• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 200.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Категория Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

O’zbekiston Respublikasi jinoyat huquqida adolatlik prinsipi

ahamiyatga ega. Adolatlikning xalqaro huquqdagi roli, asosan, inson huquqlari, sud mustaqilligi, tenglik va boshqa ijtimoiy tamoyillarni ta'minlashga qaratilgan. Bu prinsip, nafaqat ichki, balki xalqaro miqyosda ham amal qiladi. Xalqaro huquqda adolatlikning roli va uning yirik hujjatlarda aks etishi quyidagi jihatlar orqali ko‘rsatilgan. BMT Inson Huquqlari Deklaratsiyasi (1948) — bu inson huquqlarini himoya qilish va ularga nisbatan adolatni ta'minlashga qaratilgan muhim xalqaro hujjatdir. Ushbu deklaratsiya bir qancha jihatlarni o‘z ichiga oladi va adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli haqida quyidagilarni belgilaydi: 1- moddada: "Barcha insonlar erkin va qadr-qimmati bo‘yicha tengdirlar va huquqlariga nisbatan adolatli va teng muomala qilishga haqlidirlar." Bu yerda adolatlikning asosiy maqsadi — barcha insonlarga teng huquqlarni taqdim etishdir. 6-moddada: "Har bir insonning qonun oldida shaxs sifatida tan olinishi huquqi mavjuddir." Bu modda har bir shaxsga teng huquq va adolatli sudlov kafolatini beradi, ya'ni huquqbuzarlarga qarshi o‘ziga nisbatan adolatli qaror chiqarilishi kerakligini ko‘rsatadi. 10-moddada: "Har bir inson, o‘zining huquqlari va erkinliklari bilan bog‘liq holda adolatli va ochiq sud ko‘rish huquqiga ega." Ushbu modda sud tizimining adolatli ishlashini ta'minlash va sud jarayonlarining shaffof bo‘lishi zarurligini belgilaydi. Yevropa Inson Huquqlari Konvensiyasi (1950) ham adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli va muhimligini ta'minlaydi. Ushbu hujjat quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi: 6-moddasi: "Har bir shaxsga adolatli va ochiq sud orqali o‘z ishining ko‘rilish huquqi taqdim etiladi." Bu modda sudning adolatli bo‘lishi, protsessning ochiqligi va mustaqil bo‘lishini ta'minlaydi. 14- moddasi: "Inson huquqlari va erkinliklarini cheklashda adolatli, teng va diskriminasiz yondashuv amalga oshirilishi kerak." Ushbu modda barcha fuqarolar uchun teng huquqlilik va diskriminatsiyaga qarshi kurashni talab qiladi, bu esa adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi muhim jihatlaridan biridir. BMT Fuqarolik va Siyosiy Huquqlar to‘g‘risidagi Pakti (1966) inson huquqlari va adolatlikni ta'minlashni yanada chuqurlashtiradi. Ushbu paktda adolatlik va huquqiy adolatning quyidagi jihatlari ko‘rsatiladi: 14-moddasi: "Har bir shaxsning adolatli sud tomonidan ko‘rib chiqilishi va o‘z huquqlari bo‘yicha himoya topishi 8 bo‘lishini, fuqarolarning huquqlarini himoya qilishni va jamiyatda huquqiy ishonchni kuchaytirishni maqsad qiladi. Jinoyat jarayonida ayblov (prokuratura) va himoya (advokat) tomonlari o‘rtasida teng imkoniyatlar yaratish tamoyili, har ikki tomonning o‘z dalillarini taqdim etish, guvohlarni eshitish va huquqiy himoya qilishda adolatli yondashuvni ta'minlashni anglatadi. Bu quyidagi jihatlar orqali amalga oshiriladi. Ayblov va himoya tomonlarining har biri o‘z dalillarini sudga taqdim etish huquqiga ega bo‘ladi. Suddagi tenglik, har ikki tomonga o‘z nuqtai nazarini erkin va shaffof tarzda ifodalash imkoniyatini beradi. Ayblov tomonining isboti va himoya tomonining qarshi dalillari teng ravishda baholanadi. Jinoyatda himoya tomonining advokatga to‘liq huquqlarni taqdim etish zarur. Ayblov tarafining prokurori kabi, himoya tomoni ham qonun doirasida huquqlariga ega bo‘lgan advokatni tayinlash, shuningdek, ayblovning isboti bo‘yicha sudda dalillarni rad etish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Sud jarayonining eng asosiy shartlaridan biri bu — sudning xolisligi va mustaqilligi. Sud, ayblov va himoya tomonlariga teng imkoniyatlar yaratib, ularga o‘z nuqtai nazarini ifodalashda to‘siqsiz sharoitlar taqdim etishi lozim. Sud, qaror chiqarishda bir tomonning manfaatlarini ustun qo‘ymasligi kerak. Sud jarayonida, har ikki tomonning imkoniyatlari, masalan, moliyaviy imkoniyatlar yoki yoshga bog‘liq cheklovlar kabi shartlar hisobga olinishi kerak. Bu, ayniqsa, himoya tomoni uchun juda muhim, chunki har bir shaxsning to‘g‘ri va adolatli himoya olish huquqi mavjud bo‘lishi kerak. Ayblov va himoya tomonlari uchun teng imkoniyatlar yaratish, sudning adolatli bo‘lishini ta'minlaydi. Agar bir tomonning huquqlari cheklansa, bu sud qarorining to‘g‘riligini shak-shubhasiz kamaytiradi. Har ikki tomonning to‘liq ishtiroki va teng imkoniyatlar taqdim etilishi sudning xolislik va haqqoniylikni saqlab qolishiga yordam beradi. Teng imkoniyatlar yaratish jarayonida sud jarayoni ochiq va shaffof bo‘ladi. Har ikki tomon o‘z argumentlari va dalillarini taqdim etadi, bu esa sudning qaroriga nisbatan ishonchni oshiradi. Sud majlislarida har ikki tomonga teng imkoniyatlar berilishi sud tizimiga nisbatan jamoatchilik ishonchini mustahkamlaydi. Ayblov va himoya tomonlari uchun teng imkoniyatlar taqdim etilishi, fuqaro huquqlarini to‘liq himoya qilishni ta'minlaydi. 12 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT HUQUQIDA ADOLATLIKʻ PRINSIPI MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. ADOLATLIK PRINSIPINING HUQUQIY ASOSLARI .................................................. 4 I.1. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksida adolatlik prinsipining aks ʻ etishi ................................................................................................................................................. 4 I.2. Jinoyat huquqida adolatlikning ahamiyati: jazo va jazoni belgilashda adolatning ta siri ʼ ......... 9 II.BOB. ADOLATLIK PRINSIPI VA JINOYAT PROTSESSIDA ............................................. 19 I.1. Jinoyat protsessida (tergov, sud jarayoni) adolatlik prinsipining amalda tatbiqi .................... 19 II.2. O zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta minlashdagi muammolar ʻ ʼ ................................. 27 XULOSA ....................................................................................................................................... 33 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ............................................ 35 adolatli qarorlar chiqarishi, sudlov jarayonining xolis, shaffof va adolatli bo‘lishi jamiyatda huquqiy ishonchni oshiradi va huquqlarni himoya qilishga xizmat qiladi. Sud jarayonida barcha tomonlarning huquqlarini teng himoya qilish, dalillarni adolatli baholash va xolis qaror qabul qilish uchun sudning mustaqil va xolis bo‘lishi zarur. Bu prinsiplar, jamiyatda adolatni ta'minlash va huquqiy barqarorlikni saqlashga yordam beradi. 7 O zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta minlashdagi muammolar — buʻ ʼ mavzu mamlakatda sud tizimining adolatli ishlashiga, shu jumladan sud mustaqilligi, korrupsiya va adolatli sud qarorlarini chiqarishda yuzaga keladigan qiyinchiliklarga oid masalalarni ko‘rib chiqadi. Ushbu muammolar jinoyat huquqining samarali va adolatli amalga oshirilishiga to‘sqinlik qiladi va jamiyatda huquqiy ishonchni pasaytiradi. Sud mustaqilligi — bu sudlarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ta'sirlardan holi bo‘lishi, faqat qonun va dalillarga asoslanib qaror chiqarishidir. Sudning mustaqilligi jamiyatda huquqiy adolatni ta'minlashning asosi hisoblanadi. O zbekistonda sud mustaqilligi bilan bog‘liq quyidagi ʻ muammolar mavjud. Sudlarning siyosiy ta'sirlardan holi bo‘lmasligi holatlari mavjud. Bu, ayrim holatlarda, davlat organlari yoki siyosiy partiyalar tomonidan sudlarga ta'sir o‘tkazishga olib kelishi mumkin. Masalan, ba'zi jinoyat ishlarida sudlar tomonidan siyosiy qarorlar chiqarilishi, ba'zan siyosiy manfaatlarga moslashtirilgan hukmlar chiqarilishi mumkin. Sudlarga ijtimoiy guruhlar yoki kuchli iqtisodiy manfaatlar tomonidan bosim o‘tkazilishi ham mumkin. Bu bosim sud qarorlarining adolatli va xolis bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi. Sud jarayonida davlat yoki boshqa qudratli tashkilotlarning aralashuvi sudning mustaqilligini yo‘qotishiga olib kelishi mumkin. Sudlarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar va resurslarning yetishmasligi sudning mustaqil ishlashiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bu sudlarning samarali ishlashini qiyinlashtiradi. Korrupsiya — bu davlat organlari, shu jumladan sud tizimi tomonidan noto‘g‘ri va qonunbuzarliklar orqali shaxsiy manfaatlarni olishdir. Sud tizimida korrupsiyaning mavjudligi jinoyat huquqi bo‘yicha adolatni ta'minlashda 7 Назаретян А.П. Агрессивная толпа, массовая паника, слухи. – СПб.: Питер, 2003. – 192с 23 advokatlar, ishni tekshirishda teng huquqlarga ega bo‘lishlari, dalillarni taqdim etish va sudda o‘z nuqtai nazarlarini bildirishda muvozanatni saqlashlari kerak. Jinoyat protsessida adolatlik prinsipining amalda tatbiqi jinoyat huquqining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, tergov va sud jarayonlarida har bir tomonning huquqlarini teng himoya qilishni, xolis qarorlar chiqarishni va jamiyatda huquqiy ishonchni oshirishni ta'minlaydi. Tergov va sud jarayonlarida adolatlik prinsipiga rioya qilish, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va jinoyatni sodir etgan shaxslarning reabilitatsiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, sudning adolatli va mustaqil qarorlar chiqarishi, jamiyatda huquqiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. 5 5 Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. – М.: Юриспруденция, 2000. – 73 с. 18 kurashish uchun quyidagi qadamlar zarur. Sudyalar va tergovchilar tomonidan korrupsiya bilan bog‘liq holatlarni aniqlash uchun maxsus tekshiruv guruhlari va mutaxassislar tashkil etilishi lozim. Korrupsiya holatlarini aniqlash va jazolash, bu holatlarga nisbatan qat'iy qadamlar tashlash adolatli sudlovni ta'minlashga yordam beradi. Tergovchilar va prokurorlar uchun maxsus ta'lim dasturlari yaratish, korrupsiyani kamaytirish va tergov jarayonida odilona va adolatli ishlashga erishish mumkin. Har qanday korrupsiya holatlariga nisbatan jiddiy jazolarni o‘rnatish zarur. Sud tizimining samarali ishlashi uchun yuqori malakali va tajribali yuridik kadrlar zarur. Shu bois yuridik ta'limni takomillashtirish quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Sudyalar va advokatlar uchun malaka oshirish kurslarini muntazam ravishda tashkil etish, ularning huquqiy bilimlarini yangilab borish, yangi qonunlar va huquqiy yangiliklar bilan tanishtirish zarur. Shu bilan birga, ularning inson huquqlari va etika prinsiplariga e'tiborini kuchaytirish kerak. Yuridik fakultetlarida talabalarga adolat, huquqiy etika va inson huquqlari bo‘yicha chuqur ta'lim berish, ularni huquqiy ijtimoiy mas'uliyatga tayyorlash zarur. Bunday ta'lim kadrlarning jamiyatda adolatni ta'minlashga bo‘lgan mas'uliyatini oshiradi. Sud tizimida shaffoflikni oshirish jamiyatda adolatli qarorlar chiqarilishiga ishonchni kuchaytiradi. Bunga erishish uchun quyidagi takliflar mavjud. Sud jarayonlarini internet orqali onlayn tarzda kuzatish imkoniyatlarini yaratish, sud qarorlarini tezda e'lon qilish va barcha jarayonlarni fuqarolar uchun ochiq qilish kerak. Bu sud tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Sud qarorlari va ularning asoslari haqida aniq, tushunarli va shaffof axborot taqdim etish, barcha tomonlarning huquqlariga hurmat bilan yondashishni ta'minlaydi. Jinoyat ishi bo‘yicha sud jarayonlarini qisqartirish, sudlov tizimining samaradorligini oshiradi. Sud jarayonlari juda uzoq davom etishi, sudlanuvchilarni nohaq stressga soladi. Jinoyat ishi bo‘yicha sud jarayonlari vaqtida va samarali olib borilishi kerak. Tizimda yuzaga kelgan muammolarni tezda hal qilish uchun maxsus tizimlarni joriy etish, shikoyatlarni tez ko‘rib chiqish va muammolarni hal qilish imkoniyatlarini yaratish zarur. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilishi uchun sud tizimini mustahkamlash, jinoyat protsessini takomillashtirish va korrupsiyaga qarshi 29 I.BOB. ADOLATLIK PRINSIPINING HUQUQIY ASOSLARI I.1. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksidaʻ adolatlik prinsipining aks etishi Adolatlik prinsipining jinoyat huquqidagi o rni mavzusi O zbekiston jinoyat ʻ ʻ huquqining asosiy tamoyillaridan biridir. Bu prinsipning huquqiy tizimdagi ahamiyatini quyidagi nuqtalar orqali tushuntirish mumkin. Adolatlik, umumiy ma'noda, har bir shaxsga u qonun oldida teng va adolatli muomala qilishni ta'minlashga qaratilgan prinsipdir. Jinoyat huquqida esa bu prinsip jinoyatga aloqador bo‘lgan shaxslarning huquqlarini himoya qilish, ayni paytda jamiyatning manfaatlarini ham ta'minlashni anglatadi. Jinoyat huquqida adolatlik, jazoni belgilashda va jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda har bir holatni individual ravishda baholashni talab qiladi. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 15- ʻ moddasida barcha fuqarolarning teng huquqliligi, ijtimoiy adolat va huquqiy davlat asoslari belgilangan. Bu prinsip jinoyat huquqi sohasida ham amal qiladi, ya'ni jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda har bir shaxsga teng muomala qilinishi kerak. Jinoyat kodeksida, xususan, ayblovning isbotlanishi, jazoning adolatli belgilanishi va jinoiy javobgarlikni yengillashtiruvchi yoki kuchaytiruvchi omillarni hisobga olishda adolatlik asosiy tamoyil sifatida ko‘zda tutiladi. Adolatlik prinsipining eng muhim qo‘llanilish sohalaridan biri sud tizimidir. Jinoyat ishlarini ko‘rib chiqishda sudlar ayblanuvchilarga adolatli sudlov kafolatini berishlari kerak. Bu, sud jarayonining ochiqligi, ayblanuvchining huquqlarini himoya qilish, to‘g‘ri va haqqoniy hukm chiqarishga asoslanadi. Sudda ayblanuvchi va jabrlanuvchi tomonlar o‘rtasida adolatli muvozanatni saqlash kerak. Bu adolatni ta'minlash uchun sud barcha ma'lumotlarni va dalillarni tekshirib chiqishi, jazoni belgilashda ehtiyotkorlik bilan yondashishi lozim. Ayblanuvchiga qarshi jinoyat isbotlanmagan taqdirda, u bexato hisoblanadi va adolatlik tamoyiliga asoslanib, undan jazo olinmaydi. Jinoyat huquqidagi adolatlik, jazoning o‘ziga xosliklari va shartlariga qarab, ayblanuvchiga adolatli va muvozanatli jazo belgilashni ta'minlaydi. Jazo ham har bir jinoyatning jiddiyligiga qarab farqlanishi kerak. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazoni belgilashda quyidagi omillar hisobga olinadi . Sudlarning adolatli 4 KIRISH Mavzuning dolzabligi va zaruriyati. O zbekiston Respublikasining jinoyatʻ huquqi tizimida adolatlik prinsipi, jamiyatda huquqiy tartibni ta minlashda muhim ʼ o‘rin tutadi. Bu prinsipning dolzarbligi va zaruriyati, avvalo, jinoiy javobgarlikni aniqlash va sud organlarining qarorlarida adolatni ta minlashga bog liq. Hozirgi ʼ ʻ kunda, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan huquqiy islohotlar va qonun chiqaruvchi organlar tomonidan yangi jinoyat kodeksining ishlab chiqilishi, ushbu prinsipning samarali ishlashini ta minlashga qaratilgan. Adolatlik prinsipi, ʼ faqatgina jinoiy holatlarni tartibga solish uchun emas, balki fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan, bu mavzu jahon va O zbekiston huquqshunoslik tizimidagi o‘rni va ʻ ahamiyatiga qarab dolzarbdir. Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ O zbekiston jinoyat huquqi sohasida ʻ adolatlik prinsipi keng qamrovda o‘rganilgan. Biroq, bu masala yanada chuqurroq ilmiy tahlil va izlanishni talab qiladi. Adolatlik tamoyilining qo llanilishi, jinoiy ʻ javobgarlikni belgilashda va sud jarayonlarida qanday ta sir ko rsatishi, hamda ʼ ʻ amaliyotda yuzaga keladigan muammolarni hal etish masalalari hali ham o‘rganilmoqda. Shu sababli, bu mavzu so‘nggi yillarda ko‘plab ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar asosida yanada kengaytirilgan. Biroq, yangi qonunlar va islohotlar jarayonida adolatlik prinsipining qo llanilishida mavjud kamchiliklar va sohalarda ʻ yangi yondashuvlar talab etiladi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi O zbekiston Respublikasining jinoyat huquqida adolatlik prinsipining o‘rni va ʻ rolini tahlil qilishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilanishi mumkin:  Adolatlik prinsipining nazariy asoslarini o‘rganish va ularning jinoyat huquqidagi ahamiyatini aniqlash.  O zbekiston jinoyat kodeksi va amaldagi qonun hujjatlari doirasida adolatlik ʻ tamoyilining qo llanilishi. ʻ 2 Jinoyat ishi jarayonida adolatli sud ishini ta'minlash — bu jinoyat huquqining eng muhim tamoyillaridan biri bo‘lib, har bir shaxsning huquqlarini himoya qilish, xolis va adolatli qarorlar chiqarishni ta'minlashga qaratilgan. Adolatli sud jarayoni, jamiyatda huquqiy ishonchni oshirish, huquqiy tenglikni ta'minlash va har qanday nohaqlikni oldini olishga xizmat qiladi. Adolatli sud ishini ta'minlash, nafaqat sudlanuvchilarning huquqlarini himoya qilish, balki jamiyatdagi jinoyatlar bo‘yicha xolis va haqqoniy qarorlar chiqarishni ham nazarda tutadi. Adolatli sudlov tamoyillari quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Sudning adolatli qaror qabul qilishda xolisligi va mustaqilligi muhimdir. Sud, faqat qonun va mavjud dalillarga asoslanib qaror chiqarishi kerak, tashqi ta'sirlar yoki har qanday shaxsiy manfaatlardan holi bo‘lishi lozim. Bu tamoyil sud qarorlarining haqqoniyligini ta'minlaydi. Sudda har ikkala tomonning — ayblovchi va himoya — teng huquqlari bo‘lishi kerak. Ayblovchi va himoya tomonlari bir xil sharoitda dalillarni taqdim etish, guvohlarni so‘roq qilish va o‘z nuqtai nazarlarini ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lishlari zarur. Shu bilan birga, sudning qaror qabul qilishda har ikkala tomonning pozitsiyasini teng ravishda baholashi kerak. Sud faqat ishonchli, to‘g‘ri va qonuniy dalillarga asoslanib qaror chiqarishi kerak. Jinoyat ishi bo‘yicha barcha dalillar aniqlanib, o‘rganilishi, guvohlar tinglanishi va har ikki tomonning huquqlari to‘liq ta'minlanishi zarur. Adolatli sudlovda, ayblovchi tomonning dalillarini tekshirish va sud qarorini chiqarish jarayoni o‘ta tez va adolatli bo‘lishi kerak. Asossiz qamoqqa olish muddatlari cheklangan bo‘lishi va har qanday shaxsning erkinlikdan noqonuniy ravishda mahrum qilinishi oldini olish uchun me'yorlar mavjud. Sudda adolatli qaror qabul qilishda quyidagi omillar asosiy rol o‘ynaydi. Sud mustaqil bo‘lishi kerak va faqat qonun va dalillarga asoslanib qaror chiqaradi. Har qanday tashqi ta'sir, siyosiy yoki ijtimoiy bosimdan holi bo‘lishi lozim. Sudning xolisligi, jinoyat ishi bo‘yicha haqiqatga erishishni ta'minlaydi va barcha tomonlar uchun adolatli munosabatni yaratadi. Sud qarorlari aniq, tushunarli va asosli bo‘lishi kerak. Sud, qarorlarini qonuniy asosda, barcha dalillarni o‘rganib, tushuntirish orqali chiqarishi lozim. Qarorda barcha dalillar va guvohliklar qanday baholanganligi, qanday asoslarda sud qaror qabul qilganligi 21 ta'minlashga yordam beradi. Adolatlikni ta’minlash, sudning har bir qarorining haqqoniy va shaffof bo‘lishini talab qiladi. 4 Jinoyat protsessida (tergov, sud jarayoni) adolatlik prinsipining amalda tatbiqi jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biridir. Adolatlik prinsipi, jinoyat protsessining har bir bosqichida, ya'ni tergov va sud jarayonlarida, huquqlarning to‘liq va teng himoya qilinishini ta'minlashga xizmat qiladi. Bu prinsipning amalda tatbiqi, adolatli sudlov, huquqiy himoya, ishonchli dalillarni baholash, va xolis qaror qabul qilish jarayonlarida namoyon bo‘ladi. Tergov jarayonida adolatlik prinsipining amalga oshirilishi, tergovchilar, ayblovchi va himoya taraflarining teng huquqlari va imkoniyatlari bo‘yicha muhim rol o‘ynaydi. Tergovda adolatlik prinsipining tatbiqi quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Tergov jarayonida ayblov va himoya tomonlarining huquqlarini teng ta'minlash, adolatlik prinsipining asosi hisoblanadi. Tergovchi, faqat qonun doirasida harakat qilishi, ayblovning dalillarini sinchiklab o‘rganishi va himoyaning argumentlarini e'tiborga olishi kerak. Har ikki tomonning dalillari teng baholanadi va tergov davomida har ikki tomonning huquqlari cheklanmasligi kerak. Tergov davomida jinoyatni ayblovchi shaxsning huquqlari buzilmasligi kerak. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, tergovchi, ayblov ostidagi shaxsga o‘zining huquqlari haqida to‘liq ma'lumot berishi, uning himoya huquqini ta'minlashi va zarur hollarda advokat tayinlash huquqini taqdim etishi zarur. Shu bilan birga, himoya tomoni ham o‘z dalillarini taqdim etish huquqiga ega. Tergov jarayonida adolatlik prinsipiga rioya qilish, hech qanday zo‘ravonlik yoki majburlashga yo‘l qo‘yilmasligini ta'minlashni talab qiladi. Hech kimni, shu jumladan, guvohlar, ayblovchilar yoki himoyachilarni, qonuniy tartibda o‘z huquqlari va erkinliklaridan mahrum qilmaslik kerak. Adolatlik prinsipining amalga oshirilishi, tergov jarayonining ochiqligini ta'minlaydi. Tergovda har ikki tomonning dalillarini to‘g‘ri va xolis tarzda baholash, tergovda ishtirok etayotgan barcha shaxslar uchun shaffof va tushunarli bo‘lishi zarur. Sud jarayonida adolatlik prinsipining tatbiqi jinoyat protsessining eng muhim bosqichlaridan biridir, chunki sud qarorlari jamiyatda huquqiy adolatni ta'minlashda va fuqarolarning huquqlarini 4 Зайнутдинова А.Р. Ответственность за организованные формы соучастия в преступлении по российскому уголовному праву: Дис… канд. юрид. наук. – Казань, 2001. – 203 с. 16 huquqi bor." Bu modda sudning adolatli va shaffof ishlashini ta'minlashni ko‘rsatadi. 2-moddasi: "Har bir shaxs teng huquqlarga ega va ularning huquqlarini amalga oshirishda hech qanday diskriminatsiya bo‘lmasligi kerak." Bu adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi yana bir muhim jihatidir, ya'ni barcha insonlar uchun tenglik va adolatni ta'minlash. BMT Iqtisodiy, Ijtimoiy va Madaniy Huquqlar to‘g‘risidagi Pakti (1966)da adolatlik prinsipining huquqiy asoslari quyidagicha aks etadi: 13-moddasi: "Har bir inson ta'lim olish huquqiga ega va bu huquq adolatli va teng sharoitlarda amalga oshirilishi kerak." Ushbu modda jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy adolatni ta'minlashni belgilaydi. 7-moddasi: "Insonlarni majburiy mehnatga jalb qilish, ularni mehnat qilishda qiyinchiliklarga duchor qilishga qarshi turish va ularga teng sharoitlarda mehnat huquqlarini taqdim etish." Bu modda iqtisodiy adolat va mehnat huquqlarini himoya qilishni nazarda tutadi. BMT Insonlar Savdosi va Ekspluatatsiyasiga Qarshi Konvensiyasi (2000)da adolatlik prinsipi insonlarni ekspluatatsiya va savdoga qarshi kurashishda ko‘riladi. Ushbu hujjatda, inson huquqlari va adolatni ta'minlashga qaratilgan huquqiy choralar belgilangan. Adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli juda muhim. U BMT Inson Huquqlari Deklaratsiyasi, Evropa Inson Huquqlari Konvensiyasi, BMT Fuqarolik va Siyosiy Huquqlar to‘g‘risidagi Pakt va boshqa xalqaro hujjatlarda keng ifodalangan. Bu hujjatlar adolatli sudlovni, tenglikni, huquqbuzarliklarni ta'qib qilishda adolatni ta'minlashni, va barcha shaxslar uchun teng imkoniyatlar yaratishni maqsad qiladi. Adolatlik xalqaro miqyosda fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda asosiy rol o‘ynaydi, bu esa mustahkam va adolatli jamiyatni qurishda yordam beradi. 2 I.2. Jinoyat huquqida adolatlikning ahamiyati: jazo va jazoni belgilashda adolatning ta siriʼ Jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, u jinoyatga qarshi kurashishda va jazoning belgilanishida o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Adolatlik prinsipining mohiyati, jinoyat jarayonida har bir shaxsga teng va haqqoniy munosabatda bo‘lish, jazo va jazolarni adolatli, muvozanatli va qonuniy asosda 2 O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism. Rustamboev M.X. 2016. 698-b. 21 9  Adolatlik prinsipining sud amaliyotida qanday ta sir ko rsatishini va uningʼ ʻ samaradorligini tahlil qilish.  O zbekistonda jinoiy adolatning takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab ʻ chiqish. Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti – O zbekiston ʻ Respublikasining jinoyat huquqi tizimida adolatlik prinsipining qo llanilishi va ʻ uning jinoiy adolatni ta minlashdagi o‘rni. ʼ Kurs ishining predmeti – adolatlik prinsipi va uning O zbekiston jinoyat ʻ huquqida amaliyotda qo llanilishi. Bu, ayniqsa, jinoiy ishlar va sud amaliyotida ʻ adolatning ta minlanishi, hamda jinoyatlarni tergov qilish jarayonidagi adolatlikni ʼ o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladi. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 39 ʻ sahifani tashlik etadi. 3 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия коррупции в РФ // Российская юстиция. 2016. № 7. С . 19–21. (Strategic directions for combating corruption in the Russian Federation. Avdeev V.A., Avdeeva O.A.); 2. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism. Rustamboev M.X. 2016. 698-b. 21 3. Багмет А.М. Массовые беспорядки как уголовно-правовое понятие. https://cyberleninka.ru/article - 2016 4. Зайнутдинова А.Р. Ответственность за организованные формы соучастия в преступлении по российскому уголовному праву: Дис… канд. юрид. наук. – Казань, 2001. – 203 с. 5. Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. – М.: Юриспруденция, 2000. – 73 с. 6. Дружинин В.Н. “Психология XXI-века”. Москва, 2003, 863 с. 7. Назаретян А.П. Агрессивная толпа, массовая паника, слухи. – СПб.: Питер, 2003. – 192с 8. Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. – 2015. - № 10 . 35 majburlashdir. Himoya tomonining shubhalaridan foydalanish va jinoyatni sodir etganligini isbotlash imkoniyati yaratiladi. Bu prinsip sudning adolatli ishlashini ta'minlaydi. Sud ayblovni isbotlash majburiyatini ayblovchiga yuklaydi va shubhalardan foydalanmasdan, mas'uliyatni belgilaydi. Agar dalillar yetarli bo‘lmasa yoki isbotlanmasa, sud ayblanuvchini mas'uliyatdan ozod qilish kerak. Ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, shaxsni mas'uliyatdan ozod qilish, uning inson huquqlarini himoya qilishni anglatadi. Bu shaxsning himoya huquqini ta'minlashga xizmat qiladi, uning ayblovga qarshi kurashish imkoniyatini beradi. Shubhalardan foydalanmaslik, shaxsning asossiz jazolanishining oldini oladi. Jinoyat protsessida bu prinsip quyidagi amaliy shakllarda tatbiq etiladi. Ayblovchi tomonning dalillari isbotlanmaguncha, sudning asosiy qarori ayblanuvchi shaxsni aybsiz deb hisoblash bo‘lishi kerak. Bu shaxsga, himoya qilish imkoniyatini beradi. Ayblovchilar isbotlagan bo‘lsa, u holda mas'uliyat belgilanadi. Boshqa hollarda, shaxsni ayblovlardan ozod qilish kerak. Sudda barcha dalillar, guvohlar va boshqa hujjatlar adolatli va teng ravishda tekshiriladi. Agar ayblov isbotlanmasa, sud har bir shaxsning huquqlarini ta'minlab, uni mas'uliyatdan ozod qiladi. Bu jarayonda sud mustaqil va xolis bo‘lishi zarur. Ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi shaxsni jinoyatni sodir etgan deb hisoblash mumkin emas, chunki bu huquqiy adolatni ta'minlamaydi. Bunday holat, fuqarolar huquqlarining buzilishiga olib kelishi mumkin, va adolatli sudlovni kafolatlaydi. Ayblov isbotlanmagan bo lsa,ʻ shubhalardan foydalanmaslik prinsipi jinoyat protsessining asosiy qadriyatlaridan biri bo‘lib, presumpsiya ni mas'uliyatdan ozod qilish tamoyilini amalga oshiradi. Bu prinsip, ayblovchi tomonning isbotlash majburiyatini ta'minlaydi va har bir shaxsning huquqlarini himoya qiladi. Sudda shubhalardan foydalanmaslik, sudning adolatli va xolis ishlashiga yordam beradi, va jamiyatda huquqiy ishonchni mustahkamlaydi. Jinoyatni isbotlashda har qanday shubha ayblovchi tomonning foydasiga ishlaydi va ayblov isbotlanmaguncha ayblanuvchini mas'uliyatdan ozod qilish zarur. 6 6 Дружинин В.Н. “Психология XXI-века”. Москва, 2003, 863 с. 20 Sudlar tomonidan adolatli qaror qabul qilishda prinsipning roli jinoyat huquqining asosiy elementlaridan biridir. Sudning asosiy vazifalaridan biri — ayblov va himoya tomonlarining dalillarini teng baholash, har bir shaxsning huquqlarini ta’minlash va xolis qaror chiqarishdir. Adolatlik prinsipining sudlar tomonidan qaror qabul qilishda roli juda muhim, chunki bu prinsip sud tizimining adolatli ishlashini, huquqlarni himoya qilishni va jamiyatda huquqiy ishonchni ta'minlashga xizmat qiladi. Adolatlik prinsipining sudlar tomonidan qaror qabul qilishda o‘rni quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi. Adolatlik prinsipining amalga oshirilishi uchun sudlar o‘z qarorlarini faqat qonun va dalillarga asoslanib, har ikkala tomonning manfaatlarini inobatga olgan holda qabul qilishlari kerak. Sudlar, ayblov va himoya tomonlaridan biri bilan bir tomonlama aloqada bo‘lmasligi lozim. Sud qarorlarini chiqarishda mustaqil va xolis bo‘lishi kerak. Adolatlik prinsipiga muvofiq, sud har bir tomonning dalillarini o‘rganib chiqishi va ularni to‘g‘ri baholashi kerak. Sudda, dalillarning haqqoniy va adolatli baholanishi muhimdir. Ayblov tomonining isboti va himoya tomonining qarshi dalillari bir xil e’tibor bilan ko‘rib chiqilishi lozim. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, sud qaror qabul qilishda har bir shaxsning individual holatini hisobga olishi kerak. Bu holatga jinoyatni sodir etish motivi, jinoyatchining ijtimoiy va shaxsiy holati, yengillashtiruvchi yoki og‘irlashtiruvchi omillar, shuningdek, jinoyatni sodir etishdagi o‘zgarishlar kiritilishi mumkin. Har bir shaxsning xususiyatlarini inobatga olgan holda, adolatli jazo belgilanishi kerak. Sudda adolatlik prinsipining amalga oshirilishi, faqat qonun doirasida va belgilangan protseduralarga rioya qilgan holda qarorlar chiqarishni anglatadi. Sud jarayoni har ikki tomon uchun teng va adolatli imkoniyatlar yaratgan holda olib borilishi kerak. Adolatlik prinsipining roli sud jarayonida ikki tomonning teng imkoniyatlar yaratishidir. Sud, har ikkala tomonning dalillarini, guvohlarini, va huquqiy argumentlarini teng baholashi kerak. Agar bir tomonning imkoniyatlari boshqasidan ustun bo‘lsa, bu adolatga xos emas. Har ikki tomonning ham haqqoniy huquqlarini ta’minlash sudning asosiy vazifalaridan biridir. Sudda adolatlik prinsipining amalga oshirilishi, jazoning jinoyatning jiddiyligiga mos va shaxsning individual holatiga qarab belgilanishini 14 Shtatlarida jinoyat protsessining ba'zi jihatlari O‘zbekiston uchun foydali bo‘lishi mumkin, ayniqsa, jinoyat ishi jarayonlarining tezligi va sud qarorlarining to‘g‘riligini ta'minlashga qaratilgan yondashuvlar. AQShda sudlar jarayonlarning tezligini oshirish uchun zamonaviy texnologiyalarni qo‘llaydi. Masalan, elektron tizimlar yordamida hujjatlarni tezkor almashish va sud jarayonlarini onlayn kuzatish imkoniyatlari yaratildi. O‘zbekistonda ham bunday texnologiyalarni joriy etish, sud ishlarining samaradorligini va xolisligini oshirishi mumkin. AQShda advokatning sudlanuvchini himoya qilishdagi o‘rni juda katta. O‘zbekistonda sud jarayonlarida advokatlarning ta’sirini kuchaytirish, ularning ko‘proq ishtirok etishi, jinoyat huquqidagi adolatni ta’minlashga yordam beradi. AQShda jinoyat protsessida ba'zi masalalar alternativ nizolarni hal qilish yo‘li bilan hal qilinadi. Bu esa sud tizimining yukini kamaytiradi va jinoyat ishi bo‘yicha tezroq qarorlar chiqarish imkonini yaratadi. O‘zbekistonda ham ba'zi jinoyat ishlari bo‘yicha meditatsiya yoki arbitraj usullarini qo‘llash mumkin. Shveytsariya va Skandinaviya mamlakatlarida (xususan, Shvetsiya va Norvegiyada) jinoyat huquqi tizimi, ayniqsa, jamiyatga qaytarish va reabilitatsiyaga qaratilgan yondashuvlar bilan ajralib turadi. Ushbu mamlakatlarda jinoyatchilarga jazo berishdan ko‘ra, ularni jamiyatga qaytarish va reabilitatsiya qilishga ko‘proq e'tibor qaratiladi. O‘zbekistonda ham jazolarni to‘g‘ri belgilash va qayta tarbiyalashga qaratilgan reabilitatsiya dasturlarini joriy etish zarur. Bu orqali jinoyatchilarni jamiyatga qaytarish va jinoyatning oldini olishga erishish mumkin. Shveytsariya va Skandinaviya tizimida jinoyatning og‘irligiga qarab jazolarni aniq belgilashadi, bu esa jazoning mutanosibligini ta’minlaydi. O‘zbekistonda ham jazolarni belgilashda shaxsning holatini, jinoyatning xususiyatini va uning jamiyatga ta'sirini inobatga olish zarur. Xalqaro jinoyat sudining (XJS) tajribasi, ayniqsa, sud protsedurasining xolisligi va inson huquqlarining muhofazasi borasida O‘zbekiston uchun qimmatli tajriba bo‘lishi mumkin. XJS o‘zining aniq va adolatli qarorlarini chiqarish, jinoyatchilarga nisbatan adolatli sudlovni ta’minlashda muvaffaqiyatli ishlaydi. XJS hukmlarini chiqarishda to‘liq dalillar va shubhasiz isbotlarni taqdim etishga katta e'tibor qaratiladi. O‘zbekistonda ham jinoyat ishi jarayonlarida faqat 31 qilinadi. O zbekiston Respublikasining Jinoyat Kodeksi jinoyat huquqining asosiyʻ huquqiy hujjati bo‘lib, unda adolatlik prinsipining tatbiqi quyidagi jihatlarda ko‘rsatilgan: Jinoyat kodeksining umumiy qoidalari: Jinoyat kodeksining birinchi bo‘limida adolatlik prinsipining umumiy talablaridan biri sifatida ayblanuvchining huquqlarini hurmat qilish va jazoning adolatli belgilanishi kiritilgan. Bu tamoyilning asosiy maqsadi – huquqbuzarlikka qarshi kurashishda jamiyat manfaatlarini himoya qilish va ayblanuvchining huquqlarini qonuniy asosda himoya qilishdir. Jazoning adolatli belgilanishi: Jinoyat kodeksining 2-moddasida "Jinoyatni sodir etgan shaxsning jazosi uning jinoyatining jiddiyligiga va o‘ziga xos shartlarga qarab belgilanadi" degan tamoyil kiritilgan. Bu yerda, jinoyatning jiddiyligi, yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlar hisobga olinishi kerak. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazo faqat jinoyatning og‘irligiga qarab, shuningdek, ayblanuvchining shaxsiy holatiga (masalan, birinchi marta jinoyat qilganligi) bog‘liq holda belgilanadi. Ayblov va himoya tomoni uchun teng imkoniyatlar: Jinoyat kodeksida ayblanuvchining himoya huquqi ham ta'minlangan. Shu bilan birga, ayblov tarafining dalillarini isbotlashda qonuniy asoslar va prinsiplar saqlanishi kerak. Ayblovning isboti va sudning yakuniy qarori, adolatlikka mos ravishda amalga oshirilishi lozim. Ayblanuvchiga huquqiy himoya va advokat yollash huquqi taqdim etiladi. Sudning xolisligi va mustaqilligi: Jinoyat kodeksida sud jarayonida adolatli qaror chiqarishga alohida e'tibor berilgan. Sudlar mustaqil va xolis bo‘lishi lozim. Sud jarayonining shaffofligi va adolatli qaror chiqarilishi, jinoyat huquqi va adolatlik prinsipini amalga oshirishda asosiy omillardandir. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Jinoyat kodeksida adolatlik ʻ prinsipining huquqiy asoslari aniq va ko‘rsatilgan. Konstitutsiya fuqaro huquqlarini himoya qilish va tenglikni ta'minlashni maqsad qilgan bo‘lsa, Jinoyat kodeksi bu prinsipni jinoyat jarayonida, jazoning adolatli belgilanishi va sudning xolisligini ta'minlashda amalga oshiradi. Bu huquqiy asoslar fuqarolarni huquqiy himoya qilish, jinoyatchilikka qarshi kurashishda adolatni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Adolatlik prinsipining xalqaro huquqdagi roli jahondagi barcha davlatlarda huquqiy tizimlarning asosiy tamoyillaridan biri sifatida muhim 7 kerak. Huquqiy adolatda, jinoyatni sodir etgan shaxsga qarshi belgilangan jazo uning jinoyatiga nisbatan adolatli va muvozanatli bo‘lishi kerak. Adolatlik — bu kengroq, umumiy bir tushuncha bo‘lib, u nafaqat huquqiy sohada, balki ijtimoiy va etik tamoyillarni ham qamrab oladi. Huquqiy adolat esa aniq qonunlar va normativ huquqiy aktlarga asoslanib, huquqiy muomala va qarorlarni belgilashda amalda qo‘llaniladi. Adolatlik — bu umumiy haqqoniylik va tenglikni ta'minlashga qaratilgan tamoyil bo‘lsa, huquqiy adolat bu tamoyilning qonuniy jihatdan, ya'ni huquqiy sohada amalga oshirilishidir. Adolatlik prinsipining huquqiy asoslari O zbekiston Respublikasiningʻ Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksida muhim o‘rin tutadi. Bu prinsipning huquqiy asoslari adolatni ta'minlash, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va jamiyatda huquqiy tartibni saqlashda asosiy rol o‘ynaydi. Quyida O zbekiston ʻ Respublikasining Konstitutsiyasi va jinoyat kodeksida adolatlik prinsipining aks etishini ko‘rib chiqamiz. O zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi — ʻ davlatning asosiy huquqiy hujjati bo‘lib, unda adolatlik prinsipining keng qo‘llanilishi ta'minlanadi. Konstitutsiyada adolatlik prinsipining aks etishi quyidagi jihatlarda ifodalangan: 15-modda: "Inson va fuqaro huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish davlatning muhim vazifasidir." Ushbu modda huquqiy adolatni ta'minlashga qaratilgan asosiy tamoyilni belgilaydi. Fuqarolarning huquqlari va erkinliklari teng ravishda himoya qilinishi lozim. 18- modda: "Har kim qonun oldida tengdir. Har bir shaxsning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya qilinadi." Bu modda fuqarolarning teng huquqliligi va adolatli muomala qilishni ta'minlashni ko‘rsatadi. Har bir shaxsga nisbatan adolatli va teng muomala amalga oshiriladi. 22-modda: "Har kim o‘z fikrini erkin bildirishi, huquqiy himoya olish va sud orqali adolatga erishish huquqiga egadir." Bu modda har bir fuqaro uchun adolatli sudlov va himoya olish imkoniyatlarini ta'minlaydi, bu esa adolatlik prinsipini amalda tatbiq etishda muhim o‘rin tutadi. Konstitutsiyaning ushbu moddalari O‘zbekistonda adolatlik prinsipining huquqiy asoslarini tashkil etadi va fuqaro huquqlari va erkinliklarining himoya qilinishini ta'minlaydi. Har bir shaxs qonun oldida tengdir va uning huquqlari himoya 6 adolatli va xolis sudlovni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Sudyalar va boshqa sud ishtirokchilarining tashqi ta'sirlar va bosimlardan himoyalanishi kerak. Buning uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilishi mumkin. Sudyalar faqat qonunga asoslanib qarorlar chiqarishi kerak, shu sababli ularning tayinlanishi, malakasi va faoliyati mustahkam va shaffof tizim asosida amalga oshirilishi lozim. Tayinlovlarni ko‘p bosqichli tekshiruv va baholash orqali amalga oshirish zarur. Sudyalar tomonidan qilingan nohaq qarorlar, korrupsiyaviy xatti-harakatlar yoki boshqa noqonuniy faoliyatlarga qarshi jiddiy choralar ko‘rish lozim. Sudyalarning mustaqilligi jamiyatda ularning qarorlariga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Sud mustaqilligi, shuningdek, sud tizimi va sudyalarni nazorat qilish, lekin tashqi ta'sirga yo‘l qo‘ymaslikni ta'minlash kerak. Shuningdek, sud qarorlarini ko‘rib chiqish jarayonida yuqori instansiyalarga murojaat qilish imkoniyatlari yaratilishi kerak. Jinoyat protsessi, sud jarayonining samarali va adolatli bo‘lishini ta'minlash uchun quyidagi takliflarni o‘z ichiga oladi. Jinoyat protsessining barcha bosqichlarida — tergov, sud jarayonlari va apellyatsiya — yanada samarali, tez va shaffof tizimni yaratish zarur. Masalan, elektron hujjat aylanishi va onlayn sud majlislarining joriy etilishi, har bir jarayonning ochiq va hamma uchun tushunarli bo‘lishini ta'minlaydi. Tergovchilarning faoliyatini qonuniy nazorat qilish, ular tomonidan adolatli va xolis tergovning amalga oshirilishini ta'minlash uchun amaldagi qonunlar va qoidalarni kuchaytirish zarur. Jinoyatchilikni tergov qilishda ba'zida haddan tashqari qattiq yoki yengil usullar qo‘llanilishi mumkin, shuning uchun har qanday tergovning qonuniyligini nazorat qilish zarur. Sud jarayonida guvohlar va jabrlanuvchilarni himoya qilish, ularning xavfsizligini ta'minlash juda muhimdir. Shu maqsadda maxfiylikka rioya qilish va guvohlarning himoyasi uchun zarur choralar joriy etilishi lozim. Sud majlislari va tergov jarayonlarini jamoatchilik va ommaviy monitoring qilish tizimlarini yanada takomillashtirish lozim. Shuningdek, sud qarorlari shaffof va tushunarli bo‘lishi kerak. Jamoat kuzatuvchilari va nashriyotlar uchun imkoniyatlar yaratish, sud jarayonlarining axborot taqdimotini oshirish adolatli sudlovni ta'minlaydi. Sud tizimida korrupsiya jinoyat huquqining samarali ishlashiga to‘siq bo‘ladi. Korrupsiyaga qarshi 28 kurashish zarur. Ushbu takliflar amalga oshirilsa, sud tizimi adolatli va samarali ishlaydi, fuqarolarning huquqlari himoya qilinadi va jamiyatda huquqiy ishonch va barqarorlikni ta'minlashga erishiladi. O‘zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta’minlashda xalqaro tajribalar va standartlar o‘rganish va joriy etish muhim ahamiyatga ega. Dunyo miqyosida adolat, inson huquqlari, sud tizimi islohoti va jinoyat protsessidagi shaffoflikni ta’minlashda ko‘plab muvaffaqiyatli tajribalar mavjud. O‘zbekistonning jinoyat huquqini takomillashtirish va adolatni ta'minlashda ushbu tajribalar va xalqaro standartlar asosida quyidagi qadamlar amalga oshirilishi mumkin. Xalqaro huquq va inson huquqlarini himoya qilish bo‘yicha asosiy hujjatlardan biri BMT ning Inson huquqlari deklaratsiyasidir. Ushbu deklaratsiya 1948-yilda qabul qilingan bo‘lib, barcha davlatlar uchun asosiy inson huquqlarini belgilaydi, shu jumladan. Har bir insonning aybsizligi presumpsiyasi, jinoiy ishlar bo‘yicha axborot olish, o‘z himoyasini tanlash va h.k. Jazolarni belgilashda ularning shaxsiy holati, jinoyatning og‘irligi va ijtimoiy ahamiyatini inobatga olish. O‘zbekiston, BMT va boshqa xalqaro tashkilotlarning talablariga muvofiq, sud tizimida aybsizlik presumpsiyasi, inson huquqlarini himoya qilish, himoya qilish huquqi va xolis sudlovni ta’minlashda ushbu xalqaro tamoyillarga amal qilishi zarur. Evropa Ittifoqi (EI) va Evropa Inson Huquqlari Sudi (EIHS) o‘zining jinoyat huquqi va adolatli sudlov borasidagi yuqori talablar bilan tanilgan. EIHS tomonidan berilgan qarorlar davlatlar uchun yo‘riqnoma bo‘lib, adolatli sudlovni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Evropa Inson Huquqlari Konvensiyasi, ayniqsa, adolatli sudlov, aybsizlik presumpsiyasi, sud ishlarining tezligi va ziddiyatlarni hal qilishda xolislikni ta'minlashni belgilaydi. Evropa Ittifoqi sud jarayonlarining ochiqligi va shaffofligini ta’minlashga katta e’tibor beradi. O‘zbekiston ham sud jarayonlarining shaffofligini oshirish uchun onlayn sud tizimlarini joriy etish va jamoatchilikka oshkora ishlashni rivojlantirishga e'tibor qaratishi lozim. Evropa tizimida apellyatsiya instansiyasi orqali sud qarorlarini ko‘rib chiqish jarayonining takomillashtirilganligi, O‘zbekistondagi sud tizimining shaffofligini va adolatli ishlashini oshirish uchun muhim tajriba bo‘lishi mumkin. Amerika Qo‘shma 30 ta'minlaydi. Sud, har bir shaxsning jamiyatga nisbatan mas'uliyatini hisobga olib, jazoning o‘ta og‘ir yoki yengil bo‘lmasligi kerakligini tushunishi lozim. Adolatlik, jazoni belgilashda jinoyatning o‘zi va jinoyatchining shaxsiy holati asosida adolatli qaror qabul qilishni ta’minlaydi. Sud qarori faqat dalillarga va huquqiy normalarga asoslanishi kerak. Sud, faqat xolis bo‘lib, hech qanday tashqi bosimlarga qarshi turishi, har bir shaxsning huquqlarini himoya qilishi kerak. Sud tomonidan chiqarilgan qaror, jamiyatda huquqiy ishonchni mustahkamlashga yordam beradi. Adolatlik prinsipining sud qarorlaridagi roli, jarayonning shaffofligini ta'minlashdir. Sud majlislarida barcha qatnashchilar uchun shaffoflikni ta'minlash, dalillarni ochiq tarzda baholash, barcha qatnashchilarga o‘z nuqtai nazarlarini ifodalash imkonini beradi. Bu holatda sud qarori nafaqat xolis bo‘lishi, balki jamiyatda ham ishonchni yaratishi mumkin. Sudlar adolatli qarorlar chiqarish orqali fuqarolarning huquqlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Agar sudlar adolatlik prinsipiga amal qilsa, jamiyatda huquqiy tenglik va ishonch yaratish imkoniyati paydo bo‘ladi. Har bir fuqaro qonun oldida tengdir va sudda huquqlari himoya qilinishi kerak. Sudlar, adolatli qarorlar chiqarish orqali faqat jazolash bilan kifoyalanmay, shaxslarni reabilitatsiya qilishga ham e'tibor qaratishlari zarur. Jinoyatchilarni qayta tarbiyalash va jamiyatga qaytarish maqsadida jazo va sud qarorlari muvozanatli va adolatli bo‘lishi lozim. Sudning adolatli qarorlari jamiyatda jinoyatchilikni kamaytirish va jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni ijtimoiy tizimga qaytarish uchun imkoniyat yaratadi. Adolatli sudlov orqali jinoyatchilarning xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholash va ular uchun muvofiq jazolar belgilash jamiyatda barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Sudlar tomonidan adolatli qaror qabul qilishda adolatlik prinsipining roli katta ahamiyatga ega. Bu prinsip sud jarayonlarining xolisligini, har ikki tomonning teng huquqlarga ega bo‘lishini, va jamiyatda huquqiy ishonchni oshirishni ta'minlaydi. Sud qarorlarining adolatli bo‘lishi, jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biridir va jamiyatda huquqiy barqarorlikni, fuqarolarning huquqlarini himoya qilishni 15 qarorlar chiqarishi uchun mustaqilligi va xolisligi muhimdir. Sudlar barcha tomonlarni teng muomala qilishga majburdir va bu tamoyilning amalga oshirilishi uchun sud tizimining yanada mustahkamlanishi zarur. Adolatlik prinsipining jinoyat huquqidagi asosiy maqsadi — jamiyatning xavfsizligini ta'minlash va huquqbuzarlarga nisbatan to‘g‘ri jazo choralari ko‘rishdir. Shu bilan birga, adolat jamiyatdagi barcha fuqarolarga teng huquq va imkoniyatlar yaratish orqali amalga oshadi. Adolatlik prinsipining jinoyat huquqida o rni shundaki, u har bir shaxsningʻ huquqlarini himoya qilish, sud tizimini xolis va mustaqil qilish, jazoni belgilashda adolatni ta'minlashni taqozo etadi. Bu prinsip jamiyatdagi huquqiy tartibni mustahkamlashda va inson huquqlarini hurmat qilishda asosiy rol o‘ynaydi. 1 Adolatlik va huquqiy adolat tushunchalari o‘zaro bog‘liq, ammo farqli bo‘lgan ikki muhim huquqiy kategoriya hisoblanadi. Ularni quyidagicha qisqacha tavsiflash mumkin. Adolatlik — bu umumiy ma'noda, har bir shaxsga teng va haqqoniy muomala qilishni, har xil holatlarda to‘g‘ri va haqqoniy qarorlar qabul qilishni anglatadi. Adolatlik nafaqat huquqiy sohada, balki jamiyatda ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda ham amal qilishi kerak. U quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi. Har bir shaxs qonun oldida teng bo‘lishi kerak, shu jumladan jinoyat huquqida ham. To‘g‘ri va haqqoniy qarorlar qabul qilish, ya'ni tarafkashlikdan holi bo‘lish. Adolat prinsipini amalga oshirishda hamma holatlar va shartlar e'tiborga olinishi zarur. Adolatlik — bu asosiy tamoyil bo‘lib, barcha huquqiy va jamiyatda odamlar o‘rtasidagi munosabatlarda doimo mavjud bo‘lishi kerak. Huquqiy adolat — bu adolatlikning huquqiy sohadagi amalga oshirilishidir. Bu tushuncha, qonunlar asosida shaxslar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni, jinoyatlarni va jazolarni hal etishda adolatli, to‘g‘ri va haqqoniy yondashuvni ta'minlashga qaratilgan. Huquqiy adolat quyidagi asosiy jihatlarga ega. Huquqiy adolat, faqatgina qonunlarga, nizom va me'yorlarga asoslanishi kerak. Har bir qaror va hukm qonun doirasida bo‘lishi lozim. Har bir fuqaroga huquqiy sharoitlar teng va bir xil bo‘lishi zarur. Hukmlar har doim adolatli va haqqoniy bo‘lishi 1 Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия коррупции в РФ // Российская юстиция. 2016. № 7. С . 19–21. (Strategic directions for combating corruption in the Russian Federation. Avdeev V.A., Avdeeva O.A.); 5 belgilashni ta'minlashdan iboratdir. Jinoyat jarayonida sud, prokuratura, huquqni muhofaza qilish organlari va boshqa organlar qarorlar chiqarishda adolatli, teng va haqqoniy yondashuvni saqlashlari kerak. Adolatlikning mohiyati shundan iboratki, har bir fuqaro jinoyatga nisbatan o‘zining to‘g‘ri va adolatli hukmiga ega bo‘lishi lozim. Jazo belgilanishida adolatlik shundaki, har bir jinoyatni sodir etgan shaxsning o‘ziga xos holatlari, jinoyatning jiddiyligi, ijtimoiy ahamiyati va boshqa omillar hisobga olinishi kerak. Jazo faqat jinoyatning og‘irligiga qarab emas, balki jinoyatni sodir etgan shaxsning shaxsiy holatlari (masalan, yosh, oilaviy ahvol, birinchi marta jinoyat qilish, yengillashtiruvchi holatlar)ni inobatga olish bilan belgilanadi. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazo shaxsning jinoyatiga nisbatan adolatli va mos bo‘lishi kerak. Jazo juda og‘ir yoki juda yengil bo‘lishi mumkin emas, chunki bu jamoatchilikda nohaqlik va adolatsizlikni keltirib chiqaradi. Jazo va jazoni belgilashda adolatning ta'siri katta ahamiyatga ega, chunki adolatli jazo tizimi jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi. Quyidagi jihatlar orqali adolatlikning jazo va jazoni belgilashdagi ta'siri ko‘rsatiladi. Jazo faqat jinoyatni sodir etgan shaxsning jinoyati bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, agar jinoyat eng yuqori darajada jiddiy bo‘lsa, unda jazo ham shu darajada og‘ir bo‘lishi mumkin, lekin agar jinoyatning jiddiyligi past bo‘lsa, jazo ham eng kam bo‘lishi kerak. Adolatli jazo belgilash jinoyat huquqining asosiy maqsadlaridan biridir: jamiyatni himoya qilish va jinoyatchilikni kamaytirish. Adolatlik prinsipiga muvofiq, jazo faqat jinoyatning jiddiyligiga qarab emas, balki jinoyatni sodir etgan shaxsning xususiyatlari (masalan, yosh, jins, salomatlik, jinoyatning og‘irlashtiruvchi yoki yengillashtiruvchi holatlari)ni ham hisobga olish lozim. Bu holatda adolatli va muvozanatli jazo belgilanishi, jinoyatni sodir etgan shaxsni jamiyatga qaytarish va uni tuzatish imkoniyatlarini ta'minlaydi. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazo faqat jazolash maqsadida emas, balki jinoyatchini tuzatish va qayta tarbiyalash maqsadida ham berilishi kerak. Jinoyatni sodir etgan shaxsni jamiyatga qaytarish, uning jamiyat bilan uyg‘unlashishiga yordam berish adolatli jazoning ajralmas qismidir. Bu jazo tizimining maqsadi, faqat jazolashdan iborat bo‘lmasdan, shaxsni 10 Himoya tomoni, ayblovning ayblovini rad etish, jinoyatni sodir etganlikni inkor etish, yoki yengillashtiruvchi holatlarni taqdim etish huquqiga ega bo‘ladi. Bu, jinoyatchi bo‘lgan shaxsning huquqlarini himoya qilish va adolatli sudlovni ta'minlashga xizmat qiladi. Teng imkoniyatlar yaratish tamoyili, jamiyatda huquqiy tenglikni ta'minlaydi. Bu tamoyilga muvofiq, har bir shaxs qonun oldida tengdir va uning sud jarayonida teng huquqli himoya olish huquqi bor. Jamiyatda huquqiy adolatni ta'minlashda bu prinsipning roli juda katta. Prokurorlar, jinoyatni isbotlash uchun zarur bo‘lgan barcha dalillarni taqdim etish va sudda ularni isbotlash huquqiga ega. Ular, shu bilan birga, sudning adolatli va mustaqil qaror chiqarishini ta'minlashda katta mas'uliyatga ega. Advokatlar, ayblovning dalillarini rad etish va himoya qilishda to‘liq imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak. Ular, shuningdek, jinoyatchiga nisbatan yengillashtiruvchi holatlarni taqdim etish, uning reabilitatsiyasi va jamiyatga qaytishi uchun imkoniyat yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Sud jarayonida, har ikki tomonning dalillarini baholashda adolatli va xolis yondashuv bo‘lishi zarur. Sud, ayblov va himoya tomonlarining argumentlarini teng darajada baholash orqali haqqoniy qaror chiqarishi kerak. Ayblov va himoya tomonlari uchun teng imkoniyatlar yaratish uchun ba'zan davlat tomonidan himoya tomoniga huquqiy yordam taqdim etilishi lozim. Buning orqali, moliyaviy cheklovlari bo‘lgan shaxslar ham o‘z huquqlarini to‘liq himoya qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu, ayniqsa, sud jarayonida advokat yollash imkoniyati bo‘lmagan shaxslar uchun muhimdir. Sud jarayonida ayblov va himoya tomonlari uchun teng imkoniyatlar yaratish, ba'zan qonuniy yordam xizmatlarini taqdim etish orqali amalga oshiriladi. Ushbu xizmatlar orqali sud jarayonidagi adolat va shaffoflik ta'minlanadi. Ayblov va himoya tomoni uchun teng imkoniyatlar yaratish jinoyat huquqining asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib, sud jarayonining adolatli va shaffof bo‘lishini ta'minlaydi. Bu prinsip har ikki tomonning huquqlarini himoya qilish, sud qarorining xolis va haqqoniy bo‘lishini ta'minlash, shuningdek, jamiyatda huquqiy ishonchni kuchaytirish uchun zarurdir. Har ikki tomonning teng imkoniyatlarga ega bo‘lishi, adolatli sudlovni amalga oshirishga xizmat qiladi va jamiyatda qonunlarga bo‘lgan hurmatni oshiradi. 13 II.BOB. ADOLATLIK PRINSIPI VA JINOYAT PROTSESSIDA I.1. Jinoyat protsessida (tergov, sud jarayoni) adolatlik prinsipining amalda tatbiqi Ayblov isbotlanmagan bo lsa, shubhalardan foydalanmaslik (presumpsiya niʻ mas'uliyatdan ozod qilish) jinoyat huquqining asosiy prinsiplardan biri bo'lib, "ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, shubhalardan foydalanmaslik" deb ataladi. Bu prinsip, jinoyat protsessida ayblanuvchi shaxsning jinoyatda aybli ekanligini isbotlash majburiyati, ayblov tomonida ekanligini anglatadi. Ya'ni, har bir ayblovchi (prokuror) o'z ayblovini isbotlashi kerak, va ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi shaxsni jinoyatda aybli deb hisoblash mumkin emas. Jinoyat huquqida presumpsiya ni mas'uliyatdan ozod qilish (presumption of innocence) prinsipiga asoslangan holda, har bir shaxs aybsiz hisoblanadi, taqiqlanmagan va jinoyatni sodir etganligi isbotlanmaguncha, jinoyatda ayblanishi mumkin emas. Bu prinsipning mazmuni shundaki, "ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, shubhalardan foydalanmaslik" ga doir qoidalar. Ayblov tomonining mas'uliyati bo‘lib, u ayblovini isbotlashi kerak. Jinoyat huquqiga ko‘ra, har bir jinoyatni isbotlash ayblovchi tomonning, ya'ni prokurorning vazifasidir. Ayblov isbotlanmaguncha, ayblov ostidagi shaxsni aybli deb hisoblash mumkin emas. Bu shaxsning mas'uliyati faqat dalillar asosida belgilanishi kerak. Agar ayblov isbotlanmasa yoki isbotlashda shubhalar mavjud bo‘lsa, sud ayblovchi tomonning dalillarini qabul qilmasligi kerak. Shubha mavjud bo‘lganda, sudning vazifasi bu shubhalardan foydalanmaslik va ayblanuvchini mas'uliyatdan ozod qilishdir. Sudda hech qanday shubhali holatlar yoki notekis dalillar bo‘lsa, ayblovga qarshi bo‘lishi lozim. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, sudda ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi shaxsni jinoyatni sodir etgan deb hisoblash mumkin emas. Bu prinsip "ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi mas'uliyatdan ozod qilinadi" deb nomlanadi. Sudda barcha shubhalar himoya tomoniga foyda keltirishi kerak. Presumpsiya ni mas'uliyatdan ozod qilish prinsipining jinoyat protsessidagi ahamiyati juda katta. Ayblov isbotlanmagan bo‘lsa, ayblanuvchi shaxsning himoya huquqi ta'minlanadi. Bu prinsipning asosiy maqsadi ayblovchi tomonning dalillarini isbotlashga 19 boshqarish tizimlarini qo‘llash orqali jinoyat ishlarini tezroq va aniqroq ko‘rib chiqish imkoniyatlarini yaratish zarur. Sud tizimida korrupsiyani oldini olish va uning oldini olish uchun qat'iy nazorat va monitoring mexanizmlarini kuchaytirish, jinoyat ishlari bo‘yicha barcha qarorlar to‘liq dalillarga asoslanishini ta'minlash zarur. Adolatlik prinsipini to‘liq amalga oshirish uchun sudlarda har ikki tomonning huquqlariga teng imkoniyatlar yaratish, huquqiy yordam va himoya qilishni ta'minlash, shuningdek, jinoyat ishi jarayonlarida to‘liq shaffoflikni saqlash kerak. BMTning Inson huquqlari deklaratsiyasi, Evropa Inson Huquqlari Konvensiyasi, AQSh va Skandinaviya mamlakatlarining tajribalarini o‘rganish va ularni O‘zbekiston qonunchiligiga moslashtirish, jinoyat huquqidagi adolatni ta'minlashda samarali natijalar berishi mumkin. 34 himoya qilishda bevosita ta'sir qiladi. Sud jarayonidagi adolatlik prinsipining amalda tatbiqi quyidagicha amalga oshiriladi. Sudda adolatlik prinsipiga rioya qilish, ayblov va himoya tomonlariga teng imkoniyatlar yaratish orqali amalga oshiriladi. Sudda har ikkala tomonning dalillarini taqdim etish, guvohlarni tinglash va o‘z nuqtai nazarlarini ifodalash imkoniyatini teng taqdim etish zarur. Ayblov va himoya tomoni bir xil sharoitda ishtirok etishi lozim. Sudning adolatli qarorlar chiqarishi uchun, sudlar har bir ishni mustaqil ravishda, faqat qonun va dalillarga asoslanib ko‘rib chiqishi kerak. Sud qarorlari, tashqi ta'sirlardan xoli va faqat mavjud dalillarga asoslanishi kerak. Sud jarayonining xolisligi, jamiyatda huquqiy ishonchni oshiradi. Sudda dalillarni baholashda adolatlik prinsipiga rioya qilinishi muhimdir. Sud, har bir tomonning dalillarini sinchiklab ko‘rib chiqib, ularni to‘g‘ri baholashi kerak. Har ikki tomonning dalillari teng baholanishi lozim. Bu, sudning xolis qaror qabul qilishini ta'minlaydi. Sudda adolatlik prinsipining amalga oshirilishi, jazoning jinoyatning og‘irligi, jinoyatchining shaxsiy holati, yengillashtiruvchi yoki og‘irlashtiruvchi omillarni hisobga olgan holda belgilanishini ta'minlaydi. Sud, jazoni belgilashda faqat qonunlarga asoslanib, har bir shaxsning reabilitatsiyasini ham inobatga olishi kerak. Sud jarayonining adolatli va shaffof bo‘lishi, har ikkala tomonning fikrlarini erkin ifodalash imkonini yaratadi. Sudda qatnashayotgan barcha shaxslar, o‘z huquqlari va erkinliklari haqida to‘liq xabardor bo‘lishi kerak. Sud majlislari ochiq va barcha ishtirokchilar uchun tushunarli bo‘lishi lozim. Jinoyat protsessida, himoya tomonining huquqlarini ta'minlash adolatlik prinsipining muhim qismidir. Himoya tomoni advokat tayinlash, dalillarni to‘plashi va ishni tekshirishi huquqiga ega bo‘lishi kerak. Himoya tomoni, ayblovning dalillarini rad etish va reabilitatsiya qilish uchun kerakli dalillarni taqdim etish huquqiga ega. Sud jarayonida yangi texnologiyalardan foydalanish, dalillarni to‘plash va baholashda adolatlik prinsipini ta'minlash uchun muhimdir. Video tasvirlar, elektron hujjatlar va boshqa texnologik vositalar yordamida dalillarni taqdim etish, sudning adolatli qarorlar chiqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Jinoyat protsessida adolatlik, advokatlar va prokurorlar o‘rtasida tenglikni ta'minlashni ham nazarda tutadi. Prokurorlar va 17 dalillarga asoslanib qaror chiqarishini ta'minlaydi. Korrupsiyaning oldini olish uchun huquqiy mexanizmlar ishlab chiqilmoqda. Sudyalar va boshqa sud ishtirokchilariga nisbatan korrupsiyaga qarshi kurashishning qat'iy choralarini ko‘rish, jinoyat ishlari bo‘yicha adolatni ta'minlashga xizmat qiladi. Sud jarayonlarining ochiq va shaffof bo‘lishi, jamiyatda sud tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi. Sud majlislarini kuzatish imkoniyatlarini yaratish, sud qarorlarining axborot taqdimotini amalga oshirish orqali sud tizimi adolatli bo‘ladi. O‘zbekistonda jinoyat huquqida adolatlikni ta'minlashdagi muammolar sud mustaqilligi, korrupsiya va adolatli sud qarorlarini chiqarish jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Biroq, sud tizimini isloh qilish, korrupsiyaga qarshi kurashish va sud jarayonlarini shaffof qilish kabi chora-tadbirlar orqali bu muammolarni hal qilish imkoniyatlari mavjud. Adolatli sudlovni ta'minlash, faqatgina jinoyat ishlarini to‘g‘ri hal qilishda emas, balki jamiyatda huquqiy ishonchni va barqarorlikni saqlashda ham muhim ahamiyatga ega. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi sababli mavjud bo‘lgan tahlillar — bu mavzu O‘zbekiston va boshqa davlatlarda jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi tufayli yuzaga keladigan muammolarni, tahlillarni va ularning salbiy oqibatlarini o‘rganishga qaratilgan. Adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi, jinoyat huquqining samarali ishlashiga, jamiyatda huquqiy ishonchning pasayishiga, fuqarolarning huquqlarining buzilishiga va hatto jinoyatchilikning ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi bir qator sabablar bilan izohlanadi. O‘zbekistonda sud tizimining islohoti amalga oshirilayotgan bo‘lsa-da, ba'zi sohalarda haligacha islohotlarning to‘liq amalga oshirilmasligi adolatli sudlovni ta'minlashda to‘siqlar yaratadi. Sud mustaqilligi, sudyalar va boshqa ishtirokchilarning samarali ishlashi, shuningdek, sud jarayonlarining shaffofligini oshirish uchun ko‘proq chora-tadbirlar zarur. Sud tizimida va jinoyat huquqida adolatlikni ta'minlashda muhim bo‘lgan sudyalar va boshqa organlarning korrupsiyasi, siyosiy ta'sirlar va ijtimoiy bosimlar ko‘pincha xolis va adolatli qarorlar chiqarishga to‘sqinlik qiladi. Korrupsiya jinoyat 25 to‘liq amalga oshirilmasligini bartaraf etish uchun quyidagi tahlillar va takliflar mavjud. Sud tizimining mustaqilligi va samaradorligini ta'minlash uchun islohotlarni davom ettirish lozim. Bu, sudyalar va boshqa sud ishtirokchilarining korrupsiya va siyosiy ta'sirlardan holi bo‘lishini ta'minlaydi. Tergov va sud jarayonlarining shaffofligini oshirish, jamiyatda sud tizimiga bo‘lgan ishonchni tiklashga yordam beradi. Sud jarayonlarini kuzatish, majlislarga ommaviy kirishni ta'minlash va qarorlarni shaffof chiqarish zarur. Korrupsiyaga qarshi kurashish uchun qat'iy huquqiy mexanizmlar joriy etish, sudyalar va tergovchilarga nisbatan qattiq nazoratni kuchaytirish zarur. Korrupsiya holatlarining oldini olish uchun profilaktik tadbirlar ko‘rish muhimdir. Yuridik mutaxassislar va sudyalar uchun doimiy ta'lim va malaka oshirish dasturlarini yaratish, jinoyat huquqi va protsessual qonunchilikni chuqurroq o‘rganish orqali sudlov sifatini oshirish mumkin. Sud tizimi va tergov ishlarida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, masalan, sun'iy intellekt va elektron tizimlar, jinoyat ishi jarayonining samaradorligini oshirishi va jinoyatni hal qilishni tezlashtirishi mumkin. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi, sud tizimining ishonchsizligi, korrupsiya, nohaq jazolar va huquqiy befarqlikni keltirib chiqaradi. Bu holat jamiyatda huquqiy ishonchning pasayishiga, jinoyatchilikning ko‘payishiga va xavfsizlikka tahdid soladi. Shu sababli, sud tizimining mustaqilligini ta'minlash, korrupsiyaga qarshi kurashish, adolatli sudlovni amalga oshirish va jinoyat huquqida shaffoflikni oshirish bo‘yicha tezkor va samarali islohotlarni amalga oshirish zarur. 8 II .2. O ʻ zbekiston jinoyat huquqida adolatlikni ta ʼ minlashdagi muammolar Adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilishi va sud tizimining samarali ishlashi jamiyatdagi huquqiy ishonchni oshirish, jinoyatlarni adolatli ravishda hal etish va fuqarolarning huquqlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Sud tizimi mustahkamlanishi va jinoyat protsessining takomillashtirilishi adolatli sudlovni ta'minlashning asosi bo‘ladi. Quyida, sud tizimini mustahkamlash va jinoyat protsessini takomillashtirish bo‘yicha takliflar keltirilgan. Sud tizimi mustaqilligi 8 Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. – 2015. - № 10 . 27 ijtimoiy tartibga solish va qayta tarbiyalashdir. Jinoyat huquqida adolatlik jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Agar jazolar adolatli va haqqoniy bo‘lmasa, bu jamiyatda nohaqlik va ishonchsizlikka olib kelishi mumkin. Jamiyatda jazo tizimining adolatli ishlashi, fuqarolarda qonunlarga bo‘lgan hurmatni oshiradi, jinoyatni kamaytirish va tartibni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Adolatlik prinsipining amalda qo‘llanilishi sud jarayonida ham aks etadi. Sud, ayblanuvchining shaxsiy holatini va jinoyatning turini inobatga olib, adolatli qarorlar chiqarishi kerak. Sudning xolis bo‘lishi, adolatli hukmlar chiqarilishiga yordam beradi va jamiyatda huquqiy ishonchni kuchaytiradi. Jinoyat huquqidagi adolatlikning jazo tizimiga ta'siri quyidagi jihatlar orqali namoyon bo‘ladi. Adolatlik prinsipiga muvofiq, jazo nafaqat jazolash, balki jinoyatchining xatti- harakatlarini tuzatish va ularni ijtimoiy hayotga qaytarish uchun ham berilishi kerak. Jazo, jamiyatda xavfsizlikni ta'minlashdan tashqari, jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni o‘z xatti-harakatlarini tahlil qilishga va tuzatishga undash kerak. Adolatlik prinsipiga ko‘ra, jazolar faqat jazolash sifatida emas, balki jinoyatni sodir etgan shaxsni reabilitatsiya qilish va ijtimoiy tizimga qaytarish maqsadida ham ishlatiladi. Bu holat, jamiyatda barqarorlikni ta'minlash va jinoyatchilikni kamaytirish uchun muhimdir. 3 Jinoyat huquqida adolatlik — bu jazoning haqqoniy va muvozanatli bo‘lishini, har bir jinoyatni sodir etgan shaxsga nisbatan to‘g‘ri va individual yondashuvni ta'minlaydigan muhim tamoyildir. Adolatlikning jinoyat huquqidagi ahamiyati nafaqat jazolarni belgilashda, balki jamiyatda ijtimoiy adolatni ta'minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Jazo tizimining adolatli bo‘lishi, jamiyatning xavfsizligini ta'minlaydi, jinoyatni kamaytirishga yordam beradi va fuqarolarni qonunlarga bo‘lgan hurmatini oshiradi. Ayblov va himoya tomoni uchun teng imkoniyatlar yaratish jinoyat huquqining adolatli va muvozanatli ishlashining asosiy tamoyillaridan biridir. Bu prinsip, sud tizimining xolisligi va har ikki tomonning huquqlari hamda imkoniyatlarini teng darajada himoya qilishni ta'minlashga qaratilgan. Bunday tenglikka erishish, sud tizimining adolatli 3 Багмет А.М. Массовые беспорядки как уголовно-правовое понятие. https://cyberleninka.ru/article - 2016 11 ishonchli dalillar asosida hukmlar chiqarilishi kerak. Xalqaro jinoyat sudining protsessual standartlari va metodologiyalarini o‘rganish, O‘zbekistonning jinoyat huquqidagi adolatlikni ta’minlashda yordam beradi. O‘zbekiston jinoyat huquqidagi adolatlikni ta’minlashda xalqaro tajribalar va standartlarni inobatga olish juda muhimdir. BMTning inson huquqlari deklaratsiyasi, Evropa Inson Huquqlari Konvensiyasi, AQSh, Shveytsariya va Skandinaviya mamlakatlarining tajribalari, shuningdek, Xalqaro jinoyat sudi tizimi O‘zbekistonga adolatli sudlovni ta’minlash, sud tizimining ishonchliligini oshirish va jinoyat protsesslarini takomillashtirishda samarali yo‘riqnoma bo‘lishi mumkin. Xalqaro tajribalar va standartlarni joriy etish orqali O‘zbekistonning jinoyat huquq tizimi yanada adolatli, samarali va shaffof bo‘lishi mumkin. 9 9 Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. – 2015. - № 10 . 32 tushuntirilishi kerak. Sud jarayonining ochiq va shaffof bo‘lishi, ishtirokchilarning har biri o‘z huquqlarini himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi, hamda sud majlislarining axborot ta'minoti va kuzatish imkoniyatlarini yaratadi. Bu, sud jarayonining ishonchli va adolatli bo‘lishini ta'minlaydi. Sudya, barcha tomonlarning huquqlarini ta'minlash va xolis qaror chiqarish uchun muhim rol o‘ynaydi. Sudya, har ikki tomonning dalillarini muvozanatli baholash, har bir tomonning nuqtai nazarini to‘liq tinglash va sudlovni adolatli tarzda yakunlash majburiyatiga ega. Sudya tomonidan chiqarilgan qaror, to‘liq huquqiy asoslangan bo‘lishi, har ikki tomonning manfaatlari teng va adolatli baholanishi kerak. Advokatlar, ayblovchi va himoya tomonining huquqlarini himoya qiladi. Advokatlar, o‘z mijozining huquqlarini himoya qilish, kerakli dalillarni taqdim etish, va sudda adolatli sudlovni ta'minlash uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishlari kerak. Prokuror, jinoyatni isbotlash uchun dalillarni taqdim etishi va jinoyatni sodir etgan shaxsni mas'uliyatga tortish maqsadida sudga ishonchli dalillarni yetkazishi kerak. Prokurorning vazifasi — adolatli sudlovni ta'minlash, ayblovchilarni jinoyatdan himoya qilish, va sudda haqiqatga erishishdir. Guvohlar va boshqa ishtirokchilar, sud jarayonida o‘z guvohliklarini keltirish orqali sudning adolatli qaror qabul qilishiga yordam beradi. Guvohlarning ifodalarini to‘g‘ri va ishonchli tarzda taqdim etishi muhimdir. Sud jarayonida dalillar to‘g‘ri yig‘ilishi, ularning qonuniyligi va ishonchliligi ta'minlanishi kerak. Bunda advokatlar va prokurorlar o‘rtasida hamkorlik va dalillarni taqdim etish jarayonida tenglik ta'minlanishi lozim. Har ikki tomonning huquqlarini himoya qilish, sudda teng imkoniyatlarni yaratish, shuningdek, sudda ayblovchi va himoya tomoniga o‘z fikrlarini erkin bildirish imkoniyatini berish zarur. Sud jarayonida har bir ishtirokchining shaxsiy hayoti va maxfiyligi himoya qilinishi kerak. Har bir tomonning shaxsiy huquqlari, maxfiyligini saqlash va nomaqbul tarqatilishining oldini olish muhimdir. Agar sud ayblanuvchini jinoyatda aybli deb hisoblasa, jazo faqat jinoyatning og‘irligi va jinoyatchining shaxsiy holati hisobga olgan holda belgilanadi. Jazolar adolatli va muvozanatli bo‘lishi kerak. Jinoyat ishi jarayonida adolatli sud ishini ta'minlash — bu huquqiy davlatning muhim qismidir. Sudning 22 XULOSA Adolatlik prinsipi O‘zbekiston jinoyat huquqida juda muhim o‘rin tutadi, chunki bu prinsip har bir fuqaroning huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga, shuningdek, jinoyatlarni adolatli va xolis tarzda hal qilishga asoslanadi. Adolatlik prinsipining samarali amal qilishi, jinoyat ishlarining har tomonlama, adolatli va tezkor ko‘rib chiqilishiga, sudyalar va boshqa huquqiy organlarning ish faoliyatida muvozanatni ta'minlashga olib keladi. O‘zbekiston jinoyat huquqidagi adolatlik prinsipining ahamiyati, ayniqsa, aybsizlik presumpsiyasi, sud jarayonlarining shaffofligi, himoya qilish huquqi va sudlarning mustaqilligi kabi asosiy jihatlarda yaqqol ko‘rinadi. Bu prinsiplarning to‘liq amalga oshirilishi, sud tizimining samarali va ishonchli ishlashiga xizmat qiladi, jinoyatga oid qarorlarni adolatli va xolis tarzda chiqarish imkonini beradi. Bunday yondashuv, fuqarolarning huquqiy ishonchini oshiradi va jamiyatda huquqiy tartibni mustahkamlaydi. Adolatlik prinsipining amalda tatbiqi, ayniqsa ayblov va himoya tomonlari uchun teng imkoniyatlar yaratish, sud ishlarining xolisligi va jazolarni mutanosib belgilash kabi jihatlarda muhim rol o‘ynaydi. Bu esa jinoyat huquqining to‘g‘ri ishlashini, adolatning o‘z vaqtida va to‘liq ta'minlanishini ta'minlaydi. Adolatlik prinsipining O‘zbekiston jinoyat huquqida to‘liq amalga oshirilishi jamiyatda huquqiy adolatni ta'minlashning asosiy omili bo‘ladi. Mavzuning ahamiyati shundaki, adolatli va xolis sudlovning amalga oshirilishi, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, jinoyatchilarning ijtimoiy qayta tarbiyalanishi va jamiyatda huquqiy xabardorlikni oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli, O‘zbekistonning jinoyat huquqidagi adolatlikni ta'minlashga oid chora-tadbirlar doimiy ravishda takomillashtirilishi kerak. Kelajakda adolatni ta'minlash uchun amalga oshirilishi kerak bo‘lgan chora-tadbirlar quyidagilardan iborat. Sudlarning mustaqilligini ta'minlash, sudyalar uchun malaka oshirish dasturlarini joriy etish, sud jarayonlarini shaffof qilish va jamoatchilik uchun ochiq qilish zarur. Bu jarayonlar sud tizimiga bo‘lgan ishonchni oshiradi va adolatli qarorlar chiqarilishini ta'minlaydi. Sud jarayonlarining tezligi va samaradorligini oshirish uchun yangi texnologiyalarni joriy etish, shuningdek, sud ishlarini elektron tarzda 33 katta muammo hisoblanadi. O‘zbekistonda korrupsiya bilan bog‘liq ba'zi muammolar quyidagilardan iborat. Ba'zi sudyalar va advokatlar o‘rtasida o‘zaro kelishuvlar va korrupsiya faoliyati mavjud bo‘lishi mumkin. Bu holat, jinoyat ishlarining xolis va adolatli ko‘rib chiqilmasligiga olib keladi. Sudyalar yoki advokatlar o‘rtasida bunday aloqalar, ayblovchilar yoki himoya tomoniga nisbatan nohaq qarorlar chiqarilishiga sabab bo‘ladi. Ayrim jinoyat ishlarida korrupsiya tufayli sudlar, jinoiy guruhlar yoki iqtisodiy faoliyat olib boruvchi kuchli biznesmenlarga qarshi nisbatan yo‘l qo‘yilayotgan jinoyatlarga loqayd bo‘lishi mumkin. Bu esa jinoyatlarning samarali qidiruv va tergov qilinishiga to‘sqinlik qiladi. Sud qarorlarining sotilishi ham korrupsiya bilan bog‘liq muammolardan biridir. Ayrim hollarda, jinoiy ishlar bo‘yicha sud qarorlari iqtisodiy yoki siyosiy manfaatlarga qarab sotilishi mumkin, bu esa sud jarayonining adolatli bo‘lmasligiga olib keladi. Jinoyat huquqida adolatli sud qarorlarini chiqarish jarayonida quyidagi qiyinchiliklar mavjud. Ba'zi jinoyat ishlarida zarur dalillarni yig‘ish qiyin bo‘lishi mumkin. Shubhali dalillar yoki guvohlarning xotirasi yomonligi, tergovning muvaffaqiyatsiz bo‘lishi adolatli sudlovni qiyinlashtiradi. Dalillarning ishonchliligi sud qarorining to‘g‘ri va haqqoniy bo‘lishiga ta'sir qiladi. Ayrim holatlarda, tergov jarayonida xatoliklar bo‘lishi mumkin, bu esa keyinchalik sud jarayonida qaror qabul qilishda qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Tergovchilar tomonidan dalillarni noto‘g‘ri yig‘ish yoki noqonuniy tergov usullarini qo‘llash sudda adolatli qaror chiqarishga to‘sqinlik qiladi. Ba'zan jinoyat ishlarining sudda uzoq vaqt davom etishi, adolatli qaror chiqarilishini kechiktiradi. Bu, asosan, sud tizimidagi yuk ortish va ishning to‘g‘ri ko‘rib chiqilishiga yetarli vaqt ajratilmasligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Uzoq davom etayotgan sud jarayonlari, sudlanuvchilarning huquqlarini buzishi va ularning adolatga erishish imkoniyatini kamaytirishi mumkin. O‘zbekiston hukumati sud tizimini isloh qilishga katta e'tibor bermoqda. Adolatli sudlovni ta'minlashda ba'zi ijobiy qadamlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Sudlarning siyosiy va iqtisodiy ta'sirlaridan holi bo‘lishi uchun sud tizimining mustaqilligini ta'minlashga doir islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu, sudya va boshqa sud ishtirokchilarining faqat qonun va 24 huquqining barcha sohalarida, jumladan tergov, sud jarayonlari va jazolarni belgilashda keng tarqalgan bo‘lishi mumkin. Yuridik mutaxassislar va advokatlarning yetarli bilimga ega bo‘lmasligi, o‘z vazifalarini to‘liq bajara olmasligi jinoyat huquqida adolatlikni ta'minlashda jiddiy muammolarga olib kelishi mumkin. Bu holat sudlanuvchilarning huquqlari buzilishi, nohaq jazolarni belgilash yoki noqonuniy tergov usullarining qo‘llanilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy-siyosiy holatning o‘zgarishi, ba'zan jinoyat ishlarida jahon siyosatining yoki davlat siyosatining ta'sirini kuchaytirishi, ayrim jinoyatlarni qonuniy ravishda baholashda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi turli salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, jumladan.Agar sud tizimi adolatli ishlamasa, fuqarolar o‘z huquqlari va erkinliklarining himoya qilinishiga ishonchsizlik bilan qarashlari mumkin. Sudlanuvchilar va jamoat o‘rtasidagi ishonch yo‘qoladi. Bu, jamiyatda huquqiy barqarorlikni buzadi va fuqarolarni huquqiy himoya qilish tizimiga bo‘lgan ishonchini kamaytiradi. Adolatli sudlovning amalga oshirilmasligi, nohaq jazolarning belgilanishiga va ba'zida jinoyatchilikning to‘g‘ri baholanmasligiga olib keladi. Bunday holatlar ayblovlanuvchilarga ortiqcha yoki yo‘q joyda jazo tayinlanishi, jinoyatni sodir etmagan shaxslar sudda adolatsiz ravishda jazolanishi, jinoyatchilarni jinoyat uchun qattiq jazoga tortmaslik yoki yengil jazo berish kabi holatlar. Bu esa jamiyatda sud tizimiga qarshi salbiy munosabat va huquqiy befarqlikni oshiradi. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi korrupsiyaning yanada kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Korrupsiyalangan sudyalar, prokurorlar yoki boshqa huquqiy organlar o‘z manfaatlarini hisobga olib, ba'zan adolatli qarorlar chiqarmasliklari mumkin. Bu esa jamiyatda huquqiy soxta qarorlarning chiqarilishiga, jinoyatlarni noqonuniy yo‘llar bilan hal qilishga olib keladi. Jinoyat huquqida adolatlik prinsipining to‘liq amalga oshirilmasligi jamiyatda huquqiy barqarorlikni buzadi. Agar fuqarolar o‘z huquqlarini to‘g‘ri himoya qila olmasalar, bu jamiyatda ijtimoiy tartibsizlik, jinoyatni qo‘llab-quvvatlash va xavfsizlikni pasaytiradi. Bu holat, huquqiy nazorat va jamiyatning adolatga bo‘lgan ishonchini kamaytiradi. Adolatlik prinsipining 26

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI JINOYAT HUQUQIDA ADOLATLIK PRINSIPI

Купить