O'zbekiston suvlari - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	76.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Munojat Isroyilova

Дата регистрации 29 Ноябрь 2024

3 Продаж

O'zbekiston suvlari

Купить

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………..……2
1-BOB O’zbekistonnning suvlari va muzliklari
1.1. Daryolar suvining harorati va muzlash hodisalari ………..……….….7
1.2. Daryolarning oqiziqlari va muzliklari ………..…………….………….8
2-BOB O’zbekiston hududining yer osti suvlari va genetik turlari
2.1 O’zbekiston ko’llari va suv omborlari …………………. ……..…...,13
2.2 O’zbekiston hududining yer osti suvlari ….…………….………….. 22
2.3 yer osti suvlarining genetic turlari……. ………………..…………….26
Xulosa……………………………………………….…………………......28
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………….......33
1

Kirish
O’zbekistonning iqlimi g`oyat quruq bo’lishiga qaramasdan uning hududida
daryo va ko’llar ancha ko’p. Lekin ular respublikamizda notekis joylashgan.
Tekislik qismida oqar suvlar juda kam. Tog`larida esa serirmoq daryolar, katta-
kichik soy va jilg`alar juda ham ko’p. Tog`lardan oqib tushgan daryolar
tekislikka kelishi bilan asosan ekin dalalarini sug`orishga sarf bo’ladi, qisman
bug`lanadi, yer ostiga sizib ketadi va shunday qilib, suvi asta-sekin kamayib
qoladi. Shuning uchun ham O’zbekiston daryolarining ko’pchiligi ma’lum bir
suv havzasiga quyilmasdan tugab qoladi.
O’zbekistonning tog`larini o’rab turgan tog` oldi tekisliklarida ham gidrografik
tarmoqlar ko’p, lekin ularning ko’pchiligi bosh daryolar va ularning
irmoqlaridan suv olib tevarak-atrofdagi yerlarni sug`orish uchun tarqatib
beruvchi kanallar va ariqlardan iborat. Binobarin, O’zbekiston tog`lari yog`in
suvi yig`iladigan asosiy joy bo’lsa, tekisliklar suv sarf bo’ladigan va
bug`lanadigan hududlardir. Oqim doimiy oqar suvlardan, vaqtincha oqar suvlar
va qorasuvlardan tashkil topgan.
O’zbekistonda ko’llar ham notekis taqsimlangan. Ko’llarning ko’pchiligi
tekisliklarda, asosan Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon vodiylarida va deltalarida,
vohalarning chekkalarida joylashgan. Katta maydonni egallagan cho’llarda esa
tabiiy ko’llar juda kam. Ular daryolarning qayirlarida saqlanib qolgan. Tog`lik
qismida ko’llar 2000-3000 m balandlikda, ayniqsa 3000 m dan yuqorida eng
ko’p uchraydi.
O’zbekiston tog`laridagi muzliklar ham hududda notekis taqsimlangan.
Muzliklar Piskom, Hisor tog` tizmalarining g`arbiy, janubi-g`arbiy
yonbag`irlarining 3500 metrdan baland qismlarida ko’proq uchraydi.
Respublikamizda daryo va ko’llarning notekis taqsimlanganligiga asosiy sabab
O’zbekiston hududining iqlimiy, gidrologik va orografik xususiyatlaridir.
Respublika maydonining 20 % ga yaqiniga yil davomida 80-200 mm, qolgan 80
2

% iga esa 200-300 mm va undan ko’p yog`in tushadi. Yog`inning asosiy qismi
qish va bahor oylariga to’g`ri keladi. Yozda yog`ingarchilik juda kam bo’ladi.
O’zbekistonning tekislik qismida Quyosh radiastiyasining katta bo’lishi,
havoning quruq va issiq kelishi, yog`inning oz yog`ishi, qorning kamligi va
uzoq turmasligi, yer yuzasi nishobliining kamligi hamda qumoq, qum
jisnlarining keng tarqalgani oqimlar, ayniqsa oqar suvlar hosil bo’lishiga imkon
yaratmaydi. Shuning uchun O’zbekistonning tekislik qismida doimiy oqar suvlar
hosil bo’lmaydi. Faqatgina gil keng tarqalgan va taqirli erlarda qattiq jala
yog`ganda, qor birdan eriganda vaqtincha oqar suvlar vujudga keladi.
Vaqtincha oqar suvlar va qurib qoladigan soylar O’zbekistonning tog` oldi
mintaqasida va tog` etaklarida ham ko’p.
O’zbekistonning janubi-sharqida joylashgan tog`lik qismi iqlimiga relef, birinchi
navbatda mutlaq balandlik juda katta ta’sir ko’rsatadi. Yuqoriga ko’tarilgan sari
yog`in miqdori ham ortadi, havo sovuqroq keladi, qalinroq qor qoplami hosil
bo’lib, uzoqroq turadi, namning bug`lanishi va erga shimilishi kam bo’ladi.
Shunga ko’ra tog`lar muhim iqlimiy-gidrologik omil bo’lib, ular namlikni
to’plab beradi. Bu bilan tog`lar oqar suvlar hamda yer osti suvlarining hosil
bo’lishiga qulay sharoit yaratadi. Shuning uchun O’zbekiston tog`larida daryolar
ko’p.
O’zbekiston tog`lari O’rta Osiyodagi oqim vujudga keladigan tog`li hududning
bir qismi hisoblanadi. Ammo respublika hududidagi tog`larda O’zbekiston yer
usti suvlarining faqat oz qismi vujudga keladi. Respublikamizdagi ko’p
daryolarning bosh qismi Tojikiston va Qirg`izistondagi doimiy qor hamda
muzliklar ko’p bo’lgan baland tog`larda joylashgan.
O’zbekistonda foydalaniladigan daryo suvlarining faqat 10 %i (10 km 3
atrofida)
respublika hududida vujudga keladi, qolgan 90 %i, ya’ni 89 km 3
suv manbai
mamlakatdan tashqarida joylashgan. Bevosita O’zbekiston hududida vujudga
keladigan daryo oqimi Amudaryo havzasi umumiy oqimining 6 % ini, Sirdaryo
havzasi oqimining 15 % ini tashkil qiladi.
3

O’zbekiston hududi gidrografik jihatidan ochiq dengiz va okeanlar bilan
bevosita bog`lanmagan berk havzadan iborat.
O’zbekiston daryolari dunyo okeaniga tabiiy bog`lanmagan Orol havzasiga
kiradi.
Daryolar. O’zbekiston hududidagi daryolarni to’yinish manbaiga qarab 4 ta
turga ajratadi.
I. Muzlik va qor suvlaridan to’yinadigan daryolar.
II. Qor va muzlik suvlaridan to’yinadigan daryolar.
III. Qor suvlaridan to’yinadigan daryolar.
IV. Qor va yomg`ir suvlaridan to’yinadigan daryolar.
Biroq bu to’yinish turlari shartlidir. Ma’lumki, tog` daryolarining to’yinishi
jihatidan qaysi turga kirishi shu daryolarning ma’lum bir kuzatish punktiga
nisbatan aniqlanadi va daryoning hamma qismi xususiyatini aks etdirmaydi.
Bundan tashqari daryolarning to’yinish sharoitlari yildan yilga ham o’zgarishi
mumkin.
I. Respublikamizdagi Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, Oqsuv,
Xo’jabaqirgan, Sox, Isfara kabi daryolarning bosh qismlari tog`larda 4500 m.
dan balandda joylashgan muzliklar va doimiy qorlar suvidan to’yinadi. Bu xil
daryolarda oqim yillar davomida eng kam o’zgaradi, yillik oqimda to’lin suv
davri eng kech bo’lib, asosan iyul-avgust oylariga to’g`ri keladi. Bu oylarda
oqib o’tgan suv yillik oqim miqdorining 30-38 % i ni tashkil etadi. Chunki bu
oylarda havo xaroratining ko’tarilishi tufayli tog`larning baland qismidagi muz
va qorlar eriydi. Daryo suvining eng kamaygan davri, aksincha qish oylariga
to’g`ri keladi.
II. O’zbekistonning Sirdaryo, Norin, Qurshob, Qoradaryo, Chirchiq,
Surxondaryo kabi daryolari qor va muz suvlaridan to’yinadi. Bu turdagi
daryolarning oqimi ko’proq mavsumiy qor va kamroq miqdorda ko’p yillik
qorlarning erishi hisobiga hosil bo’ladi, muzlik suvlarining hissasi ancha kam-
yillik oqimning 15% i gacha boradi. Bu daryolarda to’lin suv davri may-iyun
4

oylariga to’g`ri kelib, bu oylarda yillik oqimning 30-40 % i o’tadi. Kamsuvlik
davri esa dekabr-fevral oylariga to’g`ri keladi.
III. Qashqadaryo, G`uzordaryo, Sangzor, Ohangaron, G`ovasoy kabi suv yig`ish
maydonlari 3400 metrdan pastda joylashgan daryolar asosan mavsumiy qorlar
suvi hisobiga to’yinadi. Bu daryolar to’yinishida ko’p yillik qor va
muzliklarning hissasi juda kam, to’lin suv davri esa ertaroq, ya’ni aprel-may
oylarida qorlarning erishi natijasida kuzatiladi va yillik oqimning 60 % gacha
qismini tashkil etadi. Yozda esa bu tipdagi daryolar suvi kamayib qoladi.
IV. Kalas, Zominsuv, Sheroboddaryo kabi suv yig`ish maydonlari 2000 metrdan
pastda joylashgan daryolar qor-yomg`ir va yer osti suvlaridan to’yinadi. Bu
turdagi daryolarda to’lin suv davri juda erta, bahor boshida (mart-aprel oylarida)
bo’lib o’tadi va bu davrda yillik oqimning 80 % i oqib o’tadi. Chunki bu davrda
tez-tez yomg`ir yog`adi, qorlarning erishi tezlashadi. Aksincha yozning ikkinchi
yarmida daryolar suvi juda kamayib, ba’zi soylarning suvi esa qurib qoladi.
O’zbekistonda doimiy oqimga ega yoki qurib qoluvchi mayda soylar asosan
chekkadagi tog` tizmalarida, tog` oldilarida, past tog`larda ko’p uchraydi.
Ularning soni Farg`ona vodiysining o’zida 6500 ta, Zarafshonning o’rta oqimida
120 tadan ko’proq, Qashqadaryo, Surxondaryo, Chirchiq daryosi havzalarida
ham ancha ko’p. Soylar havzasining o’rtacha balandligi 1000-2000 m.
oralig`ida, to’yinish manbalari qor-yomg`ir va buloq suvlaridan iborat, to’lin suv
davri fevral-iyun oylariga to’g`ri keladi va bu davrda yillik oqimning 50-100 %
oqib o’tadi.O’rtacha yillik oqim miqdori ko’pchilik soylarda 0,02-0,1 m 3
G`sekundga to’g`ri keladi. Lekin sel kelganda soylarda katta miqdorda suv
o’tadi. Sel suvlari miqdori soylarning bir yillik oqimidan ham ko’p bo’lishi
mumkin.
Sel respublikamizning tog` oldi hududlarida kuzatilib, ancha tashvishlar
keltiradi. Dahshatli sel hodisalari asosan, o’rmonsiz tog`lardan oqib tushadigan
soylarda jala tarzida yoqqan yomg`irdan sodir bo’ladi. Bahordagi iliq yomg`irlar
tog`dagi qorlarni eritgach soylarda suv miqdori bir necha barobar ortib ketadi.
5

Sel asosan aprel (22 %), may (30 %), iyun (18 %) oylarida ro’y beradi. Sel tez
nuraydigan tog` jinslari tarqalgan hamda eroziya mahsulotlari yig`ilib qolgan
soylarda ko’proq yuz beradi. 1977-1990 yillarda Farg`ona vodiysida 1000 dan
marta ortiq, Qashqadaryo tog`li hududida 180 dan ortiq sel hodisasi qayd
qilingan. Bu hududlarda hozir ham sel kelish xavfi mavjud, chunki bitta
Farg`ona vodiysining o’zida sel o’tadigan 270 dan ortiq soy bor. Respublikada
sel o’tadigan havzalarning maydoni 93,5 ming km 2
dan ortiqroq.
Ko’p yillik o’rtacha oqim miqdori O’zbekistonda ham asosan iqlimiy omillarga,
eng avvalo, yog`in miqdori bilan bug`lanish miqdoriga bog`liq. Qolgan hamma
tabiiy-geografik omillar-daryo havzasining relyefi, tuprog`i, o’simliklar qoplami
va geologik tuzilishi ko’p yillik o’rtacha oqim miqdoriga ta’sir ko’rsatsa ham,
ularning ta’siri asosan yog`in va bug`lanish miqdoriga ta’sir etish orqali bo’ladi.
O’zbekiston tog`larida ko’p yillik o’rtacha oqimning miqdori bir xil emas. Nam
havo oqimiga ochiq va ular yo’nalishiga ro’para bo’lgan chetki tog`
tizmalarining g`arbiy, janubi-g`arbiy va janubiy yonbag`irilaridagi daryolar
(Chirchiq, Surxondaryo va Qashqadaryoning ayrim irmoqlari) suv yig`ilish
maydonlari sersuvligi bilan ajralib turadi. Bu joylarda o’rtacha balandligi 3000
m bo’lgan suv yig`ilish maydonlarida o’rtacha oqim moduli 40 l/cek/km 2
dan
ortiq, o’rtacha balandligi 3500 m bo’lgan suv yig`ilishi maydonlarida esa 50
l/sek/km 2
gacha etadi. Aksincha tog`larning nam havo oqimiga teskari
yonbag`irlarida va past tog`larda (mutlaq balandligi 1000 m atrofida) o’rtacha
oqim moduli kamayib, 7-12 l/sek/km 2
ga, ayrim joylarda hatto 1-2 l/sek/km 2
ga
tushib qoladi.
Daryolar suvining harorati va muzlash hodisalari Daryolarda suvning
muzlashi va uning davomiyligi, suv organizmlarining yashay olishi va
6

ko’payishi, daryo suvidan iste’molda, xalq xo’jaligida foydalanish jihatdan
suvning haroratiga bog`liq bo’ladi. O’zbekistonning tog`lik qismida daryo
suvining ko’p yillik o’rtacha harorati daryolarning doimiy qor va muzliklardan
chiqaverish joylarida 0 0
atrofida bo’lsa, ularning tekisliklarga chiqish joylari
yaqinida 10-12 0
, tekislikdagi qismlarida 14-15 0
ga teng, ayrim joylarda undan
ham yuqori bo’lishi mumkin.
Suvning o’rtacha ko’p yillik harorati daryolardagi suv hajmiga, daryolarga
tushayotgan yer osti suvlarining miqdori va haroratiga, suv harorati
o’lchanayotgan joy xususiyatiga bog`liq bo’ladi. Tog` daryolarida oqish tomon
suv harorati ortib borsa, tekisliklardagi janubdan shimolga oqadigan yirik
daryolarda ma’lum joygacha suvning isib borishi, so’ngra sovushi kuzatiladi.
V.L.Shulst va R.Mashrapov ma’lumotlariga ko’ra, Amudaryoda suvning ko’p
yillik harorati Termiz shahri yonida +13,4 0
, Karki shahri yonida +14,6 0
To’rtko’l shahri yonida esa +12,4 0
ga teng. Respublikamiz daryolarida suvi
asosan iyulda, kamroq avgustda eng iliq bo’lsa, yanvar oyida va kamroq dekabr
oyida eng sovuq bo’ladi. Daryolar suvi haroratiga antropogen omillar ham ta’sir
ko’rsataboshladi. Masalan, Chorvoq suv omborida 2 mlrd. m 3
gacha suv to’plash
mumkin. Uning maydoni 40,3 km 2
, o’rtacha chuqurligi 49,4 m, eng chuqur eri
148 m. Suv ombori qor-muz suvlaridan to’yinadigan daryolar turiga kiradigan
Chotqol, Piskom, Ko’ksuv daryolari hisobiga (96 %) va 20 dan ortiq soylar
hamda yog`in-sochin (1%) hisobiga to’yinadi. Yilda yig`ilgan suvning 95% i
gidrouzeldagi suv chiqaradigan inshootlardan chiqarib yuboriladi. Ular
balandligi 168 metrli to’g`onning eng past qismiga o’rnatilgan. Shu sababli suv
omboridan ancha sovugan suv chiqadi. Uning harorati suv omboriga
quyilayotgan daryolar suvi haroratidan ham past. Bu suv bilan sug`orilayotgan
ekinlarning pishib etilishi biroz kechikadi. Qishga tomon havoning sovub
borishi va suv haroratining 0 0
ga qadar tushishi natijasida daryolarda suv
muzlashi ro’y beradi. O’zbekistonning tog`li qismida daryolar o’zani nishabi
katta bo’lganidan tez oqadi, o’zani toshloq, serostona bo’ladi. Shuning uchun
7

ular muzlamaydi, faqat shovush (suv ichida hosil bo’ladigan va so’ngra suv
betiga qalqib chiqadigan muzlar)oqadi. Suvning yoppasiga muzlashi suv sekin
oqadigan keng vodiylarda kuzatiladi. Amudaryo va Sirdaryo kabi janubdan
shimolga oqadigan daryolarning tekislikda oqadigan o’rta va quyi qismida
suvning yoppasiga muzlashiga sharoit mavjud.
Respublikamizning asosiy daryolarida kuzatiladigan muzlik hodisalari, ularning
turlari va daryo bo’ylab taqsimlanishi hamda davom etish vaqtlari bir-biridan
farq qiladi. Masalan, Amudaryoning yuqori oqimida suv muzlashi ayrim
yillardagina kuzatiladi va qisqa vaqt davom etadi. Daryo quyi oqimiga tamon
suv muzlash davri uzoqqa cho’ziladi. Suvning muzlashi o’rtacha hisobda Termiz
yaqinida yiliga 4 kun, Nukus shahri yonida 68 kun davom etadi.
Sirdaryo Farg`ona vodiysida kamdan-kam yillarda va faqat muz tiqilgan
joylardagina tutash muzlaydi.
Daryolarning oqiziqlari va muzliklari s uvning tog` yonbag`irlari, daryo
o’zanlarida tog` jinslarini yuvishi, yemirishi, olib ketishi natijasida hosil bo’ladi.
O’zbekiston daryolari suvi O’rta Osiyodagi boshqa daryolar kabi serloyqa emas.
Faqatgina ikkita daryo-Surxondaryo va Sheroboddaryo suvining yillik o’rtacha
loyqaligi bu daryolarning tog`lardan chiqish joyida 2 kg/m 3
ga teng.
O’zbekistonning ko’pchilik daryolarida yillik o’rtacha loyqalik 200-500 g/ m 3
ni
tashkil etadi. Tog` daryolarining o’simlik bilan yaxshi qoplangan havzalarining
yuqori qisimlarida suv tiniq bo’lib, o’rtacha yillik loyqaligi 10 g/m 3
atrofidadir.
Chirchiq havzasidagi daryolar suvining loyqalik darajasi ham past 200 g/m 3
ga
teng. Sel o’tadigan ayrim soylarda bu ko’rsatkich keskin oshib, 200 kg/m 3
gacha
boradi. Daryolar suvining loyqaligi havzalarning litologik va relef sharoiti
hamda o’simlik qoplamining holatiga bog`liq bo’lib, respublikamizning tog`li
qismlarida turli joyda turlichadir.
Respublikamizdagi suv omborlari, ko’proq tog` oldida, tog` oralig`i botiqlarida
joylashganligidan ularda daryolar olib kelgan katta miqdordagi loyqa
yig`ilmoqda. Natijada suv omborlaridan tinigan va sovuq suv chiqmoqda,
8

buning oqibatida dalalarimiz tabiiy o’g`itdan ma’lum darajada mahrum
bo’lmoqda.
O’zbekistonning tog` daryolari havzalaridan 1 yilda 1 km 2
joydan yuviladigan
tog` jinslarining miqdori 4 t dan 685 t gacha boradi. Binobarin, yillik
denudenstiya qatlami 0,0018 – 0,354 mm ga teng.
Daryo havzasida tog` jinslarining yuvilish tezligi qator qonuniyatlarga bog`liq.
Masalan, Chirchiq havzasida yog`inning ko’p yog`ishi va namning nisbatan
ko’proq bo’lishiga qaramasdan joyning geologik tuzilishi, tuproq va relef
xususiyatlariga bog`liq ravishda tog` jinslari kam yuviladi. Bu erda 1 km 2
maydon yuzasidan yuvilib ketiladigan loyqa oqiziqlarining yillik miqdori 170
tonnani, Chotqol havzasida 102, Ugom havzasida 223 tonnani tashkil etadi.
Sheroboddaryo, G`uzordaryo havzalarida yuvilishning kamligiga (240,180
tonna) suv yig`ish maydoni past bo’lganidan kam yog`in yog`ishi va oqar suvlar
kam hosil bo’lishi sababdir. Tadqiqotchilar ma’lumotlariga ko’ra O’zbekiston
tog`larida yiliga har gektar maydondan 525 tonna tuproq-grunt yuviladi.
O’zbekiston maydoni va suv miqdori jihatidan qo’shni havzalardan keskin
ajralib turadigan Orol havzasida joylashgan. Bu havza kattaligi jihatidan Yer
yuzidagi berk havzalar orasida faqat Kaspiy dengizi havzasidan keyin ikkinchi
o’rinda turadi. Bu havzaga Amudaryo bilan Sirdaryo va bir qancha kichik
daryolar kiradi. O’zbekiston daryo tarmoqlarining o’ziga xos xususiyatlaridan
biri shuki, ular bir-biri bilan bog`lanmagan alohida, mayda berk havzalarga
bo’linib ketadi. Zarafshon va Qashqadaryo havzalari ana shunday berk havzalar
hisoblanadi.
Amudaryo bilan Sirdaryo havzadagi eng yirik daryolar bo’lib, respublikamiz
hududidan ularning Norin, Qashqadaryo, Soh, Chirchiq, Zarafshon,
Surxondaryo, Sheroboddaryo va boshqa irmoqlari oqib o’tadi. O’zbekistonga
ularning o’rta va quyi oqimlari to’g`ri keladi.
Amudaryoning ham o’rta va quyi oqimlari O’zbekistonda joylashgan. U
Hindiqush tog`laridagi Vrevskiy muzligidan Vaxjir nomi bilan boshlanadi.
9

So’ngra Pomir daryosi bilan qo’shilib, Panj, Vaxsh bilan qo’shilib, Amudaryo
nomini oladi. Amudaryoga o’ngdan Kofirnixon bilan Surxondaryo, chapdan esa
Qunduz irmoqlari kelib qo’shiladi. Amudaryo tekislikka chiqqach Orol
dengiziga qadar unga bironta ham irmoq qo’shilmaydi.
Amudaryoni qadimda O’kuz, Chorjo’y, Omuya, Oqsus, O’ks, Jayxun, Omul
nomlari bilan ataganlar.
Amudaryo oqimining 82-83% i Panj va Vaxsh daryolari suvlaridan, 11 % i
Kofirnixon va Surxondaryo hamda 4 % i Qunduz suvlaridan shakllanadi.
Amudaryo havzasida tog`li qismidan har yili o’rta hisobda 79 km 3 s
uv tekislikka
oqib chiqqan, shundan 6 % (8%) i O’zbekistonda hosil bo’lgan. Amudaryoning
Orol dengiziga quyadigan suvi 1960 yillarda yiliga o’rtacha hisobda 38,6 mlrd
m 3
ni tashkil etgan.
Sirdaryo O’rta Osiyodagi eng uzun, lekin sersuvligi jihatidan Amudaryodan
keyin ikkinchi o’rinda turuvchi daryodir. U Markaziy Tyanshandagi Oqshiroq
tog`idagi Petrov muzligidan boshlanuvchi Norin daryosi bilan Farg`ona tog`
tizmasidan oqib tushuvchi Qoradaryo Baliqchi qishlog`i yonida qo’shilgandan
so’ng Sirdaryo deb ataladi. Farg`ona vodiysida Sirdaryoning sobiq irmoqlari
suvi sug`orishga sarf bo’lganligi uchun daryoga etib bormaydi. Sirdaryo
havzasining tog`li qismida yiliga o’rta hisobda 38 mlrd m 3
suv hosil bo’ladi.
Sirdaryo Farg`ona vodiysidan chiqqach chap tomondan unga bironta ham
yirikroq irmoq kelib qo’shilmaydi. O’ng tomondan esa unga Ohangaron,
Chirchiq, Kalas va Aris irmoqlari kelib qo’shiladi. Quyida Amudaryo va
Sirdaryo haqida gidrologik ma’lumotlarni keltiramiz (1-jadval ).
Amudaryo va Sirdaryo haqida ma’lumot
Daryolar havzalari O’rtacha yillik suv
sarfi,m 3
G` s Yillik oqim hajmi, km 3
yil
O’rtacha Eng ko’p Eng kam
AMUDARYO
10

Panj 1140,0 35,0 49,10 27,66
Vaxsh 661,0 20,8 28,6 16,2
Kofirnihon 187,0 5,89 9,81 4,09
Surxondaryo,
Sheroboddaryo 127,0
4,0 5,71 2.44
Qashqadaryo 49,6 1,56 2,72 0,897
Zarafshon 169,0 5,32 6,86 3,81
Hammasi 2332,6 73,57 100,8 55,1
SIRDARYO
Norin 448,0 13,8 23,4 8,17
Farg`ona vodiysi 405,8 12,8 24,6 6,35
Turkiston tizmasi 4,63 0,303 0,446 0,225
Ohangaron 38 ,5 1,22 3,04 0,577
Chirchiq 248,0 7,82 14,5 4,53
Kalas 6,67 0,21 0,507 0,088
Aris 64,2 2,02 4,91 0,35
Qoratog` tizmasi 21,1 0,663 1,61 0,11
Hammasi 1242,9 38,84 72,67 20,4
Orol dengizi havzasida suvning asosiy iste’molchisi O’zbekiston hisoblanadi.
O’rtadagi daryolar suvidan davlatlararo kelishuviga ko’ra, O’zbekistonga yiliga
43-52 km 3 s
uv ajratiladi.
O’zbekistonda ishlatiladigan yalpi suv miqdori 62-65 km 3
ga teng. Buning 25
km 3
Amudaryodan, 11 km 3
esa Sirdaryodan olinadi. Qolgan qismi kichik daryo
va soylar hamda yer osti suvlari hisobiga to’ldiriladi.
11

O’zbekistonda 1988 yilda 54777 mln m 3
toza suv ishlatilgan. Bunga 6630 mln
m 3
qayta ishlatilgan suvni qo’shsak, jami 61407 mln m 3
suv sarflangan. Shundan
85 % i qishloq xo’jalik maqsadlarida, 11 % i sanoatda ishlatilgan.
Respublikamizda ishlatilgan toza suv miqdori 1990 yilda 52,4 km 3
ni, 1992
yilda- 53,8 km 3
ni tashkil etgan.
Respublikada yer osti suvlari zahirasi 19 km 3
. Shundan 52 % i xalq xo’jaligida
ishlatilmoqda. Buning 3,43 km 3
xo’jalik maqsadlarida, 0,74 km 3
–obikor
dehqonchilikda, 2,5 km 3
drenaj ishlarida foydalanilmoqda.
Suv resurslaridan foydalanishda yo’l qo’yilgan kamchliklar yirik
muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Bular: Orol dengizi muammosi,
daryo qayirlarida to’qay ekosistemalarining degradastiyasi, daryo suvlarining
ifloslanishi va kamayib qolishi, zovur, tashlama ko’llarning vujudga kelishi, yer
osti suvlarining ifloslanishi, zovur suvlarini chuchuklashtirish, tozalash va
ulardan yana sug`orishda foydalanishni tashkil etish.
O’zbekistondagi nam keltiruvchi shamollarga ro’para bo’lgan baland tog`
yonbag`irlarida yiliga 1000 mm gacha yog`in tushadi. Baland tog`larda asosan
qor yoqqanligi uchun bu yoqqan qorning hammasi ham shu yili erib ulgura
olmaydi va bir qismi keyingi yillarga qolib ketadi. Shu tarzda to’planib qolgan
eski qor uyumlari ko’p vaqt o’tishi bilan zichlashib, muzliklarga aylanadi.
Shuning uchun O’zbekistonda iqlim qurg`oqchil bo’lsa ham uning tog`larida
muzliklar vujudga keladi. O’zbekiston tog`larida 547 ta muzlik bor, lekin bular
kichik muzliklar. Ularning umumiy maydoni 332,2 km 2
. Respublikadagi eng
yirik hisoblangan Ayutor-3 muzligining maydoni 3,8 km 2
, u Toshkent viloyatida
joylashgan, Qashqadaryo viloyatidagi Severstev muzligi maydoni esa 2,6 km 2
,
tengdir.
Piskom daryosi havzasida A.Rasulov, F. Hikmatov, D.Aytboev ma’lumotlariga
ko’ra, 250 ta muzlik hisobga olingan, ularning umumiy maydoni 127,8 km 2
ni
tashkil etadi. Ayutor muzligi shu havzada joylashgan. Piskom havzasi
muzliklarining 97% kichik muzliklar bo’lib, har birining maydoni 2 km 2
dan,
12

uzunligi esa 1-2 km dan ortmaydi. Piskom havzasidagi muzliklarning suv
zahirasi 4,7 km 3
ga tengdir.
Chirchiq daryosining katta irmoqlaridan yana biri-Chotqol havzasidagi
muzliklar ham asosan kichik muzliklar bo’lib, ularning soni 124 ta, maydoni esa
51,2 km 2
ga tengdir.
O’zbekiston tog`larida muzliklar kam bo’lsa ham ularda (3000-3500 metrdan
yuqorida) ko’plab mavsumiy qorliklar hosil bo’ladi. Ular O’zbekistondagi ko’p
daryolarning to’yinishida muhim o’rin tutadi, chunki baland tog`lardagi qor
ekinlarni sug`orishga ko’p suv zarur bo’lgan yoz oylarida erib, daryolarni suv
bilan ta’minlab turadi.
Ko’llar va suv omborlari. O’zbekistonda ko’llar nisbatan kam, ular
respublikamiz hududida notekis taqsimlangan. Ko’llarning aksariyati kichik
ko’llar bo’lib, ular ko’proq daryo vodiylari va deltalarida, vohalar atrofida
joylashgan. O’zbekistonning tekislik qismida ko’llar suvga serob tog`larga yaqin
hududlarda joylashgan. Respublikaning cho’l tekisliklarida ko’llar deyarli
uchramaydi.
O’zbekistonning tog`li qismida ko’llar ko’p, lekin ular tog`larda ham notekis
taqsimlangan. Ko’llar asosan 2000-3000 metr balandliklarda, ayniqsa 3000 m
dan yuqorida ko’p uchraydi (3-jadval)
O’zbekistonning tekislik qismidagi ko’llarning ko’pchiligi uncha chuqur
bo’lmagan oqmas ko’llar bo’lib, ularning sathi, suv hajmi, soni yillar davomida
o’zgarib turadi. Masalan, Amudaryo deltasida 60 chi yillarning boshida 2600 ga
yaqin ko’l bo’lgan. Deltaga etib keladigan daryo suvlarining etishmasligi va
eroziya bazisining pasayishi natijasida ularning soni muntazam kamayib borgan
va 1985 yilga kelib 400 taga tushib qolgan.
2-jadval
O’zbekiston ko’llari haqida asosiy ma’lumotlar (V. 10 6
m 3
).
13

T / r Ko’llar Daryo
havzasi Dengiz
sathidan
balandligi, m Suv sig`imi
10 6
m 3 Suv yuzasi
maydoni,
km 2 Eng katta
chuqurligi,
m
1 Orol (1960) 53 1068000 68 000 68
2 Orol (2000) 32,6 160 000 22 500 47,6
3 Arnaysoy Sirdaryo 237,5 13485,5 2000 22
4 Aydar Sirdaryo 237,5 12037 1309 25
5 Tuzkon Sirdaryo 237,5 1448,5 515,8 8,12
6 Qurbonko’l Shohimar
Don 1725 1,17 0,14 13,4
7 Sariqamish Amudaryo 4,3 28500 2850 39,5
8 Sudoche Amudaryo 53 337
9 Dengizko’l Zarafshon 181,5 2723,4 267 22
Tekislikdagi ko’pgina ko’llarning paydo bo’lishi daryolarning eroziya va
akkumlyastiya faoliyati bilan bog`liq. Bular eski o’zan o’rnidagi ko’llar,
deltadagi ko’llar, daryolarning bosh daryoga yetib bormasligidan hosil bo’lgan
ko’llardir.
14

Tekislikda antropogen ko’llar ham ko’p. Ular asosan pastqam erlarga tashlama
va zovur-drenaj suvlarining tashlab yuborilishi natijasida vujudga kelgan.
Masalan, Aydar, Sariqamish ko’llari. O’zbekistonning tekislik qismida tektonik
ko’llar juda kam, lekin ular katta ko’llardir. Orol, Dengizko’l ana shunday
ko’llar. Tekislikdagi katta ko’llarga Amudaryo deltasidagi Sudoche va
Arnaysoyni kiritish mumkin.
O’zbekiston tog`laridagi ko’llar asosan tektonik, morena va daryo o’zanini
yonbag`irlardan qulab tushgan jinslar to’sib qo’yishi natijasida hosil bo’lgan
ko’llardan iboratdir. Respublikamizda 80 ga yaqin to’g`on ko’llar bor. Qorataka,
Ko’kko’l, Badak Chirchiq havzasidagi eng katta to’g`on ko’llardir. Qorataka
ko’lida 70 mln m 3
gacha suv yig`iladi. To’g`onni suv urib ketishi xafi bor
ko’llarga Ixnoch, Shovurko’l, Qorataka va Katta ko’llarni kiritish mumkin.
To’g`onning buzilishi oqibatida ko’ldan birdan ko’p suv chiqib ketishi katta sel
tusini oladi. Bunday selning xalq xo’jaligi, aholi uchun qanchalik zararli ekani
ma’lum. Bunga 1998 yilda Shohimardon soyda bo’lib o’tgan sel misol bo’ladi.
O’zbekiston ko’llari orasida shifobaxsh ko’llar ham bor. Farg`ona vodiysidagi
Axsikent, Jizzax shahri yaqinidagi Tuzkon va Dengizko’l ana shunday
ko’llardir.
O’zbekistondagi eng katta ko’l Orol dengizidir.
U 18000-20000 yil oldin yer po’stining egilgan joyidagi botiqda vujudga kelgan.
O’tgan asrning 60- yillarida Orol dengizi maydoni orollari bilan o’rtacha 68
ming km 2
ni tashkil etgan va suv yuzasi maydonining kattaligi jihatidan
dunyoda to’rtinchi (Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqori ko’l va Afrikadagi
Viktoriya ko’lidan keyin) o’rinda turgan. Undagi suv hajmi 1000 km 3
, o’rtacha
chuqurligi 16,5 m atrofida bo’lgan, eng chuqur yeri g`arbiy qismida bo’lib, 68
m. gacha etgan. Dengizda 300 dan ortiq orol bo’lgan.
Orol dengizi asosan Amudaryo va Sirdaryo suvidan to’yingan. V.L. Shulsning
ma’lumotiga ko’ra, 60- yillargacha dengizga Amudaryo yiliga o’rtacha 38,6
15

km 3
, Sirdaryo esa 14 km 3 s
uv keltirib qo’ygan. Dengizning suv balansida
yog`inlarning ulushi 9 km 3
ni, yer osti suvlari esa 5,5 km 3
ni tashkil etgan.
Dengiz o’ta arid o’lkada joylashganligidan uning yuzasidan har yil 1 m ga yaqin
qalinlikdagi, aniqrog`i 66 km 3
hajmdagi suv bug`langan. Bu miqdor dengizga
daryolar keltirgan suv yig`indisidan ko’proqdir.
Suv balansi elementlarining nisbatiga bog`liq holda dengizda suv sathi yillar
davomida o’zgarib turgan. Masalan; F. Hikmatov ma’lumotiga ko’ra, 1785
yildan dengizda suv sathi ko’tarila boshlagan, 1825 yildan esa pasaygan. 1835 –
1850 yillarda yana ko’tarilgan, 1862 yildan kamaygan, natijada Ko’korol 1880
yilda yarimorolga aylanib qolgan. 1885 yildan boshlab esa dengiz suvi sathi
yana ko’tarila boshlagan. 1919 yilda dengizning suv yuzasi maydoni 67 300
km 2
, s
uv miqdori 1087 km 3
bo’lgan, 1935 yilda esa ko’l maydoni 69670 km 2
, s
uv
hajmi 1153 km 3
ga teng bo’lgan.
Dengiz suvining sho’rligi o’rtacha 10-11 % 0 ni tashkil etgan. Dengiz qishda
muzlagani uchun unda 7 oy kema qatnagan.
O’tgan asrning 60-yillarida O’rta Osiyo va Janubiy Qozog`istonda yangi
yerlarning o’zlashtirilishi va ekin maydonlarining kengaytirilishi oqibatida
sug`orishga olinadigan suv miqdori keskin ortgan. 1965 yilda erlarni sug`orishga
jami bo’lib 63,2 km 3
suv olingan bo’lsa, 1985 yilda 111,5 km 3
suv olingan. Orol
dengizida Amudaryo va Sirdaryodan quyiladigan suv miqdori yildan-yilga
kamaya bordi. Oqibatda dengiz suv sathi 1960 yildan boshlab jadal sur’atlarda
pasaya boshladi. .
Hozirgi kunda dengiz uch bo’lakka bo’lingan:
1) kichik va sayoz shimoliy qismi;
2) nisbatan katta maydonga ega, lekin sayoz sharqiy qismi,
3) eng chuqur hisoblangan g`arbiy qismi.
Ularda suvning sho’rligi 60-80 gG`l atrofida o’zgarib turadi. Dengizda 1984
yildan baliq tutish, 1981 yildan kema qatnovi to’xtatildi. Dengizning qurigan
qismi qum va tuzdan iborat katta cho’lga- Orol qumga aylandi.
16

Orol dengizining qurigan qismidan juda ko’p miqdorda tuz va chang
zarrachalarni shamol uchirib, Janubiy Orol bo’yiga yotqizishi bu hududning
ekologik holatiga va ekinlar hosildorligiga salbiy ta’sir o’tkazmoqda.
O’rta Osiyo gidrometeorologiya ilmiy-tadqiqot institutining 1994 yilda e’lon
qilgan ma’lumotiga ko’ra, Orol dengizining qurigan qismidan shamol 1 yilda 57
mln tonna tuzni uchirib ketib, Janubiy Orolbo’yi hududida 500 km. gacha
masofaga tarqatgan. Dengizning qurigan qismidan 100 km masofagacha bo’lgan
erlarga tushayotgan qum-tuzning miqdori 1 gektarda 1500-2000 kg.ni, 500
km.gacha bo’lgan hududlarda 500-1000 kg ni, 500 km.dan narida 100 kg ni
tashkil etgan.
Hozirgi kunda Orol dengizi suv sathining keskin pasayishi va Amudaryo deltasi
suv me’yorining o’zgarganligi munosabati bilan quyidagi uchtasi masalaga
e’tibor berish zarur:
1) Orol bo’yida vujudga kelgan tang ekologik vaziyatni bartaraf qilish;
2) Orol dengizi sathini qulay bo’lgan biron mutlaq balandlikda saqlab qolish;
3) Orol dengizi qurigan qismining atrof-muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish.
O’zbekistonda sun’iy suv havzalari- suv omborlari ham ko’p (3-jadval). Ular
asosan daryolar oqimini tartibga solib turish, energetika maqsadlarida qurilgan.
Respublikamizda 1995 yilda suv xo’jaligi ixtiyorida umumiy hajmi 18,8 mlrd
m 3
bo’lgan 53 ta suv va 25 ta sel omborlari bo’lgan. Bular daryo havzalari va
balandlik mintaqalari bo’yicha notekis joylashgan. Jadvalda keltirilgan 25 ta suv
omboridan 1 tasi dengiz sathidan 200 m gacha balandlikda, 12 tasi 200-500 m
orasida, 9 tasi 500-1000 m orasida, 3 tasi 1000-1200 m orasida joylashgan.
Sirdaryo havzasidagi suv omborlari suv sathi maydonining kattaligi bilan ajralib
turadi. Suv omborining foydali tomonlari bilan birga salbiy jihatlari ham
mavjud. Ulardan sizilib chiqqan suv atrofdagi grunt suvlarini to’yintirib, ular
sathining ko’tarilishiga sabab bo’lmoqda va oqibatda suv ombori atrofidagi
avtomorf landshaftlar asta-sekin yarim gidromorf va gidromorf landshaftlarga
aylanmoqda.
17

O’zbekistonda va qo’shni chegaradosh hududlarda joylashgan suv
omborlari
(Hikmatov F.,Aytboyev D., 2002). (3-Jadval)
T /R Suv ombori Daryo
havzasi Foydala
nishga
topshirilgan Suv
sig`imi,
10 6
m 3 Suv yuzasi
maydoni,
km 2
18

yili
1 Tuyamo’yin Amudaryo 1979 7300 790
2 Janubiy
Surxon Surxondaryo 1964 800,0 64,6
3 Degrez Surxondaryo 1958 12,8 2,3
4 Uchqizil Surxondaryo 1960 160,0 10,0
5 Chimqo’rg`on Qashqadaryo 1964 440,0 45,1
6 Qamashi Qashqadaryo 1946 25,0 3,4
7 Pachkamar G`uzordaryo 1967 243,0 12,4
8 Hisorak G`uzordaryo 1985 170,0 4,1
9 Talimarjon Amudaryo 1977 1530,0 77,4
10 Kattaqo’rg`on Zarafshon 1952 845,0 84,5
11 Quyimozor Zarafshon 1957 306,0 16,3
12 To’dako’l Zarafshon 1983 875,0 225,0
13 Sho’rko’l Zarafshon 1983 170,0 17,0
19

14 Qayroq qum Sirdaryo 1959 4200,0 513,0
15 Chordara Sirdaryo 1967 5700,0 783,0
16 Uchqo’rg`on Norin 1961 54,0 3,7
17 Andijon Qoradaryo 1970 1750,0 60,0
18 Karkidon Quvasoy 1964 218,0 9,5
19 Kosonsoy Kosonsoy 1954 160,0 7,6
20 Ohangaron Ohangaron 1974 339,0 8,1
21 Tuyabo’g`iz Ohangaron 1966 204,0 20,7
22 Chorbog` Chirchiq 1978 2000 40,3
23 Xo’jakent Chirchiq 1977 30,0 2,5
24 G`azalkent Chirchiq 1988 20,0 1,7
25 Jizzax Sangzor 1962 73,5 12,5
4- jadval
Orol dengizi suv sathi , suv yuzasi maydoni , suv sig ` imi va sho ’ rligining
1960 yildan keyingi o ’ zgarishi
T
r Yillar Suv sathi
mutlaq Maydoni,
10 3
km 2 Suv sig`imi,
km 3 Sho’rligi,
% 0
20

balandligi, m
1 1960 53,4 66,03 1062 12,2
2 1970 51,50 61,20 975 14,9
3 1976 48,27 55,70 730 -
4 1980 46,30 52,1 675 22,1
5 1990 37,80 34,8 328 33,2
6 1991 37,70 35,10 302 -
7 1994 36,60 32,50 250 40,5
8 1997 36,60 32,50 250 50
9 2000 32,60 22,50 160 63,9
10 2001 32,11 21,10 142 65,1
Yer osti suvlari. O’zbekiston hududi yer osti suvlarining yetarli zahirasiga ega.
Respublikamizda ularning aniqlangan zahirasi sekundiga 1001 m 3
ni yoki 1 yilda
31,5 mlrd m 3
ni tashkil etadi. Ularning kimyoviy tarkibi va sho’rlanganlik
darajasi har xil. Respublikada chuchuk va bir oz sho’rlangan yer osti suvlarining
foydalanish mumkin bo’lgan zahirasi sutkasiga 50,6 mln.m 3
bo’lib, uning 80 %
i, ya’ni 40 mln. m 3
i tog` oldi, tog`li yerlarga to’g`ri keladi. Uning yarmi
chuchuk yer osti suvlaridir. (8-jadval).
21

Gidrogeologlar O’zbekiston hududini tabiiy sharoitidan kelib chiqib, 2 ta- tog`
oldi, tog` va tekislik gidrogeologik o’lkaga bo’ladilar. Har bir o’lka o’ziga xos
yer osti suvlari va to’yinish manbalariga ega.
Respublikaning tog` oldi, tog`li hududi baland tog` tizmalari, past tog`lar,
tog`lar oralig`idagi va tog` oldi botiqlaridan iborat. Bularning har birida yer osti
suvlarining rejimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Tog`larda yer yoriqlarida
paydo bo’lgan yer osti suvi havzalari vujudga kelgan bo’lsa, tog` oralig`i
botiqlarida artezian havzalardan iborat.
Tog`li hududlarda quyidagi 9 ta gidrologik rayon ajratilgan. Bular Chotqol-
Qurama, Nurota-Turkiston, Hisor-Zarafshon, Markaziy Qizilqum yer yorig`i
suvlari havzasi, Hisorning janubi-g`arbiy qismidagi tog` artezian havzasi,
Farg`ona artezian havzasi, Toshkent va Zarafshon artezian havzalari,
Surxondaryo artezian havzasi. Tog` oldi va tog`li hududlar tabiiy yer osti suvlari
zahirasining umumiy miqdori 650 m 3
sekundni tashkil etadi.
Tog` mintaqasida yer osti suvlari yog`in-sochin, yomg`ir, qor muz suvlarining
shimilishidan hosil bo’ladi. Suvning shimilish tezligi va miqdori tog`
jinslarining litologik tarkibiga, yog`in-sochin miqdoriga bog`liq. O’zbekistonda
er osti suvlarining vujudga kelishiga eng qulay sharoit mutlaq balandligi 1500
dan 3000-3500 metrgacha bo’lgan tog`larga to’g`ri keladi, chunki bu
balandlikdagi yerlarga yog`in-sochin eng ko’p tushadi. Shuning uchun bu
hududlarda yer osti suvining eng ko’p oqim moduli kuzatiladi. Oqim moduli
karbonatli jinslarda 1 km 2
maydonda 12 l/sek.ni, cho’kindi-magmatik jinslar
kompleksida 8-9 l/sek.ni, metamorfiklashgan qumtosh-slanestlarda 3-5 l/sek ni,
mezozoy va qaynozoyning terrigen jinslarida 1-3 l/sek. ni tashkil etadi. Mutlaq
balandligi 1500 metrgacha bo’lgan joylarda yog`in-sochinning kamayishi va
bug`lanishning kuchayishi natijasida oqim moduli keskin kamayib, 0,10 l/sekG` 2
dan 1-3 l/sek/km 2
gacha miqdorni tashkil etadi. O’zbekistonning tog`laridagi yer
osti suvlarining zahirasi 105 m 3
G`sek bo’lib, uning 31,4 % i Toshkent atrofi
rayoniga, 23,8 % i Surxondaryo, 13,5 % i Qashqadaryo, 11,6 % i Zarafshon
22

vodiylariga, 6,7 % i Nurota-Turkiston, 5,25 % i Mirzacho’l, 5,9 % i Farg`ona va
2 % ga yaqini Markaziy Qizilqum gidrogeologik rayonlarga to’g`ri keladi.
Yoriq-karst va tog` daryolari o’zanlari ostida shakllangan yer osti suvlaridan
xalq xo’jaligida foydalanish mumkin, lekin ulardan ko’p foydalanish tog` oldi,
tog` oralig`i hududlarga, tekislikka oqib tushadigan yer usti va yer osti
suvlarining miqdoriga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Tog` oldi mintaqasida grunt va qatlamlararo suvlar asosan yog`in-sochin va
baland tog`lardan sizib kelgan suvlar hisobiga shakllanadi. Bu mintaqa yer osti
suvlari yer ostidan sizilib borib, pastda joylashgan artezian havzalariga qo’shilib
ketadi. Mintaqadagi yer osti suvlari sho’rlik darajasi chuchukdan to sho’rgacha
bo’ladi. Chuchuk suvlar asosan shag`alli jinsnlar tarqalgan erlarda uchraydi. Yer
osti suvlari ichimlik suv sifatida va chorva mollarini sug`orishda ishlatiladi. Bu
mintaqada yer osti suvlari dinamik zahirasining umumiy miqdori 295 m 3
/sek ni
tashkil etadi.
Tog` oralig`i botiqlarida asosan grunt va qatlamlararo suvlar shakllanadi.
Ularning sifati, miqdori har bir botiqda har xil. Bu mintaqaning grunt suvlari
yog`inlardan, daryo, kanal, ko’l, suv omborlaridan sizgan suvlardan hamda tog`
mintaqasidan oqib kelayotgan suvlardan to’yinadi. Botiqlardagi yer osti
suvlarining katta qismi pastki hududlarga sizilishga, bug`lanishga sarf bo’ladi.
Bu mintaqada yer osti oqimi bo’lgan hududlarda grunt suvlari toza va chuchuk,
oqim sust bo’lgan, iqlimi quruq, issiq hududlarda (Markaziy Farg`onada,
Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida, Quyi Zarafshonda) esa sho’rlangan. Botiqlardagi
yer osti suvlari zahirasi unga bo’lgan ehtiyojni bemalol, ancha oshirib qondiradi.
Bu mintaqada yer osti suvlariga eng boy hudud Farg`ona botig`idir. Bu erda
to’yinish manbaiga ega va foydalanish mumkin bo’lgan yer osti suvlari miqdori
sekundiga 289 m 3
ga teng.
Tekislik mintaqasidagi grunt suvlari asosan tog` va tog` oldi mintaqasidan sizib
kelayotgan suvlardan, bosim ostida pastki qatlamlardan sizib chiqayotgan yer
osti suvlaridan, qisman yer usti suvlarining sizilishidan va yog`in suvlaridan
23

to’yinadi. Tekislikda yog`in kam, bug`lanish katta bo’lganidan ularning grunt
suvini to’yintirishdagi salmog`i katta emas. Tekislikda grunt suvining oqimi
yetarli darajada bo’lmaganligi hamda bug`lanishning kattaligi yer osti suvlari
sifatining yomonlashishiga olib kelgan. Grunt suvlari ichishga deyarli yaroqsiz,
tarkibida natriy va xlorid tuzlari ko’p uchraydi.
O’zbekistonning tekislik mintaqasi Amudaryo, Sirdaryo va Ustyurt artezian
havzalaridan iborat, ularning tabiiy yer osti suvi resurslarining umumiy miqdori
120 m 3
G`sekundni tashkil etadi va buning asosiy qismi sug`oriladigan delta
tekisliklariga to’g`ri keladi. Chuchuk suvlar yer osti suvi jami miqdorining
taxminan 10 % ini tashkil etadi. Ular asosan sug`oriladigan yer, kanal va
ariqlardan sizib vujudga keladi, yirik magistral kanallar yoqasida uchraydi.
Artezian suvlar O’zbekistonda ancha chuqurdan-100-400 m va undan ham
chuqurdan chiqqanligi sababli suvining sifati hamma erda bir xil emas. Yer
yuzasiga yaqin qatlamlar orasidagi suvlar chuchuk, harorati pastroq, chuqurda
joylashganlarida issiq, biroz minerallashgan bo’ladi.
O’zbekistonning cho’l mintaqasida joylashgan artezian havzalarida qatlamlararo
suvlar qumli yotqiziqlarda uchraydi. Ular ancha sifatli bo’lib, yaylovlarni suv
bilan ta’minlashda, kichik vohalarda sug`orma dehqnchilikda ishlatilmoqda. Bu
suvlarni (sho’rligi1,5-5,0g/l )maxsus qurilmalar yordamida chuchuklashtirib
xo’jalikda va aholini ichimlik suv bilan ta’minlashda foydalanish ham mumkin.
Hozirgi kunda Janubiy Orolbo’yida 100 dan ortiq maxsus qurilmalar yordamida
yuqori bo’r yotqiziqlari orasidagi suvlar chuchuklashtirilib, aholi manzillari
ichimlik suv bilan ta’minlanmoqda.
O’zbekistonda aniqlangan, tasdiqlangan chuchuk va bir oz sho’r (foydalanishga
yaroqli) yer osti suv resurslari miqdori 1993 yil 1 yanvar ma’lumotiga ko’ra
sutkasiga 19 mln m 3
ni tashkil etgan. Buning deyarli yarmi (sutkasiga 8,9 mln
m 3
) chuchuk suvlardir. Chuchuk suvlarning 95 % i tog`li mintaqaga to’g`ri
keladi.
24

Amudaryo, Zarafshon havzalarida sug`orma dehqonchilik maqsadlarida suv
rejimining o’zgartirilishi oqibatida Qoraqalpog`istonda, Xorazm va Buxoro
viloyatlaridagi vohalarda chuchuk yer osti suvlari sho’rlanib qoldi.
O’zbekistonda 1994 yil 1 yanvar hisobi bo’yicha sutkasiga 9,6 mln m 3
atrofida
yer osti suvlaridan sug`orishda, sanoat karxonalarini suv bilan ta’minlashda
foydalanilgan. Hozirgi kunda O’zbekistonda o’rganilgan va zahirasi aniqlangan
yer osti chuchuk suvlari respublika aholisining ichimlik suvga bo’lgan
ehtiyojining 50 % ni qondirmoqda. Shuning uchun gidrogeologlar oldiga
chuchuk yer osti suvlarini qidirib topish, miqdorini aniqlash kabi muhim
vazifalar qo’yilgan.
O’zbekiston mineral suvlarga boy. Uning hududida tabiatda uchraydigan
mineral suvlarning deyarli hamma guruhlari va turlari aniqlangan. Ular asosan
yura, bo’r va uchlamchi davr qatlamlarida turli chuqurlikda joylashgan, turli
darajada minerallashgan va har xil haroratga ega. Mineral suvlar tarkibida
karbonat angidrit, radon, sulfat gazlari, yod, brom, litiy, bariy, temir va boshqa
kimyoviy elementlar bor. Noyob mineral suvlar Toshkent atrofida, Qizilqumda,
Zarafshon vodiysida, shuningdek Ustyurt, Buxoro-Qarshi, Surxondaryo va
Farg`ona artezian havzalarida aniqlangan. So’nggi yillarda O’zbekistonda 100
dan ortiq mineral manbalar o’rganib chiqildi. Ular asosida o’nlab sanatoriy-
kurort, davolash muassasalari, mineral suvlarni qadoqlash, yod ajratib olish
zavodlari ishlab turibdi.
Harorati 20 0
S dan yuqori bo’lgan yer osti suvlari termal suvlar hisoblanadi,
ularning zahiralari O’zbekistonda anchagina. Ulardan aholini davolashda,
issiqlik manbai sifatida foydalaniladi.
O’zbekistonda sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan yer osti suvlari ham mavjud.
Buxoro-Qarshi, Surxondaryo, Ustyurt va Farg`ona artezian havzalaridagi yer
osti suvlari tarkibida sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan miqdordagi rubidiy, steziy,
bo’r, germaniy, yod va brom borligi aniqlangan.
25

Yer osti suvlarining genetik turlari - Yer po stining yuqori qismidagi togʻ ʻ
jinslari qatlamlarining g ovak bo shlikdarida joylashgan suyuq, qattiq (muz),
ʻ ʻ
bug simon holatdagi suvlar. Yer osti suvlari umumiy suv resurslarinkt bir qismi
ʻ
bo lib , suv ta minoti va sug orish manbai sifatida xalq xo jaligi uchun katta
ʻ ʼ ʻ ʻ
ahamiyatga ega. Sug oriladigan yerlarning meliorativ ahvoli grunt suvlarining
ʻ
holati bilan belgilanadi. Yer osti suvlarini gidrogeologiya fani o rganadi. Suv
ʻ
molekulyar kuchlar tutib turadigan bog langan hamda og irlik kuchi yoki bosim
ʻ ʻ
farqi ta sirida harakatda bo ladigan gravitatsion yoki erkin holatda bo lishi
ʼ ʻ ʻ
mumkin. Bog lanmagan suv bilan to yingan tog jinslari qatlamlari suvli
ʻ ʻ ʻ
gorizont deyiladi, ular suvli komp-lekslarni hosil qiladi. Yer osti suvlari suv
saqlovchi jinslarda tuplanish harakteriga ko ra g ovak (yumshoq jinslarda), dara
ʻ ʻ
(tomir) — qattiq jinslarda va karst (g or) (darz-karst-yengil eriydigan karbonat
ʻ
va gipsli jinslarda) suvlariga bo linadi. Joylashish sharoitiga ko ra Yer osti
ʻ ʻ
suvlari tuproq suvi (qarang Tuproq suv rezkimi ), mavsumiy suvlar (yuza suvlar;
aeratsiya zonasidagi suv saklovchi qatlamlar ustida yog inlar yoki sug orish
ʻ ʻ
suvlarining shimilishidan hosil bo ladi); grunt suvlari (yer yuzasiga eng yaqin
ʻ
birinchi suv o tkazmaydigan qatlam ustida to planadi) va qatlamlararo
ʻ ʻ
(bosimsiz, bosimli, artezian, suv o tkazmaydigan qatlamlar o rtasida joylashgan
ʻ ʻ
suvli qatlamlar) suvlarga bo linadi.
ʻ
Kelib chiqishiga ko ra Yer osti suvlari atmosfera yog inlari, daryo va sug orish
ʻ ʻ ʻ
suvlarining shimilishi natijasida hosil bo luvchi infiltratsion; tog jinslari
ʻ ʻ
qatlamlarida suv bug larining quyuqlashuvidan hosil bo luvchi kondensatsion;
ʻ ʻ
cho kindi tog jinslari paydo bo lish jarayonida dengiz suvlarining ko milib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qolishi natijasida hosil bo lgan sedimentatsion va magma soviganda yoki Yer
ʻ
mantiyasidan chiqadigan yuvinil suvlariga bo linadi. Yer osti suvlari ning yer
ʻ
yuziga tabiiy chiqishi bulok, (chashma) deyiladi va oqib chiquvchi va qaynab
chiquvchi (qaynar buloq)larga bo linadi.
ʻ
Yer osti suvlari tabiiy eritmalar bo lib, tarkibida deyarli barcha ma lum
ʻ ʼ
kimyoviy elementlar uchraydi. Minerallashuvi (suvda erigan moddalarning
26

umumiy miqdori, g/l) bo yicha Yer osti suvlari chuchuk (1,0 gacha), sho rtamʻ ʻ
(1,0—10,0), sho r (10,0—50,0) va namakob (50 dan ko p) turlariga bo linadi.
ʻ ʻ ʻ
Harorati bo yicha esa sovigan (4° gacha), sovuq (4—20°), iliq (20—37°), issiq
ʻ
(37-42°), qaynoq (42—100°) va o ta qaynoq (100° dan yuqori) Yer osti suvlari
ʻ
ga bo linadi.
ʻ
Infiltratsion suv tabiatda keng tarqalgan, qolganlari sof holda juda kam uchraydi.
Aholi, sanoat va yaylovlarni suv bilan ta minlashda, yerlarni sug orishda,
ʼ ʻ
tibbiyotda (mineral suvlar), issiqlik bilan ta minlashda (issiq suvlar), har xil tuz
ʼ
va kimyoviy elementlar (yod, bor, brom va b.) olishda Yer osti suvlari dan
foydalaniladi. Yer osti suvlari yerlarning botqoqlanishi va sho rlanishiga sabab
ʻ
bo ladi. Bunga qarshi kurashish uchun ochiq va yopiq gorizontam drenajlar va
ʻ
burg i quduqlari kavlanadi.
ʻ Cho llarda ʻ yer osti suvlari dan keng foydalanildi.
Xulosa:
Yer osti suvlari O`zbekiston hududi bo’yicha notekis taqsimlangan.
Tekisliklarda oqar suvlar juda ham kam, tog`larda esa sertarmoq daryolar soylar
juda ko`p.
Yer usti suvlarining O`zbekistonda bunday notekis taqsimlanishiga asosiy
sabab, uning iqlimiy sharoiti va orografik tuzilishidir.
27

O`zbekiston tekislik qismida quyosh radiatsiyasining katta bo`lishi, havoning
quruq va issiq kelishi, yog`inning oz yog`ishi, havo isishi, qor qoplamining qalin
bo`lmasligi va uzoq turmasligi, yer yuzasining unchalik nishab emasligi, hamda
uning tuproq va geologik tuzilishi, ayniqsa oqar suvlarning hosil bo`lishiga
imkoniyat yaratmaydi. Shuning uchun respublikamizning tekislik qismida
doimiy oqar suv hosil bo`lmaydi. Bu yerlarda faqatgina taqirli yerlarda qattiq
jala yog`ganda, qor birdan eriganda vaqtincha oqar suvlar vujudga keladi.
Vaqtincha oqar suvlar va qurib qoladigan soylar O`zbekistonning tog` oldi
zonasida va chekka tog` tizmalarida ham juda ko`p.
Tog`lar muhim iqlimiy gidrologik faktordir, eng avvalo ular namlik to`plab
beradi, demak, oqar suvlar hamda yer osti suvlarining hosil bo`lishiga qulay
sharoit yaratadi. Ammo respublika hududidagi tog`larda O`zbekistonning yer
usti suvlarining nisbatan kam qismi vujudga keladi. O`zbekistondagi ko`p
daryolarning bosh qismi Tojikiston va Qirg`izistondagi doimiy qor hamda
muzliklar ko`p bo`lgan baland tog`larda joylashgan.
O`zbekistonning umumiy bir yillik suv resurslari 99,5 km 3
ni tashkil etadi.
Shundan atigi 12,2 km 3
O`zbekiston hududida vujudga keladi, 87,3 km 3
chetdan
keladi. O`zbekiston daryolari to`yinish manbaiga qarab 4 ta tipga ajratiladi:
1. Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, Sox, Isfara kabi daryolari bosh qismi
4500 m. dan baland tog`lardagi muzliklar va doimiy qorlarning erishidan
to`yinadi. Natijada ularning suvi iyun, avgust oylarida ko`payib, yillik oqim
miqdorining 30- 38 % ni tashkil etadi.
2. Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo kabi daryolari qor va muz
suvlaridan to`yinadi. Bu daryolarda suv may, iyun oylarida juda ko`payib ketadi
va yillik oqimning 30-40% ini o`tkazadi.
28

3. Qashqadaryo, Guzordaryo, Sangzor, Ohangaron, G`ovasoy kabi daryolar
balandligi 3400 m dan ortmaydigan tog`lardan boshlanadi. Bu daryolarning suvi
ertaroq, ya'ni aprel, may oylarida qorlarning erishi natijasida ko`payadi.
4. O`zbekistonning 2000 m dan past tog`laridan boshlanuvchi Keles, Zominsuv,
Sheroboddaryo kabi daryolari, ko`plab soylar qor yomg`ir va yer osti suvlaridan
to`yinadi. Shu sababli bu daryolarning suvi erta bahorda mart, aprel oylarida
juda ko`payadi va yillik oqimning 80 foizini tashkil qiladi.
O`zbekistonning eng yirik daryolari Amudaryo va Sirdaryodir. (1,2-rasm)
SIRDARYO XARITASI (1-RASM)
29

Amudaryo xaritasi (2-rasm)
O`zbekiston hududi bo`ylab ularning Norin, Qoradaryo, So`x, Chirchiq,
Zarafshon, Surxondaryo daryolar va ularning irmoqlari ham o`tadi.
O`zbekistonda mayda doimiy oquvchi yoki qurib qoluvchi soylar asosan tog` va
tog` oldilarida keng tarqalgan. Ularning soni Farg`ona vodiysining o`zida 6500
ta, Zarafshonning o`rta oqimida 120 ta dan ortiq.
Ko`llar va suv omborlari, O`zbekistonda nisbatan kam, ular davlatimiz hududi
bo`ylab notekis taqsimlangan. Ko`llarning aksariyati kichik ko`llar bo`lib, ular
ko`proq daryo vodiylari bo`ylab joylashgan. O`zboshgidrometning bergan
ma'lumotlariga qaraganda, 1975 yilda Amudaryo va Sirdaryo havzalarida 5367
ta ko`l bo`lib, ularning maydoni 3705 km 2
bo`lgan. Ko`llarning 56,6 % ni tashkil
etadi.
30

O`zbekiston tog`laridagi ko`llar, to`gon va morena ko`llar, tekisliklardagi esa
qoldiq ko`llar yoki zovur-drenaj suvlarining to`planishidan vujudga kelgandirlar.
O`zbekistonda tektonik yo’l bilan vujudga kelgan eng katta ko`l Orol dengizidir.
O`zbekistonda sun'iy suv havzalari 53 ta suv omborlari va 25 suv omborlari bor.
Ular asosan daryo suv rejimining tartibga solib turish, energetika maqsadlarida
qurilgan. O`zbekiston suv omborlarida suv zahirasi 17,9 km 3
ni tashkil etadi.
Yer osti suvlari O`zbekiston suv resurslarining bir manbai bo`lib, bizning eng
muhim tabiiy boyliklarimizdan hisoblanadi. O`zbekistonda yer osti suvlarining
dinamik zahirasi -1038,1 m 3
/sek. ni tashkil qiladi.
Gidrogeologlar O`zbekiston hududini 2 ta tog` oldi va tog` va tekislik
provinsialariga bo`ladilar. Birinchisida katta zahiraga ega bo`lgan chuchuk yer
osti suvlari bo`lsa, ikkinchisida zahirasi uncha katta bo`lmagan minerallashgan
yer osti suvlari mavjud.
O`zbekiston yer osti suvlarini zahirasini vujudga kelishiga eng qulay sharoit
absalyut baladligi 1500 m dan 3000 -3500 metrgacha bo`lgan tog`liklarga to`g`ri
keladi, chunki bu balandlik orasida joylashgan hududlar eng ko`p yog`in- sochin
tushadigan hududlardir. Shuning uchun bu mintaqada yer osti suvining eng ko`p
oqim moduli kuzatiladi. Karbonatli jinslarda bir kv. km maydonda u 12 l/sek. ni,
cho`kindi - magmatik kompleksda -8-9 l/s, metomorfozlashgan qum slaneslarda
3-5 l/s, mezo - kaynazoyning jinslarida 1-3 l/s tashkil etadi. Aksincha bu
ko`rsatkich 1500 metrgacha bo`lgan joylarda yog`in-sochin miqdorining
kamayishi va bug`lanishining kuchayishi natijasida keskin kamayib , 0,10 dan 1-
3 l/s km 2
ni tashkil etadi. Tog` oldi mintaqasining yer osti suvlarining zahirasi
295 m 3
/sek, tog` oralig`idagi botiqlar va daryo vodiylariniki hamda Farg`ona
vodiysida -289 m 3
/sek. Chirchiq - Ohangaron havzasida 140 m 3
/sek,
Mirzacho`lda -32 m 3
/sek, Zarafshon vodiysida -95 m 3
/sek, Kitob-Shahrisabzda –
8 m 3
/sek, Surxondaryo va Sherobod konuslarida 17 m 3
/sek. ni tashkil etadi.
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, O`zbekistonda to`yinish manbai bilan
ta'minlangan foydalanish mumkin bo`lgan yer osti suvlarining miqdori 1000
31

m 3
/sek yoki bir yilda 31,5 mlrd. m 3
ni tashkil etadi. Hozirgi kunda
O`zbekistonda yillik o`rtacha 1,5 km 3
atrofida yer osti suvlaridan sug`orishda,
aholini ichimlik suvi bilan ta'minlashda, uy-ro’zg`or, maishiy xizmatda,
davolanish maqsadlarida foydalanilmoqda. Hozirgi vaqtda respublikamizdagi 30
mln. ga. mavjud yaylovlarning 2,5 mln ga dan ortiq qismi yer osti suvlari
hisobiga obi-hayot bilan ta'minlanmoqda.
O`zbekistonda suv resurslaridan foydalanishda yo`l qo`yilgan kamchiliklar yirik
muammolarning kelib chiqishiga sababchi bo`ldi. Bular Orol dengizi
muammosi, daryo qayirlarida to`qay ekosistemalarining degradatsiyalanishi,
daryo suvlarining ifloslanishi va qashshoqlanishi, zovur- tashlama ko`llarning
vujudga kelishi, yer osti suvlarining ifloslanishi va boshqalar.
32

O'zbekistonnning ichki suvlari

Купить

Похожие документы
Ekonomikaliq o’siw modelleri
Turizm va rekratsiya geografiyasi
O’zbekiston shaharlarining shakllanishi
Orol tabiiy geografik okrugi
Gastronomik turizm rivojlanishining geografik jihatlari