Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024
1 SotishOila tarbiyasi
![I – BOB. OILA TARBIYASI MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1. “Oila,mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi” Konsepsiyasi va uning
mohiyati.
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo'lini tanlagan mamlakatimizda
oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi va unda shaxs tarbiyasiga katta ta'sir
ko'rsatuvchi milliy qadriyatlar yil sayin qadr topib, nufuzi oshib bormoqda. Buning
asosiy sababi davlatimiz tomonidan ijtimoiy institutlarga har tomonlama e'tibor
qaratilayotgan bo'lsa, ikkinchi tomondan mustaqillik bergan imkoniyat tufayli
qo'lga kiritilgan milliy qadriyatlarning qayta tiklanayotganligidir. Shu ma'noda olib
qaralganda, ijtimoiy institutlar va uning muammolari bo'yicha ilmiy asoslangan
tadqiqotlarning yuzaga kelishi dolzarb ahamiyatga molik bo'lib qolaveradi.
Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa'yi harakatlarini birlashtirish maqsadida
1993-yilda ishlab chiqilgan “Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi”
Kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol g'oyalariga sadoqatli, ma'naviy barkamol,
vatanparvar qilib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish
borasida dasturulamal bo'ldi.
“Oila, mahalla, ta'lim muassasasi hamkorligi” Kontseptsiyasining asosiy
maqsadi yosh avlodni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda o'zbek xalqining boy milliy,
madaniy, tarixiy an'analari, urf-odatlari va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan
samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy
etish, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini
ta'minlash, ota-onalar, pedagoglar va mahalla faollarining umumiy hamda milliy
pedagogik madaniyatni oshirish, respublika fuqarolari orasida milliy mafkuraviy
tarbiya ishlarini takomillashtirishdan iboratdir [5].
Kontseptsiyada jamiyat taraqqiyotining ma'naviy-axloqiy negizi bo'lgan
milliy va umuman insoniy qadriyatlar, milliy va umuminsoniy tarbiyaning o'zaro
aloqasi hamda muhim yo'nalishlari belgilab olingan. Chunonchi, mahalla, oila va
ta'lim muassasasi hamkorligida milliy tarbiya yo'nalishda yoshlarning o'zlikni
anglash, vatanparvarlik, milliy g'urur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy
mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik kabi fazilatlarni o'zlashtira olishlari
8](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_8.png?v=1)
![O'z vakolatiga ko'ra Kengash mahalla hududida tashkil etilgan tadbirlar
mazmuni va samaradorligini tahlil qiladi, ular yuzasidan uslubiy maslahatlar
tayyorlab, bu haqida ommaviy axborot vositalarida xabarlar berib boradi. Kengash
yosh avlodni tarbiyalashda mahalla, maktab va oila hamkorligi borasidagi masala
va muammolarni mahalla hududidagi o'quv-tarbiya muassasalari, tashkilot va
idoralari ishi rejalashtirilishi va amaliyot dasturlariga kiritilishida ular o'rtasida
o'zaro hamjihatlikka erishishni ta'minlaydi [6] .
11](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_11.png?v=1)
![noto‘g‘ri pedagogik muloqotdan o‘quvchilarda qo‘rquv, o‘z kuchiga ishonchsizlik
paydo bo‘ladi, ularning diqqat–e’tibori, ishchanlik harakati susayadi , nutq
dinamikasi buziladi, mustaqil va erkin fikrlash qobiliyati pasayadi.
Pedagogik muloqot – bu o‘qituvchining o‘quvchilar bilan darsda va darsdan
tashqari faoliyatda eng qulay psixologik muhitni vujudga keltirib , ijobiy ruhiy
iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro yaqin muloqotidan asosiy maqsad:
salbiy holatlarni vujudga keltiruvchi barcha jarayonlarga barham berish;
o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish;
o‘quvchilarni faollikka, erkin fikrlashga, o‘z fikr mulohazalarini cho‘chimasdan
bayon qilib unga tayanishga o‘rgatish;
o‘quvchilarning yashirin qobiliyatlarini rivojlantirish ;
dars va darsdan tashqari jarayonlarda quvonch va shodlik kayfiyatini paydo qilish.
A.S.Makarenkoning fikricha, o‘qituvchi muloqoti hypmat va talabchanlikka
asoslangan munosabat shaklida bo‘lishi lozim.
V.D.Suxomlinskiy o‘qituvchining "…maktab hovlisida gapirgan har bir so‘zi
puxta o‘ylangan, aql va mulohazalarga boy, ma’lum bir tarbiyaviy maqsadga
qaratilgan bo‘lishi kerak" deb ta’kidlaydi. O‘qituvchining har bir so‘zi olimning
fikricha, nafaqat o‘quvchi qulog‘iga aytiladi , balki uning qalbiga ham qaratilgan
bo‘lishi shart. Umuman ilg‘or o‘qituvchilarning fikricha, ta’lim va tarbiya faqat
o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro hamkorlik pozitsiyasi asosidagi muloqot
jarayonida quriladi [8] .
Muloqot jarayonida o‘qituvchi qisqa muddatda o‘zining psixologik
bilimlariga tayanib o‘quvchilarning psixik xususiyatlarini mukammal bilishga
harakat qilishi lozim. O‘quvchilarning ichki dunyosiga, ruhiy holatiga kirib
bormasdan, unga nisbatan turli tarbiyaviy jazolar qo‘llash, tanbeh berish mumkin
emas. Bu holat o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqotni tuzatib bo‘lmas darajada
buzilishiga, o‘quvchilarning yashirin holatga , o‘z “qobig‘i”ga kirib olishiga sabab
bo‘ladi.
13](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_13.png?v=1)
![O‘quvchilar bilan yaqin munosabatda bo‘lish va mehribonlikni namoyish
etish, o‘qituvchining sinf jamoasi bilan munosabatda to‘g‘ri va odilona muloqotini
tashkil etishda asosiy zamin bo‘ladi.
Muloqot turli rollar orqali shaxs faoliyati uchun ijtimoiy maydon yaratadi,
shaxsning ijtimoiy xulq-atvorini shakllantiradi. O‘qituvchi ta’lim-tarbiya
jarayonida o‘zining shaxsiy tashabbuskor va rahbarlik rolini namoyish etadi.
Dars jarayonida esa o‘qituvchi o‘quvchilarni tashkilotchi va ijrochi rollarida
bo‘lishga imkoniyat yaratishi kerak. Muloqot asosida shaxs o‘zligini tanishni
o‘rganadi. O‘qituvchi darsni rejalashtirar ekan , faqat o‘rganilayotgan dars mavzusi
to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida o‘quvchilarni axborot ko‘lamiga jalb etishni
o‘ylamasligi kerak, balki o‘qituvchining yordamiga muhtoj bo‘lgan o‘quvchilarni
topishi, ularga yordam berish uchun sharoit yaratishi, har bir o‘quvchining
qiziqishini ta’minlovchi sharoitlarni ko‘ra olishi va o‘zaro hamkorlikni ta’minlashi
lozim [9] .
Pedagogik faoliyatda o‘qituvchi muloqot asosida o‘quvchilar bilan yaxshi
munosabatni tashkil eta olishi, demokratik talablarni qo‘llashi va birgalikda ijodiy
faoliyat olib borishi kerak. Pedagogik muloqot esa, bu o‘qituvchi kasbiy
faolligining bir ko‘rinishi bo‘lib, bunda ta’lim va tarbiya muammolari o‘qituvchi
hamda o‘quv-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir
vositasi bilan hal qilinadi.
Bu vaziyatda o‘qituvchi baho beruvchi rolida namoyon bo‘ladi hamda uning
o‘zi baho oluvchi hisoblanadi. bunday hollarda pedagogik ta’sir ko‘rsatish
vazifalari va vositalari hamda o‘qituvchining o‘quvchilar bilan pedagogik muloqoti
quyidagi prinsiplarda namoyon bo‘ladi:
Perseptiv muloqot.
1. Kommunikativ muloqotda bir tomonlama axborot uzatiladi. Muomala o‘z ichiga
hamkorlik faoliyatining qatnashchilari bilan o‘zaro axborot almashuvini qamrab
olgan bo‘lib, kommunikativ muloqot sifatida tavsiflanishi mumkin. O‘qituvchi va
o‘quvchi bir - birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida muloqotning muhim
vositalari bo‘lmish til va nutq faoliyati bevosita muhim ahamiyat kasb etadi.
16](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_16.png?v=1)
![ ta’lim-tarbiyaga oid muammolarga yuzaki qarab chiqadi ;
o‘z mustaqil fikriga ega emas, javobgarlikdan o‘zini olib qochadi ;
o‘quvchilarga berilgan topshiriqlarning natijalari bilan kiziqmaydi;
o‘quvchilar kelajagiga , taqdiriga e’tiborsiz, beg‘am qaraydi;
o‘z pedagogik faoliyatiga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘ladi.
Biroq, yillar o‘tib, zamonlar o‘zgargan sari, XXI asrda jamiyatning ijtimoiy
talablaridan kelib chiqib, o‘qituvchining xulq–atvori, pedagogik va psixologik
bilimlar saviyasi , o‘z kasbiy faoliyatiga nisbatan munosabati, pedagogik va
axborot informatsion texnologiyalarini puxta o‘zlashtirish saviyasi ham
o‘zgarmoqda.
SHu sababli , o‘qituvchilar o‘z bilim va tafakkurlari nuqtai nazaridan kelib
chiqib, sinf jamoasini boshqarishning turli shakl va metodlarini amalda
qo‘llamoqdalar. Sinf jamoasining har qanday boshqaruv uslubi o‘qituvchi
muloqoti asosida tashkil etiladi. Muloqotdan kutilayotgan natija , tarbiya asosida
o‘quvchining ongini va tafakkurini boyitish va o‘zgartirishdir [10] .
20](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_20.png?v=1)
![II – BOB. OILADA BOLALARGA TARBIYA BERISHNING NAZARIY VA
TARIXIY ASOSLARI
2.1. Oilada bola tarbiyasi masalalarining nazariy metodologik asoslari
Oilaviy-munosabatlar asosan shaxs ijtimoiylashuvining dastlabki davridanoq
shakllana boshlaydi va uning o‘zgarishida ijtimoiy-psixologik omillar ,
ta’limtarbiya, oila muhiti, milliy-ma’naviy va axloqiy qadriyatlar, shaxsning
muloqot muhiti va shaxsiy faolligi muhim rol o‘ynaydi. Oilaviy-munosabatlar har
bir oila a’zosining bilish tizimida shakllangan ong tarkiblaridan iborat bo‘lib,
shaxsning ijtimoiy va individual tajribasi sifatida uning oilaviy hayotga
tayyorligini ta’minlaydi . V.M.Karimova tadqiqotlarida oilaviy-munosabatlarning
xarakteri farzand tarbiyasiga ta]siri bolaning shakllanishida muhim ahamiyat kasb
etishi, ya’ni oilaning katta yoki kichikligi, to‘liq yoki noto‘liqligi, undagi rollar,
jinsiy o‘zaro munosabatlar haqida va reproduktiv tasavvurlar xarakterini belgilashi
va shaxsiy ijtimoiy ustanovkalar yo‘nalishida aks etishi aniqlangan.
Oiladagi o‘zaro munosabatlarning asosini tashkil etgan oilaviy tarbiyaga oid
masalalar va ularning differensiatsiyasi o‘zining yosh, hududiy va jinsiy
xususiyatlariga ega bo‘lib, ular avvalo har bir oilaning ruhiy ma’naviy muhiti, u
yerdagi milliy qadriyatlar, an’analar, rasm-rusumlar qanchalik saqlanib
qolganligiga ham bog‘liqligi asoslangan Bu holat tarbiya jarayoniga katta ta’sir
etishi muallif tomonidan psixologik nuqtai nazardan tahlil qilib, uning sabablarini
ko‘rsatib o‘tilgan. M.G.Davletshin tadqiqotlarida o‘zbek oilasining etnopsixologik
muammolari keng qamrovli o‘rganilgan, shuningdek, ta’lim tizimida o‘quv-
tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda etnopsixologik omillarni e’tiborga olish
masalalari, etnopsixologik xususiyatlarning O‘zbekiston psixologiya fanida
o‘rganilganlik darajalari nazariy yo‘nalishda tahlil qilinadi. N.A.Sog‘inov o‘z
tadqiqot ishlarida o‘zbek oilalarida kuzatiladigan ajralishlarning etnopsixologik
xususiyatlari, uning farzand tarbiyasiga salbiy ta]sirlarini uning motivlari va
sabablarini ilmiy asoslashga harakat qilgan. Muallif, hozirgi davrda oila
21](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_21.png?v=1)
![buzilishining umumiy sabablariga to‘xtalar ekan, o‘zbek milliymadaniy muhitida
ana shu sabablarning qaysi birlari kuchliroq ta’sirga ega ekanligini o‘zbek qishloq
va shahar oilalari misolida hamda erkak va ayollarda qanday kechish holatini
aniqlashga erishgan. M.A.Sog‘inovning ta’kidlashicha, o‘zbek oilalarida er-
xotinlarni yoki ulardan birini ajralishga undovchi muhim sabablar sirasiga:
turmush o‘rtog‘ining qo‘polligi, turmush o‘rtog‘ini hurmat qilmasligi: yosh oila
hayotiga ota-onalarning noo‘rin aralashuvi: turmush o‘rtog‘ining oilaning umumiy
masalalariga befarqligi va boshqalar kiradi. Muallifning e’tirof etishicha, o‘zbek
oilasidagi ajralish sabablari, motivlari va ularning qanday holatlarda «sabab» va
qanday holatlarda «bahona» rolini o‘ynashi, ana shunday holatlarda ularning oldini
olish choralari haqida to‘xtalib, mutasaddi xodimlarni yordamga chaqirish,
yoshlarga esa zarur maslahatlar berish lozim . A. Shojalilov tadqiqotlarida ham
oila va oila-nikoh munosabatlari o‘rganilgan.
Ba’zi bir yoshlar oila qurib ota-onalik funksiyasini yetarli darajada bajara
olmasliklari, bu holat esa yosh oilalarda bir qator qiyinchiliklar va muammolarga
sabab bo‘layotganligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shunga binoan, tadqiqotda yoshlarni
oilaviy turmushga tayyorlash ishlarini kuchaytirish, ularning shu sohaga oid vazifa
va burchlarini bajarishi murakkab hamda ko‘p qirrali jarayon ekanligi ta’kidlanib,
oila qurgan yoshlar turmush tarzini kuzatib borish asosida undagi ixtiloflarning
oldini olish va bartaraf etish uchun psixoproflaktik chora-tadbirlarni keng qo‘llash
zarurligi ta’kidlangan. X.Karimovning ilmiy ishlarida o‘zbek oilasida er-xotin
orasidagi nizolar boshqa millat vakillari (rus, ukrain va boshqa) oilalaridagi
nizolardan farqlanishi, ya’ni o‘ziga xos etnopsixologik xususiyatlarga ega ekanligi
aniqlangan o‘zbek oilalaridagi er-xotin orasida nizolarning kelib chiqishiga milliy-
madaniy muhitiga xos bo‘lgan nikoholdi omillarining xususiyatlari: ya’ni ba’zida
tanishish imkoniyatining bo‘lmasligi yoki qisqaligi ham ta’sir etishi, natijada
yuzaga kelgan nizo sabablarini tomonlar o‘zidan qidirmasligi, uni bartaraf etishda
ota-onalarga tayanish, oiladagi o‘zaro munosabatlar qo‘pollik asosiga qurilishi va
boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kelishi ko‘rsatib o‘tiladi [11] .
22](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_22.png?v=1)
![Dunyoqarashning birligi – milliyligi tufayli avlodlar orasida hamfikrlilik,
o‘zaro ishonch, izzat, maqsad, birligi, samimiylik tantana qilar edi. Oila o‘g‘il-
qizlarda milliy fe’l-atvor, husni xulq tarbiyasi manbai bo‘lib keldi. Ota-onalar har
kuni, har soatda o‘zlari bilib-bilmagan holda tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bolalariga
hatti-harakatlar, yurish-turish, so‘zlash, kulish, ovqat yeyish, yuvinish, muomala
qilish, mezbon va mehmon munosabati me’yorlarini singdirib kelmoqdalar.
Ayniqsa, o‘g‘ilniotalikka, qizni-onalikka, uy bekaligiga tayyorlash milliy
tarbiyadagi ikki yo‘nalish-o‘g‘il va qiz bolalar tarbiyasi mavjudligini ko‘rsatadi.
Maktabda ham anna shu xususiyat saqlanishi va rivojlantirilishi kerak.
Ota-ona obro‘si milliy tarbiyaning asosidir. Aynan shu omil orqali ular
farzndlarining ongiga, xulq-atforiga ma’naviy ta’sir qiladilar. Ota-ona obro‘si o‘z-
o‘zidan paydo bo‘ladigan ne’mat emas. U ota-onaning bola tarbiyasi bilan maxsus
shug‘ullanayotganligi yoki shug‘ullanmayotganliklari bilan belgilanadi. Sobiq
sho‘ro davrining 80 yillarida otalar tomonidan ushbu yo‘nalishdagi tarbiyachilik
vazifalari qoniqarli bajarilmas edi. O‘tkazilgan tadqiqotlar sobiq ittifoqda har bir 9-
bolaning otasizligi va umuman otalarning farzand tarbiyasiga bir kunda 8
daqiqagina vaqt ajratganligini ko‘rsatgan edi. Ota-ona obro‘sini ularning
farzandlari shaxsi bilan qiziqishlari o‘quvchi farzandlarining rivojlana borayotgan
ehtiyojlarini o‘rganib, boshqarib, qondirib borishlari oshiradi. Olib borgan
kuzatuvlarimiz hayotda ota-onaning tarbiyachilar sifatidagi obro‘larini tushiruvchi
sabablar mavjudligini ko‘rsatdi [12].
Bular: ota-onaning o‘zlarining bolalarining boquvchilari sifatida anglab,
tarbiyachi axloqsiz turmush tarzi; - oilalarda uchrovchi axloqsiz turmush tarzi; -
ota-onaning bolalarga aytgan so‘zlari, pand-nasihat qilaverishlari , farzandlar bilan
asosan buyruq, hukm orqali gapirishlari; - ota-onaning o‘quvchi farzandlarining
hayoti, qiziqishlariga e’tiborsizliklari, ularga vaqt va diqqat ajratmasliklari,
o‘quvchilarni oila yumushlariga jalb qilmaslik (ayniqsa o‘smirlar o‘zlariga
nisbatan beparvolikdan qattiq iztirob chekadilar. Natijada ota-ona va o‘smir
orasida sovuq munosabatlarining paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi); - o‘kuvchi-
farzandlar bilan munosabatda ularning yosh xususiyatlarini bilmaslik
26](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_26.png?v=1)
![qo‘yish bo‘yicha ota-ona maqomini ham oladi. Aksariyat tadqiqotlarda oilaning
ijtimoiy institut sifatidagi to‘rtta asosiy vazifasi ajratib ko‘rsatadi.
Birinchi vazifa - farzandlar tug‘ilishi bilan bog‘liq.
Ikkinchi vazifa – yangi avlodni Ushbu jamiyat madaniyatidan bahramand etish.
Uchinchi vazifa – shaxsning o‘zini-o‘zi kamol toptirish, uning qobiliyatini yuzaga
chiqarish uchun sharoit yaratish.
To‘rtinchi vazifa – shaxsning muomala – muloqotga hissiy qo‘laylikka bo‘lgan
psixologik ehtiyojni qondirishi.
Shaxs ijtimoiy faoliyatni shakllashdek yaxlit jarayonning bu qirrasiga ko‘plab
omillar, jumladan oilaning moddiy farovonligi, ota-onaning saviyasi, oilaviy
qadriyatlar tizimi bolaning ta’lim olish jarayonida ota - onaning ishtiroki singari
jihatlar ta’sir ko‘rsatadi. Oila moddiy farovonligining shaxs ijtimoiy faolligiga
ta’siri baholashda kishilar ularning faqat daromaddagina emas balki har bir
muayyan oilada mavjud bo‘lgan ma’naviy madaniy qadriyatlar tizimiga bog‘liqligi
yo‘q. Chunki kata daromad moddiy ne’matlar sotib olish hamda dabdabali
tantanalar va tadbirlar o‘tkazish yo‘li bilan badavlat kishi maqomini saqlab turish
uchun butkul ishlatilib, shaxsni kamol toptiruvchi ma’naviy iste’molga
sarflanmasligi mumkin.
Oila murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy
va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shu sababdan
turmushdagi va oila a’zolari munosabatlaridagi o‘zgarishlar uning moddiy-
maishiy, iqtisodiy negizi o‘zgarishga bevosita bog‘liqdir [13].
30](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_30.png?v=1)
![xos qo‘shiq bolasi uchun qasidadek yangraydi va u farzandining murg‘ak qalbiga
singib boradi. Shu tarzda bolada o‘zi ham anglolmagan holat paydo bo‘ladi. U
asta-sekin bu yorug‘ olamni anglay boshlaydi. Ana shu anglashdan o‘rganish
boshlanadi. Xuddi shu o‘rganish tarbiyalanishdir. Zotan o‘rganish sezishdan kelib
chiqadi. Ibn Sino ana shu holatga e’tiborini qaratib, «Yosh bolaning sezgirlik
quvvati katta odamga teng keladi», degan fikrni bildiradi. Ibn Sino bola tarbiyasida
oila boshlig‘i otaning roliga alohida e’tibor beradi. «Agar oilada-deydi u, oila
boshlig‘i tajribasizlik, no‘noqlik qilsa u oila a‘zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi
va oqibatda bundan yomon natijalar kelib chiqishi mumkin». Bola yaxshi yo‘lga
qo‘yilsa, oila baxtli bo‘ladi [14].
Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi. Ota-ona kim
bo‘lishidan qat‘iy nazar, bu vazifani mas’uliyat bilan ado etishi lozim. Ibn Sino
«Tadbiri al-manozil» asarida er va xotinning yaxshi sifatlarini sanab o‘tadi.
Ularning shaxsiy namunalari bola uchun o‘rnak bo‘lib, kelajak taqdirini
belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligi alohida uqtiriladi. Ibn Sino oilada
bolani ma’naviy-axloqiy taibiyalashda mehnatsevarlikning roliga alohida urg‘u
berib, ota-onalarni farzandlariga nisbatan kasb-hunar o‘rgatishga chaqiradi.
Mehnatni ulug‘laydi. Mehnatsiz hayot kechirishning bolaga bo‘lgan salbiy ta’sirini
ko‘rsatib beradi. XI asrda yashab ijod etgan mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining
«Qutadg‘u bilig»da bola tarbiyasi haqida to‘xtalib, shunday yozadi: «Farzand
qanchalik bilimli, aqlli-xushli bo‘lsa ota-onasining yuzi shunchalik yorug‘
bo‘ladi». U bola tarbiyasida otaning mas’uliyatiga alohida e’tibor beradi.
«Kimning o‘g‘il-qizi erka bo‘lsa, deb yozadi u unga shu kishining o‘zi mungli
bo‘lib yig‘laydi. Ota bolani kichikligida bebosh qilib qo‘ysa, bolada gunoh yo‘q,
barcha jafo otaning o‘zida; o‘g‘il-qizning xulq-atvori yaramas bo‘lsa, bu yaramas
ishni ota qilgan bo‘ladi. Ota bolalarini nazorat qilib, turli hunarlarni o‘rgatsa, ular
ulg‘aygach, o‘g‘il-qizim bor deb sevinadi; o‘g‘il-qizga hunar va bilim o‘rgatish
kerak, toki bu hunar bilan ularning fe’l-atvorlari go‘zal bo‘lsin». Yusuf Xos Hojib
o‘z asarida shunday fikrlarni tashlaydiki, ular bola tarbiyasi uchun madhiyadek
yangraydi. Yusuf Xos Hojib bolalar tarbiyasini juda murakkab jarayon deb
33](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_33.png?v=1)
![mutafakkirlari o‘zlarining pedagogik qarashlari bilan o‘z davrlaridan ancha
ilgarilab ketganlar. Ularning bu qarashlari bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz
tafakkurini boyitib kelmoqda va hozirgi kunda ham ular o‘z qiymatini yo‘qotgani
yo‘q, ular bizning ma’naviy qadriyatimizdir. Shunga ko‘ra mutafakkirlarning
o‘lmas merosi oilada bolalarning ma’naviy axloqiy tarbiyalashning muhim omili
bo‘lib qoladi.
Tarixchilaming yozishicha, bolaligidayoq o‘zini buyuk ishlarga hozirlagan
Amir Temur farzandlari va nabiralarining tarbiyasini ham bir lahza bo‘lsada,
nazaridan qochirmadi. Ulug‘ hukmdor o‘z o‘g‘illari va nabiralariga eng avval
jangu jadal mashaqqatlariga chidam berishga qodir kuch-quvvat va jasorat,
shuningdek, saltanatni boshqarish uchun talab etilgan ilmu donish sohibi
bo‘lishlarni talab etardi. Amir Temur o‘z davrining ma’rifatli kishisi, o‘tmishning
ma’naviy saboqlaridan yaxshi xabardor inson sifatida sog‘lomlik faqat jismoniy
kuch-quvvat emas, balki oliyjanob insoniy fazilatlar uyg‘unligiga erishmoq
ekanligini ham yaxshi anglagan. U barloslarning ulug‘ amirlaridan bo‘lmish
padaribuzrukvori, muarrix Sharofiddin Yazdiy ta’biri bilan aytganda, «Ulamo va
sulaho va mutafakkirlarga mushfiq va mehribon». Agar Amir Temur buyuk
saltanatga asos solgan bo‘lsa, bu sharafga mana shu yuksak tarbiya oqibatida
erishgan. Sohibqiron farzandlarida uch xislat mujjassam bo‘lishini istardi.
Eng avvalo, insonparvarlik, so‘ng mushohadalik va nihoyat, oqibatlik,
bosiqlik. Insonparvar odamgina saxiy bo‘lishi mumkin. Mushohadali, bosiq
odamgina jangu-jadalda xatoga yo‘l qo‘ymaslikka, ulkan saltanatni boshqarishga
qodir. Kimki jasur bo‘lsa-yu, insonparvar bo‘lmasa, jismonan baquvvat bo‘lsa-yu,
mushoxadalik bo‘lmasa, dono bo‘lsa-yu, bosiqlik bo‘lmasa, unday odam komil
inson bo‘lolmaydi, unday odam boshqalarni ham, o‘ziniyam halok etadi. Kimki
raqibi bilan olishgandayam insonparvarlikni unutmasa, albatta yengadi [15].
Bobokalonimizning farzandlari va avlodining qanday fazilatlarga ega bo‘lish
bilan bog‘liq istaklarini bilish uchun, avvalo, «Temur tuzuklari» ni varaqlaylik.
Uning dastlabki sahifalaridayoq shunday fikrni uqish mumkin: «Tajribamda
ko‘rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qat’iy, tadbirkor va
36](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_36.png?v=1)
![hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir». Bu
hikmatda bobomizning sog‘lom va komil inson xususidagi tushunchasi, ya’ni
yetuk insoniy fazilat va xususiyatlarga ega insongina mamlakat tayanchi bo‘la
oladi, degan mushohadasi mujjassamlashgan, deb o‘ylayman. Sohibqiron bobomiz
harbiy safarlarga farzandu nabiralarini birga olib ketardi. Bundan ko‘zlangan
birinchi murodi avlodlari suyagini jangu jadallar, uzoq va mashaqqatli yo‘llarda
chiniqtirish bo‘lsa, ikkinchi maqsadi farzandu nabiralari o‘z avlodlari qo‘lida
tarbiyalansa, erka va tantiq bo‘lib ulg‘ayadilar, degan fikrdan kelib chiqib, ularni
onalarining ortiqcha mehru-muhabbatlaridan asrash edi. Zero, asalning ko‘pi zarar,
me’yorda bo‘lsa, foydali ekanligi to‘g‘risida o‘tmish donishmandlari ko‘p naql
etganlar. «Mening farzandlarim tantiq bo‘lmasliklari kerak! Tantiqlik irodasizlikni
paydo qilgay. Farzandlarimni erkalaydigan yer kurash maydoni bo‘lsin. Arg‘umoq
ila qilich ularning jonajon do‘sti, mardlik ularga ustoz bo‘lsin!». Mana shu niyatda
jahongir avlodlarining jismoniy tarbiyasini itoatidagi eng tajribali va taniqli
pahlavonlarga ishongan bo‘lsa, farzandlarining ruhiy dunyosiga sayqal berishni
oqila malika asli ismi Saroymulkxonim, xon avlodi bo‘lgan, murg‘aklikdan
hukmfarmonlik va bahodirlikdan saboq olgan Bibixonimga ishongan edi.
Qolaversa, malika har doim safardayam, jangu - jadaldayam va
dorulsaltanatdayam hukmdorga hamroh, bo‘lardi.
Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda, nafaqat hozir balki, boy bo‘lgan
tariximizda ham oilaga, unda tarbiyalanadigan yosh avlodga, kelajak yulduzlariga
ham alohida e’tibor berilganligini ko‘rishimiz mumkin [16].
37](https://docx.uz/documents/bcae1a48-55b2-42bf-ade2-e88582b6e72f/page_37.png?v=1)
-
O'xshash dokumentlar
- Maktabgacha talimda pedagokik jarayonlar
- Maktabgacha ta'lim tashkiloti direktori ish mazmuni
- Maktabgacha ta’lim tashkiloti direktori ish mazmuni
- Sinfdan tashqari o’qish darslarida po‘lat mo‘min ijodini o‘rganish
- Boshlang'ich sinf matematika darslarida to’liqsiz bo'linuvchi tushinchasini shakillantirish