Oila tarbiyasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	315.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	12 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

14 Sotish

Oila tarbiyasi

Sotib olish

BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR KAFEDRASI
Mutaxassisligi : “ Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr ta’lim yo‘nalishi sirtqi bo‘lim
____-kurs _____ – guruh
“ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Oila tarbiyasi
Tayyorlagan: ________________________
Qabul qilgan: ________________________
- 2024

MUNDAREJA :
KIRISH ……...……………………………………………………………………..3
I – BOB. OILA TARBIYASI MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1. “Oila,mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi” Konsepsiyasi va uning
mohiyati. ...................................................................................................................8
1.2. Oilada bolalar bilan muloqatni yo‘lga qo‘yishning pedagogik va psixologik
shart – sharoitlari………………………………………………………...………..13
II – BOB. OILADA BOLALARGA TARBIYA BERISHNING NAZARIY VA
TARIXIY ASOSLARI
2.1. Oilada bola tarbiyasi masalalarining nazariy metodologik asoslari……….22
2.2. Oilada bolalarni ahloqiy kamolotga yetkazishda sharq mutafakkirlari
merosining ahamiyati ……………………………………………………………32
XULOSA …………………………………………………………………………45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….47
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Insonni tanish odobdan boshlansa, u
bilan muloqot davomida axloqiy xislatlarini bilib boramiz. Va’daga vafo qiladimi,
do‘stga sadoqati qanday, himmati va sahovati, jur’ati va shijoati, o‘ktamligi va
oriyati - barcha axloqiy fazilatlari birma-bir ko‘z oldimizda namoyon bo‘la boradi.
Bu fazilatlar majmui zamirida esa yaxlit shaxs ma’naviyati nurlanadi.
Yurtboshimiz I.A.Karimov «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch» nomli asarlarida
maktabgacha yoshdagi bolalar haqida shunday fikr bildirganlar: «…Ko‘p yillik
ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson o‘z umri davomida oladigan
barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrida olar ekan.
Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo‘lsak, aynan
ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta’sirida ma’naviyatning ilk kurtaklari
namoyon bo‘la boshlaydi. Xalqimizning “Qush uyasida kurganini qiladi”, degan
dono maqoli, o‘ylaymanki, ana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks ettiradi.
Odamzod uchun bir umr zarur bo‘ladigan tabiiy ko‘nikma va xususiyatlar,
masalan, har qaysi bolaning o‘ziga xos va o‘ziga mos qobiliyati, atrofidagi
odamlar bilan muomalasi, tengdoshlari orasida o‘zini qanday his qilishi,
yetakchilik xislatlariga ega bo‘lishi yoki ega bo‘lmasligi, kerak bo‘lsa,
dunyoqarashi – bularning barchasi avvalo uning tug‘ma tabiati, shu bilan birga,
oilada oladigan tarbiyasiga uzviy bog‘liq ekanini hayot tajribasi ko‘p misollarda
tasdiqlab beradi. Aynan ana shu davrda bola hamma yaxshi-yomon narsani
tushunib, anglay boshlaydi, uning beg‘ubor ongi bamisoli bosma qog‘oz singari
oiladagi, yon-atrofdagi barcha voqea - hodisalarni, ularning zamiridagi
taassurotlarni o‘ziga shimib - singdirib oladi. Uning ota-onasiga, bobo va
momolariga mehri va hurmati, o‘zini o‘rab turgan muhitga nisbatan munosabati
kundan-kunga takomillashib boradi.”
Bola shaxsini shakllanishida oila muhiti ta’siri katta ota-ona bolaga har
jihatdan o‘rnak bo‘lishi kerak. O‘zaro munosabatlarni, oilada o‘rnatilgan tarbiya,
oilaga xos bo‘lgan rasm-rusumlar, ma’naviy axloqiy darajasi, madaniy, estetik
saviyasi bola tarbiyasida yetakchi rol o‘ynaydi. Axloq inson kamolotining
3

dastlabki omili bo‘lib, u aql buyurgan ravishda harakat qilish, yaramas ishlardan,
yomon so‘zlardan o‘zini saqlashdir. Kishilar qadimdan yosh avlodni axloq
qoidalariga o‘rgatib, go‘zallik yaxshilik va yomonlik haqidagi tushunchalarni
bolalarga juda erta singdirib borishgan.Axloq ma’naviyatga nisbatan surat, tashqi
jihat bo‘lsa, odob o‘z navbatida axloqiy fazilatlarning yuzaga chiqishidir. Shu
sababli insonni anglab yetish odobdan axloqqa, axloqdan ma’naviyatga qarab
teranlashib boradi. Ammo shu bilan birga axloq odobga nisbatan, ma’naviyat esa
axloqqa nisbatan keng qamrovli mohiyatlardir. Inson odobi uning barcha axloqiy
fazilatlarini namoyon eta olmaganidek, shaxsning barcha axloqiy sifatlarini bir
yerga jam etganda ham baribir, uning ma’naviy dunyosini to‘liq qamrab olgan
bo‘lmaysiz. Asli ma’naviyat Haq nurining ko‘ngil ko‘zgusida aks etishi
bo‘lganligidan muayyan ma’noda ko‘ngil egasining o‘ziga ham oxirigacha ma’lum
emasdir, g‘aybga tutashdir. Allomalar inson ko‘nglini tilsim ataydilar. Ko‘ngil
ko‘zgusidagi ma’naviyat nuri tufayli har bir inson o‘zi sehrli tilsimga aylanadi,
mohiyatan cheksizlik kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil huquqiy,
demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidagi ulkan ishlar inson
mohiyatini yangidan kashf qilishga, uning o‘zligini anglashda imkoniyatlarni
ro‘yobga chiqarishga va ma’naviy - axloqiy intellektual, aqliy - amaliy rivojlanishi
uchun yangi shart – sharoitlar yaratib berdi.
Respublikamizda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi», «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va
tamoyillari» dasturi asosida ishlab chiqilgan «Uchinchi ming yillikning bolasi»
dasturida qayd etilgan vazifa – bu maktabgacha yoshdagi bolalarni bog‘cha va
oilada jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlantirish hamda maktabga
tayyorlashdir. Ona mehri qu yo shdek buyuk. Uning qalbida farzandiga mehr-
muhabbat, ezgu tilak jo‘sh uradi.
Bola tarbiyasiga ota-ona axloqi, shaxsiy namunasining ta’siri kuchlidir. Agar
ota-onalar farzandlarini axloqli qilib voyaga yetkazishsa, uni go‘zal ishlarni
bajarishga odatlantirishsa, bu albatta o‘z samarasini beradi. Axloq nimadan
boshlanadi? Ota-ona o‘z farzandida milliy odob axloq fazilatlarini tarbiyalashlari
4

lozim. Avval salomlashish, ko‘rishish, keyin so‘z boshlash, yaxshi va yomon deb
baholanuvchi hulq me’yorlarini bilish barchani sizlash, o‘zidan katta - kichikni
izzatlash, o‘rtoqlik, do‘stlik burchiga sadoqat saqlash, ota-ona, qarindosh urug‘,
ustozlarni e’zozlash, ular bilan munosabatda beaxloqlikka yo‘l qo‘ymaslik
kabilarni oiladan boshlamoq lozim.
Bolaning har bir hatti harakati ota-ona tomonidan e’tiborga olinishi lozim –
deb ta’kidlagan. Sharqona tarbiyaviy qadriyatlarda ta’kidlanishicha, xonadonda
farzand tug‘ilishi bilanoq uning tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lmoq lozim. Avvalo,
ezgu umidlar bilan unga ism qo‘ymoq darkor. Abu Ali ibn Sinoning aytishicha,
bola o‘z ismidan uyalmasligi, balki ismi tufayli ulug‘lik va unga monand bo‘lish
istagini his etmog‘i lozim. Tug‘ilgan bola qalbi bamisli oq qog‘ozdek, unga
«yaxshi» «yomon» sifatlar juda erta yozila boshlanadi. Ota-ona o‘z axloqlari bilan
bolaga ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, u oqilu dono bo‘lib o‘sadi.
Prezident I.A.Karimov o‘zining «Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch»
asarida bolalar ma’naviyatining shakllanib berishda ota-onaning o‘rni beqiyosligi
haqida shunday deydi: “… har qaysi ota – ona, ustoz va murabbiy har bir bola
timsolida avvalo shaxsni ko‘rish zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan
holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining
asosi, maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim”. Oilaning ma’naviy yuksakligi bevosita
uning iqtisodiy takomillashtirishga bog‘liq. I.A.Karimov o‘zining «Jahon
moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari
va choralari» asarida quyidagi fikrni ilgari surgan: «Bugungi bosqichda
kasanachilik sohasi bandlik va oila byudjeti daromadlarini oshirishning
qo‘shimcha manbaga aylanib borayotganini hech kim inkor etmaydi.
Ayni vaqtda kasanachilik fuqarolarni, birinchi navbatda, xotin-qizlar, ayniqsa,
ko‘p bolali ayollarni, yordamga muhtoj nogironlar va mehnat qobiliyati
cheklangan boshqa shaxslarni ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etish uchun muhim
ijtimoiy ahamiyat kasb etadi». Ahloq so‘zi lotincha «moros», ya’ni moral, mantiq
5

so‘zidan kelib chiqib, u hech qaerda qat’iy yozib qo‘yilmagan ijtimoiy qonundir.
Inson kundalik ha yo tida undan (ahloq normalaridan) norma sifatida foydalanadi.
Ahloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos
bo‘ladi Ahloqiy tarbiyada kishi ahloqiy bilimlarni o‘zlashtiribgina qolmay, har
qanday vaziyatlarda o‘zini ana shu normalarga munosib tuta oladigan kishilar
ahloqiy tarbiyalangan hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatishning nazariy
va amaliy jihatdan asoslash, ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatish pedagogik muammo ekanligini asoslash.
Bolalarni axloqiy sifatlarini aniqlovchi mezonlar ishlab chiqish.
Ishlab chiqilgan metodikani qo‘llash bo‘yicha samaradorlik darajasi aniqlash.
Axloqiy tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish, ya’ni ota-ona va bolalarning
o‘zaro munosabatlari bolaning shaxsiga nisbatan hurmat bilan qarashga erishish;
Pedagogik jarayon shunday tashkil etildiki, unda bolaning o‘zi ijobiy odatlarni
egallab borib, salbiy xususiyatlarni yo‘qotishga intilishini asoslash;
Axloqiy tarbiya bolaning ijobiy xulqiga asoslanib amalga oshirilishini aniqlash;
Bolani tarbiyalash uchun yaxshi hissiy muhit yaratish kerakligi, jazolash va
qo‘rqitish bilan ijobiy axloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmasligi isbotlab berish;
Bolada axloqiy odatlarni shakllantirish uchun undagi ma’lum odatlarga asoslanish
kerakligini aniqlash;
Kurs ishining vazifalari:
Mavzuga oid adabiyotlarni o‘rganib tahlil etish;
Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatish holatini aniqlash.
Axloq tarbiyasiga oid ota-onalar savodxonligini oshirish.
Oilada bolalarni axloqiylikka, hulq tasvirlash.
Ilg‘or oilalarni muammo negizidan tajribalarni umumlashtirish.
Oilada bolalarni axloqiylikka o‘rgatishga oid metodik ishlanmalarni ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti : Qarshi shahar va Yakkabog‘ tumani Jiyda
qishlog‘idagi mahallalar hamkorligida ota-onalar bilan olib boriladigan tadbirlar
jarayoni.
6

Kurs ishining predmeti: Oila axloqiylikka o‘rgatish mazmuni, shakl, vosita
va usullarini ishlab chiqish.
Kurs ishining tarkibiy qismlari : Kirish, 2-bob , 4-paragraf , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
7

I – BOB. OILA TARBIYASI MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1. “Oila,mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi” Konsepsiyasi va uning
mohiyati.
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo'lini tanlagan mamlakatimizda
oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi va unda shaxs tarbiyasiga katta ta'sir
ko'rsatuvchi milliy qadriyatlar yil sayin qadr topib, nufuzi oshib bormoqda. Buning
asosiy sababi davlatimiz tomonidan ijtimoiy institutlarga har tomonlama e'tibor
qaratilayotgan bo'lsa, ikkinchi tomondan mustaqillik bergan imkoniyat tufayli
qo'lga kiritilgan milliy qadriyatlarning qayta tiklanayotganligidir. Shu ma'noda olib
qaralganda, ijtimoiy institutlar va uning muammolari bo'yicha ilmiy asoslangan
tadqiqotlarning yuzaga kelishi dolzarb ahamiyatga molik bo'lib qolaveradi.
Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa'yi harakatlarini birlashtirish maqsadida
1993-yilda ishlab chiqilgan “Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligi”
Kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol g'oyalariga sadoqatli, ma'naviy barkamol,
vatanparvar qilib tarbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish
borasida dasturulamal bo'ldi.
“Oila, mahalla, ta'lim muassasasi hamkorligi” Kontseptsiyasining asosiy
maqsadi yosh avlodni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda o'zbek xalqining boy milliy,
madaniy, tarixiy an'analari, urf-odatlari va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan
samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy
etish, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini
ta'minlash, ota-onalar, pedagoglar va mahalla faollarining umumiy hamda milliy
pedagogik madaniyatni oshirish, respublika fuqarolari orasida milliy mafkuraviy
tarbiya ishlarini takomillashtirishdan iboratdir [5].
Kontseptsiyada jamiyat taraqqiyotining ma'naviy-axloqiy negizi bo'lgan
milliy va umuman insoniy qadriyatlar, milliy va umuminsoniy tarbiyaning o'zaro
aloqasi hamda muhim yo'nalishlari belgilab olingan. Chunonchi, mahalla, oila va
ta'lim muassasasi hamkorligida milliy tarbiya yo'nalishda yoshlarning o'zlikni
anglash, vatanparvarlik, milliy g'urur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy
mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik kabi fazilatlarni o'zlashtira olishlari
8

zarurligi ko'rsatilgan bo'lsa, umuminsoniy yo'nalishda hamkorlikdagi pedagogik
faoliyatning huquq, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik, ekologik, gigienik va boshqa
tarbiya sohalarini qamrab olishi muhim ekanligiga e'tibor qaratilgan .
Oila, mahalla va ta'lim muassasasi hamkorligida quyidagi tamoyillar asosida
yo'lga qo'yiladi:
1. Ta'lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayon ishtirokchilari harakatlarining
ish birligi.
2. Tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uyg'unligi.
3. Hamkorlik jarayoni sub'ektlarining teng huquqliligi va yuksak mas'uliyati.
4. Faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi.
5. Hamkorlikning ilmiy asoslanganligi.
O'zbekistonda sog'lom avlodni tarbiyalashda oila-mahalla-ta'lim muassasasi
hamkorligini ta'minlash samaralarining garovidir. Bu borada hukumat tomonidan
amalga oshirilayotgan ustivor yo'nalishlar quyidagilardan iboratdir:
-oila, mahalla, ta'lim muassasalari hamkorligini ta'minlashning huquqiy bazasini
takomillashtirish, hamkorlikning kuchayishiga qaratilgan uslubiy ta'minotni
mustahkamlash;
-oilada yoshlar va ota-onalarning ijtimoiy faolligini oshirish;
-o'quvchi yoshlarga ta'lim berish, ularni tarbiyalash, iqtidorli yoshlarni
qo'llabquvvatlash, ularni qiziqishlari bo'yicha kasbga yo'naltirish;
-ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarni moddiy va ma'naviy jihatdan qo'llab-
quvvatlash;
-voyaga yetmagan o'smirlar va yoshlar o'rtasida huquqbuzarlik va
nazoratsizlikning oldini olish bo'yicha profilaktik tadbirlar samaradorligini
oshirish;
-yoshlar o'rtasida sog'lom turmush tarzini targ'ib qilish, ularni jismoniy tarbiya va
sport bilan shug'ullanishga keng jalb etish orqali sog'lom oilaga tayyorlash;
-barkamol avlodni tarbiyalashga qaratilgan ma'naviy-ma'rifiy tadbirlarni
mazmunan takomillashtirish, uning samaradorligini oshirish mexanizmini yaratish;
9

-sog'lom avlodni tarbiyalashda ommaviy axborot vositalari va zamonaviy axborot
kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish.
O'zaro hamkorlik ishlarini boshqarish uchun joylarda o'z tarkibiga mahallalar
faollari, obro'li ota-onalardan, o'quv-tarbiya muassasalarining tajribali
xodimlaridan, mahalla hududida joylashgan turli tashkilotlarning vakillaridan
iborat muvofiqlashtiruvchi jamoatchilik kengashlari tuziladi. Jamoatchilik
kengashining zimmasiga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqib, uning tarkibida turli
yo'nalishlarda faoliyat ko'rsatadigan kichik tashabbuskor guruhlar shakllantiriladi.
Jamoatchilik kengashi muayyan muddatga mo'ljallangan ish dasturiga ega bo'ladi.
Mazkur dastur mahalla Fuqarolar yig'inining yig'ilishida rasman tasdiqlanishi
zarur. Dasturda ko'rsatilgan tadbirlar rejasi davra suhbatlari, muayyan mavzu yoki
muammoga bag'ishlangan kengashlar, anjumanlar, mahalla aholisini
birlashtiruvchi, ularni sog'lom turmush tarziga yetaklovchi ko'riktanlovlar,
musobaqalar, bellashuvlar, uchrashuvlar va turli sanalarga bag'ishlangan anjuman
yoki tantanalardan tashkil topishi mumkin.
Belgilangan tartibga ko'ra jamoatchilik kengashi o'z faoliyati to'g'risida
mahalla ahliga har chorakda bir marotaba hisobot berib boradi. Zarurat bo'lganda
o'quv-tarbiya muassasalari, mahalla faollari, mahalla hududida joylashgan
tashkilot, korxona va idoralarning ta'lim- tarbiya yuzasidan olib borilayotgan
ishlari to'g'risida hisobotlarini tinglab, ularga amaliy vanazariy yordam ko'rsatadi.
Kengash mahalla hududida istiqomat qiluvchi, o'z farzandlari tarbiyasiga
befarq otaonalarga nisbatan davlat boshqaruv idoralari, huquqni muhofaza qiluvchi
organlar bilan hamkorlikda turli ma'muriy choralarni qo'llash huquqiga ega. Uning
tashabbusi bilan dolzarb mavzularda favqulodda mahalla yig'inlari, o'quv-tarbiya
muassasalarining pedagogik kengashlari yoki boshqa zarur tadbirlar tashkil etilishi
mumkin. Kengash mahalla hududida o'zbek milliy tarbiya an'analarini tiklash, turli
madaniy tadbirlar o'tkazish, bolalar va kattalarning bo'sh
vaqtlarini tashkil etish borasidagi faoliyatni, shuningdek, maktablar, o'yingohlar,
madaniyat muassasalari, sport inshootlari, o'smirlar klublari, maktabgacha va
maktabdan tashqari muassasalar ishini muvofiqlashtiradi.
10

O'z vakolatiga ko'ra Kengash mahalla hududida tashkil etilgan tadbirlar
mazmuni va samaradorligini tahlil qiladi, ular yuzasidan uslubiy maslahatlar
tayyorlab, bu haqida ommaviy axborot vositalarida xabarlar berib boradi. Kengash
yosh avlodni tarbiyalashda mahalla, maktab va oila hamkorligi borasidagi masala
va muammolarni mahalla hududidagi o'quv-tarbiya muassasalari, tashkilot va
idoralari ishi rejalashtirilishi va amaliyot dasturlariga kiritilishida ular o'rtasida
o'zaro hamjihatlikka erishishni ta'minlaydi [6] .
11

1.2. Oilada bolalar bilan muloqatni yo‘lga qo‘yishning pedagogik va
psixologik shart – sharoitlari
Muloqot – yunoncha so‘z bo‘lib, suhbatlashuv, shaxslararo suhbat va o‘zaro
fikr almashuv ma’nosini bildiradi hamda ikki yoki undan ortiq kishilarning
so‘zlashuvida paydo bo‘ladi. Inson muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba , ta’lim-
tarbiya, turli munosabatlar, axloqiy me’yorlar g‘oya va mafkura omillari ta’sirida
yashab ijtimoiylashadi va shaxs sifatida kamolotga etadi. Kishilar o‘rtasidagi
o‘zaro muloqot pedagogik–psixologik fanlarning asosiy kategoriyalaridan biri
hisoblanib , u o‘z ichiga shaxslararo munosabatning eng muhim mexanizmlarini
qamrab oladi.
Psixologiya fanida muomala kategoriyasi keng ma’noda tushuniladi hamda
hamkorlik faoliyatining ichki aloqasini mujassamlashtirib, o‘zaro ta’sir va o‘zaro
munosabatni aks ettiradi va ijtimoiy protsessual faoliyatni ifodalaydi.
Pedagogikada muloqot o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasining o‘zaro
ta’sir malakasi , usuli va tizimini anglatib uning mohiyati, o‘zaro axborot
almashishida , ta’lim va tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishida, o‘zaro bir-birlarini
tushunishga erishishlarida namoyon bo‘ladi hamda quyidagi xususiyatlarga ega:
muloqot o‘qituvchining pedagogik faoliyatida eng muhim kasbiy qurol
hisoblanadi;
muloqot jarayonida uning maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlash uchun
ijtimoiy nazorat va ijtimoiy qonuniyatlar muhim ahamiyatga ega ;
o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlarining eng muhim tarkibiy qismi muloqot
sanalib, motivatsiyada motiv qanday ahamiyat kasb etsa , u ham xuddi shunday
muhim rol o‘ynaydi;
pedagogikada muloqot – o‘qituvchining o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish asosida
o‘zaro munosabatini faol tashkil qilishi, muayyan bir maqsadni dastur asosida
amalga oshirishning rejalashtirilgan funksiyasini bajarishidir ;
muloqot – hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga kelib chiqadi va
shaxslararo munosabat rivojlanishining ko‘p qirrali jarayoni hisoblanadi;
12

noto‘g‘ri pedagogik muloqotdan o‘quvchilarda qo‘rquv, o‘z kuchiga ishonchsizlik
paydo bo‘ladi, ularning diqqat–e’tibori, ishchanlik harakati susayadi , nutq
dinamikasi buziladi, mustaqil va erkin fikrlash qobiliyati pasayadi.
Pedagogik muloqot – bu o‘qituvchining o‘quvchilar bilan darsda va darsdan
tashqari faoliyatda eng qulay psixologik muhitni vujudga keltirib , ijobiy ruhiy
iqlimni yaratishi uchun imkoniyat beruvchi kasbiy munosabatidir.
O‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro yaqin muloqotidan asosiy maqsad:
salbiy holatlarni vujudga keltiruvchi barcha jarayonlarga barham berish;
o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish;
o‘quvchilarni faollikka, erkin fikrlashga, o‘z fikr mulohazalarini cho‘chimasdan
bayon qilib unga tayanishga o‘rgatish;
o‘quvchilarning yashirin qobiliyatlarini rivojlantirish ;
dars va darsdan tashqari jarayonlarda quvonch va shodlik kayfiyatini paydo qilish.
A.S.Makarenkoning fikricha, o‘qituvchi muloqoti hypmat va talabchanlikka
asoslangan munosabat shaklida bo‘lishi lozim.
V.D.Suxomlinskiy o‘qituvchining "…maktab hovlisida gapirgan har bir so‘zi
puxta o‘ylangan, aql va mulohazalarga boy, ma’lum bir tarbiyaviy maqsadga
qaratilgan bo‘lishi kerak" deb ta’kidlaydi. O‘qituvchining har bir so‘zi olimning
fikricha, nafaqat o‘quvchi qulog‘iga aytiladi , balki uning qalbiga ham qaratilgan
bo‘lishi shart. Umuman ilg‘or o‘qituvchilarning fikricha, ta’lim va tarbiya faqat
o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro hamkorlik pozitsiyasi asosidagi muloqot
jarayonida quriladi [8] .
Muloqot jarayonida o‘qituvchi qisqa muddatda o‘zining psixologik
bilimlariga tayanib o‘quvchilarning psixik xususiyatlarini mukammal bilishga
harakat qilishi lozim. O‘quvchilarning ichki dunyosiga, ruhiy holatiga kirib
bormasdan, unga nisbatan turli tarbiyaviy jazolar qo‘llash, tanbeh berish mumkin
emas. Bu holat o‘quvchilar bilan o‘zaro muloqotni tuzatib bo‘lmas darajada
buzilishiga, o‘quvchilarning yashirin holatga , o‘z “qobig‘i”ga kirib olishiga sabab
bo‘ladi.
13

O‘qituvchilarning o‘zaro axborot almashishi bilan bog‘liq xususiyatlari, uning sinf
jamoasiga singib keta olish qobiliyati bilan bog‘liq. Sinf jamoasida ro‘y
berayotgan har qanday voqea va hodisalar o‘qituvchilar nazoratida bo‘lishi,
ularning oqibatini o‘qituvchilar tez va adolatli tahlil qilishi va oldini olishi lozim.
Bu faqat faol o‘quvchilar bilan axborot almashib turish natijasida amalga
oshiriladi. SHundagina, o‘qituvchining o‘quv tarbiyaviy jarayondagi faoliyati
uchun qulay sharoitlar yaratiladi va ijobiy natijalar beradi.
O‘qituvchi ta’lim – tarbiyaviy faoliyatni o‘quvchilar bilan birgalikda tashkil
etadi. Bunda sinfning faol o‘quvchilari hamda norasmiy liderlari bilan o‘zaro
muloqotning adolatli bo‘lishi muhim ahamiyatga ega: o‘quvchilarni tarbiyaning
turli elementlarini ongli ravishda mustaqil 6ajarishga jalb etish, bunda
o‘quvchilarga tashkilotchilik va ijro etish rollarini bajarishga imkoniyat yaratib
berish lozim.
O‘qituvchining to‘g‘ri tashkil etilgan muloqoti o‘quvchining o‘zligini anglash
funksiyasini takomillashtiradi. Bunda o‘qituvchining vazifasi muloqot asosida
o‘quvchilarga o‘zining "Men"ligini anglashni, shaxs sifatida o‘z fikrini dadil va
erkin gapirishni , jamoada o‘z o‘rnini bilishni, o‘z-o‘zini baholashni o‘rgatishi
kerak.
Pedagogik muloqot tuzilishi jihatidan o‘qituvchi ijodkorligining noyob
namunasidir. Pedagog olimlar o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqotiga ko‘plab
tavsiflarni ilmiy asarlarida bayon etsalarda, muloqot avvalo, o‘qituvchining
shaxsiy psixologik xususiyati sifatida namoyon bo‘ladi.
Olimlar esa, muloqot uchun o‘qituvchiga yo‘nalish beradi xolos. Jumladan ,
rus pedagogi V.A.Kan-Kalikning fikricha, o‘qituvchining pedagogik muloqoti
tuzilishi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
1. Prognostik bosqich (modellashtirish): O‘qituvchi tomonidan sinf jamoasi bilan
bo‘lajak muloqotni modellashtirish.
2. Kommunikativ aloqa: O‘quvchi bilan dastlabki o‘zaro tanishuv jarayonida
bevosita muloqotni tashkil etishga erishish.
3. Pedagogik jarayon: O‘qituvchining hatti-harakati, pedagogik mahora-ti bevosita
14

muloqotni boshqarishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
4. Natijalar tahlili: Amalga oshirilgan muloqotni tahlil etish, yutuq va
kamchiliklarni xolisona baholab kelgusi faoliyat uchun modellashtirish.
Olimning fikrlari asosida muloqotning ushbu yo‘nalishlarini quyidagicha ta’riflash
mumkin?
Modellashtirish bosqichida auditoriyaning barcha andozalarga javob berishi,
har bir o‘quvchining psixologik xususiyatlarini o‘rganishi, ta’lim-tarbiyaviy
jarayonda uchrashi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklar dinamikasini oldindan
ko‘ra olish va bartaraf etish , muloqotning o‘zaro hamkorlik asosida qurilishi, ya’ni
muloqot o‘qituvchi shaxsiga emas, balki o‘quvchi shaxsiga ham mos kelishini
ta’minlash zarur.
Kommunikativ aloqa bosqichida sinf jamoasini o‘zaro muloqotga tez jalb
etadigan suhbat texnikasini puxta bilish, ularning barcha qiziqishlariga javob bera
olish, erkin fikr bildirishlariga imkoniyat yaratish va o‘quvchilar ongiga ijobiy
ta’sir etishning turli usullarini qo‘llash metodlarini egallash lozim.
Pedagogik jarayon bosqichida o‘qituvchining faoliyati bevosita ta’lim- tarbiyaviy
ishlarni ma’lum bir yo‘nalishga solish, o‘quvchilar tashabbusini
qo‘llab quvvatlash , sinf jamoasining rasmiy va norasmiy liderlari bilan adolatli
muloqotni tashkil etish, o‘z fikrlarini jamoa fikrlari bilan real sharoitga moslashtira
olish ko‘nikmalarini yaratish kabi faoliyat olib boriladi.
Natijalar tahlili da o‘qituvchi o‘z faoliyatiga xolisona baho berishi, yutuq va
kamchiliklarni inobatga olib, kelgusi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatida tanqidiy
qo‘llashni bilishi lozim, ushbu yo‘nalishda maqsad, reja va natijalarning birligi
ta’minlanadi, o‘quv-tarbiya jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqotni
tashkil etish va boshqarishda rahbarlikni , tashabbuskor bo‘la olishni bilishi kerak.
O‘quvchilarning axloqiy jihatdan tarbiyalanganligi uning atrof muhitga nisbatan
bo‘lgan munosabatlarida ham namoyon bo‘ladi. Axloqiy tarbiyalanganlik
o‘quvchining his tuyg‘ularida ichki kechinmalarida ifodalanadi va xulq atvorida,
o‘qituvchi bilan muloqot jarayonida yuzaga qalqib chiqadi.
15

O‘quvchilar bilan yaqin munosabatda bo‘lish va mehribonlikni namoyish
etish, o‘qituvchining sinf jamoasi bilan munosabatda to‘g‘ri va odilona muloqotini
tashkil etishda asosiy zamin bo‘ladi.
Muloqot turli rollar orqali shaxs faoliyati uchun ijtimoiy maydon yaratadi,
shaxsning ijtimoiy xulq-atvorini shakllantiradi. O‘qituvchi ta’lim-tarbiya
jarayonida o‘zining shaxsiy tashabbuskor va rahbarlik rolini namoyish etadi.
Dars jarayonida esa o‘qituvchi o‘quvchilarni tashkilotchi va ijrochi rollarida
bo‘lishga imkoniyat yaratishi kerak. Muloqot asosida shaxs o‘zligini tanishni
o‘rganadi. O‘qituvchi darsni rejalashtirar ekan , faqat o‘rganilayotgan dars mavzusi
to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida o‘quvchilarni axborot ko‘lamiga jalb etishni
o‘ylamasligi kerak, balki o‘qituvchining yordamiga muhtoj bo‘lgan o‘quvchilarni
topishi, ularga yordam berish uchun sharoit yaratishi, har bir o‘quvchining
qiziqishini ta’minlovchi sharoitlarni ko‘ra olishi va o‘zaro hamkorlikni ta’minlashi
lozim [9] .
Pedagogik faoliyatda o‘qituvchi muloqot asosida o‘quvchilar bilan yaxshi
munosabatni tashkil eta olishi, demokratik talablarni qo‘llashi va birgalikda ijodiy
faoliyat olib borishi kerak. Pedagogik muloqot esa, bu o‘qituvchi kasbiy
faolligining bir ko‘rinishi bo‘lib, bunda ta’lim va tarbiya muammolari o‘qituvchi
hamda o‘quv-tarbiya jarayonining boshqa ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir
vositasi bilan hal qilinadi.
Bu vaziyatda o‘qituvchi baho beruvchi rolida namoyon bo‘ladi hamda uning
o‘zi baho oluvchi hisoblanadi. bunday hollarda pedagogik ta’sir ko‘rsatish
vazifalari va vositalari hamda o‘qituvchining o‘quvchilar bilan pedagogik muloqoti
quyidagi prinsiplarda namoyon bo‘ladi:
Perseptiv muloqot.
1. Kommunikativ muloqotda bir tomonlama axborot uzatiladi. Muomala o‘z ichiga
hamkorlik faoliyatining qatnashchilari bilan o‘zaro axborot almashuvini qamrab
olgan bo‘lib, kommunikativ muloqot sifatida tavsiflanishi mumkin. O‘qituvchi va
o‘quvchi bir - birlari bilan muloqotga kirishishi jarayonida muloqotning muhim
vositalari bo‘lmish til va nutq faoliyati bevosita muhim ahamiyat kasb etadi.
16

2. Interaktiv muloqotning muhim jihati ikki tomonlama bir-biriga ta’sir etishdir.
Muloqotga kirishuvchi o‘qituvchi o‘zaro ta’sir etishda, o‘quvchilarning tarbiyaviy
faoliyatiga nafaqat so‘z orqali, balki fikr almashinuv , hatti - harakat va xulq atvori
bilan o‘zaro ta’sir o‘tkazishi tushuniladi.
3. Perseptiv muloqotda o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasi o‘zaro bir-birlarini idrok
qilishi , anglashi tushuniladi. Bunda muloqotga kirishuvchilar o‘zaro bir-birlarini
idrok qilish asosida ulardan biri ikkinchisining ishonchini qozonadi, aqlli,
farosatli, tajribali , yuksak tayyorgarlikka ega barkamol inson sifatida idrok
qilinadi.
Muloqotning har uchala tomonini yaxlit olib qaraganda o‘zaro hamkorlik
faoliyatini tashkil qilishning usullari va unda ishtirok etuvchilarning munosabatlari
yaqqol namoyon bo‘ladi. Pedagogik muloqot muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun,
o‘qituvchi o‘quvchilar bilan hamkorlik faoliyatiga chuqur kirishib keta olishi ,
shaxsni har tomonlama shakllantirishning maqsad va vazifalarini chuqur anglab,
faoliyat olib borishi lozim.
Zero, sinf jamoasini boshqarish – pedagogik jamoa , ota-onalar oldida
o‘qituvchining obro‘–e’tibori qay darajada ekanligini ko‘rsatuvchi mezon.
O‘qituvchining axloqiy saviyasini, bilimini muloqot asosida sinf jamoasini
boshqarishda erishayotgan yutuqlari belgilaydi. Odatda o‘qituvchilarning xarakteri ,
individual xususiyatiga qarab: tashabbuskor, ijodkor, tashabbussiz, o‘z fikriga ega
bo‘lmagan, barcha ishlarga befarq qarovchilar toifasiga ajratishadi.
Pedagog va psixolog olimlarning ko‘p yillik ilmiy izlanishlari , kuzatishlari va
ilmiy tajribalariga asoslangan holda o‘qituvchilarning rahbar sifatida sinf jamoasini
boshqarishida qo‘llaydigan muloqot uslublari quyidagicha tavsiflanadi:
1. Avtoritar uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar.
2. Demokratik uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar.
3. Liberal uslubda faoliyat ko‘rsatuvchi o‘qituvchilar.
Avtoritar uslubda faoliyat olib boradigan o‘qituvchi ish faoliyati va xarakterida
quyidagi xususiyatlar mujassamlashgan bo‘ladi:
o‘zi yakka holda guruh faoliyatining yo‘nalishlarini belgilaydi ;
17

o‘zi o‘quvchilarga ko‘rsatmalar va buyruqlar beradi;
ta’lim-tarbiyaviy jarayonga javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi;
o‘quvchilarning unga so‘zsiz bo‘ysunishini da’vo qiladi;
qattiq intizom asosida ish olib boradi ;
topshiriqlarning to‘liq bajarilishini talab qiladi;
gap qaytargan, fikr bildirgan o‘quvchini yoqtirmaydi;
aytgan tashakkuri ham buyruqdek chiqadi , so‘zlari qattiq va qo‘pol;
o‘quvchilarga biror muammoni to‘liq tushuntirmasdan talab qiladi.
Avtoritar uslublarda pedagogik faoliyat olib boruvchi o‘qituvchi “Mening
aytganim aytgan, deganim degan” shaklidagi prinsip asosida pedagogik faoliyat
olib boradi. U sinf jamoasi bilan muloqotga kirishishda quyidagi uslublarni
qo‘llaydi: buyruq, ko‘rsatma berish, qattiqqo‘llik bilan ishlash, tarbiyaviy jazo
turlarini tez-tez qo‘llash. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayoniga qo‘pol,
dag‘al, do‘q-po‘pisa, majbur etish , qo‘rqitish, cho‘chitish orqali kirishadi. Ushbu
uslub o‘qituvchi asab tizimini doimiy taranglashib yurishiga sabab bo‘lib, uning
sog‘ligiga putur etkazishi mumkin. Natijada o‘qituvchi tez charchaydi. Avtoritar
usulning ijobiy tomonlari ham bor: ya’ni, ular faqat favqulodda vaziyatlar
jarayonida ishlatilishi (yong‘inda, suv toshqinida, aholini evakuatsiya qilishda)
mumkin. O‘qituvchi muloqotining ushbu uslubda boshqarilishi sinf jamoasini
tarqoqlikka, hamjihatlikning buzilishiga olib keladi.
Demokratik uslub asosida faoliyat olib boradigan o‘qituvchining bosh shiori
o‘quvchilarda mustaqil va erkin fikr yuritish ko‘nikmalarini va ongli intizomni
hosil qilishdan iborat. O‘qituvchining muloqoti barcha demokratik talablar asosida
quriladi. Zero, «Demokratik jamiyatda bolalar , umuman har bir inson erkin
fikrlaydigan etib tarbiyalanadi» 1
. Ushbu uslubni mukammal egallagan o‘qituvchi
o‘z pedagogik faoliyati va xarakterida quyidagi xususiyatlarni mujassamlashtiradi:
pedagogik faoliyatda sinf jamoasining fikr mulohazalariga tayanib ta’lim-
tarbiyaviy ishlarni tashkil etadi;
18

 sinf jamoasining tashabbusini ma’qullaydi, rivojlantiradi, o‘quvchilarning
erkin fikr bildirishlariga imkoniyat yaratadi ;
 muloqot jarayonida o‘quvchilar fikr-mulohazalarini inobatga olib,
pedagogik faoliyatida qo‘llaydi;
 muloqotga kirishishning asosiy shakllari: iltimos, maslahat berish, samimiy
muomala.
Demokratik uslubda muloqotni tashkil etuvchi o‘qituvchi hozirgi zamon
talablariga , ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlardan kutilayotgan
maqsadlarga javob bera oladi. O‘qituvchining vazifasi barkamol inson tarbiyasini
davlat siyosatining ustuvor sohasi deb bilgan holda, yuksak ongli, mustaqil fikrlay
oladigan , xulq-atvori bilan tengdoshlariga namuna bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli,
aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli o‘quvchilarni tarbiyalash uchun qizg‘in
pedagogik faoliyat olib borishi lozim. Muloqot jarayonida o‘quvchilarning jamoa
bo‘lib birlashishlari, ularda o‘zaro yordam tuyg‘usini o‘stirishga xizmat qilishi
kerak. Samarali demokratik tarbiyaviy jarayon , sinf jamoasi a’zolarining qobiliyat
va iste’dodlarini yuzaga chiqaradi, o‘quvchining jamoada har tomonlama
rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar paydo qiladi.
O‘quvchilar bilan muloqotning erkin demokratik asosda tashkil etilishi
sinfning ahil jamoa bo‘lib birlashib, tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishda
muvaffaqiyatlarga erishishiga zamin yaratadi. YAxshi uyushgan jamoada har bir
o‘quvchining fikri ulkan tarbiyaviy kuchga ega.
Liberal uslub asosida faoliyat olib boruvchi o‘qituvchi xususiyatlariga sho‘rolar
zamonidan qolgan ta’lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy qarashlar
mujassamlashgan. O‘qituvchining pedagogik faoliyati va xarakterida quyidagi
xususiyatlar mavjud:
tashabbussiz, eski qolipda pedagogik faoliyat olib boradi ;
 sinf jamoasining tarbiyaviy faoliyatiga aslo aralashmaydi;
19

 ta’lim-tarbiyaga oid muammolarga yuzaki qarab chiqadi ;
 o‘z mustaqil fikriga ega emas, javobgarlikdan o‘zini olib qochadi ;
 o‘quvchilarga berilgan topshiriqlarning natijalari bilan kiziqmaydi;
 o‘quvchilar kelajagiga , taqdiriga e’tiborsiz, beg‘am qaraydi;
 o‘z pedagogik faoliyatiga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘ladi.
Biroq, yillar o‘tib, zamonlar o‘zgargan sari, XXI asrda jamiyatning ijtimoiy
talablaridan kelib chiqib, o‘qituvchining xulq–atvori, pedagogik va psixologik
bilimlar saviyasi , o‘z kasbiy faoliyatiga nisbatan munosabati, pedagogik va
axborot informatsion texnologiyalarini puxta o‘zlashtirish saviyasi ham
o‘zgarmoqda.
SHu sababli , o‘qituvchilar o‘z bilim va tafakkurlari nuqtai nazaridan kelib
chiqib, sinf jamoasini boshqarishning turli shakl va metodlarini amalda
qo‘llamoqdalar. Sinf jamoasining har qanday boshqaruv uslubi o‘qituvchi
muloqoti asosida tashkil etiladi. Muloqotdan kutilayotgan natija , tarbiya asosida
o‘quvchining ongini va tafakkurini boyitish va o‘zgartirishdir [10] .
20

II – BOB. OILADA BOLALARGA TARBIYA BERISHNING NAZARIY VA
TARIXIY ASOSLARI
2.1. Oilada bola tarbiyasi masalalarining nazariy metodologik asoslari
Oilaviy-munosabatlar asosan shaxs ijtimoiylashuvining dastlabki davridanoq
shakllana boshlaydi va uning o‘zgarishida ijtimoiy-psixologik omillar ,
ta’limtarbiya, oila muhiti, milliy-ma’naviy va axloqiy qadriyatlar, shaxsning
muloqot muhiti va shaxsiy faolligi muhim rol o‘ynaydi. Oilaviy-munosabatlar har
bir oila a’zosining bilish tizimida shakllangan ong tarkiblaridan iborat bo‘lib,
shaxsning ijtimoiy va individual tajribasi sifatida uning oilaviy hayotga
tayyorligini ta’minlaydi . V.M.Karimova tadqiqotlarida oilaviy-munosabatlarning
xarakteri farzand tarbiyasiga ta]siri bolaning shakllanishida muhim ahamiyat kasb
etishi, ya’ni oilaning katta yoki kichikligi, to‘liq yoki noto‘liqligi, undagi rollar,
jinsiy o‘zaro munosabatlar haqida va reproduktiv tasavvurlar xarakterini belgilashi
va shaxsiy ijtimoiy ustanovkalar yo‘nalishida aks etishi aniqlangan.
Oiladagi o‘zaro munosabatlarning asosini tashkil etgan oilaviy tarbiyaga oid
masalalar va ularning differensiatsiyasi o‘zining yosh, hududiy va jinsiy
xususiyatlariga ega bo‘lib, ular avvalo har bir oilaning ruhiy ma’naviy muhiti, u
yerdagi milliy qadriyatlar, an’analar, rasm-rusumlar qanchalik saqlanib
qolganligiga ham bog‘liqligi asoslangan Bu holat tarbiya jarayoniga katta ta’sir
etishi muallif tomonidan psixologik nuqtai nazardan tahlil qilib, uning sabablarini
ko‘rsatib o‘tilgan. M.G.Davletshin tadqiqotlarida o‘zbek oilasining etnopsixologik
muammolari keng qamrovli o‘rganilgan, shuningdek, ta’lim tizimida o‘quv-
tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda etnopsixologik omillarni e’tiborga olish
masalalari, etnopsixologik xususiyatlarning O‘zbekiston psixologiya fanida
o‘rganilganlik darajalari nazariy yo‘nalishda tahlil qilinadi. N.A.Sog‘inov o‘z
tadqiqot ishlarida o‘zbek oilalarida kuzatiladigan ajralishlarning etnopsixologik
xususiyatlari, uning farzand tarbiyasiga salbiy ta]sirlarini uning motivlari va
sabablarini ilmiy asoslashga harakat qilgan. Muallif, hozirgi davrda oila
21

buzilishining umumiy sabablariga to‘xtalar ekan, o‘zbek milliymadaniy muhitida
ana shu sabablarning qaysi birlari kuchliroq ta’sirga ega ekanligini o‘zbek qishloq
va shahar oilalari misolida hamda erkak va ayollarda qanday kechish holatini
aniqlashga erishgan. M.A.Sog‘inovning ta’kidlashicha, o‘zbek oilalarida er-
xotinlarni yoki ulardan birini ajralishga undovchi muhim sabablar sirasiga:
turmush o‘rtog‘ining qo‘polligi, turmush o‘rtog‘ini hurmat qilmasligi: yosh oila
hayotiga ota-onalarning noo‘rin aralashuvi: turmush o‘rtog‘ining oilaning umumiy
masalalariga befarqligi va boshqalar kiradi. Muallifning e’tirof etishicha, o‘zbek
oilasidagi ajralish sabablari, motivlari va ularning qanday holatlarda «sabab» va
qanday holatlarda «bahona» rolini o‘ynashi, ana shunday holatlarda ularning oldini
olish choralari haqida to‘xtalib, mutasaddi xodimlarni yordamga chaqirish,
yoshlarga esa zarur maslahatlar berish lozim . A. Shojalilov tadqiqotlarida ham
oila va oila-nikoh munosabatlari o‘rganilgan.
Ba’zi bir yoshlar oila qurib ota-onalik funksiyasini yetarli darajada bajara
olmasliklari, bu holat esa yosh oilalarda bir qator qiyinchiliklar va muammolarga
sabab bo‘layotganligi ko‘rsatib o‘tilgan. Shunga binoan, tadqiqotda yoshlarni
oilaviy turmushga tayyorlash ishlarini kuchaytirish, ularning shu sohaga oid vazifa
va burchlarini bajarishi murakkab hamda ko‘p qirrali jarayon ekanligi ta’kidlanib,
oila qurgan yoshlar turmush tarzini kuzatib borish asosida undagi ixtiloflarning
oldini olish va bartaraf etish uchun psixoproflaktik chora-tadbirlarni keng qo‘llash
zarurligi ta’kidlangan. X.Karimovning ilmiy ishlarida o‘zbek oilasida er-xotin
orasidagi nizolar boshqa millat vakillari (rus, ukrain va boshqa) oilalaridagi
nizolardan farqlanishi, ya’ni o‘ziga xos etnopsixologik xususiyatlarga ega ekanligi
aniqlangan o‘zbek oilalaridagi er-xotin orasida nizolarning kelib chiqishiga milliy-
madaniy muhitiga xos bo‘lgan nikoholdi omillarining xususiyatlari: ya’ni ba’zida
tanishish imkoniyatining bo‘lmasligi yoki qisqaligi ham ta’sir etishi, natijada
yuzaga kelgan nizo sabablarini tomonlar o‘zidan qidirmasligi, uni bartaraf etishda
ota-onalarga tayanish, oiladagi o‘zaro munosabatlar qo‘pollik asosiga qurilishi va
boshqa bir qator salbiy holatlar yuzaga kelishi ko‘rsatib o‘tiladi [11] .
22

Bugungi kunda oila muammosiga aloqador masala uning barqarorligini
ta’minlash, undagi inqirozli holatlarni bartaraf etish choratadbirlarini ishlab
chiqishga davat etadi. Oilada bola nutqni egallashi uchun nutq sharoitida, mehnat
qilish uchun mehnat sharoitida, aqliy taraqqiy etmog‘i uchun aqliy faoliyat
sharoitida yashamog‘i kerak. Ana o‘shanda bolaning nimaga, qanday sohaga
layoqati borligi namoyon bo‘ladi. fiziologik va psixologiya fanining
ko‘rsatilishicha inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biror xil qobiliyatni
ro‘yobga chiqishi va rivojlanishiga ta’sir etadigan potensial imkoniyatlar, ya’ni
shaxs xususiyatini ifodalaydigan layoqat bilan tug‘iladi. Tug‘ma layoqat o‘z
holicha rivojlana olmaydi, go‘yo u «mudroq» holatda bo‘lib, uning uyg‘onishi
rivojlanishi uchun qulay muhit kerak.Agar bola o‘z layoqatiga mos sharoitda o‘sib
zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat erta ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha bu
bo‘lmasa yo‘q bo‘lib, ketishi mumkin.Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
muammosi insoniyat oldida turgan eng muhim muammollardan biridir.
U o‘zida jismonan sog‘lom, aqlan barkamol yangi avlodni voyaga
yetkazishni, kishilarning mehnat qilishi, dam olishini va ijtimoiy faoliyat
ko‘rsatishini to‘g‘ri tashkil etishni, oqilona hayot kechirishi
mujassamlashtiradi.Shuning uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning
ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy-gigienik, ma’naviy jihatlarni har tomonlama o‘rganish,
vujudga kelgan haqiqiy ahvolni hisobga olib tadqiq etish davr talabidir.
O‘zbekiston aholisining hayot tarzini oiladan tashqarida tasavvur qila olmaymiz,
shuning uchun sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bevosita oilaga, oilaviy hayot
tarziga, «oila-tabiat-jamiyat-inson» tizimiga bog‘liqdir.
Zero, sog‘lom turmush tarzi va oilaning farovonligi iqtisodiyo va ma’naviy
omillar bilan belgilanganda edi, u vaqtda aholining moddiy farovonligi oshgan
sayin, sog‘liqni saqlash, uy-joy bilan ta’minlash masalasi to‘la hal etilganda
sog‘lom turmush tarzining barqarorligini belgilovchi barcha o‘z-o‘zidan hal
bo‘lgan va jamiyat uchun nomaqbul bo‘lgan hodisalar ham yo‘q bo‘lib ketgan
bo‘lar edi.Mustaqillik sharoitida oilada sog‘lom turmush tarzini shakllantirish
oilalarning ma’naviy-ruhiy tiklanishi va poklanishi muammolariga ham alohida
23

ahamiyat berishni taqozo etadi. Chunki ma’naviyatning yuksakligi oilada sog‘lom
turmush tarzini shakllantirishda umuminsoniy va milliy tajribalardan foydalanib
madaniy hayot kechirishni, bu sohada me’yorga rioya etishni talab
qiladi.Shuningdek, sog‘lom turmush tarzining shakllanishiga sho‘rolar davridagi
oila-nikoh munosabatlari, ekologik, demografik, ruhiy oqibatlar vash u kabilar o‘z
ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmaydi. Jumladan, sho‘rolar davrida o‘zga mafkura
ta’sirida kirib kelgan giyohvandlik, ichkilikbozlik, ota-onalarning ahloqiy-
ma’naviy buzuqligi natijasida nosog‘lom hayot kechirayotgan oilalar hozir ham
topiladi. Bunday oilada tarbiyalanayotgan farzandlarning kelajagi qanday bo‘ladi
degan savol sog‘lom fikrli jamoani tashvishlantirmay qo‘ymaydi. Oilada sog‘lom
muhit-turmush tarzini barqarorlashtirish, farzandlarni barkamol etib tarbiyalash,
oilaning tarbiyaviy va ijtimoiy rolini bajarishda fuqaroliy ma’suliyatini oshirish
lozim.
Oilani, onalar va bolalarni muhofaza etishning kuchli ijtimoiy tizimini
yaratish va amalga oshirish zarur.
1 Oilada sog‘lom farzandlarni voyaga yetkazishda oila byudjetini to‘g‘ri
taqsimlash va oiladagi bolalarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish kata
ahmiyatga ega. Oilaning moddiy farovonligi bolalar sog‘lig‘i va ularning sog‘lom
turmush tarzida o‘z aksini topadi.
2. Ovqatlanish sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning muhim omilidir.
Ovqatlanish bizning hududimiz sharoitida g‘oyat kata o‘rin tutadi. Chunki
vitaminlar yetishmaydigan, kimyoviy tarkibi past , sifatsiz ovqatlarni iste’mol
qilish, ularning miqdori jihatidan ham nomunosibligi aholi salomatligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
3. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanish kishilarni, ayniqsa yosh avlodni sog‘lom
barkamol bo‘lib vochga yetishiga, salomatligini mustahkam, ruhiyatini
yaxshilashga olib kelishidan tashqari, kishilarda hayotda to‘laroq va faolroq
ishtirok etishga, o‘zlarining bo‘sh vaqtidan unumli, yaxshi foylana bilishiga ham
imkon beradi, ijtimoiy faollikning boshqa shakllari rivojlanib borishiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Oilaviy munosabatlar madaniyati takomillashgan oilalardagina sog‘lom
24

turmush tarzini shakllantirishga imkoniyat tug‘iladi. Sog‘lom turmush tarzi
jismonan sog‘lom aqlan barkamol yangi avlodni shakllantirishni, mehnat qilish,
dam olish va ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishga yordam beruvchi oqilona hayot tarzini
tashkil etishni ifodalaydi.
Sog‘lom turmush tarzi aholining farovonlik darajasini oshirish, sog‘liqni
saqlash va maishiy xizmatni yaxshilash, demografik jarayonlarni maqbul holatga
keltirish, ommaning ma’naviy madaniyati, ongliligi, axloqiy jihatdan
tarbiyalanganligini o‘sib bori shva ijtimoiy mehnatdagi faolligi bilan belgiladi.
Sog‘lom turmush tarzini shakllantirish uy-joy sharoitini yaxshilash, oila byudjetini
to‘g‘ri taqsimlashni, to‘g‘ri va sifatli ovqatlanishni, spirtli ichimliklar,
giyohvandlik, chekishni qat’iyan mann etishni, muntazam ravishgda jismoniy
tarbiya bilan shug‘ullanishni, sanitariya-gigiena qoidalariga to‘la rioya qilishni,
ma’naviy boy, sog‘lom intillektual egasi bo‘lishni talab qiladi.
Oilani moddiy imkoniyatlarini yaratish, ota-onalarning ongliligi,
ma’naviyatini boyitish sog‘lom turmush tarzini shakllantirish imkoniyatini
tug‘diradi. Sog‘lom turmush tarzi esa farzandlarni jismonan sog‘lom, ma’nan boy
qilib o‘stirishga imkoniyat yaratadi. Boshqa xalqlar qatori o‘zbek oilalari ham
milliy tarbiya an’analariga boy. Ularni tiklab, boyitib, zamonaviylashtirib, maktab
tarbiyasi bilan uyg‘unlashtirish nafaqat har bir oila, balki butun O‘zbekiston
ijtimoiyma’naviy hayotini boyitishga xizmat qiladi. Mustaqil O‘zbekiston
Konstitutsiyasida ota-onaning bola tarbiyasi uchun davlat oldidagi
javobgarliklarining qayd qilinishi, Prezident I.Karimov tomonidan 1998 yilning
Oila yili deb e’lon qilinishi ota-onalar, mahallar oldiga qator yangi, milliy istiqloliy
talablarni qo‘ymoqda.
Oila – milliy dunyoqarash manbai sifatida o‘quvchilarda milliy istiqlol
mafkurasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Tarixda o‘g‘il-qizlar o‘z ota-
onalaridan o‘zlashtirgan dunyoqarashni sintez qilib, o‘z oilaviy dunyoqarashlariga
aylantirganlar. Bu farzandlarining milliy dunyoqarashlariga shakl, mazmun berib,
meros tarzida o‘tib keldi.
25

Dunyoqarashning birligi – milliyligi tufayli avlodlar orasida hamfikrlilik,
o‘zaro ishonch, izzat, maqsad, birligi, samimiylik tantana qilar edi. Oila o‘g‘il-
qizlarda milliy fe’l-atvor, husni xulq tarbiyasi manbai bo‘lib keldi. Ota-onalar har
kuni, har soatda o‘zlari bilib-bilmagan holda tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, bolalariga
hatti-harakatlar, yurish-turish, so‘zlash, kulish, ovqat yeyish, yuvinish, muomala
qilish, mezbon va mehmon munosabati me’yorlarini singdirib kelmoqdalar.
Ayniqsa, o‘g‘ilniotalikka, qizni-onalikka, uy bekaligiga tayyorlash milliy
tarbiyadagi ikki yo‘nalish-o‘g‘il va qiz bolalar tarbiyasi mavjudligini ko‘rsatadi.
Maktabda ham anna shu xususiyat saqlanishi va rivojlantirilishi kerak.
Ota-ona obro‘si milliy tarbiyaning asosidir. Aynan shu omil orqali ular
farzndlarining ongiga, xulq-atforiga ma’naviy ta’sir qiladilar. Ota-ona obro‘si o‘z-
o‘zidan paydo bo‘ladigan ne’mat emas. U ota-onaning bola tarbiyasi bilan maxsus
shug‘ullanayotganligi yoki shug‘ullanmayotganliklari bilan belgilanadi. Sobiq
sho‘ro davrining 80 yillarida otalar tomonidan ushbu yo‘nalishdagi tarbiyachilik
vazifalari qoniqarli bajarilmas edi. O‘tkazilgan tadqiqotlar sobiq ittifoqda har bir 9-
bolaning otasizligi va umuman otalarning farzand tarbiyasiga bir kunda 8
daqiqagina vaqt ajratganligini ko‘rsatgan edi. Ota-ona obro‘sini ularning
farzandlari shaxsi bilan qiziqishlari o‘quvchi farzandlarining rivojlana borayotgan
ehtiyojlarini o‘rganib, boshqarib, qondirib borishlari oshiradi. Olib borgan
kuzatuvlarimiz hayotda ota-onaning tarbiyachilar sifatidagi obro‘larini tushiruvchi
sabablar mavjudligini ko‘rsatdi [12].
Bular: ota-onaning o‘zlarining bolalarining boquvchilari sifatida anglab,
tarbiyachi axloqsiz turmush tarzi; - oilalarda uchrovchi axloqsiz turmush tarzi; -
ota-onaning bolalarga aytgan so‘zlari, pand-nasihat qilaverishlari , farzandlar bilan
asosan buyruq, hukm orqali gapirishlari; - ota-onaning o‘quvchi farzandlarining
hayoti, qiziqishlariga e’tiborsizliklari, ularga vaqt va diqqat ajratmasliklari,
o‘quvchilarni oila yumushlariga jalb qilmaslik (ayniqsa o‘smirlar o‘zlariga
nisbatan beparvolikdan qattiq iztirob chekadilar. Natijada ota-ona va o‘smir
orasida sovuq munosabatlarining paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi); - o‘kuvchi-
farzandlar bilan munosabatda ularning yosh xususiyatlarini bilmaslik
26

(boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ota-onaning qarashlariga, fe’latvorlariga taqlid qilib
keladilar. Ana shuning uchun ham xalqimizda ularni «shirin» deyishadi.
O‘smirlik davri boshlangaya, bolada keskin o‘zgarisho‘tmish davri
boshlanadi. Ota-onalar va bolalar orasidagi ziddiyatlarning asosiy qismi shu davrga
to‘g‘ri kelishining boisi ham shundadir. Ota - onaning o‘z farzandlariga xos yosh
xususiyatlarini bilmasliklarining oqibati bolalarni – o‘smirlarning ota-onadan
(ko‘pchilik hollarda otadan) qalban uzoqlashuviga olib keladi); - ota-onaning
o‘zlarining farzandlari uchun har kun, har soat, har daqiqada shaxsiy namuna
ekanliklarini anglay bilmasliklari; - o‘quvchi-farzand tarbiyasi uchun bor
ma’suliyatni maktabga tashlab, o‘zini soqit qilish; - rag‘batlantirish va jazolashda
tarbiyaviy maqsaddan kelib chiqa bilmaslik. - milliy qadriyatlarga hurmat hissini
shakllantira bilmaslik, hafsalasizlik; - tan jazosi bilan qo‘rqitish; - ota-onaning
farzandlar ko‘z o‘ngida janjal qilib turishlari; unda oshkora ichkilikbozlik
qilinishi, behayo so‘zlar, qarg‘ishlar, so‘kinishlar; - o‘z farzandini «eng yaxshi»
deb hisoblash; - «biz qiynalganmiz, bolalarimiz rohat qilsin» Deya o‘quvchi
farzandlarini erkalatib yuborish yasantirishga hirs qo‘yish yoki buning aksi – «bola
qiynalib kata bo‘lsa, ota-onaning, mehnatning hayotning qadriga yetadi» deya
ko‘r-ko‘rona qattiqqo‘llik, zarda qilaverish; - o‘quvchi farzandiga va’da berib,
bajarmaslik; - maktab bilan ta’lim – tarbiyaviy hamkorlikdan «ish ko‘p, vaqt yo‘q»
degan bahona bilan o‘zini chetga olish; - o‘quvchi bolalarni o‘z ajdodlari,
shajaralari bilan tanishtirmaslik va hokazo.
Bu kamchiliklarni bartaraf qilishda otaning roli hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Zero «Otaning ochgan yo‘li bor, onaning bichgan to‘ni bor». «Otasi borning unumi
bor, onasi borning tikishi bor». «Ota-olamning fikri», «Erta tur, otangni ko‘r,
otangdan so‘ng otingni ko‘r», «Otangni ko‘rsang, otdan tush», «Ota bo‘lish oson,
otalik qilish qiyin», «Ota – bolaga sinchi», «O‘g‘lingni sevsang, qo‘lingdek
ishlat», «Otalar so‘zi xitob bo‘lur, ani yig‘mang kitob bo‘lur». . . Onaning o‘zbek
oilasidagi o‘rni alohida, jipslashtiruvchi ahamiyatga ega. Chunki «Onaga bo‘lgan
muhabbat-Vatanga bo‘lgan muhabbatning kurmagi», «Onaning ko‘ngli bolada,
bolaning ko‘ngli dalada», «Onang o‘gay bo‘lsa, otang o‘zingniki emas», «Bola-
27

loy, ona –kulol», «Bola ham ona deydi, ona ham ona deydi», «Onangning
yaxshiligini bemor bo‘lsang bilarsan» va hokazo. Ota-onaning izchil tarbiyachilik
mehnati ularni yaxshi farzandlarning ota-onalari bo‘lish sharafiga muyassar qiladi.
«O‘g‘il-qizlarning fe’l-xulqi yaxshi yoki yomon bo‘lsa, uning sababchisi otav a
onadir». (Yu.X.Xojib). Hayotda ro‘y berayotgan ijobiy va salbiy holatlar,
ko‘ngilsiz voqealar, kishilar o‘rtasidagi mehr-oqibatning susayishi, shaxslararo
munosabatlarda uchrab turadigan ruhiy emotsional zo‘riqishlar, baxtsiz oilalar
soning ortib borishi, yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikning ko‘payib borayotganligi
oiladagi ruhiy muhitga, oila a’zolarining o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarga,
oiladagi murakkab muammolarga bevosita bog‘liq bo‘lib, to‘g‘ri yo‘lga
quyilmaganligi natijasida yuzaga keladi. Hozirgi davrning taqazosi ham oilaga xos
Ushbu muammolarni to‘g‘ri ham qilmay turib, fozil jamiyatga erisha olmaslikni
e’tirof etganligidan iboratdir.
Oila muammolarini o‘rganishda bugungi kunning ahamiyatli masalalaridan
biri bo‘lgan oilaviy munosabatlar kata o‘rin egallydi. Uning ahamiyatli tomoni
shundaki, kishining insoniy fazilati, jismoniy hamda ruhiy kamoloti oila bilan
bog‘liq bo‘lgan holda, unda kechayotgan o‘zaro munosabatlarning ta’siri bilan
shakllanadi va mukammallikka erishishga intiladi, hayotning har bir jabhasiga xos
ham nazariy, ham amaliy yo‘lyo‘riqlarni «qo‘lga kiritish» imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Oilaviy munosabatlar odatda oiladagi ota-onaning roli, er-xotin
munosabatlari, farzandlarning o‘zaro munosabati hamda ularning otaonalariga
bo‘lgan munosabatlari, yaqin kishilar, qarindoshlar bilan muloqot qilish
xususiyatlari nazarda tutiladi.
Hamisha uning inson tarbiyasiga bo‘lgan ta’siri borasidagi turli masalalari
doimo har bir davrning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Masalan, Sharqda,
oilaning e’zozlanishi, oilaviy munosabatlar, ayniqsa har bir oila a’zosining o‘zaro
muloqotiga jiddiy e’tirof berilishi haqida juda ko‘pgina manbalarda izoh berilgan.
Oilada ota-onalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatda hamjihatlik, mehroqibat, o‘zaro
hurmat, shirinsuhanlik, bir-biriga g‘amxo‘rlik kabi sifatlar, yosh avlodni maqsadga
xos tarzda tarbiyalashda samaradorlikni oshiruvchi usullardan biri bo‘lib, taqlid
28

qilish borasida yaxshi namuna hisoblanadi. Oiladagi o‘zaro munosabatlarni, yuz
beradigan voqea ilg‘ab oladi. Shuning uchun ham namuna sifatida ota-ona shunday
hislatlarga ega bo‘lishi kerakki, bulardan:
1. mehnatkash ;
2. tartib intizom;
3. mehr-muhabbatli;
4. sabr toqatli;
5. savodxon kabi shunday fazilatlarga ega bo‘lgan har bir ota-ona obro‘li
farzandlarni tarbiyalash sohasidagi ta’sir kuchli bo‘ladi.
Ota-ona obro‘sini ta’minlaydigan eng muhim omil ularning kundalik
hayotdagi ibratli insoniy munosabatlari, mehnatdagi yuksak muvaffaqiyatlar,
shuningdek ularning bilim doirasi, dunyoqarashi va axloq-odob bilan aloqador
bo‘lgan xususiyatlari belgilovchi mezon hisoblanadi. Namunali munosabat
o‘rnatilgan oilalarda sharqona tarbiyadagidek farzandlar samimiylik va sabr-
toqatni, hurmat va ehtiromni o‘rganadi.
Oilaviy munosabatlarda ma’naviy ehtiyojga asoslangan aloqalardan biri-
muloqot qilish jarayoni muhim hisoblanib, shaxs shakllanishida kata rol
o‘ynaydigan namuna va taqlid singari shu darajada hal qiluvchi vazifani ado etadi.
Chunki, kishi o‘zaro shaxslararo munosabatlar jarayoniga kirishishi bilangina
atrof-muhitda sodir bo‘layotgan voqeiliklardan xabardor bo‘lib, ular o‘rtasida
axborot ayirboshlash yuzaga keladi. Aslini olganda ham kishilar o‘z farzandlariga
muloqot tarzida o‘qtirib o‘rgatadigan har qanday ilmiy, ijtimoiy tajribalari, malaka
va bilimlari ham ijtimoiy-taraqqiyotning mahsuli sifatida kishilik Oila – hayotiy
mazmuniga hamda jamiyat tomonidan ma’qullanadigan xususiyatlarga ega bo‘lgan
ijtimoiy hodisa. Unda ijtimoiy hayotning barcha asosiy qirralari, vazifalari hamda
xususiyatlari, sinkretik tarzda bo‘lsa-da, mujassamlashgan. Inson umri mobaynida
oila ta’sirini sezib turadi, dastlab ota-onasining oilasida so‘ng o‘zi qurgan oilasida
hayot kechiradi.
Har ikki holda ham oila shakllanadi. Inson oilada individual va ijtimoiy hayot
ko‘nikmalarini hosil qilibgina qolmay, balki unda o‘zaro munosabatlarni yo‘lga
29

qo‘yish bo‘yicha ota-ona maqomini ham oladi. Aksariyat tadqiqotlarda oilaning
ijtimoiy institut sifatidagi to‘rtta asosiy vazifasi ajratib ko‘rsatadi.
Birinchi vazifa - farzandlar tug‘ilishi bilan bog‘liq.
Ikkinchi vazifa – yangi avlodni Ushbu jamiyat madaniyatidan bahramand etish.
Uchinchi vazifa – shaxsning o‘zini-o‘zi kamol toptirish, uning qobiliyatini yuzaga
chiqarish uchun sharoit yaratish.
To‘rtinchi vazifa – shaxsning muomala – muloqotga hissiy qo‘laylikka bo‘lgan
psixologik ehtiyojni qondirishi.
Shaxs ijtimoiy faoliyatni shakllashdek yaxlit jarayonning bu qirrasiga ko‘plab
omillar, jumladan oilaning moddiy farovonligi, ota-onaning saviyasi, oilaviy
qadriyatlar tizimi bolaning ta’lim olish jarayonida ota - onaning ishtiroki singari
jihatlar ta’sir ko‘rsatadi. Oila moddiy farovonligining shaxs ijtimoiy faolligiga
ta’siri baholashda kishilar ularning faqat daromaddagina emas balki har bir
muayyan oilada mavjud bo‘lgan ma’naviy madaniy qadriyatlar tizimiga bog‘liqligi
yo‘q. Chunki kata daromad moddiy ne’matlar sotib olish hamda dabdabali
tantanalar va tadbirlar o‘tkazish yo‘li bilan badavlat kishi maqomini saqlab turish
uchun butkul ishlatilib, shaxsni kamol toptiruvchi ma’naviy iste’molga
sarflanmasligi mumkin.
Oila murakkab ijtimoiy guruh bo‘lib, biologik, ijtimoiy, axloqiy, mafkuraviy
va ruhiy munosabatlarning birlashuvi natijasida vujudga keladi. Shu sababdan
turmushdagi va oila a’zolari munosabatlaridagi o‘zgarishlar uning moddiy-
maishiy, iqtisodiy negizi o‘zgarishga bevosita bog‘liqdir [13].
30

2.2. Oilada bolalarni ahloqiy kamolotga yetkazishda sharq mutafakkirlari
merosining ahamiyati
Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya, oila va oilaviy tarbiya haqidagi
qarashlari islom mafkurasi va uning qobig‘ida shakllangan. Sharq mutafakkirlari
ijodida aks etgan umuminsoniy g‘oyalar islomiy ma’naviyat bilan hamohangdir.
Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada farzand tarbiyasi
masalalariga katta e’tibor berganlar. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr
al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Koshg‘ariy,
Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy kabi
mutafakkirlarning qator asarlarida bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash
masalalarari va ularni hal etish yo‘llari ko‘rsatib berilgan.
Oilada bola tarbiyasi masalasi Muhammad ibn Muso al- Xorazmiy
qarashlarida ham mavjuddir. Uning aytishicha, «Ota-onalar ikki xil: tug‘ilish otasi
va ta’lim berish otasi: birinchisi jismoniy hayot sababli, ikkinchisi ruhiy hayot
sababli». Shunga ko‘ra, ularni uzviy birlikda olib qarash tarbiya ishida muhim
ahamiyatga molikdir. Uning quyidagi so‘zlari anchayin ibratlidir: «Zamondan
yaxshiroq ta’lim beruvchi muallimni, insondan yaxshiroq ta’lim oladigan
o‘quvchini ko‘rmadim». Uning bu so‘zlaridan bir tomondan ijtimoiy muhitni bola
tarbiyasi uchun hal qiluvchi ta’sirini anglasak, ikkinchi tomondan inson shaxsi
ta’lim natijasida kamolotga erishib borishi mumkinligini sezamiz. Abu Rayhon
Beruniy insonning axloqiy fazilatlarini, umuman axloqiy tushunchalarini insonning
tabiati bilan bog‘laydi. Inson tabiati esa, avvalo, oilada shakllanadi. Shunga ko‘ra,
bola tarbiyasida ota-ona ta’siri va namuna benihoya kattadir. Masalan, u ayollarga
nasihat qilib, Abdulla ibn Jafar tilidan shunday deb yozadi: «Rashkdan saqlangin.
U taloqning kalitidir. Eringga tez-tez tanbeh qilishni senga taqiqlayman. Chunki
tanbeh nafrat uyg‘otadi. O‘zingni bezab yurgin.
Buning uchun yaxshi vosita surmadir. Yana xushbo‘y atirlardan foydalangin.
Ularning ichida eng yaxshisi suvdir». Uning bu fikrlari bevosita oilada farzand
tarbiyasiga taalluqlidir. Beruniy tan va ruh pokligi masalasini ham o‘rtaga
tashlaydi. Oilada tozalik, poklik va tartiblilik mavjud ekan, u yerda ma’naviy
31

poklik ham bo‘ladi. Bu fikrni, tanani toza tutish bilangina cheklab bo‘lmaydi, balki
ko‘p harakat qilishga chaqiradi. Bu harakat mehnat qilish demakdir. Uning qalb va
harakat haqidagi fikri insonning tani bilan ruhi pokligini bir butunligi to‘g‘risidagi
g‘oya bilan bog‘liqdir. Bu narsa bola -tarbiyasi jismoniy sog‘lomlik bilan
ma’naviy-axloqiy boylik o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlik haqidagi bugungi kun talabi
bilan hamohangdir.
Beruniy ota-onalarga qarata bolaning mo‘tadillikda saqlashni tavsiya etadi.
Bunga asosan bolani qattiq g‘azablanishdan, qo‘rqish va xafalikdan, uyqusizlikdan
saqlash orqali erishilishini aytib, ularni xohlagan va foydali narsasini topib
berishga, sevmagan narsasidan uzoqlashtirishga harakat qilish kerakligini
uqtiriladi. Ota-onaning bolaga turli munosabati turlicha xulqlarni keltirib chiqaradi.
Mutafakkir bola-xulq atvorining mo‘tadilligi natijasida tan va ruh sog‘lomligi kelib
chiqishini ham ilmiy asoslab beradi. Beruniy bola tarbiyasida irsiyat muhit va
tarbiya ta’sirini birdek muhim ekanligini ta’kidlab o‘tgan edi. Beruniy axloqiy
tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan holda yondashadi. Axloqiylik
yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash natijasida namoyon bo‘ladi va
shakllanadi. Uning bu fikri o‘z davri uchun yangi va ilmiy bashorat edi.
Oila va oilada bola tarbiyasi masalasi Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosida
ham muhim o‘rin egallaydi. U o‘zining qator asarlarida bolaning salomatligi, uning
tarbiyasi haqida, eng muhimi bola ruhiyatini o‘rganish borasida ko‘plab
qimmatbaho fikrlarni yozadi. Ularning hammasi bir butun bo‘lib, muayyan
pedagogik qarashlar tizimini tashkil etadi va u ma’naviy-axloqiy barkamol insonni
shakllantirish haqidagi g‘oyaga borib taqaladi. Ibn Sinoning «Tadbiri al-manozil»
nomli asarida katta bir bob oila va oilaviy tarbiya masalalariga bag‘ishlangandir.
Ibn Sino oilada bola tarbiyasi ancha murakkab va nozik bo‘lib, uni bolaning
yoshligidan boshlab va izchillik bilan olib borish lozimligini uqtiradi.
U ona allasining tarbiyaviy ahamiyati haqida to‘xtalib, «Alla» ikki vazifani
bajaradi, deydi. Birinchisi, uni tebratish orqali bolaga jismoniy orom bag‘ishlanadi;
ikkinchisi, beshikni bir maromda tebratishdan onaning mehri jo‘sh uradi, bolasiga
bo‘lgan muhabbatidan onaning orzu umidi yurak to‘ridan silqib chiqadi. Bu o‘ziga
32

xos qo‘shiq bolasi uchun qasidadek yangraydi va u farzandining murg‘ak qalbiga
singib boradi. Shu tarzda bolada o‘zi ham anglolmagan holat paydo bo‘ladi. U
asta-sekin bu yorug‘ olamni anglay boshlaydi. Ana shu anglashdan o‘rganish
boshlanadi. Xuddi shu o‘rganish tarbiyalanishdir. Zotan o‘rganish sezishdan kelib
chiqadi. Ibn Sino ana shu holatga e’tiborini qaratib, «Yosh bolaning sezgirlik
quvvati katta odamga teng keladi», degan fikrni bildiradi. Ibn Sino bola tarbiyasida
oila boshlig‘i otaning roliga alohida e’tibor beradi. «Agar oilada-deydi u, oila
boshlig‘i tajribasizlik, no‘noqlik qilsa u oila a‘zolarini yaxshi tarbiyalay olmaydi
va oqibatda bundan yomon natijalar kelib chiqishi mumkin». Bola yaxshi yo‘lga
qo‘yilsa, oila baxtli bo‘ladi [14].
Oilaning eng muhim vazifasi bola tarbiyasi hisoblanadi. Ota-ona kim
bo‘lishidan qat‘iy nazar, bu vazifani mas’uliyat bilan ado etishi lozim. Ibn Sino
«Tadbiri al-manozil» asarida er va xotinning yaxshi sifatlarini sanab o‘tadi.
Ularning shaxsiy namunalari bola uchun o‘rnak bo‘lib, kelajak taqdirini
belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligi alohida uqtiriladi. Ibn Sino oilada
bolani ma’naviy-axloqiy taibiyalashda mehnatsevarlikning roliga alohida urg‘u
berib, ota-onalarni farzandlariga nisbatan kasb-hunar o‘rgatishga chaqiradi.
Mehnatni ulug‘laydi. Mehnatsiz hayot kechirishning bolaga bo‘lgan salbiy ta’sirini
ko‘rsatib beradi. XI asrda yashab ijod etgan mutafakkir Yusuf Xos Hojib o‘zining
«Qutadg‘u bilig»da bola tarbiyasi haqida to‘xtalib, shunday yozadi: «Farzand
qanchalik bilimli, aqlli-xushli bo‘lsa ota-onasining yuzi shunchalik yorug‘
bo‘ladi». U bola tarbiyasida otaning mas’uliyatiga alohida e’tibor beradi.
«Kimning o‘g‘il-qizi erka bo‘lsa, deb yozadi u unga shu kishining o‘zi mungli
bo‘lib yig‘laydi. Ota bolani kichikligida bebosh qilib qo‘ysa, bolada gunoh yo‘q,
barcha jafo otaning o‘zida; o‘g‘il-qizning xulq-atvori yaramas bo‘lsa, bu yaramas
ishni ota qilgan bo‘ladi. Ota bolalarini nazorat qilib, turli hunarlarni o‘rgatsa, ular
ulg‘aygach, o‘g‘il-qizim bor deb sevinadi; o‘g‘il-qizga hunar va bilim o‘rgatish
kerak, toki bu hunar bilan ularning fe’l-atvorlari go‘zal bo‘lsin». Yusuf Xos Hojib
o‘z asarida shunday fikrlarni tashlaydiki, ular bola tarbiyasi uchun madhiyadek
yangraydi. Yusuf Xos Hojib bolalar tarbiyasini juda murakkab jarayon deb
33

tushunadi. U beldan madorni, tandan quvvatni, ko‘zdan nurni, dildan oromni talab
qiladi. Uning ta’kidlashicha, agar insonning o‘zida go‘zal fazilatlar bo‘lsa, ularni
boshqalarga o‘rgatishi lozim. Lekin odob-axloq, rasm-rusm odat va irodani hosil
qilish uchun zo‘r kuch va harakat kerak bo‘ladi. Bu narsa ta’lim-tarbiya natijasida
paydo bo‘ladi. Uning bu tarzdagi pedagogik qarashlari bitta asosiy masalaga borib
taqaladi. Bu barkamol inson masalasidir. Inson, uning mohiyati, jamiyatda tutgan
o‘rni, ijtimoiy vazifasi mutafakkir tomonidan turli jihatlarda tahlil qilinadi. Odam
bolasi bu yorug‘ olamda ezgulik qilish uchun yaratilgan. Shunga ko‘ra uni
tarbiyalashdan maqsad uning ongiga odamlar uchun yaxshilik qilish tuyg‘usini
singdirishdan iborat. Bu oliyjanob vazifani bajarish esa ota-onaning zimmasidadir.
Sharqda keng tarqalgan pandnoma tarzida yozilgan mashhur asarlardan biri
Unsurul maoliy Kaykovusning «Qobusnoma»sidir. Bu asar Sharq pedagogik fikr
taraqqiyotida muhim o‘rinni egallaydi va qanchadan-qancha avlodlarni ma’naviy-
axloqiy tarbiyalashda o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. «Qobusnoma» falsafiy
didaktik asar bo‘lib, shaxs shakllanishining barcha tomonlarini o‘z ichiga oladi.
Uning «Farzand parvarish qilmoq zikrida» degan bobi bevosita oiladagi bola
tarbiyasiga bag‘ishlanadi. Kaykovus bola tarbiyasida talabchanlik bilan
mehribonlikni birga olib boorish lozimligini ta’kidlaydi. «Yosh bola ilm bilan
odobni tayoq bilan o‘rganur, o‘z ixtiyori bilan o‘rganmas. Ammo farzand beadab
bo‘lsa va sening ul sababdan qahring kelsa, o‘z qo‘ling bilan urmagil,
muallimlaming tayog‘i bilan qo‘rqitgil. Bolalarga muallimlar adab bersinlar toki
sendan o‘g‘lingni ko‘nglidagina qolmasin». Asar pand-nasihat tarzida yozilgan
bo‘lib, unda yoshlar tarbiyasida juvonmardlik talablaridan eng muhimi axloq
tarbiyasiga alohida e’tibor beradi. Kaykovus yoshlarda yuksak axloqiy fazilatlarni
tarkib toptirishni istaydi, yoshlarni doimo to‘g‘rilikka, yaxshilikka, adolatlilikka
undaydi. Asarda asosan o‘zgalarga nisbatan insoniy munosabatda bo‘lishlik
uqtiriladi. Kaykovus odamlarning xislatlarini uch xilga bo‘ladi: biri aql, biri
rostlik, yana biri juvonmardlikdir. Kaykovusning «Qobusnoma» asari bugungi
kunda ham axloqiy qadriyat sifatida yosh avlodni ma’naviy axloqiy ruhda
tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. Bu asarda oila, farzand
34

tarbiyasi juda yaxshi tushunirib berilgan bo‘lib, bugungi kun yosh ota-onalariga
dasturamal bo‘lib xizmat qilmoqda. «Qobusnoma» da ota-onaning qator vazifalari
sanab o‘tiladi. Ular quyidagilardan iborat:
Oilada bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy
merosida ham munosib o‘rinni egallaydi. Uning fikricha, jamiyatning yetukligi,
uning taqdiri va kelajak yoshlar kamoloti bilan bog‘liqdir, shunga ko‘ra bola
tarbiyasi ota-onalar oldida turgan oliyjanob vazifadir, deydi. Navoiy ota-onalarning
yaxshi sifatlarini ulug‘laydi. Bunday sifatlarning ularda jamuljam bo‘lishi bola
tarbiyasida muhim rol o‘ynashini ko‘rsatib o‘tadi. Masalan, uning xotinlar
haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir: «Yaxshi xotin, deydi Navoiy - oilaning
davlati va baxti uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan husnli bo‘lsa, ko‘ngil
ozig‘i, xushmuomala bo‘lsa jon ozig‘idir. Oqila bo‘lsa, ro‘zg‘orda tartib-intizom
bo‘ladi.
U beandisha bo‘lsa, ko‘ngil undan ozor chekadi, yomonlik axtaruvchi bo‘lsa,
undan ruh azoblanadi. Agar mayxo‘r bo‘lsa, uy obodligi yo‘q oladi, aqlsiz bo‘lsa,
oila rasvo bo‘ladi». Navoiy oiladagi ayrim illatlarni va o‘zaro kelishmovchiliklarni
bola tarbiyasiga salbiy ta’siri va uning buzilishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillar
haqida ham yozadi.
Yaxshi va yomon xulqlar va ularning kelib chiqishi sabablarini ko‘rsatib
beradi. Bolada paydo bo‘ladigan yomon xulqlarni oldi olinmasa, bora-bora illatga
aylanadi-deb uqtiradi. Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘ldiki, sharq
35

mutafakkirlari o‘zlarining pedagogik qarashlari bilan o‘z davrlaridan ancha
ilgarilab ketganlar. Ularning bu qarashlari bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz
tafakkurini boyitib kelmoqda va hozirgi kunda ham ular o‘z qiymatini yo‘qotgani
yo‘q, ular bizning ma’naviy qadriyatimizdir. Shunga ko‘ra mutafakkirlarning
o‘lmas merosi oilada bolalarning ma’naviy axloqiy tarbiyalashning muhim omili
bo‘lib qoladi.
Tarixchilaming yozishicha, bolaligidayoq o‘zini buyuk ishlarga hozirlagan
Amir Temur farzandlari va nabiralarining tarbiyasini ham bir lahza bo‘lsada,
nazaridan qochirmadi. Ulug‘ hukmdor o‘z o‘g‘illari va nabiralariga eng avval
jangu jadal mashaqqatlariga chidam berishga qodir kuch-quvvat va jasorat,
shuningdek, saltanatni boshqarish uchun talab etilgan ilmu donish sohibi
bo‘lishlarni talab etardi. Amir Temur o‘z davrining ma’rifatli kishisi, o‘tmishning
ma’naviy saboqlaridan yaxshi xabardor inson sifatida sog‘lomlik faqat jismoniy
kuch-quvvat emas, balki oliyjanob insoniy fazilatlar uyg‘unligiga erishmoq
ekanligini ham yaxshi anglagan. U barloslarning ulug‘ amirlaridan bo‘lmish
padaribuzrukvori, muarrix Sharofiddin Yazdiy ta’biri bilan aytganda, «Ulamo va
sulaho va mutafakkirlarga mushfiq va mehribon». Agar Amir Temur buyuk
saltanatga asos solgan bo‘lsa, bu sharafga mana shu yuksak tarbiya oqibatida
erishgan. Sohibqiron farzandlarida uch xislat mujjassam bo‘lishini istardi.
Eng avvalo, insonparvarlik, so‘ng mushohadalik va nihoyat, oqibatlik,
bosiqlik. Insonparvar odamgina saxiy bo‘lishi mumkin. Mushohadali, bosiq
odamgina jangu-jadalda xatoga yo‘l qo‘ymaslikka, ulkan saltanatni boshqarishga
qodir. Kimki jasur bo‘lsa-yu, insonparvar bo‘lmasa, jismonan baquvvat bo‘lsa-yu,
mushoxadalik bo‘lmasa, dono bo‘lsa-yu, bosiqlik bo‘lmasa, unday odam komil
inson bo‘lolmaydi, unday odam boshqalarni ham, o‘ziniyam halok etadi. Kimki
raqibi bilan olishgandayam insonparvarlikni unutmasa, albatta yengadi [15].
Bobokalonimizning farzandlari va avlodining qanday fazilatlarga ega bo‘lish
bilan bog‘liq istaklarini bilish uchun, avvalo, «Temur tuzuklari» ni varaqlaylik.
Uning dastlabki sahifalaridayoq shunday fikrni uqish mumkin: «Tajribamda
ko‘rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qat’iy, tadbirkor va
36

hushyor bir kishi ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir». Bu
hikmatda bobomizning sog‘lom va komil inson xususidagi tushunchasi, ya’ni
yetuk insoniy fazilat va xususiyatlarga ega insongina mamlakat tayanchi bo‘la
oladi, degan mushohadasi mujjassamlashgan, deb o‘ylayman. Sohibqiron bobomiz
harbiy safarlarga farzandu nabiralarini birga olib ketardi. Bundan ko‘zlangan
birinchi murodi avlodlari suyagini jangu jadallar, uzoq va mashaqqatli yo‘llarda
chiniqtirish bo‘lsa, ikkinchi maqsadi farzandu nabiralari o‘z avlodlari qo‘lida
tarbiyalansa, erka va tantiq bo‘lib ulg‘ayadilar, degan fikrdan kelib chiqib, ularni
onalarining ortiqcha mehru-muhabbatlaridan asrash edi. Zero, asalning ko‘pi zarar,
me’yorda bo‘lsa, foydali ekanligi to‘g‘risida o‘tmish donishmandlari ko‘p naql
etganlar. «Mening farzandlarim tantiq bo‘lmasliklari kerak! Tantiqlik irodasizlikni
paydo qilgay. Farzandlarimni erkalaydigan yer kurash maydoni bo‘lsin. Arg‘umoq
ila qilich ularning jonajon do‘sti, mardlik ularga ustoz bo‘lsin!». Mana shu niyatda
jahongir avlodlarining jismoniy tarbiyasini itoatidagi eng tajribali va taniqli
pahlavonlarga ishongan bo‘lsa, farzandlarining ruhiy dunyosiga sayqal berishni
oqila malika asli ismi Saroymulkxonim, xon avlodi bo‘lgan, murg‘aklikdan
hukmfarmonlik va bahodirlikdan saboq olgan Bibixonimga ishongan edi.
Qolaversa, malika har doim safardayam, jangu - jadaldayam va
dorulsaltanatdayam hukmdorga hamroh, bo‘lardi.
Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda, nafaqat hozir balki, boy bo‘lgan
tariximizda ham oilaga, unda tarbiyalanadigan yosh avlodga, kelajak yulduzlariga
ham alohida e’tibor berilganligini ko‘rishimiz mumkin [16].
37

XULOSA
Xulsa qilib aytganda Insoniyat tarixida axloq va axloqlilik tarbiyasi dolzarb
muammo sifatida joy olganligini xalq og‘zaki ijodiyotida ham, mutafakkir va
ma’rifatparvarlar asarlarida ham kuramiz. Allomalarimiz ahloqiylik tushunchasi va
bolalarni ahloqli etib tarbiyalash muammosini o‘rganib komil inson tarbiyasiga
alohida ko‘rsatmalar va ta’limotlarini olg‘a surganlar.
Oila inson kamolotining dastlabki maktabi bo‘lganligi sababli bola uning
axloqi, hulq -atvori shu manzilda ota-onalarning hatti harakatlari, obro‘ va shaxsiy
namunalari orqali bevosita shakllanib boradi. Oilada bolalarni axloqiylik
o‘rgatishda umuminsoniy va milliy qadriyatlardan keng foydalanish ota-onalarga
pedagogik adabiyotlarni o‘rgatishlari zarur deb hisobladik.
Oilada ota-onalarni, bolalarni axloqiylik tarbiyalashda oiladagi yuksak
ma’naviy munosabatlar nazariy jihatdan asoslandi. Oilada bolalarni axloqlilik
tarbiyasida ota-onaning shaxsiy namunasi va obro‘- e’tiborli muhim vosita sifatida
xizmat qiladi.
Oilada bolalarni axloqlilkka tarbiyalashda milliy qadriyatlarimizga xos axloq-
hulq atvorni shakllantirish muhim ekanligini aniqladi.
Axloqli farzand ota-ona va jamiyat ko‘rki ekanligini tushunib yetgan ota-
onalar, o‘z burch va ma’suliyatlari oldida sadog‘atli bo‘lishlari tajriba –sinov
ishlari jarayonida ishonch hosil qildik.
1. Kishilik jamiyatining har bosqichida komil inson tarbiyasida axloq va axloqlilik
sifatlarini shakllantirish nazariy jihatdan asoslandi.
2. Oilada bolalarda axloqlilik sifatlarini tarbiyalashda boy - ilmiy merosdan
oqilona foydalanishni Yangi zamonaviy pedagog imkoniyatlarini keltirib chihadi.
3. Oilada bolalarda axloqlilikni tarbiyalash pedagogik muammo ekanligi asoslandi.
4. Oilada ota-onaning obrÿsi va shaxsiy namunasi bolalarda fahrlanish tuyg‘usini
shakllantirishga hizmat qildi.
38

5. Oilada bolalarda axloqlilikda tarbiyalashning nazariy va amaliy tadbirlari ishlab
chiqildi.
6. Oilada axloqlilikni shakllantiruvchi ilmiy metodik dastur yaratildi va amaliyotda
uning natijasi sinab kÿrildi.
7. Oilada bolalarda axloqlilikni shakllantirishda bolaga ikki tomonlama ta’sir
kÿrsatish ijobiy natija berishni aniqlash maqsadida ota-onalar uchun tavsiyalar
berildi.
8. Oilada bolalarda axloqlilikning shakllantiruvchi tarbiyaviy tizim yaratildi. Ya’ni
ajdodlarmiz amal qilish hamda milliy g‘oya tamoyillariga suyangan holda
ma’naviy yuksak insonni tarbiyalash.
39

FOYDALANILGAN ADABI YOT TLAR R O‘ YXATI
1. Poslanie Prezidenta Respubliki Uzbekistan Shavkata Mirziyoeva Oliy
Majlisu.//Gazeta «Xalk sozi». Vыpusk ot 30 dekabrya 2020 goda.
2. Sh.M.Mirziyoyev-“Tanqidiy tahlil qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi.//”Xalq so‘zi”gazetasi. 2020 yil 30 dekabr soni.
4. Bordovskaya N., Rean A. Pedagogika. - SPb.: Piter. 2001.- S. 176
5. О.Хасанбоева ва бошқалар Педагогика. Т. «Фан» 2006 й. 380 б.
6. Muxamedov G ., Xodjamkulov Yu . Innovatsionn ы y klaster pedagogicheskogo
obrazovaniya: opredelenie, klassifikatsiya, soderjanie.-Chirchik.: «Universitet»,
2018.
7. Karimov I.A Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent
“O`zbekiston” 1997
8. Barkamol avlod orzusi. Tuzuvchi muallif. SH. Karimov va boshqalar. Toshkent
“Sharq” 1999
9. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti //
Boshlang‘ich ta’lim jurnali, -T.: 2005, 5-son.
10.Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi o‘quv dastur // Boshlang‘ich
ta’lim jurnali,- T.: 2005, 5-son.
11.Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim satandarti va o‘quv dasturi, -T.: 2010
12.Ishmuhamedov R, Abduqodirov A, Pardayev A “Ta’limda innovatsion
texnologiyalar”, -T.:2008
13.Yo‘ldoshev J, Usmonov S, “Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga
joriy qilish”, -T.: “Fan va texnologiya”, 2008
14.Psixologiya. Slovar. Sostavitel L.A.Karpenko.–M.: “Poliizdat”.1990-s 77-78.
15. Bordovskaya N.,Rean A. Pedagogika. –SPb.:Piter. 2001.- s 176.
16.Bordovskaya N., Rean A. Pedagogika. Uchebnik dlya VUZov. – SPb.: “Piter”
2001. S 142-143. Qarang. Gessen S.I. Osnovi pedagogiki. –M.,1995
40

17.Mavlonova.R,Raxmonqulova.N.Boshlang`ich ta`limning integratsiyalashgan
pedagogikasi. Toshkent “O`qituvchi” 2006
18.Xo‘jayev B. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. 2017 yil.
19. R. Mavlonova, N. Vohidova, N. Rahmonqulova. Pedagogika nazariyasi va
tarixiy 2010 yil.
20.L. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. –“A.Navoiy
nomidagi O`zbekiston Milliy kutubxonasi 2001.
21. Axmedova M. E. Pedagogika nazariyasi va tarixi (O`quv qo‘llanma) - T.:
Tafakkur Bo‘stoni, 2011 yil.
Elektron ta’lim resurslari:
1. www.pedagog.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.edu.uz
4. www.pedagog.uz
5. www.ziyonet.uz
41

Nukus innovatsion institutı
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi ____ kurs talabasi __________________________________ kurs
ishini himoya qilish bo‘yicha 2024 yil «____» _____________ kungi № _________ sonli
majlisining
B A YO N N O M A S I
Kurs ishining mavzusi_________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
Qatnashganlar:
Komissiya raisi ____________________
A’zolari _____________________________________________________________________
Ish rejasi bo‘yicha:
Kurs ishi rahbari ________________________________
Kurs ishi bo‘yicha quyidagi materiallar tafsiya etildi:
1. Yozish va tahrirlash ___________ _______ ______________________________
2. Himoya qilish vaqtidagi bayonot _____________________________________
3. Berilgan savollarga javoblari _____________________________________
4. Kurs ishi rahbarining yakuni ______________________________________
_____________________________________________________________________________
Kurs ishining himoya qilgandan keyin talabaga quyidagi savollar berildi:
1. ___________________________________________________________________________
2. ___________________________________________________________________________
3. ___________________________________________________________________________
Komissiya qarori:
1.Talaba___________________________________kurs ishini bajargangan va _____bahoga
himoya qilgan deb hisoblansin
Komissiya raisi: ______________________
Komissiya a’zoları: ______________________
______________________
______________________
Kotib: ______________________
42

Kurs ishini baholashga quyidagi baholash tavsiya etiladi:
1. Kurs ishi eksperimental bo‘lsa , berilgan savollar to‘liq javob bergan bo‘lsa, o‘rganilgan
pedagogik bilimlardan foydalanilgan bo‘lsa – «a’lo» (5).
2. Rejadagi masalalar to‘liq bayon yetilgan, ammo pedagogik bilimlardan foydalanilmagan
bo‘lsa – «yaxshi» (4).
3. Rejadagi masalalar to‘liq tushuntirilmagan bo‘lsa, olingan natijalar yetarli darajada
pedagogik jihatdan muhokama qilinmagan bo‘lsa – «qoniqarli» (3) baholar qo‘yilishi mumkin.
Kurs ishi to plamining tarkibiy qismlari , mazmuni va o rnatish sifatini baholashʻ ʻ
mezonlari
1. Mavzuni tanlash, rejani mavzuga ta sirchanligi – 10%
ʼ
2. Kirish so‘zida mavzuning ahamiyati hozirgi kunda nuqtai nazardan tahrirlanishi -10%
3. Kurs ishi mavzusi, mazmuning mohiyati, xulosa chiqarish - 30%.
4. Kurs ishi mustaqil ta’lim ishi va ijodkorlik yondashuvi -20%.
5. Kurs davomida oldingi tajribalarni hikoya qilish -10%.
6. Kurs ishini o‘z tajribasida e’lon qilish -10%
7. Adabiyotlardan foydalanish darajasi -10%.
Kurs ishining bahoları:
100-90% - «5» – A’lo .
89-70% - «4» - Yaxshi .
69-60% - «3» – Q oniqarli .
59-0% - «2» – Q oniqarsiz .
43

Sotib olish