarga uchragan va o‘zining jahon miqyosidagi huquqiy talablar bilan uyg‘unlashtirilgan normativ-huquqiy asoslarini mustahkamlashga qaratilgan. O‘zbekistonning jinoyat huquqi tizimi o‘zining tarixi va rivojlanish jarayonida ko‘plab ijtimoiy, siyosiy va huquqiy faktorlarga ta'sir etgan. O‘zbekistonda jinoyat huquqi tizimi qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ammo mustaqillikdan keyingi davrda u jahon miqyosidagi huquqiy andozalar va milliy ehtiyojlarga mos ravishda yangi bosqichga o‘tdi. O‘zbekiston hududida qadimdan mavjud bo‘lgan davlatlar va qabila tartiblari o‘ziga xos jinoyat huquqi tizimiga ega bo‘lgan. Misol uchun, amir Temur davrida hukmronlik qilgan davlatlarda ham jinoyatlarni jazolashda mustahkam huquqiy tartiblar mavjud edi. Temuriylar davrida qoidalar va qonunlar (xususan, "Temur tuzuklari") jinoyat huquqining ba'zi elementlarini o‘z ichiga olgan. O‘zbekiston Sovet Ittifoqi tarkibida bo‘lgan paytda, jinoyat huquqi tizimi ham Sovet davlatining markazlashgan huquqiy tizimiga moslashtirildi. 1926-yilda O‘zbekiston SSR Jinoyat Kodeksi qabul qilindi. Bu kodeksda jinoyatlar va jazolar, sud jarayonlari bo‘yicha ko‘plab qoidalar o‘z aksini topgan. Mustaqillikdan so‘ng: O‘zbekiston 1991-yilda mustaqil bo‘lganidan so‘ng, mamlakatda yangi huquqiy tizimni shakllantirish ishlari boshlandi. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston jinoyat huquqi tizimi Sovetlar davridagi huquqiy normalarga asoslangan bo‘lsa-da, tez orada mustaqil va xalqaro standartlarga mos keladigan qonunlar qabul qilindi. 1994-yilda O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi (Jinoyat kodeksi) qabul qilindi. Bu kodeksda jinoyatlarni aniqlash, jazolash, sud jarayonlarini olib borish va boshqa masalalar haqida asosiy qonunlar belgilab qo‘yildi. 2000-yillarda huquqiy islohotlar davom etib, jinoyat huquqidagi ko‘plab yangilanishlar amalga oshirildi, jumladan, Jinoyat Kodeksining ba'zi moddalariga o‘zgartirishlar kiritildi. Ayniqsa, adolat, inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan tamoyillarni kuchaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rildi. 7

O’zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi tamoyillari nazariya va amaliyot

Купить