O’zbekiston Respublikasining “ta’lim to’g’risida”gi qonuni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	588.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

103 Sotish

O’zbekiston Respublikasining “ta’lim to’g’risida”gi qonuni

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING “TA’LIM
TO’G’RISIDA”GI QONUNI

KURS ISHIGA RAHBAR XULOSASI
F.I.SH_____________________________________________________________
Kurs______________________________________________________________
Guruh_____________________________________________________________
Mavzu________________________________________________________________________
_______________________________________________________
Mavzuning
dolzarbligi_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_________________________________
Maqsad_______________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_________________________________
Vazifalari_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_________________________________
Kurs ishining yutuq va
kamchiliklari___________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
___________
Ilmiy rahbar
tavsiyalari_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
___________
Ilmiy rahbar________________________________________________________

KURS ISHIGA TAQRIZ
F.I.SH_____________________________________________________________
Kurs______________________________________________________________
Guruh_____________________________________________________________
Mavzu_____________________________________________________________
__________________________________________________________________
Mavzuning
dolzarbligi__________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Maqsad____________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________
Vazifalari__________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________
Kurs ishining yutuq va
kamchiliklari________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbar
tavsiyalari__________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbar_______________________________________________________

MUNDARIJA
Kirish...
I-BOB. UMUMIY o‘rta ta’lim tizimida huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot
kommunikativ texnologiyalaridan foydalanishni takomilashtirish
1.1. Huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot kommunikativ texnologiyalarining
mazmun-moҳiyati va xususiyatlari
1.2. Huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot kommunikativ texnologiyalaridan
foydalanish yo‘llari
II-BOB. UMUMIY O‘RTA TA’LIM TIZIMIDA HUQUQIY FANLARNI
O‘QITISHDA AXBOROT KOMMUNIKATIV TEXNOLOGIYALARINING
INNOVATSION USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH
2.1 Umumta’lim maktablarida Huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot kommunikativ
texnologiyalaridan foydalanish
2.2 Umumta’lim maktablarida Huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot kommunikativ
texnologiyalarini tarғib қilish
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RO’YXATI

Kirish
Hozirgi pytda axborot kommunikatsiyasi rivojlanishining asosiy omillari
EHM larning turli sohalarda tobora keng qo’llanib borayotganligidadadir.
Kompyuter texnologiyalarining qo’llanish sohasining kengayishi, axborot
texnologiyalarining yaratilishi jamiyat hayotining barcha sohalarida ya’ni ishlab
chiqarishda, fanda, ta’limda, tibbiyotda va boshqa jabhalardagi rivojlanish ya’ni
tezkor axborot almashinuviga, qisqa vaqtda axborotlarni qayta ishlash, o’z vaqtida
manbaga uzatishga olib kelmoqda.
Internet-texnologiyalar asosida o‘qitishda sub’ektlarning yashash joyi, o‘qitish
vaqti hech qanday ro`l o‘ynamaydi. O‘qitish avtonom ravishda olib borilishi
mumkin. Ushbu o‘qitish texnologiyasida o‘quvchi va o‘qituvchilar o‘rtasida
elektron pochta orqali interfaol masloxatlarni tashkil etish va o‘quv jarayoniga
tegishli boshqa ma’lumotlar bilan axborot ayirboshlash mumkin. Internet-
texnologiyalar ta’limda elektron darsliklardan, vertual stendlardan, elektron
ensiklo’ediyalardan, annimatsion multimedia majmualaridan foydalanishga,
shuningdek sub’ektlarni bilimini nazorat qilishning test usulini joriy etishga
asoslangan.
Zamonaviy o’qituvchining jamiyatni axborotlashtirish sharoitida ishlashga
tayyorligini belgilab beradigan quyidagi axborot-kommunikativ salohiyatlar
muhim hisoblanadi:
- Kasbiy vazifalarni informatikaning zamonaviy vositalari va
metodlarini axborot-kommunikativ texnologiyalardan foydalangan holda bajara
olish malakasi;
- Kasbiy faoliyatda axborot-kommunikativ texnologiyalardan
foydalanish borasida tayyorgarlik darajasini real aks ettiruvchi, shakllanib ulgurgan
shaxsiy sifatlari;
- Vaziyatni to’g`ri baholash va pedagogik faoliyatda axborot-
kommunikativ texnologiyalardan foydalangan holda samarali qarorlar qabul qila
oladigan predmet-maxsus bilimlarni tashkil etish imkoniyatiga ega bo’lish.

Yangi axborot muhitining an`anaviy muhitdan prinsipial farqi, uning o’ziga
xos kichik texnologik tizimdan iboratligidadir. Zero, istalgan ta`lim muassasasi
axborot-kommunikativ texnologiyalarining ta`lim jarayoniga integratsiyasi,
ta`limning boshqa barcha didaktik, tashkiliy, iqtisodiy, nazariy-metodologik
jihatdan kichik tizimlardagi tub o’zgarishlar bilan kechadi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi. Ta’lim-tarbiya jarayonida
yoshlarning mustaqil, ijodiy fikrlashlari uchun qo’llaniladigan shakl va usullarni
mos ravishda tanlash kelgusida kadrlar tayyorlashni yanada takomillashtirishda o’z
samarasini beradi. SHuning uchun o’quv jarayonini takomillashtirish borasida
ko’’lab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Huquqiy ta’lim metodikasini rivojlantirish masalasi bir qator tadqiqotchilar
I.Yu.Titarenko 1
, O.Yu.Nazarova 2
, S.V.Bolonina 3
, M.V.Motexina 4
, ‘.D.Gadjieva 5
,
V.E. Yegorov 6
ishlarida bayon etilgan. Ye.A.’evtsova 7
va Ye .M.Kro’aneva 8
ishlarida huquqiy ta’lim nazariyasi va metodikasi asoslangan.
Shuningdek, huquqiy ta’limni tashkil etish, bu yo’lda samaradorlikka erishish
omillari, shart-sharoitlarini aks ettiruvchi qarashlar huquqshunos va ‘edagog
olimlar - H.B.Boboev, Z.M.Islomov, R.Maxmudov, U.Tojixonov, A.Saidovlar;
huquqiy bilimlar targ’ibotini yo’lga qo’yishda ta’lim muassasalari va jamoatchilik
1
Титаренко Иван Юрьевич. Разработка и реализация технологии и допольнителного правового образования
студентов неюридического профиля. Автореферат дис. ...канд.пед.наук.- Бийск, 2007.
2
Назарова Ольга Юровна. Теоретический аспекты и методика повышения качества правового образования
будущих педагогов. Диссертация. канд. пед. наук.13.00.08. Томск. 2004.114-117 б.
3
Болонина Светлана Валентиновна. Научно-методические основы преподавания правовых дисциплин в
неюридических вузах. автореферат дис. …кан.пед.наук. Москва, 2000.
4
Мотехина, Марина Викторовна. Правовая подготовка будущего учителя в учебном процессе
педагогического вуза. Автореферат дис. …кан.пед.наук. Тула, 2000.
5
Гаджиева Патимат Даитбеговна. Интерактивные методы в правовом образовании учащихся: автореферат
дис. …кан.пед.наук. Махачкала, 2005.с.18.
6
Егоров Вячеслав Елизарович. Исползование активных методов обучения в профессиональной подготовке
студентов турисцкого вуза: На примере правовых дисциплин. Диссертация.кандидата педагогических наук.
Москва. 2005. с. 229.
7
Певцова Е.А. Основные концепции правового образования. Учитель.2001.№4.-с.195-196.
8
Кропанева Е.М. Теория и методика обучения праву: Учеб. пособие. -Екатеринбург: Изд-во Рос. гос. проф. -
пед. ун-та, 2010. 166 с.

hamkorligiga tayanish masalasi O.A.Karimova, S.I.Vosiqova, O.D.Danilova,
O.Omonova, Z.G’afforov, A.I.Ostrovskiy, M.Usmonboevalar; Oliy ta’limda
huquqni o’qitish metodikasini takomillashtirish O.A.Karimova 9
,
Ye.V.Tatarintsevalar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarda o’z aksini to’gan.
Hozirgi vaqtda huquq ta’limi jarayonida interfaol ta’lim usullaridan tobora
ko’’roq foydalanilmoqda. Bu usullar o’quv jarayonini faollashtiradi, o’quvchining
qiziqishi va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Interfaol o’qitish usullari orqali o’quvchi muammoni individual va guruh
bo’lib muhokama qilish, rol o’ynash, o’yinlar orqali o’z bilim va qobiliyatlarini
namoyon etish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Mustaqil ta’lim jarayonida esa axborot
manbalaridan foydalanish va hujjat bilan ishlash ko’nikmalari rivojlanadi.
M.Usmonboeva, T.Kudayberganovalar o’z tadqiqotlarida “huquqiy
madaniyat”, “adolat”, “haqiqat”, “tenglik” kabi tushunchalarning rivojlanish
tarixiga alohida to’xtalib o’tganlar. O’quvchilarda huquqiy tushunchalarni
shakllantirish muammosi orqali huquqiy ta’lim samaradorligini oshirish yo’l-
yo’riqlarini tadqiq qilganlar 10
.
Huquq sohalarini o’qitish metodikasining ilmiy nazariy va amaliy asoslarini
ishlab chiqish dolzarb ahamiyatga ega. Muammoni o’rganish huquqning har bir
sohasiga alohida yondashuvni talab etadi.
Yuqorida sanab o’tilgan va boshqa mualliflarning ilmiy asarlari tadqiq
etilayotgan muammoni nazariy mushohada qilishda katta turtki bo’ldi. Biroq,
O’zbekiston Res’ublikasidagi huquqiy va metodik adabiyotlar orasida huquqiy
ta’lim nazariyasi va metodikasini takomillashtirishga bag’ishlangan monografik
tadqiqot hali mavjud emas. SHu o’rinda tadqiqot mavzusining nazariy va amaliy
jihatdan hal etilishi kelgusida huquqiy ta’lim nazariyasi va metodikasining
mustaqil ilmiy yo’nalish bo’lishiga ko’maklashadi, degan umiddamiz.
9
Karimova O..A., Davletova M. Huquqni o’qitish metodikasi:O’quv qo’llanma. T.:Nizomiy nomidagi TDPU. 2009
y. 94 b.
10
Usmonboeva M.X. Umumiy o’rta ta’lim maktabi o’quvchilarining huquqiy madaniyatini shakllantirish
(VIII-IX sinflar misolida): Ped. fan. nom. diss. –T.: 2000. – B.51; Kudayberganova T.K. O’rta maxsus
o’quv yurtlarida huquqiy ta’lim samaradorligini oshirishning pedagogik asoslari: Ped. fan. nom. diss. –T.:
2005. – B.8.

Kurs ish maqsadi Umumiy o‘rta ta’lim tizimida huquqiy fanlarni o‘qitishda
axborot kommunikativ texnologiyalaridan foydalanish tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
Kurs ish n ing vazifalari:

 Umumta’lim muassasalarining huquqiy ta’lim nazariyasi va metodikasining
nazariy tahlilini o’tkazish;
 Umumiy o‘rta ta’lim tizimida huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot
kommunikativ texnologiyalaridan foydalaniigan holda tavsiyalar ishlab
chiqish;
 Umumta’lim bosqichida huquq sohalarini o’qitishda interfaol ta’lim
usullaridan foydalanish samaradorligini qiyosiy tahlil etish;
 Umumta’lim muassasalarida yoshlarda huquqiy madaniyatini
shakilantirshda huquqiy ta’lim samaradorligini oshirish omillari, usul, vosita
va metodlarini belgilash;
 Umumta’lim muassasalarining huquqiy ta’lim nazariyasi va o’qitish
metodikasiga oid ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ularning
samaradorligini aniqlash.
Kurs ishning ob’ekti Umumiy o‘rta ta’lim tizimida huquqiy fanlarni
o‘qitishda axborot kommunikativ texnologiyalarin i qo’llash, huquqiy ta’lim
nazariyasi va metodikasini takomillashtirish jarayoni tashkil etadi.
Kurs ishning predmeti Umumiy o‘rta ta’lim tizimida huquqiy fanlarni
o‘qitishda axborot kommunikativ texnologiyalarin i nazariyasi va metodikasini
takomillashtirish.
Kurs ish hajmi va tuzilishi: Kirish, ikki bob, xulosa va tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.

I-BOB. UMUMIY O‘RTA TA’LIM TIZIMIDA HUQUQIY FANLARNI
O‘QITISHDA AXBOROT KOMMUNIKATIV TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISHNI TAKOMILASHTIRISH
1.1. Huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot kommunikativ
texnologiyalarining mazmun-moҳiyati va xususiyatlari
Axborot ta`lim muhiti imkoniyatlaridan samarali foydalanish uchun
рedagogning iste`molchi sifatida o’zi mo’ljaldagi texnik imkoniyatlarining to’liq
to’’lamini egallagan bo’lishi talab etiladi.
AKT dan ta`lim jarayonida foydalanish, ta`lim samaradorligini oshirish
uchun katta imkoniyat hisoblanadi. Jumladan, ҳuқuқni o’qitish jarayoni bilan AKT
dan foydalanib o’qitish orasidagi farqni bilib olish qiyin emas.
Bunda nafaqat tinglash, o’qish balki o’quvchilar bir dars jarayonida mustaqil
ta`lim olish, olingan nazariy bilimni amalda kuzatish va mavzuni mazmunidagi
yangilikni tadqiq qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Axborot – so’zi lotincha «informatio» so’zidan kelib chiqqan bo’lib,
«tushuntirish, bayon etish» - degan ma’nolarni anglatadi. Ko’’ hollarda «axborot»
so’zi o’rnida «berilganlar» degan ancha farq qiluvchi so’zi ham ishlatiladi.
Axborot – aniq va amalda ishlatiladigan xabardir. Berilgan(ma’lumot)lar esa, xabar
va kuzatishlarni o’z ichiga oladi. Biror zaruriyat bo’yicha imkoniyat tug`ilganda,
masalan, narsa to’g`risidagi bilimini oshirish ‘aytida u axborotga aylanadi.
Umuman axborot – keng ma’noda: haqiqiy dunyoni aks etishi; tor ma’noda:
saqlash, uzatish, o’zgartirish va boshqarish ‘redmetidan iborat ixtiyoriy
ma’lumotlardir.
Zamonaviy mazmunda – axborot – odamlar orasidagi, odamlar bilan jonli va
jonsiz tabiat, xususan EHM orasidagi ma’lumot almashinuvi bo’lib, keng
ma’nodagi ilmiy tushunchadir.
Informatika – insoniyat faoliyatining bir sohasi bo’lib, u axborotni hosil
qilish, saqlash va kom’yuter yordamida ularni qayta ishlash, shu bilan bir qatorda

tadbiq muhiti bilan o’zaro bog`liq bo’lgan jarayonlarning aloqadorliklarini o’z
ichiga oladigan ko’nikma va vositalar tizimidir.
Axborot texnologiyalari – axborotni yig`ish, saqlash, uzatish, o’zgartirish,
qayta ishlash usul va vositalari yig`indisidan iborat.
O’qitishning yangi axborot texnologiyasi deganda – faqat o’quv tarbiya
jarayonga qo’llanishi mumkin bo’lgan eng yangi axborot texnologiyalarni
tushuniladi.
Yangi axborot texnologiyalari - turli toifali foydalanuvchilar tomonidan EHM
asosida axborot olish va qayta ishlash bo’yicha xizmatlar bilan ta’minlashdan
iborat.
Axborot texnologiyalari – ijtimoiy hayotining barcha sohalari uchun axborot
yaratish, to’’lash, uzatish, saqlash, va qayta ishlash hisoblash texnikasi va aloqa
tizimlaridan foydalanishdir.
O’qitishdagi informatsion va telekommunikatsion texnologiyalar - bu
talabalarga kom’yuterlar va telekommunikatsiya vositalari yordamida axborot
uzatish usul va metodlarining majmui, bilimlarni o’zlashtirishni tekshirish, real
hayotda olingan bilimlarni qayta ishlash va ulardan foydalanish.
Dasturli ta’minot boshqaruvchi muhit bo’lib, talabaning harakat-larida sodir
bo’ladigan vaziyatga qarab, mos javob beradi. Dastur ta’minoti maxsus ishlab
chiqilgan yoki o’qitishda qo’llanishga moslangan bo’ladi.
O’qitishda qo’llaniladigan dastur ta’minoti vazifasiga qarab quidagicha
tavsiflanadi:
- o’quv materialining interaktivligi, multimediyaligi, katta hajm va
gi’ermatnliligini ta’minlaydigan elektron intellektual darsliklar asosida avtomatik
o’qitish tizimlari;
- mikromirlar deb ataluvchi fanga yo’naltirilgan muhitlar;
- laboratoriya mashg`ulotlari;
- trenajyorlar;
- ma’lumotnoma tizimlar;
- kom’yuterli o’yinlar.

Avtomatlashtirilgan o’qitish tizimi o’quv kursini yoki uning katta bo’limini
mustaqil o’zlashtirishga imkon yaratadi. Bu tizim o’zida oddiy darslik, masalalar
to’’lami, laboratoriya mashg`ulotlari, ma’lumotnoma va o’zlashtirilgan axborotni
tekshiruvchi eks’ert xususiyatlarini mujassamlantirgan:
- materialni o’rganishning maqbul yo’lini ta’minlaydi, ya’ni talabaga
nazariyani o’zlashtirish va misollar hamda namunaviy masalalarni yechish
ko’nikmalarini ishlab chiqish navbat-tartibini mustaqil tashkil etishiga, shuningdek
olgan bilim va ko’nik-malari sifatini o’zi tekshirishiga imkon beradi;
- tahlil va tadqiqotchilik faoliyati ko’nikmalarini singdiradi;
- o’quvchining vaqtini tejashga imkon beradi.
Fanga yo’naltirilgan muhit o’quv dasturlari paketidan iborat bo’lib, ma’lum
klass ob’ektlari bilan ish ko’rishga, ular o’rtasidagi munosabatni va ob’ektlar
hamda munosabatlar ustida olib boriladigan ishlarni bajarishga, shuningdek
ob’ektlarni va ularning xossalarini yaqqol tasavvur etishga imkon beradi.
O’quvchi muhit ob’ektlari bilan ish ko’rganda to’shirilgan didaktik masalaga
erishish, yoki mustaqil tadqiqotlarni bajarishni maqsad qilib qo’yadi.
Tekshiruvchi dasturlar bilimlar sifatini tekshirish va baholash uchun
mo’ljallangan.Ular o’quvchiga: javobni umum qabul qilingan shaklga maksimal
yaqin-lashtirilgan hollda kiritish; tekshirish natijalarini saqlash, yig`ish,
raspechatka olish (qog`ozga ko’chirish) va statistik tahlil qilish; javobning shakli
va sintaktik (ga’ning tuzilish) savodliligidan qat’iy nazar, adekvat baho olish
imkonini berishi lozim .
Ma’lumotnoma tizimlari – bu ma’lumotnomaga o’xshagan turli o’quv
axborotlarini saqlash va o’quvchiga ko’rsatish uchun mo’ljallangan dasturlardir.
Bu dasturlarda o’quv materiali iyerarxik tartibda joylashtiriladi va axborotni turli
belgilariga qarab tez izlab to’ish mumkin bo’ladi. Ular kontekst ma’lumotni olish,
saqlash va nusha chiqarishni ta’minlaydi.
Videokompyuterli o’qitish texnologiyasi – talabalarning faol bilish, bilim
orttirish jarayonlarini rag`batlantiruvchi texnologiyadir. Bu texnologiya o’quv
axborotlarining verbal va tasavvurli shakllarini birgalikda namoyon etish, o’qitish

jarayonini maqsadlarga moslashtirish imkonini beradi. Talabalar kompyuter bilan
individual o’qitilganda darslarda kommunikativ faoliyat ko’rsata olmaydi, bundan
tashqari, muammoli o’qitish zaminidagi evristik aspekt yo’qqa chiqadi..
O’qitishning videokompyuterli modelini ochiq tizim sifatida qarab, unga
o’qitishning boshqa an’anaviy vositalari qo’shilishi mumkin. Albatta, har bir
alohida holda verbal-vizual va tasvirli axborotning salmog`i o’zgarishi mumkin.
Bularning barchasi kompyuterli va videotexnologiyalar tasvirlash vositalarining
mazmuni va xususiyatlariga va mazkur mavzuni o’rganishda erishish lozim
bo’lgan didaktik maqsadlarga bog`liq.
Hozirgi kunda kompyuterlar huquqiy ta’lim tizimida asosan to’rt yo’nalishda
foydalanilmoqda:
-o’rganish ob’ekti sifatida;
- o’qitishning texnik vositalari sifatida;
- ta’limni boshqarishda;
- ilmiy- p edagogik izlanishda.
Kom p yuterli o’qitishning afzalliklari juda ko p : o’quvchilarda ma’lum
malakalarni shakllantirish vaqti qisqaradi; mashq qilinadigan to’shiriqlar soni
oshadi; o’quvchilarning ishlash sur’ati jadallashadi; kom p yuter tomonidan faol
boshqarishni talab qilinishi natijasida o’quvchi ta’lim sub’ektiga aylanadi;
o’quvchilar kuzatishi, mushohada qilishi qiyin bo’lgan jarayonlarni modellashtirish
va bevosita namoyish qilish imkoniyati hosil bo’ladi; kommunikatsiya
vositalaridan foydalangan holda darsni uzoqdagi manbalar bilan ta’minlash
imkoniyati hosil bo’ladi; kom’yuter bilan muloqot didaktik o’yin xarakterini oladi
va bu bilan o’quvchilarda o’quv faoliyatiga motivatsiya kuchayadi va hokazo.
Kom p yuterli ta’lim jarayonida ta’lim o’quvchi va kom’yuter orasidagi
munosabatlarga ko’ra tashkil etiladi, boshqariladi, nazorat qilinadi.
Kom p yuterli ta’limni tashkil etish – o’quvchi bilan o’quv materiali o’rtasidagi
bog`lanishni kom p yuter vositasida yo’lga qo’yish. O’quvchi bilan o’quv materiali
o’rtasidagi bog`lanishni tashkil etish uchun ta’lim loyihalanadi. O’quvchilarning

o’quv ishlarini tashkil etish, ular faoliyatini rag`batlantirish tegishli vositalar
asosida modellashtiriladi.
Ta’lim jarayonida foydalanishga mo’ljallangan kopplab elektron o’quv
materiallari yaratilganki, unga elektron darslik, elektron o’quv qo’llanma,
o’rgatuvchi dastur vositalari kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Ular o’zida
boshqarilish imkoniyati, interfaol uslublar, sun’iy intellekt elementlari, hissiy
moslashuvchanlik kabi xususiyatlar muvjudligiga ko’ra ta’limda ma’lum
samaradorlikni ta’minlaydi.
Kompyuterlarni o’quv jarayonida qo’llash quyidagilarga imkon beradi:
- o’quvchilarda bilish ehtiyojini shakllantiradi;
- o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi;
- o’quvchilarda fanni o’rganishga qiziqishni oshiradi;
- kompyuter bilan ishlashni o’rganishga bo’lgan ishtiyoqni oshiradi;
- kompyuterlardan foydalanish bilan bog`liq dunyoni ilmiy bilishning hozirgi
zamon metodlari bilan tanishtiradi;
- ta’limda o’quvchining individuallik darajasini oshiradi;
- o’quvchilarning ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi;
- materiallar mazmunining xilma-xilligini ta’minlaydi;
- ta’limda foydalaniladigan o’quv materiallari doirasini kengaytiradi;
- ta’limda ko’rgazmalilikni kuchaytiradi;
- o’quvchilarning o’z-o’zini nazorat qilishi, ya’ni baholash jarayonining
omillarini kengaytiradi va h.k.
Kompyuterli ta’lim tamoyillari:
-ilmiylik
-tizimlilik va ketma-ketlik
-ko’rgazmalilik
-o’quvchilar faoliyatini individuallashtirish
-nazariyaning amaliyot bilan aloqadorligi
-tushunarlilik
-fanlararo, ham fan ichidagi bog`liqlikni ta’minlash

-fanning turmush bilan bog`liq bo’lishi
-bilish faoliyatini faollashtirish
-izlanishga o’rgatish
Pedagogik, kompyuter va axborot texnologiyalar ta’lim jarayonini tashkil etish,
tayyorlash, ilmiy-metodik materiallar bilan ta’minlash, ta’lim jarayonini amalga
oshirish, ta’lim natijalarining sifatini baholashdan iborat bo’lgan yaxlit tizimda o’z
ifodasini to’adi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida informatika va axborot
texnologiyalarini o’quv jarayoniga keng tadbiq qilish masalasi ko’ndalang
qo’yilgan. Unda, shuningdek, axborottexnologiyalari va informatika sohasida
kadrlar tayyorlash, shu jumladan Internet texnologiyalarini barcha sohalarda keng
joriy qilish dolzarb masalasi ekanligi lohida uqtirib o’tilad.
O’zbekistonda axborot-kommunikatsiya texnologiya (AKT) larini yanada
rivojlantirish, har bir sohaga tatbiq qilish, mutaxassislarning kom’yuter
savodxonligini oshirish kabi masalalar davr talabiga muvofiq yechilmoqda.
Hozirgi paytda axborot kommunikatsiyasi rivojlanishining asosiy omillari
EHM larning turli sohalarda tobora keng qo’llanib borayotganligidadadir.
Kompyuter texnologiyalarining qo’llanish sohasining kengayishi, axborot
texnologiyalarining yaratilishi jamiyat hayotining archa sohalarida ya’ni ishlab
chiqarishda, fanda, ta’limda, tibbiyotda va boshqa jabhalardagi rivojlanish ya’ni
tezkor axborot almashinuviga, qisqa vaqtda axborotlarni qayta ishlash, o’z vaqtida
manbaga uzatishga olib kelmoqda.
Zamonaviy o’qituvchining jamiyatni axborotlashtirish haroitida ishlashga
tayyorligini belgilab beradigan quyidagi axborot-kommunikativ salohiyatlar
muhim hisoblanadi: Kasbiy vazifalarni informatikaning zamonaviy vositalari
va metodlarini axborot-kommunikativ texnologiyalardan foydalangan holda
bajara olish malakasi;

Kasbiy faoliyatda axborot-kommunikativ texnologiyalardan foydalanish
borasida tayyorgarlik darajasini real aks ettiruvchi, shakllanib ulgurgan
shaxsiy sifatlari; Vaziyatni to’g`ri baholash va ’edagogik faoliyatda axborot-
kommunikativ texnologiyalardan foydalangan holda samarali qarorlar qabul
qila oladigan predmet-maxsus bilimlarni tashkil etish imkoniyatiga ega bo’lish.
Yangi axborot muhitining an`anaviy muhitdan ’rinsi’ial farqi, uning o’ziga xos
kichik texnologik tizimdan iboratligidadir. Zero, istalgan ta`lim muassasasi
axborot-kommunikativ texnologiyalarining ta`lim jarayoniga integratsiyasi,
ta`limning boshqa barcha didaktik, tashkiliy, iqtisodiy, nazariy-metodologik
jihatdan kichik tizimlardagi tub o’zgarishlar bilan kechadi. Axborot ta`lim muhiti
imkoniyatlaridan samarali foydalanish uchun pedagogning iste`molchi sifatida
o’zi mo’ljaldagi texnik imkoniyatlarining to’liq to’plamini egallagan bo’lishi
talab etiladi. Jumladan, quyidagi slaydning mazmuniga e`tabor bering. AKT dan
ta`lim jarayonida foydalanish, ta`lim samaradorligini oshirish uchun katta ,
imkoniyat hisoblanadi. Jumladan, o’qitish jarayoni bilan AKT dan foydalanib
o’qitish orasidagi farqni mazkur slayddan bilb olish qiyin emas.
Bunda nafaqat tinglash, o’qish balki o’quvchilar bir dars jarayonida mustqail
ta`lim olish, olingan nazariy bilimni amalda kuzatish va mavzuni mazmunidagi
yangilikni tadqiq qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Huquq darslarida AKT dan foydalanish uchun avvalo kompyuter dasturlari
va ulardan foydalanish yo’llarini bilib olish zarur. Bu esa kompyuter dasturlari
nafaqat o’quvchilarning bilim va ko’nikmalarini shakllantirish, balki kom’yuterni
qo’llash orqali ularning ijodiy ko’nikmalarini rivojlanishiga ham yordam beradi.

1.2. Huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot kommunikativ texnologiyalaridan
foydalanish yo‘llari
Axborot texnologiyalari – ijtimoiy hayotining ҳuқuқ sohalari uchun axborot
yaratish, to’’lash, uzatish, saqlash, va qayta ishlash hisoblash texnikasi
va aloqa tizimlaridan foydalanishdir. Huquq fanlaridan materialni o’rganishning
maqbul yo’lini ta’minlaydi, ya’ni o’quvchilarga nazariyani o’zlashtirish
va misollar hamda namunaviy masalalarni yechish ko’nikmalarini ishlab
chiqish navbat-tartibini mustaqil tashkil etishiga, shuningdek olgan
bilim va ko’nik-malari sifatini o’zi tekshirishiga imkon beradi;
- tahlil va tadqiqotchilik faoliyati ko’nikmalarini singdiradi;
- o’quvchining vaqtini tejashga imkon beradi.
Huquq fanlarga yo’naltirilgan muhit o’quv dasturlari paketidan iborat
bo’lib, ma’lum klass ob’ektlari bilan ish ko’rishga, ular o’rtasidagi munosabatni
va ob’ektlar hamda munosabatlar ustida olib boriladigan ishlarni bajarishga,
shuningdek ob’ektlarni va ularning xossalarini yaqqol tasavvur etishga
imkon beradi.
O’quvchi muhit ob’ektlari bilan ish ko’rganda to’shirilgan
didaktik masalaga erishish, yoki mustaqil tadqiqotlarni bajarishni maqsad qilib
qo’yadi. Tekshiruvchi dasturlar bilimlar sifatini tekshirish va baholash uchun
mo’ljallangan. Ular o’quvchiga: javobni umum qabul qilingan shaklga
maksimal yaqin-lashtirilgan hollda kiritish; tekshirish natijalarini saqlash,
yig`ish, raspechatka olish (qog`ozga ko’chirish) va statistik tahlil qilish;
javobning shakli va sintaktik (ga’ning tuzilish) savodliligidan qat’iy
nazar, adekvat baho olish imkonini berishi lozim .
Ma’lumotnoma tizimlari – bu ma’lumotnomaga o’xshagan turli
o’quv axborotlarini saqlash va o’quvchiga ko’rsatish uchun mo’ljallangan
dasturlardir. Bu dasturlarda o’quv materiali iyerarxik tartibda
joylashtiriladi va axborotni turli belgilariga qarab tez izlab to’ish mumkin
bo’ladi. Ular kontekst ma’lumotni olish, saqlash va nusha chiqarishni

ta’minlaydi.
Videokom’yuterli o’qitish texnologiyasi – ўқuvchi larning faol bilish,
bilim orttirish jarayonlarini rag`batlantiruvchi texnologiyadir. Bu
texnologiya o’quv axborotlarining verbal va tasavvurli shakllarini
birgalikda namoyon etish, o’qitish jarayonini maqsadlarga moslashtirish
imkonini beradi. Ўқuvchi lar kom’yuter bilan individual ҳuқuқ
darslarda kommunikativ faoliyat ko’rsata olmaydi, bundan tashqari,
muammoli o’qitish zaminidagi evristik as’ekt yo’qqa chiqadi..
O’qitishning videokom’yuterli modelini ochiq tizim sifatida qarab,
unga o’qitishning boshqa an’anaviy vositalari qo’shilishi mumkin.
Albatta, har bir alohida holda verbal-vizual va tasvirli axborotning
salmog`i o’zgarishi mumkin. Bularning barchasi kom’yuterli va
videotexnologiyalar tasvirlash vositalarining mazmuni va xususiyatlariga
va mazkur mavzuni o’rganishda erishish lozim bo’lgan didaktik
maqsadlarga bog`liq.
Hozirgi kunda kompyuterlar ta’lim tizimida asosan to’rt yo’nalishda
foydalanilmoqda:
-o’rganish ob’ekti sifatida;
- o’qitishning texnik vositalari sifatida;
- ta’limni boshqarishda;
- ilmiy-’edagogik izlanishda.
Kompyuterli o’qitishning afzalliklari juda kopp: o’quvchilarda
ma’lum malakalarni shakllantirish vaqti qisqaradi;
mashq qilinadigan to’shiriqlar soni oshadi; o’quvchilarning ishlash sur’ati
jadallashadi; kompyuter tomonidan faol boshqarishni talab qilinishi natijasida
o’quvchi ta’lim sub’ektiga aylanadi; o’quvchilar kuzatishi, mushohada qilishi
qiyin bo’lgan jarayonlarni modellashtirish va bevosita namoyish qilish imkoniyati
hosil bo’ladi; kommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda darsni uzoqdagi
manbalar bilan ta’minlash imkoniyati hosil bo’ladi;
kom’yuter bilan muloqot didaktik o’yin xarakterini oladi va bu bilan o’quvchilarda

o’quv faoliyatiga motivatsiya kuchayadi va hokazo.
Kompyuterli ta’lim jarayonida ta’lim o’quvchi va kom’yuter orasidagi
munosabatlarga ko’ra tashkil etiladi, boshqariladi, nazorat qilinadi.
Kompyuterli ta’limni tashkil etish – o’quvchi bilan o’quv materiali o’rtasidagi
bog`lanishni kom’yuter vositasida yo’lga qo’yish. O’quvchi bilan o’quv materiali
o’rtasidagi bog`lanishni tashkil etish uchun ta’lim loyihalanadi.
O’quvchilarning o’quv ishlarini tashkil etish, ular faoliyatini
rag`batlantirish tegishli vositalar asosida modellashtiriladi.
Huquqiy ta’lim jarayonida foydalanishga mo’ljallangan ko pp lab elektron
o’quv materiallari yaratilganki, unga elektron darslik, elektron o’quv
qo’llanma, o’rgatuvchi dastur vositalari kabilarni misol
qilib ko’rsatish mumkin. Ular o’zida boshqarilish imkoniyati, interfaol uslublar,
sun’iy intellekt elementlari, hissiy moslashuvchanlik kabi xususiyatlar
muvjudligiga ko’ra ta’limda ma’lum samaradorlikni ta’minlaydi.
Kompyuterlarni huquq fanlaridan o’quv
jarayonida qo’llash quyidagilarga imkon beradi:
- o’quvchilarda bilish ehtiyojini shakllantiradi;
- o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi;
- o’quvchilarda fanni o’rganishga qiziqishni oshiradi;
- kompyuter bilan ishlashni o’rganishga bo’lgan ishtiyoqni oshiradi;
- kompyuterlardan foydalanish bilan bog`liq dunyoni ilmiy
bilishning hozirgi zamon metodlari bilan tanishtiradi;
- ta’limda o’quvchining individuallik darajasini oshiradi;
- o’quvchilarning ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi;
- materiallar mazmunining xilma-xilligini ta’minlaydi;
- ta’limda foydalaniladigan o’quv materiallari doirasini kengaytiradi;
- ta’limda ko’rgazmalilikni kuchaytiradi;
- o’quvchilarning o’z-o’zini nazorat qilishi, ya’ni baholash
jarayonining omillarini kengaytiradi va h.k.
Kompyuterli ta’lim tamoyillari:

-ilmiylik
-tizimlilik va ketma-ketlik
-ko’rgazmalilik
-o’quvchilar faoliyatini individuallashtirish
-nazariyaning amaliyot bilan aloqadorligi
-tushunarlilik
-fanlararo, ham fan ichidagi bog`liqlikni ta’minlash
-fanning turmush bilan bog`liq bo’lishi
-bilish faoliyatini faollashtirish
-izlanishga o’rgatish
Kompyuterli ta’lim vositalarini quyidagi to’rt guruhga ajratish
mumkin:
Mamlakatimiz ta’lim tizimida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berayotganligi kun
sayin yaqqol ko‘rinib bormoqda. Turli ta’lim shakllari qatori ayniqsa, masofadan
o‘qitish (MO‘) keng qo‘llanilayotgatligi ham quvonchli hol
Ushbu uslubning ko‘‘lab afzallik tomonlari borligi ko‘‘chilikka ayon.
Barcha umumtahlim yurtlarida masofadan o‘qitish texnika va texnologiyasini amalga
oshirish borasida qator ishlar olib borilmoqda. Axborot texnologiyalarni rivojlanishi
masofadan o‘qitishni tashkil etishga yangicha yondashuvni taqozo etadi. Masofadan
o‘qitishni tashkil etishni hozirgi zamon modellarining asosida kommunikatsiya va
tarmoq texnologiyalari yotadi. Ushbu texnologiyalar axborotdan foydalanuvchilarga
keng qamrovli yo‘l ochib berish bilan birga ularni muhofaza etish muammosini
keltirib chiqaradi.
Masofadan o‘qitishda o‘qituvchi bilan tinglovchining orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri
muloqotning yo‘qligi ham ba’zi muammolarni keltirib chiqaradi. Masalan,
muammoli o‘qitish jarayonini tashkil etishda ma’lum qiyinchiliklar paydo bo‘ladi.
O’qu vchini yetuk mutaxassis qilib tayyorlashda muammoli o‘qitishni tashkil etish
muloqotni telekonferensiya orqali amalga oshirish mumkin. Ammo, bu bilan
muammoni to‘la hal etib bo‘lmaydi. Ushbu muammoni hal etish uchun qo‘shimcha
o‘quv materiallarni ishlab chiqish lozim bo‘ladi. Bular qatorida turli darajadagi

muammoli to’shiriqlar, muammoli vaziyat hosil qiluvchi ko‘rsatmalar va hokazolar
bo‘lishi maqsadga muvofiq.
1.2.1- chizma . Kompyuterli ta ’ lim bosqichlari .
Hozirgi zamon talabiga to ‘ liq javob beradigan mutaxassisni tayyorlash bu —
davr talabidir . Hozirgi vaqtda respublikamizda yosh avlodni tarbiyalash , o ‘ qitish ,
bilim berish , zamonaviy axborot texnologiyalarga yaqindan yondashish hamda yangi
texnika va texnologiyalar bilan ishlashni o ‘ rgatish maqsadida juda ko ‘‘ ijobiy ishlar
amalga oshirilib borilmoqda . Ulardan asosiysi , « Masofadan o ‘ qitish texnika va
texnologiyasi » dir . Shu nuqtai nazardan yosh avlodni masofadan o ‘ qitish tizimiga
tayyorlash bosqichlarini quyidagi ko ‘ rinishda amalga oshirish mumkin :
Hozirgi axborot texnologiyalar jadal rivojlanib borayotgan davrda masofaviy o ‘ qitish
katta ahamiyat kasb etmoqda . Chunki ta ’ limning bu turi shu paytgacha mavjud
bo ‘ lgan ta ’ lim turlaridan o ‘ zining ayrim ijobiy tomonlari bilan ajralib turadi . MO ‘
ning kunduzgi va boshqa ta ’ lim turlaridan farqli jihati shundaki , mazkur ta ’ lim turiga
juda keng aholi ommasini jalb qilish mumkin . MO ‘ o ‘ zida kunduzgi va sirtqi ta ’ lim
turlarining ijobiy xususiyatlarini mujassam etadi . Shu jihatlariga ko ‘ ra MO ‘ hozirgi
kundagi istiqbolli ta ’ lim turlaridan biri hisoblanadi . MO ‘ asosida ta ’ lim berish uchun
o ‘ qish istagida bo ‘ lgan aholining muayyan qismini ta ’ lim muassasasi joylashgan
yerga yig ‘ ish shart emas . Ikkinchidan , tinglovchi yoki o ‘ quvchi tomonidan ortiqcha
sarf — xarajat qilish zarurati bo ‘ lmaydi . Uchinchidan, bu ta’lim turiga jalb
qilinuvchilarning yosh cheklanishlarini istisno qilish mumkin. MO‘ ga jalb qilinuvchi
kontingentni quyidagi ijtimoiy guruhlarga mansub bo‘lgan shaxslar tashkil qilishi
mumkin:

• ikkinchi oliy yoki qo‘shimcha ma’lumot olish, malaka oshirish va qayta
tayyorgarlik o‘tash istagida bo‘lganlar;
• mintaqaviy hokimiyat va boshqaruv rahbarlari ;
• an’anaviy ta’lim tizimining imkoniyatlari cheklanganligi sababli ma’lumot
olaolmagan yoshlar;
• o‘z ma’lumot maqomini zamonaviy talablar darajasiga ko‘tarish istagida bo‘lgan
firma va korxonalar xodimlari;
• ikkinchi ‘arallel ma’lumot olishni xohlagan tinglovchilar;
• markazdan uzoqda, kam o‘zlashtirilgan mintaqalar aholisi;
• erkin ko‘chib yurishi cheklangan shaxslar;
• jismoniy nuqsonlari bo‘lgan shaxslar;
• harbiy xizmatda bo‘lgan shaxslar va boshqalar.
O‘zbekiston sharoitida MO‘ni tashkil qilish katta samara beradi. Hozirgi davrda
ta’limning bu turidan keng miqyosda foydalanish lozim. Mazkur ta’lim turini joriy
qilish bilan bog‘liq ayrim muammolarning kelib chiqishi tabiiy. Lekin ularni
imkoniyat darajasida hal qilishga erishish mumkin. Masalan, dastlabki ‘aytda
televideniyedan foydalanish katta samara berishi mumkin. Hozirgi kunda
televideniye orqali ayrim fanlar bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlari tashkil qilinib
kelinya’ti. Lekin ko‘rsatuvlarning samaradorligi hali yetarli darajada emas.
Birinchidan, bu ko‘rsatuvlar asosan kunduzi namoyish etiladi. Ikkinchidan, uning
metodikasini yanada takomillashtirish kerak. Mazkur o‘quv mashg‘ulotlari bazasida
MO‘ tashkil qilinadigan bo‘lsa, u holda mazkur ta’lim turining tashkiliy — uslubiy
tomonlarini qayta ko‘rib chiqish kerak bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, MO‘
kunduzgi va sirtqi ta’lim turlarining xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtiradi.
Shunday ekan, uni tashkil qilishda sirtqi ta’lim turining ayrim elementlaridan ham
foydalanish mumkin. O‘tgan asr 80- yillarida abituriyentlarning kirish imtihonlariga
tayyorlash maqsadida sirtqi tayyorlov kurslari tashkil etilgandi. Kurs xodimlari
tomonidan abituriyentga tegishli fanlarda mutaxassislar ishlab chiqqan vazifa va
to’shiriqlarning variantlari ‘ochta orqali yuborilardi. Ma’lum bir muddatda
abituriyent o‘zi bajargan vazifa va to’shiriqlarni tekshiruv uchun kurslar manziliga

jo‘natishi yuborilgan vazifa va to’shiriqlar o‘qituvchi tomonidan tekshirilib, qisqa
mulohazalar yozilib abituriyentga ma’lum qilinishi lozim edi. MO‘ni tashkil
qilishdagi eng muhim masalalaridan biri professor o‘qituvchilarni tanlashdir. Mazkur
ta’lim turini amalga oshirish uchun o‘qituvchilar eng tajribali va tashkilotchi
‘rofessor — o‘qituvchilar orasidan tanlab olinishi lozim. Chunki MO‘ boshqa ta’lim
turlaridan farqli bo‘lib, uning samaradorligini oshirish kopp jihatdan o‘qituvchining
bilimdonligi, tashkilotchilik va boshqaruvchilik xususiyatlariga bog‘liqdir. Chunki
MO‘ ga jalb qilinuvchi o‘qituvchi bir paytning o‘zida mohir pedagog, dono
maslahatchi va tajribali boshqaruvchi bo‘lishi kerak. MO‘ ni tashkil qilishning
dastlabki davrida respublika aholisining demografik xususiyatlaridan kelib chiqib,
tegishli viloyat yoki mintaqa markazlarida MO‘ punktlarini yaratish kerak. p
«Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston respublikasi qonuni va «Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi» maqsad va vazifalari bosqichma — bosqich ro‘yobga chiqarilishida
zamonaviy axborot texnologiyalari va tizimlarning roli muhim ahamiyat kasb etishi
hammaga ayondir. Zamonaviy axborot texnologiyalariga: multimediya, bir tildan
ikkinchi tilga tarjima qilish, bir alifbodan ikkinchi bir alifboga o‘tkazish, kom’yuterli
test nazorati, skaner texnologiyasi, internet, elektron ‘ochta, Web — texnologiya,
elektron virtual kutubxona, masofadan turib ta’lim berish, taqdim etish texnologiyasi,
sun’iy tafakkur tizimlari va boshqalar kiradi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» to‘liq amalga oshishidan ko‘zlangan
maqsadlarning naqadar ezgu ekanini inobatga olsak, bugungi kunga kelib o‘qitish
tizimlarining har biri jabhasida ilg‘or texnologiyalardan foydalanish zarurati alohida
dolzarblik kasb etayotganini sezish qiyin emas. Hammamiz guvohimizki, kundalik
hayotimiz va istiqbolimiz ravnaqi uchun muhim ehtiyoj sanalmish tom ma’nodagi
ta’lim tizimiga zamonaviy axborot texnologiyalarining jalb etilishi tobora oldingi
o‘ringa chiqib boraya’ti. Buni kopplab maxsus ta’lim muassasalari, akademik
litseylar, kasb-hunar kollejlari va yetakchi oliy o‘quv yurtlari hamda akademiyalar
misolida ko‘rish mumkinki, ayni kunlarda ulardagi o‘quv jarayonini, masalan, bilim
olish samarasini o‘zgartirishga sarflanadigan vaqtning keskin qisqarishida va

bilimlarni xotirada olib qolishning keskin ortishida namoyon etuvchi multimedia
vositalarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
1-bosqich . Bu bosqich bolalar uchun «Tanishuv bosqichi» bo‘lib hisoblanadi.
Bu bosqichda asosiy muammo Respublikamizda hozirda faoliyat ko‘rsatib turayotgan
maktabgacha tarbiya muassasalarini kompyuter bilan jihozlash kerak.
Bolalar maktabgacha tarbiya muassasasida yosh avlodni o‘yinlar, multfilmlar,
kalkulyator hisoblashlari, arifmetik hisoblashlar, turli xil dasturlarni o‘rgatuvchi
bolalar ensiklo’ediyalari, dam olishlari uchun bolalar musiqasi kabi qiziqarli dasturlar
kiritib o‘rgatish kerak bo‘ladi.
2-bosqich . Bu bosqich asosan oilasida kom’yuteri bo‘lgan shaxslarga
taalluqlidir. Hozirgi vaqtda Res’ublikamiz aholisining oila hisobida oladigan bo‘lsak,
ko‘‘chilik xonadonlarida kom’yuter bor. Shuning uchun ham bu bosqichni» Jonlanish
bosqichi» deb atash mumkin.
3-bosqich . Bu bosqichda maktab, litsey, kasb-hunar kolleji va boshqalar
o‘quvchilari to‘liq kompyuter tizimiga kirib boradi. Shuning uchun ham bu bosqichni
«adaptatsiya ya’ni, moslashuv» bosqichi deb atash mumkin.
4- bosqich . Bu bosqichda talaba kompyuter bilan to‘liq ishlay bilishi kerak.
Talaba kompyuter avlodini tanlash, qaysi tilda yozish, qaysi dastur tilida ishlash,
qaysi o’eratsiya tizimlari bilan ishlash, printer, skaner, modem, faks — modem,
kom’yuter tarmoqlari, jumladan, Internet, elektron kutubxona va elektron o‘quv
qo‘llanmalari bilan ishlash darajasiga yetilib tayyor bo‘ladi. Shuning uchun ham bu
bosqichni «Mustaqil ishlash va fikrlash» bosqichi deb atash mumkin.
5-bosqich . Quyidagi bosqichda mutaxassis tayyor bo‘ladi. Bu bosqichni
«yetuklik» bosqichi deb atash mumkin. Yetuklik bosqichida mutaxassis kadrlar
to‘g‘ridan — to‘g‘ri korxona, tashkilot, muassasa va firmalarda hech qanday
ikkilanmay, o‘z sohasi bo‘yicha ish boshqarish qobilyatiga ega bo‘ladilar.
Yuqorida taklif qilingan bosqichlarni amalga oshirishda ba’zi bir muammolar
ham mavjud, ya’ni:
a) bolalar maktabgacha tarbiya muassasasini kompyuter bilan ta’minlash;
b) maktablarni to‘liq kom’yuter bilan ta’minlash.

Buning uchun hozirgi vaqtda Respublikamizda juda kopp katta-katta
korxonalarda hozirgi zamon axborot texnologiyalarning yangi avlodlari bilan ishlab
kelinmoqda. Eski avlodlarini esa, ya’ni 286, 386 rusumli kompyuterlar ishlatilmay,
turib qolganlari ham uchrab turadi.
Respublikamizda to‘liq zamonaviy axborot texnologiyalari bilan
jihozlangan desak, hech qanday mubolag‘a bo‘lmaydi. Bu albatta, kelajak avlodni
masofadan o‘qitish tizimiga tayyorlash uchun yaratishga qulayliklar va shart-
sharoitlar bo‘lib hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda Respublikamizdagi oliy o‘quv yurtlarining aksariyat qismida
hisoblash texnikasi (XT), avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi (ABT), muallim —
muhandis, axborot va kommunikatsiya texnologiyalari kabi mutaxassisliklari
bo‘yicha kadrlar tayyorlanmoqda.
Buxoro davlat universitetida masofaviy ta’limni tashkil etish uchun olib
borilayotgan ishlar haqida. Masofaviy ta’lim ham sirtqi ta’lim bo‘lib, faqat o‘qituvchi
bilan tinglovchi o‘rtasidagi muloqot kom’yuter, telekommunikatsiya qurilmalari va
Internet orqali amalga oshiriladi. O‘quv jarayonida tinglovchi o‘quv materiallarini va
to’shiriqlarni o‘z kom’yuteriga oladi, bajarilgan test va nazorat ishlarini o‘qituvchiga
Internet yoki elektron ‘ochta orqali yuboradi. Bundan tashqari, tinglovchi o‘z
o‘qituvchisi va uslubiyotchisiga savollar bilan murojaat qilishi va ularga o‘z vaqtida
javob olishi mumkin.
Farg‘ona politexnika instituti yetarli darajada kadrlar salohiyatiga va moddiy-
texnikaviy bazaga hamda axborot texnologiyalarini keng joriy qilish va
telekommunikatsiya tarmoqlaridan unumli foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lgan
holda masofaviy ta’limni tashkil qilish va uni qo‘llashga oid ishlarni olib bormoqda.
Masofaviy ta’limni tashkil qilish va o‘quv jarayoniga tatbiq qilish bo‘yicha tadbirlar
ishlab chiqilgan. Tadbirda ko‘zda tutilgan reja asosida institutda masofaviy ta’limni
tashkil etish bo‘yicha ishlar quyidagi to‘rt yo‘nalish bo‘yicha bo‘lingan:
Masofaviy ta’limda ishtirok etuvchilar bilan olib boriladigan tashkiliy va o‘quv
uslubiy ishlar.

Masofaviy ta’limda qo‘llaniladigan axborot va telekommunikatsiya
texnologiyalar bilan tanishish, o‘rganish va kerakli texnikaviy imkoniyatlarga ega
bo‘lgan kom’yuter va dasturiy majmuani yaratish bo‘yicha ishlar. Masofaviy ta’lim
uchun o‘quv uslubiy materiallarini yaratishga oid ishlar. Masofaviy ta’limda
qo‘llaniladigan o‘quv materiallari texnologiyasini o‘rganish va uni joriy qilish
bo‘yicha ishlar. Qurilayotgan jamiyat XXI asrda axborot jamiyatiga aylanib borishi
kerak. Bu yo‘lda axborot savodxonlik targ‘iboti iqtisodiy va huquqiy savodxonlikni
o‘zida qamragan holda ma’naviy jamiyatimiz kishilari orasida keng yoyiladi. Bunda
interaktiv ta’lim kuchga kiradi va binobarin, mazkur ta’limning ‘edagogikasi
shakllanadi.
Interaktiv ta’lim o‘qitishning, muloqotning distant uslubida, qolaversa, bu
usulni amalga oshiruvchi bir qancha interaktiv (audio, video, elektron anjumanlar,
tele va ovoz kommunikatsiyalari, yerning sun’iy yo‘ldoshlari orqali o‘zaro aloqa va
b.) va nointeraktiv texnologiyalar vositasida olib boriladi. Kelajakda
umumrivojlanishning yetakchi jabhalaridan bo‘lib qoluvchi interaktiv masofaviy
ta’limning ommaviylashishida Internet «on-line» ning roli, telekommunikatsiya-
larning o‘rni, barcha insonlarning Internetga barobar ochiq tashrif eta olishi uchun
ajoyib yo‘lak WWW (Web) texnologiyasini yaratgan olim Tim Berners Lining
xizmati beqiyosdir.
Dunyoda interaktiv ta’limning kopplab bazalari vujudga kelaya’ti, jumladan,
Britaniya Ochiq Universitetiga qarashli masofaviy ta’lim Umumjahon markazining
ma’lumotlar bazasini misol qilib keltirish mumkin. Distant uslubida o‘qitishning
Xalqaro Kengashi faoliyat ko‘rsatya’ti, «D — Learning» — masofaviy ta’lim
olayotgan tinglovchilarning soni kun sayin ortib boraya’ti. Masofadan turib o‘qitish
uslubining tafsiloti, uning ta’limdagi ijodiylik, mustaqil o‘rganish imkoniyati, ilm
olish uchun vaqtni taqsimlashdagi erkinlik kabi ko‘‘lab afzalliklari mamlakatimizdagi
yirik olimlarning pedagogik izlanishlarida aks ettirilgan, risolalarida keng
yoritilganini e’tirof etish joiz.
Shunisi quvonarliki, mamlakatimizda ziyolilarning, jumladan, pedagoglarning,
yangi avlodning tarbiyasiga e’tiborli barcha kishilarning, ayniqsa, tinglovchi

yoshlarning zamonaviy kom’yuter va telekommnikatsiya texnologiyalari vositasidagi
interaktiv ta’limga, xususan, on-line ta’limiga, Internetga qiziqishi va intilishlari
katta.
Yurtimiz O‘zbekiston kuchli iqtisodiyotga ega bo‘lgan, ezgu istiqbolli huquqiy
davlat qurar ekan, xalqimizning axborot savodxonligini hamda huquqiy madaniyatini
oshirish hayot va zamon talabidir. Bu talabni — maqsadni ro‘yobga chiqarishda
asoslari endi shakllanayotgan interaktiv ta’lim xizmatga kirishishi kerak. Masofaviy
o‘qish ta’lim berishda ikki asosiy yondashishni izohlab beradi — bular kengaytirish
va transformatsiya modellaridir. Kengaytirish modelida o‘qitish texnologiyasi hozirgi
ana’naviy usuldan deyarli, farq qilmaydi.
Transformatsiya modeli o‘qituvchi va tinglovchi hamkorligi uchun axborot —
kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini o‘zida mujassam qiladi. Masofaviy
ta’limning bu zamonaviy usul va texnologiyalari nazariy va amaliy ta’lim
‘edagogikasiga virtual sinf, o‘quv telekommunikatsiya loyihalari, koordinator, teskari
aloqa, moderator, muloqot texnologiyasi, kompyuter aloqasi, telekonferensiya kabi
yangi tushuncha va terminlarni olib kirdi. Bu texnologiya deyarli raqamli aloqaga
asoslangan bo‘lib, o‘z ichiga multimediya dasturlari va gi’ermediyalarni olib, bu esa
o‘quvchiga axborot massivlarini o‘zlashtirish tartibini nazorat qilish usullarini
kuzatib borish imkonini beradi.
Masofaviy o‘qishning kopp muhitliligi o‘quv dasturlarini rejalashtirish va
kurslarini ishlab chiqish tamoyillarida o‘z aksini to’adi. Masofaviy ta’lim
tinglovchilarni talablarini qondirishga yo‘naltirilib, texnologiyalarni turli —
tumanliligiga ustivorlik beradi.
Hozirgi kunda masofaviy ta’lim AQShda mukammal shakllangan bo‘lib, uning
vujudga kelishi 1970 yillar oxiriga borib taqaladi. Avvalida masofaviy ta’lim
sohasida o‘quv muassasalari yakka holda faoliyat olib bordilar. 1980 yillarda
yo‘ldosh teleko‘rsatuvlar rivojlanib borishi bilan, bu o‘quv kurslari ustida bir necha
o‘quv muassasalari hamkorlikda ish olib bordilar. Global kompyuter tarmoqlarining
shiddat bilan rivojlanishi inson faoliyatining hamma sohasiga, shu jumladan, ta’lim
olish sohasiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Shu tufayli ayni damdagi masofaviy ta’lim

zamonaviy axborot — kommunikatsiyalar, jumladan, internet tarmog‘i
imkoniyatlaridan keng foydalangan holda olib borishga asoslanadi. AQSh ta’limi
tarixida masofaviy o‘qitish milliy universitetlari, masofaviy ta’lim yordamida olingan
yangi mutaxassisliklar, ilmiy darajalar vujudga kelgan. Misol qilib, Kolorada shtati
davlat universitetining ma’muriy ish yurituvchi magistri, Chikago davlat universiteti
informatika, Jorj Vashington Universitetining ta’limni boshqarish, penselviya davlat
universitetining akustika magistri va Merilend Universitetining yadro fizikasi
bakalavri darajalarini ko‘rsatish mumkin.
Masofaviy ta’lim respublikamizda ta’lim tizimiga yangi kirib kelayotgan usul
bo‘lib, hozirgi kunda bu jarayonga jiddiy e’tibor berib kelinmoqda va uning asoslari
yaratilmoqda. Barcha oliy o‘quv yurtlarida kom’yuter sinflari tashkil etilgan bo‘lib,
ularning ko’’ qismi internet global tarmog‘iga ulanish asosida faoliyat ko‘rsatmoqda.
Masalan pandemiya payitida 2020 yilda umumiy o‘rta ta’lim tizimida huquqiy
fanlarni o‘qitishda axborot kommunikativ texnologiyalarin i 16 -sentabrdan boshlab,
ҳuқuқ fanlarni m asofaviy o‘qitish kom r onentlarini kiritish tatbiq qilishga
kirishilgan . barcha maktabla rda kom r yuter sinflari zamonaviy texnologiyalar bilan
jihozlangan. Birinchi bosqichda sinflar Internet tarmog‘iga ulangan bo‘lib, qat’iy reja
asosida r rofessor — o‘qituvchilar undan bilim va malakalarini oshirishda o‘z
faoliyatlarida foydalanib kelmoqdalar. O’quv chilarning virtual kitob, virtual
kutubxona to‘g‘risida tasavvurlari kengayib bormoqda.
Maktab da masofali o‘qish uslubiy materiallari ( matnlar, audio va video
darsliklar, elektron darsliklar) ayrim fanlarni o‘qitishda foydalanilmoqda va yaxshi
natija bermoqda. Masofadan o‘qitishda asosiy e’tiborni o‘quv — uslubiy
materiallarni tayyorlashga qaratish lozim. O‘quv uslubiy materiallarning sifati
Masofadan o‘qitish sifatining eng asosiy omillaridan biridir.
Ta’lim (o‘qish) ni boshqarish tizimi–o‘quv faoliyatini boshqarish tizimining
asosi (inglizcha Learning Managment System) bo‘lib, umumiy kirish huquqini
ta’minlaydigan o‘quv on-line materiallarni shakllantirish, boshqarish va tarqatish
uchun qo‘llaniladi. Kurs yaratuvchisi uchun vizual o‘quv muhitida ta’lim berish
ketma – ketligi asosida materiallar osonlik bilan yaratiladi. Tizim tarkibiga turli

ko‘rinishdagi individual materiallar, kichik guruhlarda ishlash uchun loyihalar va
barcha talabalar uchun mazmundor hamda kommunikativ kom р onentalarga
asoslangan o‘quv elementlari kiradi.
Moodle – bu o‘qituvchi (kurs yaratuvchi) lar tomonidan onlayn-kurslarni
yaratish uchun maxsus ishlab chiqilgan sayt tarkibini boshqarish tizimi (Content
Management System - CMS) sifatida ishlatish ham mumkin. Uni ko‘‘incha e-learning
tizimlarni o‘qitishni boshqarish tizimlari (Learning Management Systems - LMS)
yoki virtual o‘qitish vositasi (Virtual Learning Environments - VLE) deb ham ataladi.
Moodle - masofaviy ta’lim olish sistemasi quyidagi bosqichlardan iborat:
 Ta’lim berish jarayoniga tayyorgarlik
 Ta’lim berish jarayoni
Moodle sistemasi yordamida masofadan turib ta’lim berish jarayoni juda
samarali bo’lib, bunda talaba o’zi o’rganayotgan fanning boshlangich qismidan
boshlab mustaqil o’rganadi. Har bir ma’ruza turli ko’rinishdagi to’shiriq savollari
bilan to’ldirib borilgan. Mavzularga doir to’shiriqlarni mustaqil ravishda bajaradi va
fan bo’yicha olgan bilim, ko’nikmalarini orttirib boradi. Agar biror to’shiriqni bajara
olmasa u holda ma’ruza qismini qayta takrorlash imkoniyati mavjud.
Ma’ruzaning quyidagi turlari mavjud:
 muammoli ma’ruza
 ma’ruza konferensiyalar
 kons’ektsiz ma’ruzalar
 mualliflik ma’ruzalari
 ma’ruza – munozaralar
 qaytar aloqa texnikasi kullanilgan ma’ruzalar
 aniq vaziyatni taxlil qilish ma’ruzalari.
O‘qituvchi Moodledan foydalanib o‘z kursini yaratishi, uni matn, yordamchi
fayllar, ‘rezentatsiyalar, so‘rovnomalar va boshqa xil shakldagi materiallar bilan
to‘ldirib borish imkoniyatiga ega. Kursning har bir modulidan so‘ng oraliq nazorat

testi o‘tkazilishi mumkin. Talabalarning to’shiriqlarni bajarish natijalariga asosan
o‘qituvchi baholar qo‘yishi va javoblarga izohlar berishi mumkin. Boshqacha
aytganda, Moodleni o‘quv materialiini yaratish va o‘quv jarayoni ishtirokchilari
o‘rtasida interaktiv aloqani ta’minlashga xizmat qiladigan bir markaz deyish mumkin.
Moodle o‘qituvchiga nafaqat talabalar bilan teskari aloqani samarali ravishda
tashkillashtirish va ularning bilimini baholash, balki ma’ruza materiallari va amaliy
mashg‘ulotlar tuzilmasini osongina o‘zgartirish uchun vositalar taqdim etadi.
Saytni boshqarish
Sayt adminstrator tomonidan boshqariladi. Saytni ishga hozirlashning asosiy
xarakteristikalari uni kom’yuterga o‘rnatish jarayonida aniq ko‘rsatiladi. Keyinchalik
saytning tashqi ko‘rinishi va dastur versiyasi o‘zgartirilishi mumkin. Shuningdek,
qo‘shimcha modullar va ‘laginlar yordamida saytning imkoniyatlarini kengaytirish
mumkin.
O‘quv jarayonining barcha qatnashchilarining imkoniyatlari
 Kursda qatnashuvchilar o‘zlari uchun qayd etish yozuvlarini yaratishlari
mumkin;
 Foydalanuvchi keyinchalik o‘zi haqidagi ma’lumotlarni (ismu-sharifi, ‘arol va
boshqalar) o‘zgartirishi mumkin;
 Har-bir foydalanuvchi o‘zining vaqt zonalarini ko‘rsatishi mumkinn bo‘lib, ular
tizimda ixtiyoriy sanalarni yozishda hisobga olinadi.
 Har bir foydalanuvchiga tizim interfeysi tilini tanlash imkoniyati berilgan.
O‘qituvchilar imkoniyatlari
 o‘qituvchi kurs bo‘yicha to‘liq nazorat vositalariga ega: ishga hozirlash
xarakteristikalarini o‘zgartirish, kurs mazmunini o‘zgrtirish, o‘qitish;
 Har bir kurs elementlarning (resurslar, forumlar, testlar, to’shiriqlar, gossariy,
so‘rovlar, anketalar, chatlar, ma’ruzalar, seminarlar, wi-ki, ma’lumot bazalari,
SCORM obyektlar) turli xil naborlarini o‘z ichiga olishi mumkin;

 Talabalar to’shiriqlarni bajarib bo‘lgach, ularning barcha baholari yagona jurnalga
yig‘iladi va bu jurnal yakunlash ishlarini bajarish, har xil hisobotlar tuzish va ulardan
foydalanishning qulay mexanizmlariga ega;
 Turli bloklarning (kalendar, yangiliklar, kutilayotgan hodisalar va boshqalar)
mavjudligi tizimning faoliyat darajasini va undan foydalanish qulayligini oshiradi;
 Kurs qatnashchilarining faolligini hisobga olish va kuzatib borish tizimi mavjud
bo‘lib, u ixtiyoriy ‘aytda talaba faolligi haqida kurs bo‘yicha to‘liq va uning qismlari
bo‘yicha alohida ma’lumotlarni olish imkonini beradi;
 Elektron ‘ochta bilan integrallashuv tufayli forum xabarlarini tarqatish, o‘qituvchi
izohlarini boshqa xil o‘quv materiallarini talbalarga yetkazish imkoniyatlari mavjud.
Asosiy terminlar izohi
Qayd etish yozuvi (Account) – bu ma’lumotlar bazasidagi yozuv bo‘lib,
foydalanuvchi haqidagi to‘liq ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi: familiyasi, ismi, login,
‘arol, elektron ‘ochta manzili.
Rol (Role) – foydalanuvchining Moodledagi kursga yozilish ‘aytida unga berilgan
(ta’minlangan) vakolatlari nabori:
Administrator (Administrator) . Moodle tizimni sozlash va barcha kurslar bo‘yicha
to‘liq imtiyozlar berilgan foydalanuvchi;
Kurs yaratuvchi Sozdatel kursa (Course creator) . Kurs yaratish, o‘qituvchi,
assistentlar tayinlash, yashirin kurslarni ko‘ra olish vakolatlariga ega foydalanuvchi;
O‘qituvchi р re р odavatel (Teacher) . Kurs materiallarini kiritish, tahrirlash va uni
boshqarish ( qatnashuvchilar ro‘yxatini boshqarish, ishlarni tekshirish, baholarni
qo‘yish) vakolatlariga ega foydalanuvchi;
Assistent (Non-editing teacher) . Faqat kurs materiallarini tahrirlash vakolati
berilmagan O‘qituvchi;

Student (Student) . Kursni o‘rganish imkoniyatlari berilgan foydalanuvchi;
Mehmon Gost ( Guest) . Kursning ba’zi materiallarni faqatgina ko‘rish imkoniyatlari
berilgan, lekin ular bilan ishlash vakolatlari berilmagan foydalanuvchi.
Kurslarning toifasi Kategorii kursov (Kafedri) Moodle tizimida kurslar toifalari
daraxtsimon tuzilmaga ega.
Kurs ( р redmet) – Moodle tizimidagi o‘quv muhiti bo‘lib, uning tarkibiy elementlari
o‘qituvchilar va asssistentlar, tinglovchilar va o‘quv materallaridan iborat. Kurslar
adminstrator yoki kurs yaratuvchi tomonidan o‘qituvchi hamda assistentlar
tayinlagan holda yaratiladi.
Modul (Module) Moodle tizimining dasturiy kengaytmasi bo‘lib, yangi faoliyat
turlarini hosil qilishga mo‘ljallangan.
Moodle tizimida modullarning quyidagi turlari mavjud:
• kurs elementi;
• to’shiriq turi;
• savol turi;
• blok;
• filtr;
• kurs formati;
• kurs qatnashchilari.
Kurs elementi, Element kursa, (Activity module) - kurs tarkibidagi interaktiv o‘quv
moduli.
Tizimga qo‘yiladigan talablar.
Moodle tizimida ishlash uchun Internet-ulanish mavjud bo‘lishi kerak. Ulanish
tezligining tavsiya etilgan miqdori: 512 Kbit/sek va undan yuqori. Tavsiya etilgan

o’eratsion tizimlar: Windows X’ va uning keyingi versiyalari, Macintosh, Linux.
Tavsiya etilgan brauzerlar: Chrome yoki boshqalar: Internet Ex’lorer 6.0 va uning
keyingi versiyalari, Mozilla Firefox, O’era. Brauzerlar nastroykasida Javascri’t
ssenariylarining bajarilishiga ruxsat etilishi zarur.
Hujjatlarni ko’rish, o’qish yoki yuklab olish uchun quyidagilar zarur:
Adobe Reader yoki unga o‘xshash boshqa vosita, MS Office dasturlari (Word,
Excel, ‘ower’oint va boshqalar) yoki O’en Office dasturlari. Multimediaga aloqador
vazifalarni bajarish uchun QuickTime va Flash ‘layer dasturiy vositalar zarur.
Moodle tizimida foydalanuvchi o‘zini qayd etish uchun elektron ‘ochta mavjud
bo‘lishi talab etiladi.
Tashqi ko‘rinish
• Bosh sahifa
• Foydalanuvchi interfeysi
Bosh sahifa
Moodle masofaviy o‘qitish tizimiga kirish uchun internetga ulangan
kom’yuterda brazerning manzil yoziladigan satrida htt’://moodle.buxdu.uz manzilni
terish kerak. Tizimga kirish bilan uning bosh sahifasi ochiladi. Sayt bilan tanishuv
uning interfeysini o‘rganishdan boshlanadi.
Foydalanuvchi interfeysi
Moodle tizimining interfeysi saytning tashqi ko‘rinishini belgilash uchun
adminstrator tomonidan tanlangan shablon asosida shakllantirilib, xususan,
quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
• Saytning to‘liq nomi
• Til tanlovi
• Kurslar toifasi blogi

• Blok: sayt yangiliklari
• Blok: Navigatsiya
• Blok: Kirish
Bosh sahifaning interfeysi adminstrator tomonidan maqsad va vazifalardan
kelib chiqib o‘zgartirilishi mumkin. Odatda, uning yuqori qismida saytning to‘liq
nomi yoziladi. Har bir foydalanuvchiga interfeys tilini tanlashga imkoniyat beriladi.
Kurs toifalari blogida kurslarning mavjud toifalar bo‘yicha ro‘yxati beriladi.
Kurslarning toifalanishi tizim adminstratori tomonidan bajariladi. Universitetdagi
barcha kurslarni kafedralar bo‘yicha toifalash maqsadga muvofiq. Toifalash kurslar
ro‘yxatini taqdim etish shaklini kerakli kurs osongina to’iladigan qilib tanlashga
imkoniyat beradi. Navigatsiya blogi saytning muhim qismlarini tez to’ish va ularga
tez o‘tish vazifasiga xizmat qiladi. Sayt yangiliklari blogi turli xabarlarni birdaniga
barcha foydalanuvchilarga yuborish uchun xizmat qiladi. Yangiliklarni saytga
joylashtirish huquqi faqat adminstratorga, ko‘rib chiqish huquqi esa barcha
foydalanuvchilarga berilgan. Bosh sahifada bittadan o‘ntagacha yangilik joylashtirish
mumkin.

II-BOB. UMUMIY O‘RTA TA’LIM TIZIMIDA HUQUQIY FANLARNI
O‘QITISHDA AXBOROT KOMMUNIKATIV TEXNOLOGIYALARINING
INNOVATSION USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH
2.1 Umumta’lim maktablarida Huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot
kommunikativ texnologiyalaridan foydalanish
Huquqiy davlatni barpo etish-jamiyatdagi rivojlangan huquqiy tizimni,
xalqning yuksak darajadagi huquqiy madaniyatini taqazo etadi. O‘z navbatida,
fuqarolarni huquq tartibotga, qonunlarga hurmat bilan qarashga o‘rgatish davrning
dolzarb vazifasiga aylandi.
Mamlakatimizda davlat qurilishi, siyosat, iqtisodiyot, ma’naviyat sohalarida
amalga oshirilayotgan islohotlar ana shu vazifani ro‘yobga chiqarishga qaratilgan.
Bu maqsadga erishishda xalqning huquqiy jihatdan bilimli bo‘lishi, jamiyatning
siyosiy faolligi, demokratik tamoyillarning kishilar ongiga teran singib borishi
muhim ahamiyat kasb etadi.
Qabul qilinayotgan qonunlar, farmonlar, hukumat qarorlari odamlarga yetib
borishi, xalqimiz islohotlarning mohiyatini teran tushunib yetishi uchun avvalo
aholiga chuqur huquqiy bilim berishni yo‘lga qo‘yish, bu orqali huquqiy
madaniyatning yuksalishiga erishish, boshqacha aytganda, tom ma’nodagi
huquqiy ongni shakllantirish talab etiladi. Bu jamiyatning to‘g‘ri, demokratik
yo‘ldan rivojlanishi uchun zarurdir.
Huquqiy ong shakllanishida va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda juda kopp
omillar huquqiy bilimga tayanar ekan, bugungi kunda huquqiy ta’limni bir tizimga
solish, uning ilmiy, nazariy va amaliy asoslarini o‘rganish va huquqiy ta’limning
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida O‘quvchilarning huquqiy ongiga
ta’sirini isbotlash asosiy vazifa bo‘lib qolmoqda. Huquqiy ta’lim asosida o‘z
huquqlari, erkinliklarini va burchlarini yaxshi bilgan kishilargina jamiyat ijtimoiy
hayotining hamma sohalarida ongli ravishda mehnat qiladilar va ularning
yaratuvchanlik faoliyati yuqori bo‘ladi.

Huquqiy ta’lim-tarbiya demokratik huquqiy davlatning ‘oydevori ekanligi
bilan hamda O‘quvchilarning huquqiy ta’limining ilmiy-amaliy muammolari bilan
belgilanadi. Huquqiy ta’lim yurtboshimiz ta’kidlaganidek, huquqiy madaniyatni
yuksaltirishga va huquqiy ongni shakllantirishga xizmat qiladi.
Huquqiy ta’lim asosida o‘quvchilar huquqiy ongini rivojlantirish hamda inson
va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari, burchlarini amaliy ta’minlash ehtiyojlari
bilan bog‘liq. Demokratlashayotgan, erkinlashayotgan ijtimoiy-milliy ong
sharoitida aholining ayniqsa yoshlarning mustaqil yangicha huquqiy tafakkurini
shakllantirish va yuksaltirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Majlisning
«Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi» shular jumlasidandir.
Ushbu dasturning maqsadidan kelib chiqib, yoshlarning huquqiy ongiga, ruhiga
mustaqil va erkin tafakkurni singdirish, ularning huquqiy dunyoqarashini keskin
o‘zgartirish muhim bo‘lib qolmoqda.
Mamlakatimizda huquqiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi birinchi navbatda
inson’arvarlik tamoyillariga asoslanadi. Falsafa, ‘edagogika va ‘sixologiyada
ushbu yo‘nalishning o‘ziga xos jihati umumiy o‘rta ta’lim maktablari
o‘quvchilarining, ya’ni huquq sohasidagi bo‘lajak mutaxassisning individualligiga,
uning O‘quvchilarningiga alohida e’tibor berish, uning yosh xususiyatlarini
hisobga olib, mustaqil o‘rganish faoliyatiga aniq yo‘naltirishdir. Bundan kelib
chiqqan holda umumta’lim maktablarida huquq fanlarini o‘qitish texnologiyalarini
loyihalashtirishda quyidagi konse’tual yondashuvlarni ko‘rsatish mumkin:
 o‘quvchilarga yo‘naltirilgan o‘qitishda umumta’lim jarayonidagi barcha
qatnashchilarni to‘laqonli rivojlantirishni ko‘zda tutadi. Bu esa huquq fanlarini
o‘qitish jarayonini individuallashtirish va differensiyalashdan tashqari ta’lim
olayotgan o‘quvchilarning kasbiy-’sixologik xususiyatlari va qobiliyatlarini
hisobga olish tushuniladi.
 tizimli yondashuvda huquqiy t a’lim texnologiyasi jarayonining mantiqi,
uning barcha qismlari o‘zaro bog‘liqligi va to‘liqligi kabi tizim belgilariga ega
bo‘ladi.
 faoliyatli yondashuvda huquq fanlarini o‘ qitishni o‘quvchilarning

‘rotsessual xislatlarini shakllantirish, ta’lim oluvchining faoliyatini faollashtirish va
jadallashtirish, o‘quv jarayonida uning barcha xususiyatlari, imkoniyatlari va
tashabbuslarini ochib berishga yo‘naltiriladi.
 dialogik yondashuvda t a’lim jarayoni qatnashchilari bo‘lgan
sub’yektlarning psixologik birligi va o‘zaro aloqasini belgilab beradi, u tufayli
o‘quvchilarning o‘z qobiliyatlarini ko‘rsatish bo‘yicha ijodiy jarayon
kuchaytiriladi.
 o‘qitishni hamkorlikda tashkil qilishda o‘ qituvchi va ta’lim oluvchining
munosabatlarida tenglik, hamkorlik, demokratiya tamoyillarini amalga oshirish,
birgalikda faoliyat mazmuni va maqsadlarini ishlab chiqish, erishilgan natijalarni
baholashga alohida e’tibor qaratish zarurligi nazarda tutiladi.
 muammoli o‘qitishda ta’lim jarayonini huquqiy mazmundagi muammolar
bo‘yicha taqdim etish asosida ta’lim oluvchilar bilan faol aloqada bo‘lib, bunda
fandagi ob’yektiv ziddiyatlarni aniqlash va ularni hal qilish bo‘yicha mustaqil
ijodiy-o‘rganish faoliyati, dialektik fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish, ularni
amaliy faoliyatda ijodiy qo‘llash ta’minlanadi.
 axborot taqdim etishning yangi usul va vositalarini qo‘llash – ta’lim
jarayoniga yangi kom’yuter va axborot texnologiyalarini joriy etish.
YUqorida keltirilgan konseptual qoidalarga asoslanib, umumta’lim
maktablarida huquq fanlarining maqsadi, tuzilishi, mazmuni va hajmidan kelib
chiqqan holda o‘quv rejasida belgilangan vaqt va berilgan sharoitlarda mazkur fan
bo‘yicha davlat ta’lim standarti asosida qo‘yilgan maqsadlarga erishishni
ta’minlovchi axborot va boshqaruv, o‘qitish usul va vositalari tanlab olinadi:
O‘qitish usullari va texnikasi: diskussiya, keys-stadi, muaamoli usul, o‘qituv
o‘yinlari, «Aqliy hujum», Insert, pinbord, ma’ruza (ekspert taklif qilib,
konferensiya, kirish, mavzuiy, vizual, muayyan vaziyat tahlili, yakuniy);
O‘qitishni tashkil etish shakllari: frontal o‘qitish bilan bir paytda dialog,
muloqot, hamkorlik va birgalikda o‘qishga asoslangan jamoaviy va guruh bo‘lib
o‘qitish;
O‘qitish vositalari: an’anaviy o‘qitish vositalari (Konstitutsiya, qonun,

kodeks, darslik, o‘quv adabiyotlari, ma’ruzalar matni, tayanch konspekt,
kodoskop) bilan birga grafik organayzerlar, kompyuter va axborot texnologiyalari;
Kommunikatsiya usullari: tezkor qaytuvchan aloqa asosida umumiy o‘rta
ta’lim maktablari o‘quvchilarilar bilan bevosita aloqa;
Qaytuvchan aloqa usullari va vositalari: kuzatuv, blits-so‘rov, joriy, oraliq va
yakuniy nazorat natijalari tahlili asosida o‘qitish diagnostikasi;
Boshqaruv usullari va vositalari: o‘quv mashg‘ulotlarini o‘quv mashg‘uloti
bosqichlari, o‘qituvchi va ta’lim oluvchining qo‘yilgan maqsadlarga erishish
bo‘yicha birgalikda harakatlarini belgilab beruvchi texnologik kartalar ko‘rinishida
rejalashtirish, nafaqat auditoriya ishlari, balki mustaqil ishlarni ham nazorat (joriy,
oraliq, yakuniy) qilish;
Monitoring va baholash: o‘quv mashg‘uloti jarayonida (o‘quv vazifalari va
testlarning bajarilishini baholash, har bir o‘quv mashg‘ulotida ta’lim oluvchining
faoliyatini reyting aossida baholash) bo‘lgani kabi butun kurs davomida o‘qitish
natijalarini reja asosida kuzatib borish (reyting baholari asosida har bir ta’lim
oluvchining joriy, oraliq va yakuniy natijalarini baholash).
Huquq fanlarini o‘qitishda interfsol metodlardan foydalanishning o‘ziga xos
xususiyatlari mavjud.
Interfsol usullar qo‘llanilganda tinglovchi ham, o‘qituvchi-trener ham o‘qitish
(ta’lim) jarayoni sub’yektlari hisoblanadi.
Huquq fanlarini o‘qitish jarayonida ko pp gina usullar, texnik vositalar
qo‘llaniladi. Innovatsion usullarni sust (‘assiv), faol va o‘zaro faol (interfaol)
usullarga bo‘lish mumkin:
a) sust (passiv) usullar. Bunda tinglovchi (umumiy o‘rta ta’lim maktablari
o‘quvchilari) ta’lim ob’yekti bo‘lib, u o‘qituvchi - bilim manbai berayotgan
materialni o‘zlashtirishi va takrorlab berishi kerak (ba’zida bu usul reproduktiv
usul ham deb ataladi). Odatda, bu usul hikoya, suhbat, ma’ruza-monolog, o‘qish,
namoyish qilish shaklida qo‘llaniladi, bunda bilim bir tomonlama o‘qituvchidan
tinglovchiga beriladi. Bunda tinglovchilar odatda bir-birlari bilan hamkorlik
qilmaydilar va bironta muammoli masalalarni hal qilish bilan shug‘ullanmaydilar.

b) faol usullar.
Tinglovchi kopproq ta’lim sub’yekti bo‘lib, o‘qituvchi-trener bilan muloqotga
kirishadi, ijodiy, muammoli mashg‘ulotlarni bajaradi. Bu yerda umumiy o‘rta
ta’lim maktablari o‘quvchilari avval o‘qituvchidan yoki adabiyotlardan olgan
ma’lumotlari, axborotlarni qisman, bir tomonlama tarzda uzatadi. Lekin ikki
tomonlama aloqa ham ‘aydo bo‘ladi: o‘quvchi o‘qituvchiga savollar beradi,
o‘qituvchi ham umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilariga ijodiy fikrlashni
rivojlantirishga qaratilgan savollarni beradi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari
o‘quvchilari o‘qituvchi bilan individual muloqot o‘rnatadi, lekin guruhning boshqa
a’zolari muloqotdan chetda qoladi. Bu usullar hozirda seminar mashg‘ulotlari va
umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarilarning mustaqil ishlarida asosiy
o‘rinni egallaydi. Ushbu usullardan “Davlat va huquq asoslari” (8-sinf),
“Konstitutsiyaviy huquq” (9-sinf) darslarida foydalanish mumkin.
v) o‘zaro faol (interfsol) usullar jamiyat va davlat faoliyatining o‘zaro faol
turlarini o‘quv maqsadlarida ko‘rsatib berish (imitatsiya)dir.
Ushbu usul asosida demokratik tizimlarga xos sharoitlarda muayyan
vaziyatlarni o‘ylab to’ish, ularni modellashtirish, ularning yechimi yuzasidan
tegishli qarorlar ishlab chiqish va hal qilish yotadi. O‘quv mashg‘uloti jarayonida
o‘quvchilar ishlashning jamoaviy shakli ishtirokchilariga aylanadilar va jamiyat,
davlat tuzilmalari oldida turgan ijtimoiy ahamiyatli ti’ik muhim vazifalarni hal
qiladilar. Interfsol usullar uchun tashqi shartlarga rioya etish yoki imitatsiya
shakllariga rioya etish, masalan, sud majlisi, qonunchilik loyihalari munozaralarini
tinglash, shuningdek, ichki mantiqni qo‘llash, murakkab vaziyat yechimlarini
to’ish, qaror qabul qilish mexanizmiga, mantig‘iga izchil rioya etish xosdir.
Muayyan sinfdagi umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari va
o‘qituvchining individual xususiyatlari va qobiliyatlari, tayyorgarlik darajasidan
kelib chiqqan holda ko‘zlangan natijalar o‘rtacha natijalardan farq qilib boshqacha
bo‘lishi mumkin, biroq umuman olganda bunday qonuniyatning to‘g‘riligini
ko‘‘chilik umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilari va o‘qituvchilar, ayniqsa,
o‘zlari ta’lim olgan ‘aytlarini eslaganlarida ma’qullaydilar.

Huquq fanlarini o‘qitishda ijodiy (muammoviy) masalalarning
ko‘llanilishining ham o‘ziga xosligi mavjud.
Interfsol usullar ta’lim sohasida yangilik emas, ular haqida ko‘‘chilik umumiy
o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarilar va o‘qituvchilar u yoki bu darajada
tasavvurga egalar, lekin ular ayniqsa huquqshunoslarni tayyorlashda juda kam
qo‘llaniladi. Ba’zida bu usullarga qandaydir ortiqcha, zarur bo‘lmagan bir narsa
sifatida qaraydilar. Ular ko‘‘incha faqat amaliy mashg‘ulotlarda, sinov
(eks p eriment) dasturlarda, yangi (innovatsion) dasturlarda va kurslarda
qo‘llaniladi. Aslida esa an’anaviy o‘quv jarayonida - ma’ruzalar va seminar
mashg‘ulotlarida, jumladan nazariy fanlarni o‘qitishda ham interfsol usullardan
foydalanishga hech qanday to‘siq yo‘q. Amaliy ko‘nikmalarga o‘rgatishda bu
usullar hozirda ustuvor deb tan olinadi. Kasbiy mahoratga o‘qitishning hech
qachon nihoyasi bo‘lmaydi. Har qanday mashg‘ulot, kurs, dasturning tugashi bilan
ko‘nikmalarning shakllanish jarayoni tugamaydi, chunki takomillashishning
chegarasi yo‘q.
Harakat orqali o‘rganishga asoslangan interfsol usullardan foydalanganda
huquqshunos kundalik ishi uchun xos bo‘lgan vaziyatlar, o‘zaro munosabatlar,
vazifalar yuzaga keltiriladi. Aytish lozimki, mazkur usullar ( muammoni hal qilish
texnikasi, kichik guruhlarda ishlash, vaziyatlarni o‘ylab to’ish) yuridik
konsultatsiyalar, bo‘limlar, huquq-tartibot idoralari bo‘linmalari ishida qo‘llanishi
mumkin.
Ba’zida so‘zga chiqish davomli bo‘lsa yoki bir necha qismlardan iborat
bo‘lsa, uni ikki notiqqa bo‘lib berish mumkin. So‘zga chiquvchilarni almashinib
turishi tinglovchilar e’tiborini saqlab turadi va har bir notiqning o‘z qismi
bo‘yicha ‘uxta chiqishini ta’minlaydi.
Huquqni interfsol uslub bilan o‘qitishda ko‘rgazmali o‘quv qurollari va
texnik vositalarning muhim ahamiyatga ega.
Ko‘rgazmali qurollar sifatida so‘zga chiqish mavzusi bilan bog‘liq har
qanday vositalar - sxema, chizma, jadval, diagramma, fotorasm, videotasmalar
bo‘lishi mumkin. Bu yerda «Yuz marta eshitgandan ko‘ra bir marta ko‘rgan

yaxshi» p rinsi p i amal qiladi. Ko pp incha tinglovchilar ko‘z o‘ngida so‘zga chiqish
rejasi, tezislar, hujjatlar, slaydlar turishi foydali bo‘ladi. Bular esa o‘ziga xos tarzda
ma’ruzachi uchun qulaylik tug‘diradi, ma’ruza matniga bog‘lanib qolishni istisno
qiladi va tinglovchilar bilan muloqotni kuchaytiradi. O‘quv materialini qaysi
texnik vositalardan foydalangan holda namoyish qilish masalasini avvaldan
o‘ylash kerak. Har qanday matn, tasvir, plakatda aks ettirilishi, proyektor
yordamida ekranda kattalashtirilishi yoki koppaytirilib tarqatma material sifatida
tarqatilishi mumkin. Auditoriya xonasi o‘quv ko‘rgazmali qurollar hammaga
ko‘rinarlik qilib tayyorlanishi mumkin.
Ko‘rgazmali qurollardan foydalanishda ularni sharhlashga tayyor bo‘lish
kerak. Har bir ko‘rgazmali qurolni namoyish qilishning maqsadga muvofiqligi
masalasiga e’tibor berish kerak, bunda tinglovchilar berilayotgan izohlarni oddiy
tomoshabindek sust qabul qilishlari yoki plakat matnlarini ko‘chirib olish bilan
shug‘ullanishlariga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Ko‘rgazmali qurollar so‘zga chiqish
uchun xizmat qilishi kerak.
Huquqiy ta’lim-tarbiya sohasida yangi pedagogik dunyoqarashni
shakllanishida o‘quvchilar ta’lim tayyorgarligi darajasi reyting tizimini joriy
etishni ahamiyati kattaligi aniq bo‘lib qoldi. Chunki yangilikni joriy etish
munosabati bilan ta’lim jarayoniga yangi tushuncha va me’yorlar kirib keldi. Bular
ta’lim tayyorgarligi darajasi, majburiy standart nazorat ishi, o‘quvchi bilimidagi
kamchilik va bo‘shliqlar, to‘ldiruvchi bal, kundalik nazorat, ijodiy faollik nazorati,
o‘quvchi ta’lim tayyorgarligi reytingi, yillik, choraklik haqiqiy reyting balli va
boshqalar. Ushbu yangi talab va me’yorlarni amalda qo‘llash yangi pedagogik
munosabatlarni shakllanishi va oxir-oqibatda yangi pedagogik dunyoqarashni
shakllanishini taqazo qiladi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki baholash tizimi qoidalari
o‘rniga reyting tizimi qoidalarini joriy qilish ancha oson kechadi. Ammo
o‘qituvchilarda ba’zi hollarda reyting bali va baholash me’yorlarini
taqqoslashtirish va tenglashtirish hollari ham davom etmoqda. Bu hol reyting
tizimini joriy qilish uchun qoidalargina emas balki yangi pedagogik dunyoqarashni

shakllantirish ham muhim ekanligini ko‘rsatadi. Shu maqsadda o‘qituvchilar
oldida yangi muammolarni yechish izlash vazifasi paydo bo‘ladi.
Huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonida yoshlar huquqiy ongining shakllanishiga
erishish uchun o‘qituvchilar o‘z faoliyatini tahlil qilishni bilishi kerak. O‘z
faoliyatini tahlil qilishda quyidagi savollarga javob to’ishi lozim:
- tarbiyalanuvchilar faoliyati mazmuni qo‘yilgan vazifalarga mos keladimi?
- qo‘llanilayotgan metodlar samaralimi?
- foydalanilayotgan tashkiliy shakllar o‘quvchilarning yoshi xususiyatlariga
mos keladimi?
- muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklar, xatolar va qiyinchiliklarning sabablari
nimalardan iborat?
- shaxsiy tajriba nimalardan iborat?
Huquqiy ta’lim jarayoniga sistemali yondashuv nuqtai nazaridan qaralganda,
uning o‘zaro bog‘langan ikki tizimi amal qiladi.
Birinchi tizim – o‘quv jarayonida o‘qitishning maqsadi, o‘qitish va o‘quv
faoliyati, ta’lim mazmuni, o‘qitish vositalaridan iborat murakkab tizim sifatida
namoyon bo‘ladi. Ular o‘zaro bir-biri bilan bog‘lanib ketgan.
Ikkinchi tizim – o‘quv jarayoniga nisbatan yirik bo‘lgan pedagogik
jarayonning alohida tizimidir. Bu tizim o‘qitish, ta’lim berish va tarbiya jarayoni
birligi sifatida namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga bu tizimda ta’lim jarayoni
rivojlanishi qonuniyatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan ijtimoiy jarayonlar va
talablar tizimi ham mavjud.
Huquqiy ta’limda qo‘llaniladigan o‘qitish metodlari guruhiga quyidagilar
kiradi:
An’anaviy metodlar – bu metodlarning ibtidosini ilk falsafiy va pedagogik
tizimlar tashkil etadi. Hozirgi davrda ulardan beshtasi inobatga olinadi: og‘zaki,
amaliy, ko‘rgazmali, manba bilan ishlash, video – texnika vositasidan foydalanish
metodlari.

Maqsadga ko‘ra metodlar – bularga bilimlarni egallash, malaka va
ko‘nikmalarni shakllantirish, bilimlarni qo‘llash, ijodiy faoliyat, mustahkamlash,
bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish metodlari kiradi.
Idrok etish-bilish faoliyati xususiyatiga ko‘ra metodlar – bularga tushuntirish-
illyustrativ (axborot-retseptiv), reproduktiv, muammoli bayon qilish, qisman ijodiy
(evristik), tadqiqiy, ilk bor bilimlarni o‘zlashtirish, egallangan bilimlarni
mustahkamlash va takomillashtirish metodlari kiradi.
O‘qituvchining dars o‘tishidan oldin quyidagi tayyor garlikni ko‘rishi ta’lim
oluvchi tomonidan huquqiy tushuncha va tasavvurlarning egallanishiga yordam
beradi:
- o‘quv dasturini atroflicha tahlil qilib, shu mavzuni o‘rganishdan ko‘zlangan
maqsad va vazifani bilish, bu mavzudan oldingi va bundan keyingi o‘tiladigan
mavzu haqida aniq tasavvur hosil qilish;
- mavzuni o‘rganish natijasida o‘quvchilar qaysi huquqiy tushun chalar,
qonunlar, nazariyalarni o‘zlashtirishlari, nimalarni hal qila olish lari kerakligini
bilish;
- uslubiy adabiyotlarni o‘rganib, darslikdan mavzuni atrofli cha o‘tish rejasini
tuzish;
- dasturda nazarda tutilgan ‘redmetlararo va predmetlararo ichki aloqani to’ish
asosida mazkur darsning vazifalari va mazmunini rivojlantirish;
- mavzuni o‘tishda foydalaniladigan texnika vositalari sozligini tekshirish;
- o‘qish – o‘qitish uslublarining o’timal birikmasini tanlash.
O‘qituvchi huquqiy ta’lim berish jarayonida o‘qitishning tanlangan varianti
samaradorligini baholaydi. Jumladan:
- pedagog o‘z mehnatining natijalarini (o‘quvchining bilim, ko‘nikma va
malakalarini) bevosita yoki bilvosita ko‘radi va baho laydi (qoniqish yoki norozilik
kayfiyati namoyon bo‘ladi);
- o‘quvchilarning bilish qobiliyati va imkoniyatlaridan qanday
foydalanayotganlarini ko‘radi va baholash imkoniyatiga ega bo‘ ladi;

- o‘z vaqtida o‘tkazilgan nazorat va baholash o‘qituvchi va o‘quvchi uchun
o‘z faoliyati natijalarini tuzatish imko nini beradi;
- p edagog mehnat faoliyatiga baho berishning bosh o‘lchami o‘quv chilarda
shakllantirilgan huquqiy bilim, ko‘nikma va malakalar darajalari bilan belgilanadi.
Huquqiy ta’lim shaxsga muayyan ko‘lamda va ma’lum darajada bilim,
ko‘nikma va malaka berishga, shuningdek, huquqiy ongli faoliyatni
rivojlantirishga qaratilgan murakkab jarayon hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab
o‘tganimizdek, huquqiy ta’lim ham, barcha ta’limlar singari, ikki tomonlama
xarakterga ega. Ya’ni u o‘qituvchi (ta’lim beruvchi) va o‘quvchi-talaba (ta’lim
oluvchi)larning hamkorlikdagi faoliyati natijasida amalga oshiriladi.
Huquqiy ta’limning muvaffaqiyati, birinchidan, ta’lim beruvchi bilan ta’lim
oluvchi hamkorligidagi faoliyatning faol tarzda o‘tishiga, ikkinchidan, nimalardan
saboq berilishiga, kim tomonidan tashkil qilinishiga, uni qanday metodlar bilan
amalga oshirishga va nimalarning o‘qitilishiga ko‘‘ jihatdan bog‘liqdir.
Huquqiy ta’limda o‘qituvchi rahbarligidagi o‘qitish jarayoni uning bir
tomonini xarakterlaydi xolos. Ta’lim jarayonidagi muvaffaqiyatni ta’minlovchi
asosiy omil o‘quvchining mustaqil faoliyatidir. Mustaqillik ta’limning ob’yektiv
(o‘quv materiali, o‘qitish sur’ati, metodi, darsliklar, mavzu bayoni va boshqalar) va
sub’yektiv (o‘quvchilarning o‘quv motivi, qiziqishi, xohishi kabilar) sabablariga
ta’sir qiladi.
Huquqiy ta’lim olib borishda (o‘qitish), o‘qish (o‘rganish) bilan bir qatorda
o‘zlashtirish tushunchasi ham qo‘llaniladi.
O‘zlashtirish jarayoni shaxs faoliyatining ajralmas qismi bo‘lib, ‘edagogik,
‘sixologik ta’sirlar natijasida o‘quvchilar ongida qanday o‘zgarishlar bo‘layotgani
fikr va mulohazalari ularning amaliy faoliyatida qanday namoyon bo‘layotganligi,
ilmiy dunyoqarash va e’tiqodlarni egallashga qay darajada yordam
berayotganligini aks ettiruvchi murakkab jarayon hisoblanadi.
Maktabgacha ta’limda ilk huquqiy tushunchalar bayon etiladi. 8-sinfda
“Davlat va huquqi asoslari”, 9-sinfda “Konstitutsiyaviy huquq asoslari” fanlari

asosida huquqiy bilimlar beriladi. Bunda ta’limning uzluksizligini ham ta’minlash
zarur.
Huquqiy ta’lim o‘qituvchi bilan o‘quvchining birgalikdagi faoliyati sifatida
o‘zaro bog‘liq ikki jarayon: o‘qituvchi faoliyati sifatida bilim berish va
o‘quvchining faoliyati sifatida bilim olishga ajraladi. Bilim beruvchi jamiyat
manfaatlarini ifoda etgan holda barcha o‘quv muassasalarida ta’lim berishning
konstitutsiyaviy huquqini ta’minlashga qaratadi. Huquqiy bilim beruvchi:
- ta’lim va tarbiyaning inson’arvar, demokratik xarakterda ekanligidan kelib
chiqqan holda bilim oluvchi bilan munosabatlar oqimini insoniy fazilatlar (o‘zaro
hurmat, izzat-ikrom, va hokazolar) ruhida amalga oshirishni o‘z oldiga vazifa qilib
qo‘yadi;
- huquqiy ta’limning uzluksizligi va izchilligini ta’minlaydi;
- huquqiy ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligini ham e’tibordan
chetda qoldirmaydi;
- huquqiy bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantiradi.
Huquqiy ta’lim jarayonida bilim oluvchilar insoniyat ijtimoiy-tarixiy
tajribasining muayyan jihatlarini: mafkura, siyosat, fan va huquqiy madaniyatni
o‘zlashtiradi. Huquqiy ta’lim jarayonida yoshlar huquqiy tarbiyalanib, ularda
vatan’arvarlik, inson’arvarlik, mehnatsevarlik, fidoyilik fazilatlari hamda
huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik shakllanadi.
Huquqiy ta’lim bir qancha jihatlardan: bilim beruvchining o‘z fanini bilishi,
o‘quv-tarbiya jarayonini uyushtira olishi, ta’limning zamonaviy texnologiyalarini
egallashi, o‘quvchining aqliy rivojlanishi, uning bilish imkoniyatlarini chuqur
anglab yetishi va bilim oluvchining shaxsiy fazilatlarini shakllantirish yo‘llarini
bilishidan tarkib to’adi.
Huquqiy ta’lim bilim beruvchi uchun tafakkur faoliyati hamdir. U o‘zini
qurshab turgan olamni bilishni va ta’lim berish faoliyatini chuqurlashtiradi. U
ta’limda yangi mazmun va metodlarni izlaydi. Ta’lim bilim oluvchi uchun ham,
bilim beruvchi uchun ham o‘zini qurshab turgan olamni bilishning bir turi
hisoblanadi.

Huquqiy ta’lim shaxs harakatlari muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarni
o‘zlashtirib olishga qaratilgan ongli maqsad bilan boshqariladigan jarayondir.
Huquqiy ta’lim jarayonida shaxs tafakkur qilarkan, bu bilan u qandaydir
yangi, ilgari ma’lum bo‘lmagan xususiyatlarga duch keladi. Bu xususiyatlar haqida
u tasavvurga ega bo‘lsagina, tushunchalar hosil bo‘ladi. Huquqiy tasavvur va
huquqiy tushunchalar bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. O‘quvchilarda to‘liq va aniq
tasavvurlar mavjud bo‘lgandagina, tushunchalar hosil bo‘la oladi. Huquqiy
tasavvurlarni shakllantirishda idrok etish qobiliyati muhimdir. Hodisa va
voqealarning kishi ongida aks etishi idrok deb ataladi. Voqeani ongli idrok etish
unga fikran nom berishdir.
Shaxs huquqiy ongining shakllanishi huquqiy ta’lim mazmunining
elementlariga bog‘liq. Huquqiy ta’lim mazmuni – bu huquqni o‘qitish, tushuntirish
asosida nazariy bilim berishdan iborat.
Huquqni o‘qitish deganda, huquqqa oid materiallar vositasida bilim berish,
yoshlarni huquqiy ongli, madaniyatli qilib tarbiyalash va har tomonlama barkamol
inson qilib kamol to’tirish vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan jarayon
tushuniladi. Huquqiy tushunchalar tafakkurning mantiqiy shaklidir. Huquqiy
tushuncha shunday bir fikrki, unda huquqiy faktlarning eng muhim, farq qiladigan
va umumiy belgilari aks ettiriladi. Huquqiy tushunchalarni hosil qilish deganda
huquqiy faktlarning eng muhim belgilarini ikkinchi darajali belgilaridan ajrata
bilish, ularni huquq sohalariga bo‘lib o‘rganish, huquqiy hodisa va voqealar
o‘rtasidagi bog‘lanish va munosabatlarni chuqur anglab tushunib olish ko‘zda
tutiladi. Ana shunday shakllangan, mukammal huquqiy tushunchalar ilmiy bilimlar
tizimining vujudga kelishida bamisoli zanjir vazifasini o‘taydi.
Huquqni tushuntirish deganda, u yoki bu mavzuning ilmiy mazmuni, nazariy
asoslarini aniqlash, huquqiy materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish bo‘yicha
ish usullarini belgilab olish tushuniladi. Huquqiy tushuncha va tasavvurlar bir-biri
bilan uzviy bog‘langan. Huquqni o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning huquqiy
tasavvurlari chuqurlashib borishi natijasida huquqiy tushunchalarni shakllantirish
uchun zamin yaratiladi. Huquqiy tushunchalar o‘z navbatida huquqiy tasavvurlarni

mazmunan boyitib, aniqlashtirib borishga yordam beradi. Huquqiy tasavvur va
huquqiy tushunchalarni hosil qilishning metodik usullari ham ko‘‘ hollarda bir-
biriga o‘xshab ketadi.
Tasavvur – kishining narsa, hodisa haqidagi tajribasiga asoslangan bilim-
tushunchasidir 11
. Tasavvur – idrok qilingan, his etilgan huquqiy hodisaning kishi
ongida aks etishi, gavdalanishidir.
Huquqni o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning ko‘z o‘ngida huquqiy
hodisalarni tasavvur ettirishda obrazlilikdan foydalanish huquqiy ongning
shakllanishiga ijobiy ta’sir etadi. Obrazlilik – o‘quvchilarning huquqdan olgan
bilimlarini ilmiy va ‘uxta bo‘lishining zarur shartlaridan biridir, ularning huquqqa
qiziqishini uyg‘otish va huquqiy faktlarni tahlil qilish va umumlashtirish uchun
zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratishning muhim vositasidir.
Tasavvurlarni shakllantirishda o‘quvchilar huquqiy hodisalarni faol suratda
idrok etishiga qaratilgan usullardan foydalaniladi. O‘qituvchi bayonining
mazmunan ko‘rgazmali va obrazli bo‘lishi, ma’ruza matnidagi, huquqiy
hujjatlardagi voqea va elementlar, huquqiy adabiyotlar o‘quvchilarda huquqiy
tasavvurlarni shakllantirishning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi. O‘qituvchi
materialni bayon qilayotganda, huquqiy hujjatlardan, ilmiy-ommabo’ va
qonunlardan olingan tafsilotlarga hamda o‘quvchilardagi mavjud tasavvurlarga
suyangan holda ish tutib, o‘quvchilarning huquqiy ongining ortishi, ularning
muhim tafsilotlarni ajratib olishi va esda saqlab qolishlariga yordam beradi. Bunda
o‘qituvchi o‘quvchilarning faol fikrlashini tashkil qilishi lozim. O‘qituvchi
qonunlarni o‘qib qo‘ya qolmay, balki qonundagi alohida me’yorlarni o‘quvchilar
ishtirokida tahlil qilib, undagi eng muhim elementlarni ajratib chiqishi lozim.
Huquqiy tushuncha – ‘redmet va hodisalarning mantiqan ajratilgan muhim
belgilarini umumlashtirib, birlashtirib aks ettiruvchi umumiy tasavvur bo‘lib,
huquqiy onglilik, insonning bilim va tasavvurlari darajasidir.
11
O‘zbek tilining izohli lug’ati. - M.: Rus tili. 1981. 2 tomli., 2-tom. – B. 130.

Huquqiy ong shakllanishida huquqiy tushunchalarning turli sohalarga
tegishli ekanligidan kelib chiqib, tarixiy, iqtisodiy, siyosiy, diniy, sotsial, madaniy,
ma’naviy, nazariy, ilmiy, sohaviy va h.k. guruhlarga ajratish mumkin.
Huquqni o‘qitish jarayonida tushunchalarni shakllantirishning usul va
vositalari xilma-xil bo‘lib, avvalo, tushunchalar mazmunining murakkabligiga
bog‘liq. Masalan, davlatning belgilari – hudud, suverenlik, armiya, soliq, bank kabi
tushunchalarning hosil bo‘lishi uchun bir soat dars kifoya qilsa, sotsiologik
tushunchalar, masalan, davlat va huquqning ‘aydo bo‘lishi va rivojlanishi davlat va
huquq nazariyasi fanini o‘rganish jarayonida o‘zlashtiriladi.
Shaxsda tushunchalarning chuqur va mustahkam bo‘lishi, asosan,
o‘qituvchining o‘quvchilar fikrlash faoliyatini qanchalik uyg‘ota olishi va unga
qay darajada rahbarlik qila olishiga bog‘liq. Huquqiy tushunchalar hosil qilishda
o‘quvchilarning voqea va hodisalarni analiz, sintez qila olish qobiliyatini o‘z
ichiga olgan fikrlash faoliyatini kuchaytirishda ta’limning zamonaviy pedagogik
texnologiyalari, interfaol metodlardan foydalanish, o‘quvchilarning ko‘rgazmali
qurollar, texnika vositalari, huquqiy hujjatlar bilan ishlashlarini uyushtirish
alohida ahamiyatga ega.
Shunday qilib, huquqiy tafakkurni rivojlantirish uzluksiz jarayon bo‘lib, u
yoshlarda umumiy nazariy bilimlar va ilmiy dunyoqarashni shakllantirish
ishlarining muhim tarkibiy qismidir.
Huquqiy bilim berish bilim oluvchida bilimlarni egallash, o‘quv ko‘nikmalari
va malakasini shakllantirish jarayonidan iborat bo‘ladi.
Huquqiy ongli va huquqiy madaniyatli insonni kamolga yetkazish bilim
oluvchini aqliy jihatdan rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
Huquqiy ta’lim berish, uni rivojlantirish va tarbiyalash funksiyalari amalga
oshirilishi natijasida shaxsni shakllantirish jarayonida kom’leks yondashuvga
erishiladi.
Huquqiy bilim – bu bir butunlikni tashkil qiluvchi qismlar orasidagi ularning
ichki zaruriyatidan kelib chiqqan, bir-biri bilan uzviy bog‘liq hodisadir. Chunki bu
zaruriy bog‘liqlik narsa va hodisalarning tabiatidan kelib chiqib, bizning

ixtiyorimizdan tashqari o‘zi mavjud bo‘ladi. Huquqiy bilimlarni egallash natijasida
huquqiy ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Bilimlarni egallash jarayonida
vujudga keladigan usullar va elementlarning o‘zlashtirilishi (ko‘nikma) hosil
bo‘ladi hamda shu usul va elementlarni to‘g‘ri tanlab, foydalanish yo‘llarining
egallanishi (malaka)ga erishiladi. Huquqiy bilim asosida shaxsda huquqiy ong
shakllanishiga erishiladi.
Huquqiy ta’lim jarayonida shaxs huquqiy jihatdan tarbiyalanib, huquqiy
bilimlarni hayotga tatbiq etishga o‘rgatiladi.
Huquqiy ta’limning tarkibiy qismlarini quyidagicha belgilash mumkin:
1) huquqiy ta’limning maqsadi (huquqiy ta’limning ta’limiy, tarbiyaviy va
rivojlantiruvchi vazifalari inobatga olinadi);
2) huquqiy ta’limning mazmuni (huquqni o‘qitish-o‘rganish natijalariga –
huquqiy bilim, ko‘nikma, malakalar orqali huquqiy ongning shakllanish darajasiga
erishish inobatga olinadi);
3) huquqiy ta’limning metodologiyasi (huquqni o‘qitishning metod va usullari
inobatga olinadi);
4) huquqiy ta’limning tamoyillari (bilim beruvchi faoliyatini va bilim
oluvchilar bilish faoliyatining xususiyatini belgilaydigan asosiy qoidalar inobatga
olinadi);
5) huquqiy ta’limning samaradorligi (yoshlarning bilish faoliyatini
faollashtirish inobatga olinadi).
Huquqiy ta’limning maqsadi har bir kishiga amaliy faoliyatda zarur
bo‘ladigan huquqiy bilimlarni belgilangan davlat standartlaridan kam bo‘lmagan
hajmda olish imkoniyatini berishdan iboratdir.
Huquqiy ta’lim jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi va huquqiy
ong muntazam, tizimli asosda shakllantiriladi:
ta’limiy vazifa - ta’lim jarayonining vazifalarini aniq belgilash, huquqiy
axborot va tushunchalar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga
olish bilan ta’lim mazmunini o’timallashtirish, idrok etish, turli xildagi ta’lim
shakli, metodlari va ko‘rinishlaridan foydalanish asosida huquqiy bilim berishdir;

tarbiyaviy vazifa - ta’lim oluvchilarni umuminsoniy huquqiy qadriyatlar va
qoidalarga rioya etish ruhida tarbiyalash, ularda tartiblilik, mas’uliyatlilik, ongli
intizomlilik, mustaqillik, huquq haqida erkin fikrlilik, halollikni shakllantirishdir;
rivojlantiruvchi vazifa - ta’lim oluvchilarda o‘qish – o‘rganish faoliyatining
ijobiy sifatlari, qiziqish, huquq ijodkorligi, tashabbuskorlik va huquqiy faollikni
shakllantirish hamda rivojlantirishdir;
Huquqiy ta’lim o‘z oldiga eng asosiy maqsadni, ya’ni ilm orqali tadqiqot
ob’yektidagi qonuniy aloqadorliklarni aniqlash va bu qonuniyatlardan insonning
qandaydir ehtiyojini qondirishda foydalanishni ko‘rsatib berish maqsadini qo‘yadi.
Shundan kelib chiqib, huquqiy ta’lim jarayonida, b irinchidan , barcha huquqiy
bilimlarni jamlab, ularni o‘rgatish tamoyilidagi talablarga solishtiriladi;
i kkinchidan , o‘rgatish tamoyillariga mos kelishi asosida uning mahalliy sharoitga
to‘g‘ri kelish - kelmasligi aniqlanadi. Chunki har qanday ijtimoiy voqelikda, shu
jumladan, huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonida ham hukm suruvchi qonuniyatlar
ma’lum bir ijtimoiy sharoitning ob’yektiv borlig‘ini qanchalik to‘la ifoda etgan
bo‘lishiga qaramay, boshqa ijtimoiy sharoitga to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Shuning
uchun ham huquqiy-ta’lim usul va uslublari o‘z hududimizda sinab ko‘rilib,
keyingina tatbiq etiladi; u chinchidan , to‘‘langan tajribalar asosida egallangan
bilimlar amaliyotda qo‘llanilishi o‘rgatiladi.
Huquqiy ta’limning tadqiqot ob’yekti bir necha bosqichlarga bo‘linadi:
1) ilk ta’lim, ya’ni onaning tug‘ilajak bolasiga uning homila davridan boshlab
beradigan ta’lim-tarbiyasi;
2) oila ta’limi, ya’ni oila a’zolari bilan tarbiyalanuvchi bolalar orasidagi
ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar;
3) bog‘cha ta’limi, ya’ni ota-ona va bog‘cha tarbiyachilari bilan
tarbiyalanuvchi bolalar orasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar;
4) umumiy o‘rta ta’lim, ya’ni barcha fanlar tarkibida va maxsus o‘quv fanlari
orqali o‘qituvchilar bilan o‘quvchilar orasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar;

5) o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, ya’ni u yoki bu kasbni o‘rgatish bilan
bog‘langan holda o‘qituvchi bilan talabalar o‘rtasidagi ta’lim-tarbiyaviy
munosabatlar;
6) oliy ta’lim, ya’ni oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash orqali ‘rofessor-
o‘qituvchilar bilan talabalar o‘rtasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar.
Huquqiy ta’limning tadqiqot ‘redmeti – huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonini
tashkil etuvchi, bilim beruvchi hamda bu bilimni qabul qiluvchi –
o‘zlashtiruvchilar orasidagi ta’limiy munosabatlardan iborat.
Huquqiy ta’limning tadqiqot olib borishdan asosiy maqsadi ta’lim-tarbiya
beruvchilar va ularni qabul qiluvchilar o‘rtasidagi ta’limiy munosabatlarning
rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash va shu qonuniyatlar asosida huquqiy bilim
berish hamda shu bilimlarini hayotda qo‘llay olishga o‘rgatishdir.
Huquqiy ta’lim tarix, til, adabiyot, ma’naviyat, axloq va odobshunoslik
hamda boshqa ilm-fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir.
Huquqiy ta’limning asosiy mazmuni, yuqorida aytib o‘tilganidek, yoshlarning
nazariy-ilmiy, huquqiy dunyoqarashini boyitadi, jamiyatdagi voqea va hodisalarni
huquqiy jihatdan mantiqiy tafakkur qilish, ularga o‘z munosabatlarini bildira olish
hamda qonunda belgilab qo‘yilgan huquqlari, erkinliklari, burchlarini amalga
oshirish malakalarini shakllantiradi. Huquqiy ta’limning asosiy g‘oyasi Vatan
taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi yo‘lida yoshlarning shaxs va fuqaro
sifatidagi huquqiy dunyoqarashini boyitish, o‘z qadr - qimmatini va mas’uliyatini
anglaydigan, o‘z majburiyatlarini his etadigan huquqiy ongli va huquqiy
madaniyatli sog‘lom avlodni tarbiyalash hamda ularga davlat, huquq to‘g‘risida
chuqur huquqiy bilim berishdir.
Huquqiy ta’lim mazmuni - barcha o‘quvchilar egallashi ko‘zda tutilgan bilim,
malaka va ko‘nikmalar tizimi ham tarbiyalovchi, ham rivojlantiruvchi xarakterda
bo‘lishi zarur. Shundagina u yoshlarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarining
rivojlanishini, huquqiy dunyoqarashining shakllanishini ta’minlaydi, ularni
ijtimoiy faoliyatga tayyorlash mumkin bo‘ladi. Bunda o‘rganiladigan huquqiy
fanlar materiallari hajmini aniqlash, bu fan bo‘yicha o‘quv dasturlari va

darsliklarini o‘quvchilarni zo‘riqtiradigan materialdan xoli qilish, o‘quv
materiallarida bayon qilinadigan asosiy tushunchalarni qisqa va ravon bayon etish,
yoshlarga huquqiy manbalar bilan mustaqil o‘rganish imkoniyatini yaratish
huquqiy ong shakllanishini yengillashtiradi.
Huquq fanlari o‘rganadigan masalalar – davlat va huquq haqidagi asosiy
tushunchalar, tamoyillar, ta’limotlar h uquqiy ta’limning ‘redmetini tashkil etadi .
Huquqiy ta’lim orqali ilmiy dunyoqarashni shakllantirishga, huquqiy qoidalarni
tushunishga, ularni amalda qo‘llashga, huquqiy jihatdan faollashuvga, davlat va
fuqaroning o‘zaro aloqador ekanligini anglashga, kerak bo‘lsa, huquqiy
ijodkorlikka, o‘z haq-huquqini bilib olishga erishiladi.
Huquqiy ta’lim mazmunini uning tarkibiga kiradigan huquqiy bilim, huquqiy
ko‘nikma va huquqiy malaka tashkil etadi.
Huquqiy bilim – har bir bilim kabi muayyan huquq sohasiga oid ma’lumotlar
majmuasi bo‘lib, ularning inson tafakkurida namoyon bo‘lishidir. Huquqiy bilim
orqali yoshlarda tasavvur va tushunchalar hosil bo‘ladi. Huquqiy bilim huquqiy
materiallarni o‘rgatish va huquqiy fanlarni o‘qitish orqali amalga oshiriladi.
O‘qitish jarayonida aniq va to‘liq huquqiy tasavvurlar mavjud bo‘lgandagina,
huquqiy tushunchalar hosil bo‘la oladi. Masalan, O‘zbekiston Res’ublikasi
Konstitutsiyasida belgilangan “Fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy
va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar” degan qoidani tushunish
uchun ta’lim oluvchi avval tarixiy, ma’naviy va madaniy merosni o‘zi nima
ekanligini, undan keyin ularni nima uchun asrash kerakligini tushunib, shundan
keyingina bu har bir fuqaroning burchi ekanligini bilib oladi. Bunda o‘qituvchi
o‘quvchilarning faol, mustaqil fikrlashini tashkil qilishga erishadi.
Huquqiy ko‘nikma – huquqiy tafakkur va huquqiy tushunish mahoratidir. Bu
mahorat huquqiy bilimni yaxshi o‘zlashtirish natijasida orttiriladi. Bilim va malaka
biror natijaga erishishda bir-biriga uzviy bog‘liq holda namoyon bo‘ladi.
Huquqiy malaka – ilgarigi tajribalar, tushunchalar, bilimlar asosida muayyan
faoliyatni amalga oshirish harakatidir. Masalan, huquqiy bilimlar yordamida shaxs
qonunlarni talqin qilish, ularni amalga oshirish harakatini namoyon etadi.

Huquqiy ta’lim mazmuni quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
- O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-madaniy taraqqiyoti
yo‘nalishlariga mos darajadagi huquqiy bilimlar tizimini vujudga keltirish;
- yoshlarni huquqiy-ijodiy fikrlay oladigan, huquqiy muammolarga o‘zining
munosabatini bildira oladigan ruhda tarbiyalash;
- yoshlarning zarur darajadagi huquqiy dunyoqarashini, huquqiy nizolarni
to‘g‘ri hal eta olish iqtidorini shakllantirish;
- shaxs hayotining keyingi jabhalarini to‘g‘ri belgilab olishga yetarli bo‘lgan
miqdorda huquqiy ong xususiyatlarini shakllantirish.
Huquqiy ta’lim mazmunining talqini, ya’ni qanday yo‘nalishdaligining
belgilanishi ta’lim jarayoni uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Negaki ayni bir
mazmunni talqin vositasida tamomila o‘zgacha mohiyatga ega qilish mumkin.
Asosiy materiallar bayonida ta’limning nazariy va amaliy jihatlariga alohida
e’tibor qaratiladi. Chunki o‘quvchi uchun muayyan tushuncha bo‘yicha nazariy
ma’lumotni egallashning o‘zigina emas, egallangan bilimini o‘zgacha hayotiy
vaziyatda qo‘llay olish malakasiga ega bo‘lishi ham muhimdir. “Huquqiy ta’lim
asosida o‘z huquq va burchlarini yaxshi bilgan jamiyat a’zolarigina ijtimoiy
hayotning barcha sohalarida ongli ravishda mehnat qiladi va ularning
yaratuvchanlik faoliyati yuqori bo‘ladi” 12
.
Huquqiy bilimlar asosan ta’lim-tarbiya muassasalarida beriladi. Ta’lim-
tarbiya muassasalarida yoshlarning ongini rivojlantirish va tarbiyalash, o‘quv-
tarbiya jarayonini takomillashtirishning juda katta imkoniyatlari mavjud. Ushbu
imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish yo‘llari va metodlarini tushuntirib berish
huquqiy ta’lim nazariyasining muhim muammolaridan biri hisoblanadi.
Huquqiy ta’lim boshqa ijtimoiy fanlardan farq qilib, bevosita davlat, huquq
masalalari haqida ta’lim beradi. Huquqiy ta’lim – huquqiy bilimlarni
o‘zlashtirishni, amaliy ko‘nikmalar va malakalarning shakllanishini ko‘zda tutadi.
Yoshlar egallagan huquqiy bilimlar, ko‘nikma va malakalar ularning barkamol
inson bo‘lib yetishishlari uchun zamin tayyorlaydi.
12
Husanov O. Yuridik ta’lim istiqbollari //Hayot va qonun. 1997. 3-son. – B. 2-7.

Huquqiy ta’limning izchil, uzluksiz, tizimli va chuqur bo‘lishi shaxs
rivojlanishidagi yosh bilan bog‘liq imkoniyatlar bilan belgilanadi. Huquqiy ta’lim
yagona yo‘nalishga ega bo‘lishi lozim. Buning ma’nosi shuki, asosiy e’tibor
yoshlarning huquqiy bilimlarni o‘zlashtirishigagina emas, balki ularning umumiy
rivojlanish darajasini va ijtimoiy faolligini oshirishga, qonun-qoidalarga hurmat
bilan qarash hissini uyg‘otishga, uning qanday ahamiyatga ega ekanligini anglab
yetishlariga ham qaratilishi lozim.
Huquqiy ta’lim – aqliy tarbiya muammolarini hal qilishga qaratilgan ta’lim
oluvchilarning bilish faoliyatlarini tashkil qilishdan iborat. Huquqiy ta’lim har bir
kishini mazkur jamiyatda yashashga, mehnat qilishga, erkin bo‘lishga,
mas’uliyatni his etishga tayyorlaydi.
Shaxslarning burch va mas’uliyati bir guruh usullarni qo‘llash natijasida
shakllanadi. Ularga bilimning ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatini tushuntirish, ularni
bajarishga o‘rgatish, o‘z majburiyatlarini muvaffaqiyatli, vijdonan bajarganliklari
uchun taqdirlash, to’shiriqlar bajarilishini nazorat qilish va zarurat tug‘ilganda,
o‘qishga mas’uliyat bilan yondashishdagi kamchiliklarni ko‘rsatish, tanbeh berish
shular jumlasiga kiradi.
Huquqiy ta’lim mazmunining tamoyillari. Mustaqil O‘zbekiston
Res’ublikasida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida demokratik jamiyat
bar’o etishdek orzumizning ro‘yobga chiqishida zamon talabalariga javob
beradigan, huquqiy bilimga ega bo‘lgan kadrlarni tayyorlash bugungi kunning eng
dolzarb masalalaridan biridir.
Shuning uchun ham O‘zbekiston mustaqilligining ilk qadami sifatida ta’limni
tubdan isloh qilish, kadrlar tayyorlashni zamon talablari darajasiga ko‘tarish
borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
“Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi”da huquqiy
ta’limning maqsadi har bir kishiga amaliy faoliyatda zarur bo‘ladigan huquqiy
bilimlarni belgilangan davlat standartlaridan kam bo‘lmagan hajmda egallash
imkoniyatini berishdan iborat 13
ekanligi e’tirof etilgan.
13
Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Axborotnomasi. – 1997. 9- son, 227- modda.

Huquqiy ta’lim mazmuni alohida tamoyillar asosida amalga oshiriladi.
Huquqiy ta’lim mazmunining tamoyillari deganda, bilim beruvchi faoliyatini va
bilim oluvchilar bilish faoliyatining xususiyatini belgilaydigan asosiy qoidalar
tushuniladi. Bu tamoyillarga amal qilish natijasida huquqiy bilimlarning
o‘zlashtirilishiga va unga taalluqli xususiyatlarning shakllanishiga erishiladi.
Bu tamoyillar tarkibiga huquqiy ta’limning inson’arvarligi; huquqiy
ta’limning davlat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yo‘nalishlariga bog‘liqligi;
huquqiy ta’limning uzluksizligi; huquqiy ta’limning tizimli va izchilligi; huquqiy
ta’limning dunyoviyligi; huquqiy ta’limning erishilgan yutuqlar bilan muvofiqligi;
huquqiy ta’limning kasbga yo‘naltirilganligi; huquqiy ta’limning ilmiyligi;
huquqiy ta’limning hayot bilan bog‘liqligi; huquqiy ta’limning amaliyot bilan
birligi; huquqiy ta’limning faolliligi; huquqiy ta’limning tarbiya bilan birligi;
huquqiy ta’limning boshqa fanlar bilan aloqadorligini kiritish mumkin.
2.2 Umumta’lim maktablarida huquqiy fanlarni o‘qitishda axborot
kommunikativ texnologiyalarini tarғib қilish
Huquqiy fannlarini o‘rgatish jarayonida maxsus mutaxassislikni olishda kerak
bo‘ladigan bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish uchun o‘rganish va o‘rgatish usullari
qo‘llaniladi.
Ma’ruza, taqdimot, ko‘rgazma,o‘quv suhbati kabi odatiy usullardan tashqari,
muammolarni o‘zi hal etishi, tizimli o‘ylash, mustaqil ishni rejalashtirish, tushunish
maqsadida o‘qish, inson sifatida rivojlanishini takommillashtirish niyatida
o‘qitishning interaktiv usullaridan foydalanishi zarur. Yuqorida aytilgan
zaruriyatlarni bajarish maqsadida qo‘yidagi usullar keltirilgan.:
- tadqiqot;
- aylana sto l atrofida muloqot;
- muammoli ba h s;
- vaziyatni muhokama qilish;

- o‘z-o‘zini boshqarish;
- miyali hujum;
- keys usuli;
Ma’ruzali o‘qitishda, “Mobil qurilmalarning dasturiy ta’minoti” fanida ko‘rib
chiqiladigan asosiy ma’ruza matnlar bilan birga amaliyotda kerak bo‘ladigan bilimlar
ham beriladi. Bunda ko‘rgazmali qurollar, kom p yuter, mobil qurilmalar,p roektor va
ekran ishlatilishi mumkin.
Amaliy mashg‘ulotlarda ўқuvchilar maxsus jihozlangan laboratoriyalarda
ishlaydilar va ma’ruzaviy darslarda shaxsiy kom’yuterlar mobil qurilmalarda olgan
bilimlarni mustahkamlaydilar, shuningdek o‘qituvchilari orqali SHK dagi amaliy
ko‘nikmalarni mustahkamlaydilar.
O‘qitishning texnik vositalari
“Mobil qurilmalarning dasturiy ta’minoti” fanining ma’ruza va amaliy
mashg‘ulotlarini maxsus jihozlangan kom’yuter laboratoriyalarida o‘tkazish kerak.
Bu xonalarda:
1. Server tarzida Internet tarmog‘iga ulangan shaxsiy kom’yuterlar.
2. Multimediyali ‘roektor.
3. ‘roektor uchun ekran.
4. Hujjatlar uchun kamera.
5. Dasturiy ta’minot.
6. «Davlat va huquq asoslari»fanidan multimedia to pp lami.
7. O’quv dasturidagi ilova - dasturlar .
8. Windows 7 , Windows Server 200 8 , Linux CentOS o’eratsion tizimlar.
9. Mobil qurilmalar bo‘yicha rasmli elektron darsliklar va videodarslar bo‘lishi
kerak

Mazkur fan o‘ q uvchilar g a Mobil o’eratsion tizimlarni sozlash va yangilash,
Windows Mobile, Windows phone, Android, IOS, Symbian OS- operatsion kabi
o’eratsion tizimlar bilan ishlashning malakaviy ko‘nikmalarini hosil qilish nuqtai
nazaridan muhim va dolzarbdir. Tizimlar mul’timediasi va kom’yuter grafikasi
sohasidagi mutazassislar uchun esa u asosiy fanlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Qo‘llarida shunday quvvatli asbobga ega bo‘lgan o‘quvchilar, o‘zlarining fikrlarini,
g‘oyalarini ifodalash, loyihalarini, shuningdek vizualizatsiya vositalaridan
foydalanib, taqdimotlarni amalga oshirishlari mumkin.
To’g’ri to’ldirilgan so’rovnoma saqlanganidan so’ng tizim qayd etishni
tasdiqlovchi xat ko’rsatilgan elektron manzilga yuborilganligini xabar beradi.
Foydalanuvchi elektron ‘ochtasini ochib, manzil o’zi anketani to’ldirishda ko’rsatgan
elektron ‘ochta manzili bilan mos ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. Qayd etishni
tasdiqlovchi xat biroz kechikib kelishi mumkinligini unutmaslik zarur. Agar elektron
manzil to’g’ri ko’rsatilgan va xat kelib tushishi bilan bog’liq muammolar bo’lmasa,
5-10 minut ichida Moodle adminstratoridan « podtverjdenie akkaunta » mavzu bilan
yuborilgan xat kelib tushishi kerak. Xatni ochib, unda ko’rsatilgan manzilga o’tish
zarur. Qayd etish tasdiqlanishi bilan « Registratsiya podtverjdena » sahifa ‘aydo
bo’ladi.
Tizimga kirish
Qayd etish bajarilgandan keyin foydalanuvchi saytga har safar kirganida Kirish
( Vxod ) oynasida o’z login va ‘arolini terib identifikatsiyadan o’tishi kerak. Shundan
so’ng saytning bosh sahifasining Navigatsiya blogida foydalanuvchi yangi
imkoniyatlar ochiladi.

2.2.3-chizma. Bosh sahifaning navigatsiya oynasi.
«Mening p rofilim ( Moy profilg’ )» bo’limida foydalanuvchi o’z ‘rofili haqida
ma’lumotlarni, forum xabarlarini, shaxsan o’ziga yuborilgan xabarlarni, yozishmalar
tarixini va boshqa xil ma’lumotlarni ko’rishi mumkin. «Mening kurslarim ( Moi
kursq )» bo’limi foydalanuvchi a’zo bo’lgan kursni tez to’ib olishga imkon beradi.
Buning uchun ― Moi kursq ko’rsatkichiga sichqoncha tugmasi bilan bosilsa, tizim
foydalanuvchi a’zo bo’lgan barcha kurslar ro’yxatini chiqarib beradi. «Xabarlar
(Soobo’eniya)» blogida foydalanuvchi kelib tushgan xabarlarni ko’rishi yoki o’zi
boshqa foydalanuvchilarga elektron xabarlar yuborishi mumkin. Moodlening boshqa
foydalanuvchilari bilan aloqa o’rnatish uchun foydalanuvchi «Mening
hamsuhbatlarim (Moi sobesedniki)» nomli ro’yxat shakllantirib olishi mumkin.
Bunday ro’yxatni yaratish uchun «Foydalanuvchilar va xabarlarni qidirish (Poisk
polg’zovateley i soobo’eniy)» oynachasi orqali foydalanuvchi o’ziga kerakli ism
va/yoki familiyani yoki biron bir jumlani yozadi. Shundan so’ng tizim kiritilgan ismu
familiyali foydalanuvchilar yoki tarkibida kiritilgan jumla uchraydigan xabarlar
ro’yxatini chiqaradi. To’ilgan foydalanuvchini ro’yxatga kiritish uchun uning nomi
yozuvi ustiga sichqoncha tugmasini bir bosib, ‘aydo bo’lgan «Hamsuhbat kiritish
( Dobavitg’ sobesednika)» oynasidagi ko’rsatkichga bosish kerak. «Kengaytirilgan
( Rasshirennqy )» nomli band bilan kerakli ‘arametrlarni (o’tsiyalar) o’zgartirish
mumkin.
Kurs bilan ishlash .

- Kursning asosiy mazmuni
- Kursning resurslari
- Kurs elementlari
Kursning asosiy mazmuni.
Kursning asosiy mazmuni bo’limlarga (mavzularga) bo’lingan. Kurs bo’limi
o’quv kursining bir bo’lagi (fragmenti) bo’lib, u o’z nomiga ega va resurslar hamda
kurs elementlaridan iborat. Kurs nol bo’lim va mavzular bo’yicha bo’limlardan tarkib
to’gan bo’ladi. Nol bo’lim, odatda, kurs doirasida umumiy bo’lgan resurslar va
elementlardan (kurs tavsifi, forumlar, chatlar, yakuniy testlar, to’shiriqlar va h.k.)
iborat. U hamma vaqt mavzu bo’yicha bo’limlardan yuqorida joylashadi. Mavzu
bo’yicha bo’lim o’quv kursining bir mavzusidan iborat. Mavzularni o’rganish ketma-
ketligi o’qituvchi tomonidan belgilanadi. Joriy bo’lim rangdor yozuv bilan ajratiladi.
Mavzu bo’yicha bo’lim o’z sarlavhasiga ega bo’lib, resurslar va kurs elementlaridan
iborat. Kursdagi resurslar (veb-sahifalar, fayllarga yoki katologlarga yo’naltiruvchi
ma’lumotlar) va elementlar (ma’ruzalar, so’rovnomalar, testlar, to’shiriqlar va h.k.)
soni cheklanmagan.
Kurs resurslari.
Kursning resurslari bir necha xil turda bo’lishi mumkin. Ular mavzu bo’yicha
materiallarga yo’naltiruvchi ma’lumotlardan tarkib to’adi. Kursning asosiy resurslari:
• URL- murojaat (Veb-sahifa)
• p aket IMS
• p a p ka (Fayllar katalogiga murojaat )
• Sahifa (Veb-sahifa)
• Fayl (biron-bir hujjatga murojaat )
Moodle tizimida turli formatdagi fayllar bilan ishlash mumkin: MS Office
(Word, ‘ower’oint va boshqalar) fayllari, multimediya fayllari (video, flash va

boshqalar). Kursning sahifasida tashqi veb-ilovalarga yo’naltiruvchi murojaat lar ham
uchrashi mumkin. O’qituvchi o’z kursi doirasida alohida veb-sahifalar yaratishi ham
mumkin. Shuningdek, kursga IMS Content p ackage formatdagi tashqi elektron kursni
eks’ort qilish imkoniyati ham bor.
Kurs elementlari
Kurs elementlari –bu interaktiv modullar bo’lib, ular yordamida o’qituvchi o’z
kursida o’quv jarayonini tashkillashtiradi (kurs materiallarini joylashtiradi, test
o’tkazadi, tinglovchilar bilan muloqot qiladi va h.k.). Tizim tarkibida juda ko’’ xilma-
xil modullar mavjud bo’lib, ular ixtiyoriy turdagi kurslarni yaratishga imkon beradi.
Kurslarniing turlari quyidagilar:
• SCORM/AICC
• Wiki
• Anketa ( Survey )
• Ma’lumotlar bazasi ( Database )
• Glossariy ( Glossary )
• To’shiriqlar ( Assignments )
• Ma’ruzalar ( Lesson )
• So’rov ( Quiz )
• Test ( Choice )
• Forum ( Forum )
• Chat ( Chat )
SCORM/AICC - bu kurs elmentlaridan biri bo’lib, u o’qituvchiga SCORM
yoki AICC formatdagi ixtiyoriy ‘aketni o’z kursi tarkibiga kiritishga imkoniyat

beradi. Bu p aketlar tarkibida veb-sahifalar, grafika, Javascri p t dasturlari kirishi
mumkin.
Wiki - «Wiki wiki» so’zlari gavay tilida ―juda tez degan ma’noni anglatadi.
Wiki to’g’ridan-to’g’ri brauzer oynasida oddiy belgilash tilida foydalanuvchilar
hamkorlikda hujjatlar yozishiga imkoniyat beradi. O’qituvchilar va tinglovchilar o’z
materiallarini qo’shib qo’yishi va keyinchalik tahrirlashi, wiki-hujjatning yaratilish
tarixini kuzatib borishi mumkin.
Anketa - bu element ichki anketalardan (COLLES, ATTLS) iborat bo’lib, ular
masofaviy kurslarda baholash va rag’batlantirish maqsadlarida ishlatiladi.
Malumotlar bazasi – ixtiyoriy mavzular bo’yicha yozuvlar banki. Yozuvlarning
tuzilmasi va formatiga cheklovlar deyarli yo’q, ular tasvirlar, fayllar, sonlar, matn
kabilardan iborat bo’lishi mumkin. Yozuvlar bittalab yoki ro’yxat bo’yicha ko’rib
chiqilishi mumkin. Yozuvni qidirish uchun forma mavjud. O’qituvchi Malumotlar
bazasi bilan ishlashga turli xil cheklovlar qo’yishi mumkin, ular: ko’rib chiqishga,
yozuv qo’shishga ruxsat berilgan muddatlar, yozuvlarning mumkin bo’lgan eng katta
va eng kichik soni.
Glossariy - kursda ishlatilayotgan tushunchalar va terminlarning izohli elektron
lug’ati. U kurs uchun ummumiy va har bir mavzu bo’yicha alohida bo’lishi mumkin.
O’qituvchi foydalanuvchilarga lug’at ustida hamkorlikda ish olib borish uchun
glossariyga murojaat qilishga ruxsat berishi mumkin. Tinglovchilarning yozuvlarini
kiritishdan oldin o’qituvchi ularni ko’rib chiqishi zarur. Yozuvlar bo’yicha qidiruv
bajarilishi mumkin. Yozuvlar alfavit bo’yicha, toifalar bo’yicha, sana bo’yicha yoki
mualliflar bo’yicha tartiblab ko’rib chiqish uchun taqdim etilishi mumkin.
Foydalanuvchi tushuncha yoki termin bo’yicha o’z izohlarini kiritishi mumkin.
To’shiriqlar. Foydalanuvchiga 4 xil to’shiriqlar berilishi mumkin:
javobi bir necha fayllarda beriladigan;
javobi matn shaklida;


javobi fayl shaklida;
javobi saytdan tashqari holatda.

To’shiriqlar o’qituvchi talabalarga kengaytirilgan javob tayyorlashni talab
etadigan vazifalar qo’yishiga xizmat qiladi. Namunaviy to’shiriqlar sifatida referat
tayyorlash, loyiha tuzish, doklad tayyorlash kabilarni ko’rsatish mumkin. To’shiriqni
bajarish shartlarini o’qituvchi belgilaydi. Masalan, to’shiriqni bajarishga vaqt
bo’yicha cheklov qo’yilishi mumkin. O’qituvchi tinglovchiga javoblarni muddatdan
o’tgan bo’lsayam yuborishga ruxsat berishi mumkin. Bunday holda, o’qituvchiga
javoblarni ko’rib chiqayotganda muddatidan kechikkanlari haqida axborot berib
turiladi. O’qituvchi javoblarni baholab, qo’ygan baholarini va izohlarini har bir
tinglovchiga alohida yoki bir necha tinglovchilarga umumiy qilib bir sahifaga yozib
qo’yishi mumkin. Ma’ruzalar o’quv materialini qiziqarli va qulay shaklda taqdim
etadi. Ma’ruza sahifalar majmuidan iborat. Har bir sahifa, odatda, tinglovchi javob
berishi zarur bo’lgan savol bilan tugallanadi. Javobning to’g’ri yoki noto’g’riligiga
qarab tinglovchi keyingi sahifaga o’tadi yoki oldingi sahifaga qaytadi. Taqdim
etilayotgan material tuzilmasiga muvofiq ma’ruza bo’yicha navigatsiya oddiy yoki
murakkabroq bo’lishi mumkin.
So’rov - O’qituvchi savol bilan birgalikda uning javobining bir necha
variantlarini ham beradi. So’rov tinglovchilar orasida biron masala bo’yicha ovoz
berishini tashkillashtirish uchun ishlatiladi. U biron muammo bo’yicha
tinglovchilarning fikrini bilish uchun xizmat qiladi. So’rov o’tkazish muddatlari
ilgaridan belgilab qo’yilishi mumkin. So’rov tugagandan so’ng uning natijalari
ko’rish uchun ochiq yoki yo’iq bo’lishi mumkin. So’rov, shuningdek, tinglovchilarni
biron bir ‘arametr asosida guruhlarga taqsimlash uchun ham ishlatishi mumkin.
Testlar savollarning har xil turlaridan foydalangan holda tuziladi. Savollarning
turlari quyidagicha bo’lishi mumkin:
• To’g’ri/Noto’g’ri
• ichma-ich javoblar

• Hisoblab to’iladigan javob
• Qisqa javob
• Ko’’ variantli tanlov
• Moslikni tekshirish
• Sonli
To’g’ri/Noto’g’ri – tinglovchi ―To’g’ri yoki ―Noto’g’ri variantlardan birini‖ ‖
tanlab javob beradi. Ichma-ich javoblar – Bu usulda berilgan testda javoblar savol
matni ichiga kiritilgan bo’ladi. Bunday savolga javob qisqa javob, sonli javob yoni
ko’’ variantli tanlov shaklida berilishi mumkin. Hisoblab to’iladigan javob. Berilgan
formula bo’yicha qiymat hisoblab javob beriladigan testlar. Formula har safargi
testda faqat sonli qiymatlari o’zgartiriladigan shablondir. Qisqa javob . Test javobi
bitta so’z yoki qisqa jumladan iborat bo’ladi. To’g’ri javobning turli vaznli bir necha
variantlari berilishi mumkin. Ko’’ variantli tanlov . Tinglovchi javobning taqdim
etilgan variantlaridan birini tanlaydi. Bunday testlar ikki xilda: to’g’ri javob bitta yoki
bir nechta bo’lishi mumkin. Moslikni tekshirish . Savollar ro’yxati va javoblar ro’yxati
birgalikda berilib, tinglovchi har bir savolga mos javobni ko’rsatishi kerak. Sonli
javob . Bu xildagi testlar qisqa javobli testlarga o’xshash bo’lib, farqi shundaki sonli
javobda taqribiy hisoblashlardagi xatoliklar inobatga olinadi. Tinglovchi javob
bo’lishi mumkin bo’lgan qiymatlarni o’z ichiga oluvchi uzluksiz dia’azonni
ko’rsatishi mumkin.
Test to’shiriqlarining ko’’chiligi avtomatik tarzda baholanadi. O’qituvchi test
to’shiriqlarini bajarishga turli xil cheklovlar qo’yishi mumkin. Masalan, test
sinovining boshlanish va tugash vaqti, test to’shirishga ikki urinish orasidagi vaqt,
‘arol ilgaridan belgilab qo’yilishi mumkin. O’qituvchi test to’shirishga urinishlarning
mumkin bo’lgan sonini ko’rsatishi, test javobi uchun bir yoki birdaniga barcha
testlarga umumlashtirib izohlar berishi mumkin. Test to’shirishninng joriy urinishida
avvalgi urinishlarda berilgan javob varianti hisobga olinishi ham mumkin. O’qituvchi
tinglovchilarning javob berishi va unga

sarflanayotgan vaqt haqida batafsil ma’lumot olishiga imkoniyat bor.
Forumlar turli xil tuzilmaga ega bo’lib, ular xabarlarni baholashga imkoniyat
yaratadi. Forum xabarlarining ko’rinishi to’rt xil formatda bo’lishi va ular tarkibida
ichki biriktirilgan fayllar ham bo’lishi mumkin. Forumga yangi a’zo bo’lgan
qatnashchi o’z elektron ‘ochtasiga barcha xabarlarning nusxasini oladi. Agar
zaruriyat bo’lsa, o’qituvchi barcha tinglovchilarni majburiy tarzda forumga a’zo
sifatida yozib qo’yishi mumkin.
Chat kurs tinglovchilari real vaqt rejimida on-line muloqot orqali muhokamalar
o’tkashishiga xizmat qiladi. Bu usul tinglovchilar o’quv materialini qanday
o’zlashtirgani haqida axborot yig’ishga juda qulay. Muloqotni ko’rib borish va
boshqarishning bir necha xil imkoniyatlari mavjud.
XULOSA

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasida tashkil
etilgan uzliksiz ta’lim tizimi o‘z mohiyatiga ko‘ra jahon ta’limi standartlari
darajasida faoliyat yurituvchi ta’lim muassasalariga ega bo‘lishi lozim. Ana shu
talabdan kelib chiqqan holda bunyod etilgan ta’lim tizimi oldida har tamonlama
yetuk, mustaqil fikr egasi bo‘lgan, mutaxassislik fanlari asoslarini ‘uxta
o‘zlashtirgan fanlari asoslarini ‘uxta o‘zlashtirgan holda zamonaviy texnologiya va
texnik vositalardan foydalana olish layoqatiga ega bo‘lgan barkamol shaxsni
yetishtirishdek o‘ta muhim vazifa turibdi.
Umum ta’lim muassasalarda faoliyatini ular joylashgan hududning
demografik, iqtisodiy va boshqa omillarni hamda bitiruvchilarning oliy ta’lim
muassasalariga o‘qishga kirish natijalari nuqtai nazaridan olib borilgan tahlillar
bu sohadagi ishlarning qoniqarli emasligini ko‘rsarmoqda. Hozirgi paytga kelib
umumta’lim maktablarda sonini o’timallashtirish, ulardagi ta’lim sifatini oshirish
va mazmunini yangilash, ularni bitirib chiqayotgan yoshlarning oliy ta’lim
muassasalariga o‘qishga kirish ko‘rsatkichlarini tubdan yaxshilash bo‘yicha qator
chora tadbirlarni amalga oshirish zarurati ‘aydo bo‘lmoqda. Bunda pedagog
kadrlarning malakaviy darajasiga talablar kuchayib bormoqda.
Bugungi kunda umumta’lim maktablarda dars beradigan o‘qituvchi quyidagi
jihatlarga e’tibor berishlari tavsiya etiladi:
1. Axborot kommunikativ texnologiyalar asosida bahs-munozara darslari,
aqliy hujum, amaliy o‘yinlarda keng ko‘lamli bilim, tajribaga asoslangan holda
darslarni tashkil etish;
2. Mashg‘ulotlar davomida o‘quvchilarning mustaqilligi, ixtiyorligi va
erkinligiga erishish;
3. O‘quvchilarga o‘z fikr va qarashlarini himoya qilishga o‘rgatish, ularni
boshqalarga yetkazish mahoratini egallash;

4. O‘qituvchilar o‘z fani sohasidagina emas, balki ‘edagogik, ‘sixologik,
iqtisodiy va ta’lim texnologiyalaridan ham nazariy ham amaliy bilimga ega
bo‘lishi.
5. O‘qituvchi o‘quvchilarga chuqur bilim berish bilan birga uni mustaqil
ishlashga, mustaqil kitob o‘qitishga, mustaqil to’shiriqlarni bajarib kelishga
o‘rgatishi.
6. Dars jarayonida o‘qitishning interfaol, re p roduktiv va muammoli izlanish
usullaridan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Yuqoridagilardan shunday xulosa qilish mumkinki, pedagog nafaqat
mamlakatimiz huquq tartibot tizimini, balki xorijiy davlatlar huquqiy tizimlari,
xalqaro tajribalar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lishi, bugungi zamon ruhi bilan
yashashi, bu ma’lumotlarni talaba yoshlarga yetkazuvchi, uni to‘g‘ri yo‘lga
soluvchi shaxs bo‘lmog‘i zarur. 14
Ana o‘shanda biz ko‘zlagan eng yuksak marraga
huquqiy demokratik davlat, fuqarolik jamiyatini qurishga erishamiz. Jamiyatimiz
taraqqiyoti bundanda yuksak bo‘lib tushunchasi ‘aydo bo‘lishiga zamin yaratiladi.
O‘rta maxsus ta’limda ta’lim mazmuni mutaxassislar shaxsini rivojlantirish,
yillarning chuqur fundamental bilimlarini va amaliy tayyorgarliklarining asosiy
vositalaridan biri hisoblanadi.
Respublikamiz oliy o‘quv yurtlarida masofaviy o‘qitish tizimini tatbiq qilish,
uni yanada yaxshi yo‘lga qo‘yish uchun chet davlatlarning tajribasini o‘rganmoq
hamda multimedia — elektron darsliklar, elektron kutubxonalar, audio va video
darsliklar yaratishga jiddiy e’tibor bermoq lozim.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim tizimidagi islohotlarni o‘tkazishda
yangi axborotlar texnologiyalaridan unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb
etmoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning ikkinchi bosqichida ta’lim
muassasalarining moddiy texnik va axborot bazasini mustahkamlash hamda ilg‘or
pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash masalasiga alohida e’tibor berilgan.
Shuning uchun oliy ta’lim muassasalari, kasb-hunar kollejlari hamda akademik
14
Huquq va burch № 12/2012 22 -bet

litseylarda yangi pedagogik texnologiyaning masofadan o‘qitishni joriy qilish
borasida keng ko‘lamdagi ishlar amalga oshirilya’ti. Ayniqsa Moodle tizimining
masofaviy ta’lim sifatida joriy qilinishi ta’lim olishning samaradorligini yanada
oshiradi deb o’ylayman.
Men ushbu bitiruv malakaviy ishimizda «Davlat va huquq asoslari” fani
bo`yicha elektron modul ishlab chiqdi m . Ushbu elektron modulni yaratish uchun fan
bo`yicha zaruriy ma`lumotlar yig`ilib, predmet soha chuqur tahlil qilinishi va tahlil
asosida MOODLE tizimida elektron kurs yaratildi.
Elektron kursni tayyorlash quyidagi bosqichda amalga oshirildi:
1. Elektron kurs uchun kerak bo`ladigan barcha ma`lumotlar yig` ildi, qayta
ishla n di va guruhla n di.
2. Moodle tizimi, electron kursning ssenariysini tayyor landi.
3. Qayta ishlangan va tayyorlangan ma`lumotlar MOODLE tizimi ga ma`lumotlar
joylashtirildi .
O`qituvchi talabalar bilan ishlaganda uning shaxsi, qobiliyati, imkoniyati,
qiziqishlari, aqliy va ruhiy faollik darajasini ‘uxta bilishi kerak. Shu sababli
o`qitishning zamonaviy shakl va metodlaridan foydalanishning pedagogik va nazariy
asoslarini metodik jihatdan tahlil qilib quyidagi xulosaga keldim:
1. Talabalarga bilimlar tayyor h olda berilmaydi, bilimlarni asosiy
manbalardan, internetdan mustaqil ravishda ola bilish, to`’lash, qayta ishlash va
kundalik faoliyatlarida foydalana olishga o`rgatilinadi;
2. Darslik, qo`llanmalarni mustaqil mutoala qilish, ko`nikma va malakalarini
shakllantirish;
3. Talaba nafaqat o`qitiladi, uni mustaqil o`qishga o`rgatiladi;
4. Talabani o`z fikrini bildira olish, h imoya qila olish, isbotlashga
odatlantirish;
5. Har bir o`qituvchi o`zi o`tayotgan mavzuga talabalarni to`laqonli darajada
qiziqtira olishlari lozim;

6. H ar bir dars uchun maqsadlar aniq belgilanib olinishi shart;
7. H ar bir dars zamonaviy pedagogik texnologiya asosida o`tilishi lozim;
8. H ar bir dars uchun alo h ida to`rt xil murakkablik darajasidagi nazorat
to’shiriqlari tuzilishi kerak;
9. Darsni talabalar bilimidan kelib chiqqan h olda tashkil etish lozim;
Xulosa qilib aytadigan bo`lsam, ҳuқuқiy fanlari darslarda o`qitishning
zamonaviy shakl va metodlarini qo`llash talabalarning ongli, tez, teran fikrlashlarida
katta rol o`ynaydi. Shuningdek o`qituvchilar pedagogik texnologiyalarni o`zlashtirib,
o`z faoliyatlarida amaliyotda unumli qo`llay olsalar ta`limni, sifat va samaradorligiga
erishish, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashni kafolatlash imkoniyatiga ega bo`lamiz.
M azkur elektron kurs dars jarayoniga qo’llanilsa darsning sifat samaradorligi
oshadi deb o’ylayman.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar
1. O’zbekiston Res’ublikasi ning Konstitutsiyasi. – Toshkent: “O’zbekiston”
NMIU, 2018. 75 b.
2. O’zbekiston Res’ublikasi ‘rezidentining 2019 yil 9 yanvardagi
“Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini
tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi №’F-5618 sonli Farmoni.
O’zbekiston Res’ublikasi qonun hujjatlari to’’lami. 1-2 (865-866)-son,
2019 yil, 14 yanvar – B. 62. (488 b.)
3. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Kontse’tsiyasi. O’zbekiston
Res’ublikasi qonun hujjatlari to’’lami. 1-2 (865-866)-son, 2019 yil, 14
yanvar – 488 b.
4. O’zbekiston Res’ublikasi qonun hujjatlari to’’lami, 2016 y.
5. Mirziyoev SH. Bilimli avlod - buyuk kelajakning, tadbirkor xalq –
farovon hayotning, do’stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir.
O’zbekiston Res’ublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga
bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2018 yil 7 dekabr. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2018. – 29 B. (64 bet)
6. Mirziyoev SH. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Res’ublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabrg’. – Toshkent: “O’zbekiston”
NMIU, 2017. – 48 b. (B. 10).
7. “Yoshlarga oid davlat siyosati to’g’risida”gi O’zbekiston
Res’ublikasining Qonuni. O’zbekiston Res’ublikasi Qonun hujjatlari
to’’lami, 2016 y. B. 4.
8. “Yoshlarga oid davlat siyosati to’g’risida”gi O’zbekiston
Res’ublikasining Qonuni. O’zbekiston Res’ublikasi Qonun hujjatlari
to’’lami, 2016 y. B. 6-7.

9. Mirziyoev SH. Bilimli avlod - buyuk kelajakning, tadbirkor xalq –
farovon hayotning, do’stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir.
O’zbekiston Res’ublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga
bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2018 yil 7 dekabr. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2018. – 29 B. (64 bet).
10. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi// O’zbekiston
Res’ublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997 y. №9. B.23-33.
11. O’zbekiston res’ublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni //
O’zbekiston Res’ublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2020 y.23
sentyabr
12. O’zbekiston yuridik entsiklo’ediyasi. – T.: Adolat, 2009. 704 b.
13. O’zbekiston milliy entsiklo’ediyasi. 3-jild. T.: “O’zbekiston milliy
entsiklo’ediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. 2002 y. 291 b.
Qo`shimcha adabiyotlar
1. Uzluksiz ta`lim tizimi uchun o`quv adabiyotlarining yangi avlodini
yaratish konsepsiyasi. Toshkent-«S harq ».-2002.
2. Галузо И.В. Методика реализации обучающей функции тестов в
среде MOODLE / И.В. Галузо, В.В. Небышинец, П.А. Сташуле?нок //
Современное образование Витебщины. — 2013.— № 1. — С. 76–80.
3. Белозубов А.В. Система дистанционного обучения Moodle: Учебно
методическое пособие СПб.: СПбГУ ИТМО, 2007. — 108 с.
4. Гильмутдинов А.Х. Электронное образование на платформе
MOODLE. Казань, КГУ. – 2008.–169 с.
5. Энгель В. Moodle для новичков. Обзор возможностей Moodle в
вопросах и ответах / В. Энгель. – Moodle Center, 2012 — 18 с.
6. Usmonov R . N . К ompyuter tizimlariga texnik xizmat ko ’ rsatish ” “ Ilm
ziyo ” 2012 y
7. Sh.A. Nazarov “ Кompyuter va ofis qurilmalar ” ,2007y
8. ToyloqovN. Amaliy matematik dasturlash va kompyuterning dasturiy

ta`minoti. Toshkent, Mehnat, 2000 y.
9. Karimova D. Kompyuterniye texnologi upravlenie trudom. Fan, Toshkent
2001 y.
10. Koreskiy A. Ustanovka, nastroyka i ispolzovanie OS Microsoft XP.
Kompyuternaya literatura, Moskva 2003 y.
11. Abduqodirov A.A., Astanova F.A., Abduqodirova F.A. “Case-study” uslubi:
nazariya, amaliyot va tajriba. – T.: “Tafakkur qanoti” , 2012. - B. 6, 10-17.
12. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik. As q ar Ma h kam tarjimasi. — T.: «SHar q »,
2001. B. 14.
13. Azimov A. ,,Pazdaviy Moturidiya maktabining davomchisi”. Ilmiy
tahlil”Axborot.Toshkent Islom Universiteti.2003 y.№1. 9-bet.
14. Amir Temur tuzuklari. -T.: Fofur Fulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1996, 24-bet.
15. Azizov A. A., Akinshina N.G., Nishonov B. E. Barqaror taraqqiyot ta’limi
(o’quv uslubiy qo’llanma) T.;UNESCO.2007 y. 142 b.
16. Axmedov T. Milliy davlatchiligimiz tarixida kengash, mashvarat va
maslahat. –T.: Zarqalam, 2006. –B. 6-12.
17. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug’ati. –T.: BMTTDning
O’zbekistondagi vakolatxonasi, 2010. B.163.
18. Ashirboev S. Lutfullaev P. Benchmarking va oliy ta’lim.//Pedagogik ta’lim.
2009 y. №5. 17-18b; Maslov D. Globaln ы y benchmarking.
http// : consultant.berator.ru/artikl/52 .
19. Begimqulov U. SH. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot
texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. – T.: O’zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi “Fan” nashriyoti. – B. 10-11.
20. Bolonina Svetlana Valentinovna. Nauchno-metodicheskie osnovы
prepodavaniya pravovыx distsiplin v neyuridicheskix vuzax. avtoreferat dis.
…kan.ped.nauk. Moskva, 2000.

21. Bulanova N.V. Sub’ektы trudovыx i inыx neposredstvenno svyazannыx s
nimi otnosheniy: grajdansko-pravovaya otvetstvennostь.
Dis. ...kand.yurid.nauk.-M.:RGGU,2006. 27-29 s.
22. Voyaga yetmaganlarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi. O’quv
qo’llanma. –T.: TDYuI nashriyoti, 2008. -B.16-17.
23. Gadjieva Patimat Daitbegovna. Interaktivnыe metodы v pravovom
obrazovanii uchaщixsya: avtoreferat dis. …kan.ped.nauk. Maxachkala,
2005.S.12-18.
24. Gaytova Laura Xadji-Muratovna. Praktiko-orientirovannoe obuchenie
studentov-yuristov v usloviyax yuridicheskoy kliniki v traditsiyax
nastavnichestva. Avtoreferat dissertatsii na soiskanie uchenoy stepeni
kand id ata pedagogicheskix nauk . Vladikavkaz – 2014 . S. 9.
25. Zimin A.D. Yosh ishchining huquqiy madaniyati.T.: O’qituvchi. 1989 y. 35
b.
26. Ibodova M. Ta’lim jarayonida keys-stadi usulidan foydalanish/ Uzluksiz
ta’lim. Ilmiy-uslubiy jurnal. 2013 yil, 4-son, - B. 38.
27. Islomov Z.M. Davlat va huquqning umumnazariy muammolari: huquqni
tushunish, huquqiy ong va huquq ijodkorligi. –T.: TDYuI.- B. 156-157.
28. Ismoilov SH. A. Xodimning yetkazgan zarari uchun ish beruvchi
javobgarligining fuqarolik-huquqiy muammolari. Dis. ... yurid.fan.nom.
O’z.R.Adliya vazirligi. TDYuI.T:2009. – 174 b.
29. Yo’ldoshev O’., Yusupov M., Ziyaev A. Distervegning didaktik
qoidalari.Ilmiy risola.T. O’zRFA “Fan”. 2009 y.15 b.
30. Karimova O.A. Mehnat huquqi. T.:Nizomiy nomidagi TDPU. 2010 y. 90 b.
31. Karimova O..A., Davletova M. Huquqni o’qitish metodikasi:O’quv
qo’llanma. T.:Nizomiy nomidagi TDPU. 2009 y. 94 b.
32. Kamoliddinov M., Vahobjonov B. Innovatsion pedagogik texnologiya
asoslari. –T.: “Talqin”. 2010 y. B.19-20, 128.
33. Кропанева Е.М. Теория и методика обучения праву: Учеб. пособие. -
Экатеринбург: Изд-во Рос. гос. проф. - пед. ун-та, 2010. 166 с.

34. Kudayberganova T.K. O’rta maxsus o’quv yurtlarida huquqiy ta’lim
samaradorligini oshirishning pedagogik asoslari: Ped. fan. nom. diss. –T.:
2005. – B.8.
35. Mamasidiqov M. M. Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib
chiqadigan nizoli ishlarni sudda ko’rishning protsessual xususiyatlari.
Dissertatsiya. Yu.f.n. O’z.R.Adliya vazirligi. TDYuI.T: 2002. – 51 b.
36. Mamasidiqov Muzaffarjon Musajonovich. Mehnatga oid yetkazilgan
moddiy va ma’naviy zararni sudda undirishning nazariy va amaliy
muammolari. Dissertatsiya. Yu.f.d. O’z.R.Adliya vazirligi. TDYuI.T:2009. –
363 b.
37. Motexina, Marina Viktorovna. Pravovaya podgotovka buduщego uchitelya
v uchebnom protsesse pedagogicheskogo vuza. Avtoreferat dis. …
kan.ped.nauk. Tula, 2000.
38. Moiseev N. Axborot jamiyati: imkoniyat va voqelik. // Tafakkur.- № 2.-B.
11.
39. Mu q imov Z. O’ zbekistan davlati va huquqi tarixi. Oliy o’q uv yurtlari
o’quvchii uchun darslik.- T.: “Ad o la t” ,2003. – B. 35-36.
40. Nazarova Olьga Yurovna. Teoreticheskiy aspektы i metodika povыsheniya
kachestva pravovogo obrazovaniya buduщix pedagogov. Dissertatsiya.
kand. ped. nauk.13.00.08. Tomsk. 2004.114-117 b.
41. Nosirov R. N., Sirojiddinov S.SH., Ziyautdinova X. A., O’rta osiyolik
allomalarning falsafiy qarashlari. O’quv qo’llanma. T.: O’zR FA I.
Mo’minov nomidagi Falsafa va huquq instituti, 2007. - 60 b.
42. Nizomulmulk. Siyosatnoma yoki siyar ul-muluk.(fors tilidan tarj., so’z boshi
va izohlar mualliflari:SHodmon Vohid Xusaynzoda, A.Erkinov). - T.:
Adolat,1997 - 190 b. (huquqiy merosimiz xazinasidan).
43. Oliy ta’lim (lug’at-ma’lumotnoma).-T.: Moliya. 2003. 62 b.
44. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi., “Nasaf”, 2000 y. –
B.60-61.

45. Pevtsova Ye. A. Aktualьnыe voprosы metodiki prepodavaniya
yurisprudentsii: Uchebnoe posobie. — M.: Izdatelьstvo Mejdunarodnogo
yuridicheskogo instituta, 2010. S. 98, 105-113.
46. Pevtsova Ye.A. Teoriya i metodika obucheniya pravu: Uchebnik dlya
studentov vыsshix uchebnыx zavedeniy. M.: Gumanitarnыy izd. tsentr
Vlados, 2003. S. 212.
47. Pevtsova Ye.A. Osnovnыe kontseptsii pravovogo obrazovaniya.
Uchitelь.2001.№4.-s.195-196.
48.

Betlar soni- 74
Boblar - 2
Reja- 4

Sotib olish