Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	132.0KB
Покупки	4
Дата загрузки	23 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Юриспруденция

O’zbekiston Respublikasi yangi tahrirdagi Konstitutsiyasining VI bob Fuqarolik

2.1) Qonunda belgilangan hollar va tartibdan tashqari, hech kimning huquq va muomala
layoqati cheklanishi mumkin emas. Fuqarolarning muomala layoqatini cheklashning
qonunda belgilab qo’yilgan shartlari va tartibiga rioya qilmaslik davlat organining
tegishli cheklashni belgilaydigan hujjati haqiqiy emasligiga sabab bo’ladi. Fuqaroning
huquq layoqatidan yoki muomala layoqatidan to’la yoki qisman voz kechishi va huquq
layoqati yoki muomala layoqatini cheklashga qaratilgan boshqa bitimlar o’z-o’zidan
haqiqiy emasdir, bunday bitimlarga qonun tomonidan yo’l qo’yiladigan hollar bundan
mustasno 4
.
O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 43-moddasiga ko’ra jinoyat sodir etganlik
uchun shaxslar ayrim fuqarolik huquqlaridan chunonchi, xizmat bo’yicha cheklash,
muayyan huquqdan mahrum qilish, ozodlikni cheklash choralari qo’llanilishi mumkin.
Umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosidan tashqari boshqa fuqarolik huquqlarini
cheklash choralari vaqtinchalik harakterga ega. Huquq layoqati inson tug’ilgandan
boshlab to u vafot etguncha unga xos xususiyat, sifat bo’lib hisoblanadi. Inson o’zini
holatidan qat’i nazar chaqaloq bo’ladimi, aqli zaif bo’ladimi, ruhiy hasta bo’ladimi
baribir to’laqonli huquq layoqatiga ega.
Yuqorida ko’rsatilganidek umumiy qoida bo’yicha huquq layoqati subyekti sifatida
mavjudlik chaqaloq tirik tug’ilishi bilan boshlanadi. Biroq, qonun ba’zi holatlarda hali
tug’ilmagan ya’ni ona qornida homila sifatida mavjud bo’lganda ham uning kelgusidagi
manfaatlarini qonun e’tiborga oladi, qo’riqlaydi. Masalan, agar meros qoldiruvchi fuqaro
vafot etgan hollarda uning nafaqat hayot paytida tug’ilgan farzandlari balki, qonunda
belgilangan tartibda meros ochilgandan so’ng tug’ilgan farzandlar ham merosxo’r
sifatida e’tirof etiladilar 5
.
Uy-joy kodeksida belgilanishicha, fuqarolarga turar joylar berilganda turar joy hajmini
belgilashda oilada homilador ayollarning mavjudligi ham hisobga olinadi. Huquq
layoqati fuqaro ya’ni, huquq subyekti o’limi bilan tugaydi.
Bugungi kunda fan texnika taraqqiyoti ba’zi og’ir kasalliklarda kishini sun’iy ravishda
hayotini saqlab qolishga imkon beradi. Ba’zan bunday holat uzoq vaqt cho’zilishi
mumkin (ba’zida yillab davom etadi va buni ba’zi adabiyotlarda o’simlik hayoti deb ham
4
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 23-moddasidan.
5
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 1118-moddasidan.
13

mustahkamlanadi.
Mulkiy munosabatlarning katta guruhini mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning,
intellektual faoliyat natijalariga bo’lgan mulkiy huquqlarning vujudga kelish asoslari
hamda ularni amalga oshirish tartibi bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar tashkil etadi.
Jumladan, xususiy mulkdor va uning vakolatlari, ommaviy mol-mulkning huquqiy
rejimi, ixtirolar, fan, adabiyot, san’at asarlarini tijorat muomalasida bo’lishi bilan bog’liq
munosabatlar shular jumlasidandir. Fuqarolik huquqiy normalar ta’siri ostida bo’lgan
mulkiy harakterda bo’lmagan shaxsiy munosabatlar o’z navbatida ikki turga bo’linadi.
Mulkiy munosabatlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan shaxsiy munosabatlar va mulkiy
munosabatlar bilan bog’liq bo’lmagan sof shaxsiy munosabatlar (shaxsiy nomulkiy
munosabatlar) ga bo’linadi. Mulkiy munosabatlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan shaxsiy
munosabatlarda mulkiy munosabat shaxsiy munosabatlarni keltirib chiqaradi yoxud
aksincha shaxsiy munosabat mulkiy munosabatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, ijodkor
ijodiy asarini yozishi natijasida uni o’z asariga nisbatan mualliflik huquqi ya’ni, muallif
sifatida e’tirof etilish shaxsiy huquqi vujudga keladi va ushbu huquq negizida asar tijorat
muomalasiga kiritilsa, asardan foydalanganlik uchun haq olish huquqiy vujudga keladi.
Bundan tashqari xizmat tartibida berilgan topshiriq natijasida haq olgan xodim
tomonidan intellektual mulk obyekti yaratiladi hamda ushbu obyektga nisbatan unda
mualliflik huquqi vujudga keladi.
Fuqarolik huquqi mustaqil huquq tarmog’i sifatida nafaqat o’z predmetiga balki o’zini
tartibga solish uslubiga ega. Fuqarolik huquqi o’zini tartibga solish uslubi orqali
fuqarolik huquqiy munosabat ishtirokchilariga, ularning xatti-harakatlariga ta’sir
ko’rsatadi, ularni yo’naltiradi. Bunda qo’llaniladigan maxsus vositalar va usullar
7

OLIY TA’LIM FAN VA INNAVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMI DAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ fanidan
“O’zbekiston Respublikasi yangi tahrirdagi
Konstitutsiyasining VI bob Fuqarolik” mavzusidagi
KURS ISHI

bilan bevosita bog’liqdir. Bozor munosabatlariga o’tish, iqtisodiyotda xususiy mulkning
mavqeini oshirish, xususiy mulkdorlar sinfini shakllantirish, tadbirkorlik faoliyatiga keng
yo’l ochib berish, bozor infratuzilmasi institutlarini tashkil etish, raqobat muhitini
shakllantirish, tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquq va manfaatlarini himoya qilish
ayni kunda dolzarb masalalardan hisoblanadi. Darhaqiqat, ijtimoiy hayotimizning barcha
sohalarida tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiyot liberallashib, islohotlar
chuqurlashmoqda va kishilarning tafakkuri, huquqiy ong va huquqiy madaniyati
yuksalmoqda, o’z mulkiy va shaxsiy huquqlarini himoya qilish borasida amaliy
ko’nikmalarga ega bo’lmoqda.
Buning natijasida mamlakatimiz, shahar va qishloqlarimiz qiyofasi tanib bo’lmas
darajada o’zgarib bormoqda, ishlab chiqarish va sanoat jadal sur’atlar bilan
rivojlanmoqda, uning tarkibi tubdan yangilanmoqda, yuqori texnologiyalarga asoslangan
zamonaviy korxonalar ishga tushirilib, ishlab chiqarish modernizatsiya va
diversifikatsiya qilinmoqda, iqtisodiyotimizning raqobatdoshligi oshmoqda 1
.
Fuqarolik qonunchiligi ular tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar
ishtirokchilarning tengligi e’tirof etishga mulkning daxlsizligiga shartnomaning
erkinligiga,xususiy ishlarga biron-bir kishining o’zboshimchalik bilan aralashishiga yo’l
qo’yilmasligiga,fuqarolik huquqlari to’sqinliksiz amalga oshirilishini, buzilgan huquqlari
tiklanishi, ularning sud orqali himoya qilinishi taminlash zarurligiga asoslanadi.Fuqarolar
(jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o’z fuqarolik huquqlariga o’z erklariga muvofiq
ega bo’ladilar va bu huquqlarini o’z manfaatlarini ko’zlab amalga oshiradilar.Ular
shartnoma asosida o’z huquq va burchlarini belgilashda va qonunchilikka zid bo’lmagan
har qanday shartnoma shartlarini aniqlashda erkindirlar 2
.
Mazkur kurs ishida O’zbekiston fuqarolari qanday huquq va erkinliklarga egaligi
ko’rsatib o’tilgan. Fuqarolarning (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslarning huquqlari
qanday ekanligi ko’rsatib o’tilgan.
1
Karimov I.A. Asosiy vazifamiz-jamiyatimizni isloh qilish va demokratlashtirish,mamlakatimizni modernizatsiya qilish
jarayonlarini yangi bosqichga kutarishdan iborat.O’zbekiston Respublikasi birinchi Prizedenti Islom Karimovning
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinganini 25 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi
maruzasi.//Xalq suzi gazetasi 2015 yil 6dekabr
2
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi I qism 1 modda.
2

2.2 Vasiylik va homiylik, fuqarolik holati
2.2) O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksining 32-moddasi 1-qismiga binoan,
vasiylik va homiylik muomalaga layoqatsiz yoki muomalaga to’liq layoqatli bo’lmagan
fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun belgilanadi. Voyaga
yetmaganlarga vasiylik va homiylik ularni tarbiyalash maqsadida ham belgilanadi.
Vasiylar va homiylarning bunga tegishli huquq va burchlari qonun hujjatlari bilan
belgilanadi.
Vasiylik va homiylik o’z huquq va manfaatlarini o’zlari mustaqil himoya qilishga
qiynaladigan yoki eplay olmaydigan fuqarolarni himoya qilish usulidir. Voyaga
yetmaganlar uchun esa vasiylik va homiylik ularni oilada tarbiyalanishi uchun
imkoniyatdir. Umuman olganda esa, vasiylik va homiylik tarkibiga fuqarolik, oila,
ma’muriy huquq qoidalarini olgan kompleks huquqiy institut hisoblanadi.
Vasiylik va homiylikni quyidagi ikki ma’noda tushunish mumkin:
1) keng ma’noda (fuqarolik-huquqiy) - bu muomala layoqatining etishmagan qismini
to’ldirish va voyaga yetmagan hamda muomalaga layoqatsiz shaxslarning huquq va
manfaatlarini himoya qilish usuli;
2) tor ma’noda (davlat organining xizmat vazifalari) - ota-ona qaramog’idan mahrum
bo’lgan bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, shuningdek, ularni
tarbiyalashdir.
Vasiylik va homiylik sohasidagi munosabatlarni quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Vasiyning vasiylikdagi shaxs bilan munosabatlari mulkiy va shaxsiy aloqalar
bilan bog’liq. Vasiyga vasiylikdagi shaxsga nisbatan ota- onaning o’z bolasiga nisbatan
hokimiyat huquqi tegishli bo’ladi va vasiyning vasiylikdagi bolaning shaxsiga nisbatan
bevosita majburiyati - unga tarbiya berish hisoblanadi.
2. Vasiylikdagi shaxsning mol-mulkiga nisbatan munosabat vasiylikdagi shaxsning
vakili sifatida harakatlarni amalga oshirish huquqlarini ifoda etadi. Bunda birinchi
navbatda, vasiylikdagi shaxsning mol-mulkini uning ehtiyojlari uchun sarflash,
shuningdek, uning mol- mulkini saqlashga e’tibor qaratiladi.
3. Vasiyning uchinchi shaxsga nisbatan munosabati bir tomondan vasiylikdagi
shaxsga nisbatan hukmronlik huquqiga ega subyekt sifatidagi, ikkinchi tomondan
18

I O’zbekiston Respublikasi Fuqarolarining Huquq Va Erkinliklar
1.1O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi.
Har qanday mamlakatda jumladan O’zbekiston Respublikasida yashovchi aholining
asosiy qismi O’zbekiston fuqarolaridan iborat bo’lib, aholining ma’lum qismi
O’zbekiston fuqarosi bo’lmasligi mumkin. Ular O’zbekistonda turli sabablar bilan
yashayotgan, ishlayotgan, o’qiyotgan, safarga kelgan xorijiy mamlakatlar fuqarolari yoki
fuqaroligi bo’lmagan shaxslar bo’lishi mumkin.
Shaxs ma’lum davlatga mansub bo’lsagina u fuqaro hisoblanadi. Bu tegishli hujjatlar
orqali rasmiylashtiriladi.
Fuqarolik-Konstitutsiyaviy instituti. Uning asoslari Konstitutsiyada belgilangan.
Konstitutsiyaning VI bobi “Fuqarolik”deb nomlangan. O’zbekiston Respublikasida
yagona fuqarolik o’rnatilgan.
O’zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asoslarda ega bo’lganlikdan qat’iy
nazar hamma uchun tengdir.
Qoraqalpog’iston Respublikasining fuqarosi,ayni vaqtda,O’zbekiston Respublikasining
fuqarosi hisoblanadi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsaiyasi 22-moddasi.(eski
konstitutsiyaning 21-moddasi).O’zbekistonda yakka fuqarolik o’rnatilgan,yakka
fuqarolikning siyosiy ahamiyati katta.Fuqarolik shaxs bilan davlat o’rtasida siyosiy
munosabatlarni vujudga keltiradi.Fuqarolik natijasida shaxs bilan davlat o’rtasida
siyosiy munosabatlarni vujudga keltiradi.Fuqarolik natijasida shaxs ma’lum huquq va
erkinliklarga ega bo’libgina qolmay,ma’lum burchlarga ham ega
bo’ladi.Natijada,shaxsning davlat oldidagi mas’uliyati oshadi.
Ma’lum mamlakatlarda yashovchi hamma kishilar albatta fuqaro deb qaralmasligi
kerak,mamlakatda yashovchilar aholi bo’lishi mumkin.Aholi tarkibida fuqaroligi
bo’lmagan shaxslar hamda chet el fuqarolari ham kiradi.Ularning huquqiy holatida
sezilarli tafovutlar mavjud.Shaxsning ma’lum davlatda yashashining o’zigina uni fuqaro
deb hisoblashga asos bo’lmaydi,shaxs fuqaro bo’lishi uchun shaxs bilan davlat o’rtasida
alohida munosabatlar mavjud bo’lishi kerak.Fuqarolik davlat bilan shaxs munosabatlarini
alohida tartibda amalga oshishini ta’minlaydi.
4

nazarda tutilgan. Fuqarolik holati hujjatlarini qayd etish yuridik faktlar tizimida alohida
o’rin tutadi. Fuqarolik holati hujj atlari qayd etilishi bilan fuqarolik huquq va burchlar
vujudga keladi, o’zgaradi yoki bekor bo’ladi. Shu sababli ham qonunchilikda fuqarolik
holati hujjatlarning muayyan toifalari davlat tomonidan belgilanishi nazarda tutilgan.
Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 38-moddasi birinchi qismiga
ko’ra, quyidagi fuqarolik holati hujjatlari davlat tomonidan qayd etilishi kerak:
1) tug’ilish;
2) o’lim;
3) nikoh tuzilganligi;
4) nikohdan ajralish.
Inson tug’ilishi va uning hayoti uchun muhim bo’lgan holatlarni yuridik hujjatlarda
ifodalash hamda muayyan huquqlarning shaxsga tegishli ekanligi rasmiylashtirish
bugungi rivojlangan kishilik jamiyatda alohida o’rin tutadi. Albatta, insonning tug’ilishi,
uning borligi (tirikligi, yashayotganligi) muayyan rasmiylashtirishlarsiz ham mavjud
voqelik hisoblanadi. Biroq, murakkab dunyo va ijtimoiy munosabatlar sharoitida, bir
shaxs huquqlarining ikkinchi shaxs huquqlardan farqlash, insonning huquq va
majburiyatlarini aniq ifodalashda, u bilan bog’liq barcha ijtimoiy-huquqiy
munosabatlarni amalga oshirishda insonning tug’ilishi, o’limi kabi fuqaro uchun muhim
bo’lgan faktlar, shuningdek, muayyan yoshga etgandan so’ng fuqaroning nikohdan o’tish
yoki nikohini bekor qilish holatlari tegishli ravishda rasmiylashtirilishi va muayyan
tartibda “hisobda yuritilishi” davlat va jamiyat boshqaruvi uchun muhim omillardan biri
sanaladi.
Mazkur faktlarni qayd etish va ular “hisobini yuritish” mamlakatimizda maxsus davlat
organi - fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish (FHDYO) bo’limi tomonidan amalga
oshiriladi. Ma’lumki, FHDYO organlari O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga
bo’ysunuvchi organ bo’lib, ularning asosiy vazifasi qonun hujjatlarida belgilangan,
fuqarolik-huquqiy tusdagi yuridik faktlarni yozib qo’yish, qayd qilish va maxsus riyestr
kiritib qo’yishdan iborat. FHDYO organlari davlat organi bo’lishi bilan birga, fuqarolik
huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi, aholiga muayyan turdagi xizmatlarni
ko’rsatuvchi yuridik shaxs ham hisoblanadi. Shu bilan birga FHDYO organlarida qonun
21

Mundarija
Kirish ........................................................................................................................................................................ 1
I O’zbekiston Respublikasi Fuqarolarining Huquq Va Erkinliklar 1.1O’zbekiston Respublikasi fuqaroligi. ................ 4
1.2 Fuqarolik – huquqiy munosabati ........................................................................................................................ 6
II Fuqarolar fuqarolik huquqining subyekti sifatida ................................................................................................ 12
2.2 Vasiylik va homiylik, fuqarolik holati ................................................................................................................ 18
............................................................................................................................................................................... 23
III Xulosa ................................................................................................................................................................. 24
............................................................................................................................................................................... 24
IV Foydalanilgan Adabiyotlar .................................................................................................................................. 25
Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar
fuqarolik muomalasi ishtirokchilari bilan bog’liq munosabatlarni huquqiy tartibga solish
1

a) O’zbekiston Respublikasining fuqaroligidan chiqish
b) O’zbekiston Respublikasining fuqaroligini yo’qotish.
O’zbekiston fuqarosi quyidagi hollarda fuqaroligini yuqotadi;
a) shaxs chet davlatning harbiy hizmatiga, xafvsizlik organiga, huquqni muhofaza
qiluvchiorganlarga xizmatga kirganligi oqibatida;
b) agar xorijda doimiy yashovchi shaxs yeti yil mobaynida konsullik ro’yxatiga
olinmagan bo’lsa
c)agar O’zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish bila turib yolg’on ma’lumotlar
yoki soxta hujjatlarni taqdim etish orqali amalga oshirilgan bo’lsa;
d)agar shaxs chet davlatni foydasi ko’zlab faoliyat ko’rsatgan holda yoki tinchlik va
xafvsizlikka qarshi jinoyatlar sodir etish yo’li bilan jamiyat hamda davlat manfaatlariga
jiddiy zarar yetkazgan bo’lsa;
e) agar shaxs ixtiyoriy ravishda chet davlatning fuqaroligini olgan bo’lsa; f) agar shaxs
chet davlat fuqaroligini tug’ilganlik bo’yicha yoki chet davlat fuqarosi bo’lgan ota
onasining fuqaroligi asosida voyaga yetmagan yoshida olgan bo’lsa va yigirma bir
yoshda to’lguniga qadar chet davlat fuqaroligida chiqishni rasmiylashtirmagan bo’lsa.
1.2 Fuqarolik – huquqiy munosabati
Fuqarolik huquqining predmeti degan tushuncha ham mavjud. Fuqarolik huquqining
predmeti sifatida mulkiy munosabatlarni ko’rishimiz mumkin. Mulkiy munosabatlar o’z
mazmuniga ko’ra mol-mulk bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar, u mohiyatan moddiy-
iqtisodiy munosabat hisoblanadi. Ya’ni, turli moddiy ashyolar, ishlab chiqarish vositalari,
iste’mol buyumlari, umuman kishilarning fuqarolik huquqining boshqa subyektlarini
xuddi shunday mahsulotlarni yaratish, egallash, foydalanish, tasarruf etish, fuqarolik
muomalasiga kiritish bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Fuqarolik
huquqiy normalar asosan muayyan ekvivalentlik (barobarlik, teng qiymatlik) bo’yicha
belgilanadigan qiymat, baho, hajm, miqdor bilan ifodalanadigan va ishtirokchilari teng
darajada ko’riladigan mulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Mulkiy munosabatlardagi
ekvivalentlik subyektlarni manfaatdorligini va adolatni ta’minlovchi mezon hisoblanadi.
Fuqarolik huquqiy normalar orqali moddiy-iqtisodiy munosabatlar maxsus yuridik
shaklda ya’ni, mulkiy huquqiy munosabatlar shaklida rasmiylashtiriladi va
6

harakterga ega hamda ashyolarni, mol mulklarni egallash, ulardan foydalanish va ularni
tasarruf etishga shuningdek, ular bilan bog’liq mulkiy huquqlarni amalga oshirishga
qaratiladi. Mulkiy huquqiy munosabatlarda ushbu huquq sohibi bo’lgan subyektlar
boshqalarni qo’llab-quvvatlashi va ruxsat berishlariga yoki boshqacha ijobiy
harakatlariga muhtoj bo’lmay o’z huquqlarini o’zlari bevosita amalga oshirish va
ro’yobga chiqarish imkoniyatlariga egadirlar. Demak, bunday huquqiy munosabatlar
mutloq (absolyut) huquqiy munosabatlardir.
Ulardan farqli ravishda majburiyat munosabatlari nisbiy harakterga ega bo’lib mantiqan
olganda majburiyat munosabatlarining aksariyat ko’pchiligi mulkiy harakterga ega (ba’zi
hollarda majburiyat munosabatlari shaxsiy harakterga ega bo’lishi istisno etilmaydi).
Odatda, majburiyat munosabatlari fuqarolik huquqi subyektlari tomonidan o’z
huquqlarini amalga oshirish va majburiyatlarni bajarish jarayonida vujudga keladi.
Masalan, fuqaro tomonidan oldi-sotdi shartnomasi asosida kiyim-kechak harid qilish,
mas’uliyati cheklangan jamiyati tomonidan kapital qurilish shartnomasi asosida o’z
ofisini qurish to’g’risida qurilish tashkiloti bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishishi.
Majburiyat munosabatlarining ba’zilari shartnoma bilan bog’liq bo’lmasdan balki, zarar
yetkazish (delikt) yoxud mol-mulkni asossiz olish yoki tejash bilan bog’liq munosabatlar
(kondikt) bo’lib hisoblanishi mumkin.
Fuqarolik huquqiy munosabatlar kelib chiqishi uchun huquqiy normalarda to’g’ridan
to’g’ri bu haqda belgilab qo’yilgan, shuningdek, belgilab qo’yilmagan bo’lsada fuqarolik
qonun hujjatlarining umumiy asoslari va mazmuniga muvofiq keladigan muayyan
holatlar mavjud bo’lishi kerak. Fuqarolik huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaradigan,
o’zgartiradigan va bekor qiladigan asoslar sifatida qabul qilinadigan yuridik faktlar turli
tuman bo’lib subyektlar erk irodasi mazmuniga ko’ra hodisalar va harakatlar guruhlariga
bo’linishi mumkin
FKning 8-moddasi 2-qismida fuqarolik huquqlari va burchlari vujudga kelish asoslari
sanab chiqilgan. Ulardan quyidagilardan iborat:
1) qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlardan, shuningdek,
garchi qonunda nazarda tutilmagan bo’lsada, unga zid bo’lmagan shartnoma va boshqa
bitimlardan;
11

Kurs ishi maqsadi . Fuqarolik qonun hujjatlarini o’rganish. O’zbekiston Respublasi
fuqarolarinng huquq erkinliklarinio’rganish, fuqarolik huquqida shartnomaviy huquqiy
munosabatlar,sharnomaga qo’yiladigan talablarning o’ziga xos jihatlarini va
fuqarolarning huquqiy holatini o’rganishdan iborat.
Kurs ishining predmeti . O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining huquq layoqatiga oid
normativ-huquqiy hujjatlar kurs ishi mavzusining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2bob, 4paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan
iborat.
3

o’tishlari lozim. Binobarin, muayyan yashash joyda fuqaro ro’yxatga olinganidan keyin,
boshqacha hol isbotlanguncha, u joy fuqaroni doimiy yashash joyi hisoblanadi.
Umumiy qoida bo’yicha yashash joyini erkin tanlash huquqi to’la muomala layoqatiga
ega bo’lgan fuqarolarga tegishli bo’ladi. Shu munosabat bilan qisman muomala
layoqatiga ega bo’lgan 14-18 gacha bo’lganlar va FKning 31-moddasida belgilangan
tartibda sud tomonidan muomala layoqati cheklangan fuqarolar bunday huquqqa egami
degan savol tug’iladi. Bu savolga javob FKda mustahkamlab qo’yilgan normalar
mazmunida aks etgan. Boshqacha aytganda, bunday fuqarolar o’z ota- onalari,
farzandlikka oluvchilari, homiylari roziligi bilangina yashash joyini tanlashlari mumkin.
Ba’zi toifadagi fuqarolarni yashash joyi qonunda belgilab qo’yilgan. Birinchidan, o’n
to’rt yoshga to’lmagan voyaga yetmaganlarni (kichik yoshdagi bolalarni) yashash joyi
ular ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yashash joyi hisoblanadi. Agar ota-ona boshqa-
boshqa joylarda yashasalar, u holda bola qay biri bilan birga yashasa, yashash joyi bo’lib
vasiylik yashash joyi hisoblanadi 6
.
Yashash joyini erkin tanlash huquqi O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga tegishlidir.
Biroq mamalakatimiz hududida ulardan tashqari xorijiy fuqarolar, fuqaroligi bo’lmagan
shaxslar ham doimiy istiqomat qiluvchilar. Ular bilan bo’lgan munosabatlarni tartibga
solishda davlat o’z immigratsiya siyosatidan kelib chiqqan holda O’zbekiston
Respublikasi hududida g’ayriqonuniy va nazoratdan tashqari bo’lgan migratsiyani oldini
olish va bartaraf etish maqsadlardan kelib chiqqan holda maxsus qoidalar belgilaydi.
Yashash joyini aniq belgilash fuqarolarning huquq va manfaatlarini muhofaza qilishi,
fuqarolik huquqiy munosabatlari barqarorligini, davlat manfaatlarini ta’minlash uchun
ahamiyatga ega.
Fuqarolik huquqiy ahamiyatga ega bo’lgan qator masalalarni hal etishda fuqaroni
yashash joyini aniq belgilash zarurati mavjud. Masalan, majburiyat qayerda ijro etilishi
kerak degan masalani qonun majburiyat fuqarolik huquqiy munosabatlari ishtirokchilari -
kreditor va qarzdor yashash joyiga qarab hal etadi 7
. Merosni ochilish joyi to’g’risida
masala FKning 1117-moddasiga asosan meros qoldiruvchining oxirgi yashash joyi
hisoblanadi. Yashash joyi protsessual qonunchilik bo’yicha muhim ahamiyatgaega
6
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 21 moddasidan.
7
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 246-moddasidan.
17

vasiyning vasiylikdagi shaxs qonuniy vakili sifatidagi maqomidan kelib chiqadi.
4. Vasiylik bir emas, bir nechta vasiy tomonidan ifodalanganda va ba’zan vasiy
bilan birga, homiy ham tayinlanganda, vasiylar o’rtasida, shuningdek, vasiy va homiy
o’rtasida munosabat yuzaga keladi.
5. Vasiyning vasiylik idorasi bilan munosabati. Bu holda vasiy vasiylik
idorasining nazoratida bo’ladi va undan tposhiriq, farmoyishlar oladi.
“Vasiylik va homiylik to’g’risida” gi Qonunnning 3-moddasiga ko’ra, vasiylik - o’n to’rt
yoshga to’lmagan etim bolalarni va ota- onasining qaramog’idan mahrum bo’lgan
bolalarni, shuningdek, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolarni
ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim berish, ularning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari
va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida joylashtirishning huquqiy shakli;
homiylik - o’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan etim bolalarni va ota-
onasining qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni, shuningdek, sud tomonidan
muomala layoqati cheklangan fuqarolarni ularga ta’minot, tarbiya va ta’lim berish,
ularning mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish
maqsadida joylashtirishning huquqiy shaklidir.
Vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo’lgan shaxslar - alohida g’amxo’rlikka,
shuningdek, o’z huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishiga muhtoj
bo’lgan etim bolalar va ota- onasining qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalar, ota-onalik
huquqidan mahrum etilmagan ota-onasi bo’lgan hamda bolalarning hayoti yoki
sog’lig’iga bevosita tahdid tug’dirayotgan yoki ularning ta’minoti, tarbiya va ta’lim
olishiga doir talablarga javob bermaydigan sharoitda yashayotgan bolalar, sog’lig’ining
holatiga ko’ra homiylikka muhtoj bo’lgan voyaga etgan muomalaga layoqatli fuqarolar,
muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan fuqarolar hisoblanadi.
Vasiylik va homiylik bo’yicha faoliyat:
tuman, shahar xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish
bo’limlari tomonidan - voyaga yetmaganlarga nisbatan;
tuman, shahar tibbiyot birlashmalari tomonidan - sud tomonidan muomalaga layoqatsiz
yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan fuqarolarga nisbatan;
tuman, shahar bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish markazlari
19

1) Mulkiy harakterdagi va mulkiy harakterda bo’lmagan shaxsiy huquqiy
munosabatlar. Mulkiy harakterdagi munosabatlar deganda, muayyan moddiy-iqtisodiy
mazmunga ega bo’lgan ijtimoiy munosabatlar, masalan, mol-mulk bo’yicha
belgilanadigan, oldi-sotdi, ijaraga qo’yish va boshqacha shaklda bir subyektdan
boshqasiga o’tkazish, umuman mulkiy muomala bilan bog’liq huquqiy munosabatlar
anglashiladi.
Mulkiy harakterda bo’lmagan shaxsiy huquqiy munosabatlar shaxs (fuqarolar va yuridik
shaxslar) ning o’zi bilan bevosita uzviy bog’liq bo’lgan, o’z sohibidan, egasidan
begonalashtirilishi va birovga o’tkazilishi mumkin bo’lmagan shaxsiy huquqlar,
chunonchi, shaxsning o’z asariga nisbatan mualliflik nomiga bo’lgan huquq, sha’ni,
qadr-qimmati va boshqa shaxsiy manfaatlari bilan bog’liq bo’lgan huquqlardan iborat.
2) Mutlaq (absolyut) va nisbiy huquqiy munosabatlar. Mutlaq huquqiy
munosabatlarda subyektiv huquq egalari o’z huquqlarining buzilmasligini, ularga rioya
qilinishini har kimdan va hammadan talab qila oladilar. Mutlaq huquqlar 3
nomuayyan
doiradagi shaxslar tomonidan buzilishi mumkin bo’lgani sababli har kimdan
qo’riqlanadi. Bunday huquqlarga mulk, mualliflik huquqlari, shaxsiy huquqlar va shu
kabilar kiradi.
Nisbiy huquqiy munosabatlarda esa faqat bir subyekt (yoki subyektlar) gina huquq yoki
majburiyat oladi. Nisbiy huquqlar zimmasida majburiyat yuklangan ma’lum shaxs (yoki
shaxslar) ga nisbatangina kuchda bo’ladi. Shartnomalarga asoslangan barcha fuqarolik
huquqlari nisbiy huquqlar hisoblanadi. Nisbiy huquqlarga asoslangan talablarga rioya
qilishi, majburiyatlarning bajarilishi, qarzga olingan pulning to’lanishi bo’yicha o’z
zimmasiga shartnoma asosida majburiyat olgan subyektlardangina talab qilish mumkin
bo’ladi.
3) Mulkiy huquqiy munosabatlar. Mulkiy huquqiy munosabatlar moddiy
3
Mutloq (absolut) huquq va FKning 1034-moddasida nazarda tutilgan mutloq huquqlarni chalkashtirmaslik lozim .
10

III Xulosa
Xulosa qilib aytish kerakki mamlakatimizda inson huquqlari yaxshi darajada himoya
qilingan.Xususan .Konstitutsiyamizning 23 moddasida “O’zbekiston Respublikasi o’z
hududida ham uning tashqarisida ham o’z fuqarolarini himoya qilish va ularga homiylik
ko’rsatishni kafolatlaydi” deb belgilab qo’yilgan.Darhaqiqat o’tgan yillarda dunyoda
sodir bo’lgan pandimiya davrida ham qo’shni mamlakat Afg’onistonda bo’lib o’tgan
siyosiy mojarolar davrida ham yurtimiz hududidan tashqarida qolib ketgan fuqarolarimiz
tezda mamlakatizga chaqirib olindi yoki bo’lmasa olib kelindi.Xususan covid-19
o’chog’iga aylangan Xitoyning Pekin, Uxan kabi shaharlarida o’qiyotgan talabalarimizni
yurtimizga qaytarish maqsadida qo’shimcha reyslar qo’yildi.Mamlakatimizga olib
kelinganidan so’ng 14 kun mobaynida karantin hududida saqlanib ularning butkul
sog’lom ekanligiga ishonch hosil qilinganidan keyin o’z uylariga qaytarildi.
Biz bilamizki o’tgan asrda inson huquqlarini poymol qilish avj olib ketan edi. Ko’plab
insonlarning o’limiga sababchi bo’lgan ikkinchi jahon urushidan keyin dunyoning buyuk
mamlakatlari inson huquqlarini mustahkamlash maqsadida 1948 yil 10 dekabrda Inson
huquqlari umumjahon deklaratsiyasini tuzib chiqdilar va ko’plab davlatlar bu
deklaratsiyani qabul qildilar. Xususan O’bekiston Respublikasi ham bu deklaratsiyasini
qabul qilgan. Konstitutsiyamizning bazi moddalari mano jihatidan Deklaratsiya
moddalariga o’xshab ketadi. Masalan Deklaratsiyaning 3 moddasi va
Konstitutsiyamzning 27 moddasida insonlarning yashash, erkin bo’lish va shaxsiy
daxlsizlik huquqi belgilab qo’yilgan. Deklaratsiya va Konstitutsiyamizning qator
moddalari o’xshashlidir.
24

o’tkazishni talab qilmaydigan bitimlar;
3) qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan muayyan
maqsad yoki erkin tasarruf etish uchun berilgan mablag’larni tasarruf etish borasidagi
bitimlarni mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidirlar.
O’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga yetmaganlar ota-onalari,
farzandlikka oluvchilar va homiylarining roziligisiz quyidagilarni mustaqil ravishda
amalga oshirishga haqli:
1) o’z ish haqi, stipendiyasi va boshqa daromadlarini tasarruf etish;
2) fan, adabiyot yoki san’at asarining, ixtironing yoxud o’z intellektual faoliyatining
qonun bilan qo’riqlanadigan boshqa natijasi muallifi huquqini amalga oshirish;
3) qonunga muvofiq kredit muassasalariga omonatlar qo’yish va ularni tasarruf etish;
4) mayda maishiy bitimlarni hamda boshqa bitimlarni tuzish.
Kishining ruhiy kasalligi, aqli zaifligi uni sud tomonidan
muomalaga layoqatsiz deb topish uchun asos bo’ladi. Bu o’rinda shuni unutmaslik
lozimki, har qanday ruhiy kasallik yoki aqli zaiflik fuqaroni ongli ravishda harakatlar
qilish va fuqarolik muomalasida faol qatnashish imkoniyatidan mahrum etmaydi.
Fuqarolik kodeksining 30-moddasida ko’rsatilishicha ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi
oqibatida o’z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara
olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan tartibda muomalaga
layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqaroga vasiylik belgilanadi. Tabiiyki,
muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro nomidan bitimlarni uni vasiyi amalga
oshiradi. Agar fuqaro ruhiy kasallikdan davolansa, tegishli tartibda sud tomonidan to’liq
muomalaga layoqatli deb topilishi ya’ni, muomala layoqati tiklanishi mumkin.
FKning 31-moddasiga ko’ra spirtli ichimliklarni yoki giyohvandlik vositalarini
suiste’mol qilish natijasida o’z oilasini og’ir moddiy ahvolga solib qo’yayotgan
fuqaroning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessual qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda cheklab qo’yilishi mumkin. Unga homiylik belgilanadi. Bunday
fuqaro mayda maishiy bitimlarni mustaqil tuzish huquqiga ega. U boshqa bitimlarni
homiyning roziligi bilangina tuzishi, shuningdek, ish haqi, pensiya va boshqa daromadlar
olishi hamda ularni tasarruf etishi mumkin. Biroq bunday fuqaro o’zi tuzgan bitimlar
15

hujjatlarida belgilangan alohida turdagi yuridik faktlar - tug’ilish, o’lim, nikoh tuzish,
nikohdan ajralish, otalikni belgilash, farzandlikka olish, ism o’zgartirish qayd etilishi
FHDYO organi uchun o’ziga xos yuridik majburiyatlarni vujudga keltiradi. Xususan,
FHDYO organi va uning mas’ul shaxslari farzandlikka olish sirini oshkor qilmasliklari,
fuqarolarga pulli xizmat ko’rsatishlari (masalan, joylarga chiqib nikohni qayd etish) va
shu kabi fuqarolik-huquqiy harakaterdagi “faoliyat” olib borishlari lozim.
Tug’ilish fuqarolik holati bo’lib, uni qayd etish yo’li bilan ushbu yuridik fakt rasmiy tus
kasb etadi va jismoniy shaxsning huquq layoqatini rasmiy jihatdan tasdiqlaydi.
Tug’ilganlikni qayd etish fuqarolik holati sifatida davlat tomonidan qayd etiladi va shu
yo’l bilan jismoniy shaxsning huquqiy maqomi yuzaga keladi. Zero, jismoniy shaxsning
keyingi hayoti davomida, masalan, bolani poliklinikada tibbiy ko’rikdan o’tkazish,
bolalar bog’chasiga joylashtirish, maktabga o’qishga chiqish kabi harakatlarda
tug’ilganlik guvohnomasi asosiy hujjat sanaladi.
Fuqarolik holatini qayd etish fuqarolarning huquq va burchlarini paydo bo’lishiga sabab
bo’lib xizmat qiluvchi hujjat (gerbli guvohnoma) berish uchun asos bo’ladi. Fuqarolik
holati dalolatnomalarini qayd etishning ahamiyati shundaki, unga asosan FHDYO organi
tomonidan berilgan guvohnoma, unda ko’rsatilgan faktning to’g’riligini tasdiqlovchi
shaksiz dalil hisoblanadi.
Tug’ilganlik haqidagi guvohnoma bolaning tug’ilganligini, uning ota-onasi kim
ekanligini tasdiqlovchi yagona hujjatdir.
O’lim haqidagi dalolatnoma yozuvi qayd etilgandan so’ng, o’lim haqida gerbli
guvohnoma rasmiylashtiriladi va murojaat qilgan shaxsga taqdim etiladi.
Nikoh qayd etilganligi haqida guvohnoma - bu nikohdan o’tgan shaxslarning er-
xotinligini tasdiqlovchi va ular o’rtasida o’zaro huquq va majburiyatlarning vujudga
kelganligini ifodalovchi hujjatdir.
Nikohdan ajralganlik er-xotin o’rtasidagi oila-nikoh munosabatlari rasman tugaganligini
anglatadi va bu haqda ularga nikohdan ajralganlik guvohnomasi beriladi hamda shaxsini
tasdiqlovchi hujjatiga nikohdan ajralish qayd etilganligi haqida belgi qo’yiladi 9
.
9
Fuqarolik huquqi: Darslik. I qism/ Mualliflar jamoasi -T.: TDYU nashriyoti, 2016. -312 bet.
22

yig’indisi fuqarolik huquqini tartibga solish uslubi hisoblanadi.
Fuqarolik huquqining tamoyillari ham mavjud bo’lib unga quyidagilar kiradi;
1) Mulk dahlsizligi tamoyili. Ushbu tamoyil mazmuni Konstitutsiyamizning 65-
moddasi, FKning 166-moddasida belgilab qo’yilgan. Unga ko’ra mulk dahlsizdir va u
qonun bilan qo’Fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlar
ishtirokchilarini tengligi tamoyili. Ushbu tamoyil nafaqat FKning 1- moddasida, balki
muayyan ma’noda O’zbekiston Respublikasi
2) Fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari kimligidan qat’i nazar, qanday
ijtimoiy-siyosiy maqomga ega bo’lishidan qat’i nazar o’zlari ishtirok etayotgan fuqarolik
huquqiy munosabatlarda bir birlariga farqlanadi. Mulkdor bo’lmagan barcha shaxslar
mulkdorni huquqini hurmat qilishlari va unga rioya qilishlari lozim. Mulkdorni mol-
mulkini olib qo’yishga, shuningdek, uning huquqlarini cheklashga faqat qonunlarda
nazarda tutilgan hollardagina yo’l qo’yiladi.
Shartnomalar erkinligi tamoyili. Ushbu tamoyilni mazmuni FKning 354-moddasida
belgilab qo’yilgan. Fuqarolik huquqi subyektlari o’z manfaatlarini turli shartnomalar
orqali ro’yobga chiqaradilar. Masalan, oldi-sotdi, haq evaziga xizmat ko’rsatish, hadya va
h.k. Qonunda fuqarolik huquqi subyektlarini shartnoma tuzishda erkinligi belgilab
qo’yilgan. Shartnoma tuzishga majbur tuzishga yo’l qo’yilmaydi. Shartnoma tuzish
burchi Fuqarolik kodeksida, boshqa qonunlarda yoki ushbu subyektning o’zi tomonidan
olingan majburiyatda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Taraflar qonun
hujjatlarida nazarda tutilmagan shartnomalarni ham tuzishlari mumkin. Fuqarolik
huquqining asosiy vazifasi eng avvalo jamiyatdagi normal iqtisodiy munosabatlarni
tartibga solishdan iborat. Boshqacha aytganda fuqarolik huquqi huquqbuzarliklarni
jazolashdan ko’ra ko’proq odatdagi o’zaro mulkiy munosabatlarni tashkil etish bilan
shug’ullanadi. Xuddi shu sababli ham fuqarolik huquqida ta’qiqlar nihoyatda kam va yo’l
qo’yilgan harakatlar benihoyat ko’pdir. Fuqarolik-huquqiy qurilmalar va ta’sir vositalari
orqali mulkiy munosabatlar ishtirokchilari o’zlari mustaqil tashkil etadilar. Shunday
qilib, fuqarolik huquqining tartibga soluvchi (regulyativ) funksiyasi tartibga solinayotgan
munosabatlar ishtirokchilariga o’z o’zini tashkil etish, o’z o’zini tartibga solish
imkoniyatlarini berishda ifodalanadi. Bunga fuqarolik munosabatlari ishtirokchilari turli
8

tomonidan - sog’lig’ining holatiga ko’ra homiylikka muhtoj bo’lgan voyaga etgan
muomalaga layoqatli fuqarolarga nisbatan amalga oshiriladi.
Vasiylik va homiylik tuman, shahar hokimining qarori bilan belgilanadi.
Vasiylik yoki homiylik vasiylik yoki homiylik belgilanishiga muhtoj bo’lgan shaxsning
yashash joyi bo’yicha, agar shaxs muayyan yashash joyiga ega bo’lmasa, vasiyning yoki
homiyning yashash joyi bo’yicha belgilanadi.
Qonunchilikka ko’ra muayyan toifdagi shaxslar vasiy yoki homiy etib tayinlanishi
mumkin emas va ular quyidagilardir:
- ota-onalik huquqidan mahrum etilgan yoki ota-onalik huquqlari cheklangan
shaxslar;
- sud tomonidan muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb
topilgan shaxslar;
- sobiq farzandlikka oluvchilar, agar farzandlikka olish ularning o’z zimmasiga
yuklatilgan majburiyatlarini bajarishdan bo’yin tovlaganligi yoki lozim darajada
bajarmaganligi, ota-onalik huquqlarini suiiste’mol qilganligi, farzandlikka olinganlar
bilan shafqatsiz munosabatda bo’lganligi, surunkali alkogolizm yoki giyohvandlikka
mubtalo bo’lganligi oqibatida bekor qilingan bo’lsa;
- o’z zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmaganligi yoki lozim darajada
bajarmaganligi yoxud o’z huquqlarini suiiste’mol qilganligi uchun vasiy yoki homiy
majburiyatlarini bajarishdan chetlashtirilgan shaxslar;
- qasddan sodir etgan jinoyati uchun ilgari hukm qilingan shaxslar 8
.
Qonunchilikka binoan vasiylar o’z vasiyligidagi shaxslarning qonuniy vakili bo’lib,
ularning nomidan yoki ularning manfaatlarini ko’zlab barcha zarur bitimlarni tuzadi.
Homiylar o’z homiyligidagi shaxslarning qonuniy vakili bo’lib, homiyligidagi shaxslarga
o’z huquqlarini amalga oshirishida va majburiyatlarini bajarishida ko’maklashadi,
shuningdek, ularni uchinchi shaxslar tomonidan bo’ladigan suiiste’molliklardan
muhofaza qiladi.
Vasiy va homiylarning, vasiylik va homiylikdagi shaxslar huquq va majburiyatlari,
vasiylik va homiylikning tugatish asoslari “Vasiylik va homiylik to’g’risida”gi Qonunda
8
Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi Qonunning 22-moddasi.
20

bo’yicha va yetkazgan zarari uchun mustaqil ravishda mulkiy javobgar bo’laFuqarolar
yashash joylari Fuqarolik kodeksining 21-moddasiga asosan, fuqaroning doimiy yoki
asosan yashab turgan joyi uning yashash joyi hisoblanadi. U hovli, xonadon (kvartira),
xizmat turar joyi, maxsus uylar (yotoqxona, mehmonxona, yolg’iz qariyalar uylari,
faxriylar, nogironlar uchun internat - uylar, shuningdek, fuqaro doimiy yoki asosan
mulkdor sifatida ijara (ikkilamchi ijara) asosida yoki qonunda nazarda tutilgan boshqa
asoslarda yashab turgan boshqa joy bo’lishi mumkin.
Fuqaroning yashash joyi yetarli darajada aniqlash belgilanishi lozim. Bu o’rinda faqat
aholi punktinigina ko’rsatish kifoya emas, balki ko’chasi, uy, xonadon tartib raqami ham
albatta ko’rsatilishi lozim.
Doimiy yashash ushbu joyda uzoq muddat istiqomat qilish shartligini anglatmaydi. Eng
muhimi tarkib topgan, vujudga kelgan sharoitlarga ko’ra fuqaro ushbu joyda istiqomat
qilayotgan bo’lishi lozim. Masalan, oliy o’quv yurtini tugatgandan keyin muayyan
boshqa hududga ishga kelgan yoki mutaxassis ushbu hududdagi turar-joyga o’rnashuvi
bilan, bu joy uning doimiy yashash joyi hisoblanadi.
FKda doimiy yashash joyi iborasi bilan birgalikda, “asosan yashab turgan joyi” iborasi
ham qo’llaniladi. Masalan, muayyan toifadagi fuqarolarni turmush tarzi, hayoti va
faoliyati doimiy istiqomat joyi bilan bog’liq emas. Masalan, geologlar, dengizchilar,
baliqchilar, asalarichilar va boshqa kasb-kor qilishlari o’z hayotini ko’p qismini o’z
uyidan chetda- ekspeditsiyalarda, dengizda, tog’larda o’tkazadi. Bunday hollarda
fuqarolik yashash joyi bo’lib uning asosan yashaydigan joyi, ya’ni u nisbatan ko’proq
yashaydigan joy hisoblanadi.
Fuqarolar muayyan yashash joyiga ega bo’lishi lozim degan qoida uning mamlakat
hududida erkin ko’chib yurish, erkin harakatlanishi, erkin ravishda yashash joyini tanlash
xususini aslo istisno etmaydi.
O’zbekiston Respublikasining har bir muomalaga layoqatli fuqarosi o’z xohishiga ko’ra
yashash joyini tanlaydi. Yashash joyini erkin tanlash inson huquqlari bo’yicha xalqaro
konvensiyalarda nazarda tutilgan muhim xususiyatlaridan biri. Ushbu huquq FKning 18-
moddasida huquq layoqatini tarkibiy qismi sifatida belgilab qo’yilgan.
Pasport rejimi to’g’risidagi qoidalarga asosan, fuqarolar yashash joyida ro’yxatdan
16

IV Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Fuqarolik huquqi: Darslik. I qism/ Mualliflar jamoasi -T.: TDYU nashriyoti, 2016. -
312 bet.
2.O.T. Husanov Konstitutsiyaviy huquq O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta ta’lim
vazirligining 2012 yil 26-dekabrdagi 597-sonli buyrug’iga asosan 5240100-
yurisprudensiya yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarga darslik uchun tavsiya etilgan
darslik.
3.O’zbekiston Respublikasi Qonunlari to’plami Lex.uz
4.O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi
5.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi VI, VII boblar
6.Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi
25

ataladi). Kishini o’simlik hayoti (sun’iy jonlantirish holati) da bo’lishi uni o’lim fakti
ro’yo bermaganligi sababli huquq layoqatini bekor bo’lishiga olib kelmaydi.
Biologik o’lim hollaridan tashqari qonunda fuqaroni vafot etgan deb e’lon qilish taomili
ham mavjud.
Fuqarolik kodeksining 22-moddasiga ko’ra fuqarolarning muomala layoqati fuqaroning
o’z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo’lish va ularni amalga oshirish, o’zi
uchun fuqarolik burchlarini vujudga keltirish va ularni bajarish layoqatidir. Muomala
layoqatini yuridik harakatlarni amalga oshirish layoqati deb ham e’tirof etish mumkin.
Ba’zida, huquq layoqatiga ega bo’lgan fuqarolar fuqarolik muomala layoqatiga ega
bo’lavermaydilar. Muomala layoqatiga ega bo’lgan fuqarolar o’z xatti harakatlarini
anglab, oqibatlarini tushunib o’z erki irodalari asosida amalga oshiradilar.
Odatda, yangi tug’ilgan chaqaloq garchi to’liq huquq layoqatiga ega bo’lsa ham o’z
mustaqil harakatlari bilan o’zi uchun huquq va majburiyat vujudga keltirish qobiliyatiga
ega emas. Bolalar yillar o’tgan sayin aqliy bilimlar va hayotiy tajriba orqali ongi
to’liqlashib boradi. 18 yoshga to’lganda unda to’liq muomala layoqati vujudga keladi.
Ayni paytda qonunda belgilangan tartibda va asoslarda nikohdan o’tgan voyaga
yetmaganlar ham shu paytdan e’tiboran to’la hajmda muomala layoqatiga ega bo’ladilar.
FKning 23-moddasiga ko’ra voyaga yetgan fuqarolar teng darajada muomala layoqatiga
ega bo’ladilar. Fuqarolarning muomala layoqati faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda
va tartibda cheklanishi mumkin. Fuqaroning o’zi tomonidan yoki boshqalar tomonidan
uning muomala layoqatini cheklashga qaratilgan bitimlar o’z-o’zidan haqiqiy emas.
Voyaga yetmaganlarning fuqarolik muomalasida ishtiroki masalasi tabaqalashtirilgan
holda tartibga solinadi. Ya’ni 6 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan voyaga yetmaganlar va 14
yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan voyaga yetmaganlarning muomala layoqatining hajmi va
mazmunida o’ziga xosliklar mavjud. 14 yoshgacha bo’lgan voyaga yetmaganlar (kichik
yoshdagi bolalar) to’la ravishda muomalaga layoqatsiz hisoblanadilar. Biroq, qonun
ularga fuqarolik muomalasida qatnashish bo’yicha muayyan imkoniyatlar beradi. Bunga
ko’ra 6 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan bolalar:
1) mayda maishiy bitimlar;
2) tekin manfaat ko’rishga qaratilgan, notarial tasdiqlashni yoki davlat ro’yxatidan
14

tijorat va notijorat yuridik shaxslari tuzish, o’zaro shartnomaviy munosabatlarga kirishish
imkoniyatlari fuqarolik huquqiy normalar orqali belgilab qo’yilganini misol keltirish
mumkin.
Fuqarolik munosabatida ishtirok etuvchi shaxslar fuqarolik huquq layoqotiga, ya’ni
fuqarolik huquqlari va burchlariga ega bo’lishlari, shuningdek, fuqarolik muomala
layoqatiga, ya’ni o’z xatti-harakatlari bilan o’zlari uchun fuqarolik huquqlari
majburiyatlarini vujudga keltirish layoqatiga molik bo’lishlari shart.
Fuqarolik huquqiy munosabatning mazmunini ushbu munosabatda ishtirok etuvchi
shaxslarning subyektiv huquqlarini va majburiyatlari subyektiv huquq, burch va
mazmunini tashkil etadi.
Ayni paytda fuqarolik munosabatning mazmunini bunday munosabat ishtirokchilarini o’z
subyektiv huquq va majburiyatlariga muvofiq amalga oshiriladigan o’zaro harakatlari,
hulq-atvori faoliyati tashkil etadi degan nuqtayi-nazar mavjud. Bunda subyektiv huquq
va burchlar huquqiy munosabatning yuridik shakli deb ko’rsatiladi. Subyektiv huquq har
doim muayyan, konkret subyektga tegishli bo’ladi. Biroq subyektiv huquqlar obyektiv
huquq asosida ya’ni davlat tomonidan belgilab qo’yilgan huquq normalari asosida
vujudga keladi va ularga muvofiq amalga oshiriladi.
Subyektiv huquq iborasining mohiyati shundan iboratki, bu huquq har doim muayyan
subyektga tegishli bo’ladi va uni amalga oshirish ushbu huquq subyektining erki irodasi
va xohishiga bog’liq bo’ladi. Chunki amalda subyektiv huquq sohibi o’zining bu
huquqlarini amalga oshirishi yoki amalga oshirmasligi yoxud qonunda nazarda tutilgan
hollarda ushbu huquqdan voz kechishi ham mumkin.
Subyektiv huquq sohibi o’zi bilan huquqiy munosabatga kirishgan boshqa tarafdan o’z
huquqini buzilmasligini, unga rioya qilinishini qat’i talab qilishga haqli. Masalan, badiiy
asar muallifi ushbu asarga nisbatan o’zining shaxsiy nomulkiy huquqlarini buzilmasligini
har kimdan talab qila oladi. Shuningdek, subyektiv huquqlar o’z
harakteriga ko’ra mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy bo’lishi mumkin.
9

2) davlat organlari hamda fuqarolar o’zini-o’zi boshqarish organlarining fuqarolik
huquqlari va majburiyatlari vujudga kelishining asosi sifatida qonunda nazarda tutilgan
hujjatlaridan;
3) sudning fuqarolik huquqlari va majburiyatlarini belgilagan qarorlaridan;
4) qonun yo’l qo’ygan asoslarda mol-mulk olish natijasida;
5) fan, adabiyot, san’at asarlarini yaratish, ixtirolar va boshqa intellektual faoliyat
natijasida;
6) boshqa shaxsga zarar yetkazish natijasida;
7) asossiz boyib ketish natijasida;
8) fuqarolar va yuridik shaxslarning boshqa harakatlari natijasida;
9) qonun hujjatlari fuqarolik-huquqiy oqibatlar natijasida.
Ba’zi holatlarda muayyan mol-mulk yoki mulkiy huquqlarga nisbatan huquqlarni
vujudga kelishi, o’zgarishi va bekor bo’lishi ular vakolatli davlat organida ro’yxatdan
o’tkazilgandan keyin vujudga keladi. Masalan, ko’chmas mulklarni davlat ro’yxatidan
o’tkazish. Fuqarolik huquqi subyektlarini harakatlari ularni o’z erki irodasi bo’yicha
amalga oshiriladi va ular ham yuridik faktlar sifatida qaraladi. Bu o’rinda mexanik
harakat bilan yuridik ahamiyatga ega bo’lgan harakatni farqlash lozim. Mexanik harakat
masalan, shaxsning o’tirishi, turishi, yotishi, qo’lini qo’tarishi, pastga tushirishi o’z-
o’zidan yuridik oqibat vujudga keltirmaydi. Mexanik harakat bilan yuridik ahamiyatga
ega bo’lgan harakat o’rtasida aniq chegara o’rnatish qiyin. Masalan, shaxsning o’z
ruchkasini sherigiga berishi yuridik ahamiyatga ega bo’lgan harakat bo’lib mol-mulkdan
tekin foydalanish asosi sifatida ko’rilishi mumkin. Subyektlar harakatlar orqali masalan,
oldi-sotdi, xizmat ko’rsatish va shu kabilar orqali o’zlari uchun maqbul yuridik faktlar
oqibatida vujudga keltiradilar. Harakatlar (ko’p holatlarda harakat faol bo’lsada, ba’zida
muayyan xulq-atvorda bo’lish ham harakatni to’g’rirog’i harakatsizlikni anglatadi va bu
ham yuridik fakt sifatida qaraladi) o’z navbatida ikki turga: huquq yo’l qo’ygan va huquq
yo’l qo’ymagan xatti harakatlarga bo’linadi.
II Fuqarolar fuqarolik huquqining subyekti sifatida
2.1 Fuqarolik huquq layoqati va muomala layoqati.
12

Fuqarolik konstitutsiyaviy-huquqiy institutlardan hisoblanadi.Konstitutsiyada fuqarolik
asoslari belgilangan bo’lib,fuqarolikka ega bo’lish uni yo’qotish qonun bilan tartibga
solinishi belgilangan.Bunday qonun 2020-yil 13-martda qabul qilingan “O’zbekiston
Respublikasining Fuqaroligi to’g’risida”gi Qonundir.Mazkur qonun avvalgi 1992-yil 2-
iyuldagi qonunning o’rniga qabul qilindi va unda fuqarolik masalalarini hal qilishda
xalqaro hujjatlar qoidalari e’tiborga olindi.Bu BMT tomonidan ham e’tirof etildi.
Qonunning 5- moddasiga asosan quyidagilar O’zbekiston fuqarolari hisoblanadi.
a)1992-yil 20 iyul holatiga ko’ra O’zbekiston Respublikasida doimiy yashagan chet
davlat fuqarosi bo’lmagan va O’zbekiston Respublikasining fuqarosi bo’lish istagini
bildirgan shaxs;
b) O’zbekiston hududida yashagan va 1992-yil 28-iyulga qadar o’qish uchun
O’zbekistondan tashqariga chiqib ketgan hamda uzluksiz ravishda ta’lim olgan yoxud
harbiy xizmatni o’tagan va o’qish yoki harbiy xizmat tugaganidan keyin bir yil ichida
O’zbekistonga qaytib kelgan hamda O’zbekiston Respublikasida doimiy propiskadan
o’tgan shaxs, basharti uning chet davlat fuqaroligi mavjud bo’lmasa;
v)ushbu Qonun kuchga kirgan kunda O’zbekiston Respublikasining fuqaroligiga ega
bo’lgan shaxs;
g) ushbu Qonunga muvofiq O’zbekiston Respublikasining fuqaroligini olgan shaxs.
Qonunning 13-moddasida fuqarolikni olish asoslari belgilangan bo’lib, unga asosan:
-tug’ilganlik bo’yicha
-bola farzandlikka olganda
-O’zbekiston Respublikasining fuqaroligiga qabul qilish va uni tiklash natijasida.
O’zbekiston Respublikasining fuqaroligi O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomalarida va ushbu Qonunda nazarda tutilgan boshqa asoslarga ko’ra ham olinishi
mumkin.
Fuqarolik-davlat tomonidan tartibga solinadi. Shuning uchun bu haqdagi qonun
fuqarolikka ega bo’lish asoslari, bu boradagi imtiyozlarni belgilash bilan birga
fuqarolikni tugatish asoslarini ham belgilab qo’ygan. Qonunning 4-bobi shu masalalarni
tartibga soladi.
Qonunning 23-moddasiga ko’ra fuqarolik 2xil asosda tugatilishi mumkin;
5

O’zbekiston Respublikasi yangi tahrirdagi Konstitutsiyasining VI bob Fuqarolik

Купить