Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	211.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	Юриспруденция

Ommaviy tartibsizlik uchun javobgarlik jinoiy-huquqi jihatlar

huquqiy normativlarni keng targ ib qilish zarur. Huquqiy madaniyat, fuqarolarningʻ
qonunlarga bo lgan hurmatini shakllantiradi va bu ommaviy tartibsizliklarning
ʻ
oldini olishda katta rol o ynaydi. Ommaviy tartibsizliklarni oldini olish uchun
ʻ
fuqarolar o z huquqlarini bilib, faqat qonun doirasida faoliyat yuritishlari kerak.
ʻ
Jamiyatda huquqiy madaniyatni rivojlantirish, fuqarolarga qonunlar va jamoat
tartibini saqlashning zarurligini anglashda yordam beradi. Ijtimoiy ongni
shakllantirish orqali, fuqarolar o zining huquqiy javobgarligini sezib,
ʻ
tartibsizliklarga qarshi chiqadilar. Ommaviy tartibsizliklarni oldini olishda
kompleks va samarali profilaktika choralari muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy,
iqtisodiy va huquqiy omillarni hisobga olgan holda amalga oshirilgan profilaktika
choralari tartibsizliklarning oldini olishga, jamiyatdagi xavfsizlikni ta minlashga
ʼ
xizmat qiladi. Huquqiy ta lim va madaniyat esa fuqarolarni qonunlarga hurmat
ʼ
bilan qarashga, ijtimoiy barqarorlikni saqlashga undaydi va kelajakda
tartibsizliklarning oldini olishda muhim rol o ynaydi.
ʻ 13
Xorijda ham ommaviy tartibsizliklar va ularga qarshi ko rilgan chora-
ʻ
tadbirlar ko plab sud ishlarida o z aksini topgan. Angliyada 2011-yilning avgustida
ʻ ʻ
sodir bo lgan ommaviy tartibsizliklar davomida do konlar talon-toroj qilindi,
ʻ ʻ
binolar yondirildi va ko plab jinoyatlar sodir bo ldi. Ommaviy tartibsizliklar
ʻ ʻ
davomida 3000 dan ortiq odam ishtirok etdi. Ular orasidan 1100 kishi jinoyat
ishlari bo yicha sudga berildi. Sudlar 1000 ga yaqin ishtirokchini jinoiy
ʻ
javobgarlikka tortdi, ularga qamoq jazolari berildi. Bundan tashqari, talon-toroj
qilganlarga moliyaviy jarimalar qo llanildi. Hong Kongda 2019-yilda boshqaruv
ʻ
tizimi va siyosiy erkinliklarga qarshi norozilik namoyishlari kengayib, ommaviy
tartibsizliklarga aylanib ketdi. Ko plab ishtirokchilar o z huquq va erkinliklarini
ʻ ʻ
ta kidlab, qonunlarni buzishdi. Ularga qarshi jinoiy ishlar ochildi va tergov
ʼ
boshlangan. Sudlar, nafaqat jamoat tartibini buzganlarni, balki ularni qo llab-
ʻ
quvvatlagan siyosiy faol shaxslarni ham jazoladi. Shuningdek, politsiyaga hujum
qilganlarga qamoq jazolari berildi. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi,
ʻ
2008-yilgi o zgarishlardan so ng, ommaviy tartibsizliklarga qarshi jazolarni
ʻ ʻ
13
Иванова К.В. Массовые беспорядки понятия и сушность – Москва. г 2017 .
33

Ommaviy tartibsizliklar – bu jamiyatda tartibsizlikka sabab bo ladigan,ʻ
ko pincha qonun buzilishi va ijtimoiy beqarorlikka olib keladigan xatti-harakatlar
ʻ
to plamidir. Ommaviy tartibsizliklar, ko pincha jamoat joylarida sodir bo ladi va
ʻ ʻ ʻ
turli shakllarda namoyon bo ladi, masalan, ko chada zo ravonlik, ijtimoiy tartibni
ʻ ʻ ʻ
buzish, jamoat mulkini talon-toroj qilish va boshqalar. Ommaviy tartibsizliklar
uchun javobgarlik – bu ommaviy tartibsizliklarni uyushtirish, ularda ishtirok etish
yoki bu jarayonlarda noqonuniy harakatlarni amalga oshirish uchun jinoiy
javobgarlikni ta minlaydigan huquqiy normadir. Ommaviy tartibsizliklar
ʼ
jamiyatdagi jiddiy ijtimoiy xavfni yaratadi va jinoiy huquq bilan tartibga solinadi.
Ommaviy tartibsizliklar uyushtirish, tashkillashtirish yoki keltirib chiqarish uchun
jinoyat kodeksida belgilangan jazolar mavjud. Masalan, bunday harakatlar uchun
jazo qamoq jazosiga, majburiy ishlar yoki jarimaga olib kelishi mumkin. Ommaviy
tartibsizliklar davomida faqat ishtirok etish ham jinoiy javobgarlikka olib keladi.
Agar biror shaxs ommaviy tartibsizlikda qatnashib, davlat mulkiga zarar yetkazsa,
huquqni muhofaza qilish organlariga qarshi kuch ishlatsa yoki boshqa jinoiy
harakatlarni amalga oshirsa, unga nisbatan jinoiy jazolar qo llaniladi. Ommaviy
ʻ
tartibsizliklar davomida vandalizm, talon-toroj qilish, odamlarning hayotini xavf
ostiga qo yish, jismoniy zo ravonlik ko rsatish kabi jinoyatlar sodir bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin. Bunday jinoyatlar ham alohida jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradi va
qamoq yoki boshqa og ir jazo shakllarini o z ichiga oladi. Ommaviy tartibsizliklar
ʻ ʻ
davlat xavfsizligi va jamoat xavfsizligiga tahdid soladi. Ommaviy tartibsizliklar
jahon miqyosida ko plab davlatlarning huquqiy tizimlariga jiddiy xavf tug dirishi
ʻ ʻ
mumkin. Ommaviy tartibsizliklarda ishtirok etgan shaxslar, shuningdek, xalqaro
huquqiy normalarga muvofiq, jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. O zbekiston
ʻ
Respublikasining Jinoyat kodeksi 244-1 moddasida ommaviy tartibsizliklarga
qarshi javobgarlikni belgilaydi. Ushbu modda ommaviy tartibsizliklarni
uyushtirish, ularni qo zg atish yoki ishtirok etish uchun javobgarlikni ta minlaydi.
ʻ ʻ ʼ
Bu jarayonda qatnashgan shaxslar uchun qamoq jazosiga hukm qilish yoki boshqa
jazolar qo llanilishi mumkin. Ommaviy tartibsizliklar doirasida davlat xavfsizligi,
ʻ
tartibni saqlash va jamiyatni himoya qilish maqsadida kuch ishlatish, xavfsizlik
16

noroziligini ifodalashga harakat qilishidir. Odatda, binolarga zarar yetkazish,
yoqish yoki turli xil vandalizm harakatlari amalga oshiriladi. Bunday harakatlar
jinoyat sifatida qaraladi va vandalizmga nisbatan javobgarlikni belgilovchi
moddalar mavjud. Jinoyat kodeksining moddalari (masalan, modda 244.3) orqali
binolarni talon-toroj qilish, vayron qilish yoki yong in chiqarish kabi harakatlarʻ
uchun jinoiy javobgarlik qo llaniladi.
ʻ
Ommaviy tartibsizliklar davomida odatda mol-mulkni talon-toroj qilish yoki
talon-taroj qilish holatlari yuzaga keladi. Bu shaxslarning o z manfaatlarini himoya
ʻ
qilish yoki noroziligini ifodalash uchun amalga oshiriladigan noqonuniy
harakatlardir. Mol-mulkni talon-toroj qilish jiddiy jinoyat hisoblanadi. Jinoyat
kodeksiga ko ra, bunday harakatlar uchun qamoq jazosiga yoki mol-mulkni
ʻ
qaytarish choralari belgilanishi mumkin. Ushbu holatlarda Jinoyat kodeksining
244.3 moddasiga asoslanib, mol-mulkni talon-toroj qilish uchun jinoyat
javobgarligi yuzaga keladi. Ommaviy tartibsizliklar davomida ko pincha yong in
ʻ ʻ
chiqarish harakati amalga oshiriladi, bu esa jamoat xavfsizligini tahdid qiladigan
faoliyatdir. Yong in chiqarish ko pincha o z maqsadlariga erishish uchun
ʻ ʻ ʻ
o tkaziladi. Yong in chiqarish, agar u ixtiyoriy tarzda yoki ommaviy tartibsizliklar
ʻ ʻ
natijasida yuzaga kelgan bo lsa, jinoyat sifatida qaraladi. Bu holatda Jinoyat
ʻ
kodeksining tegishli moddalari (masalan, modda 244.2 va modda 244.3) asosida
jinoiy javobgarlik belgilanadi. Ommaviy tartibsizliklar davomida zo ravonlik
ʻ
ko rsatish, odamlarni kaltaklash, jismoniy zarar yetkazish kabi holatlar yuzaga
ʻ
kelishi mumkin. Bu, ijtimoiy tartibga va xavfsizlikka tahdid soladi. Bunday
harakatlar uchun jinoiy javobgarlik bor. Jinoyat kodeksining moddalari (masalan,
modda 244.3) zo ravonlik bilan bog liq huquqbuzarliklar uchun jinoiy jazolarni
ʻ ʻ
belgilaydi, jumladan, qamoq jazosiga hukm qilish. Ommaviy tartibsizliklar
davomida odamlarga nisbatan noxush muomalalar yoki shaxsiy huquqlarga zarar
yetkazish holatlari yuzaga kelishi mumkin. Bu, inson huquqlarini buzish va
jismoniy yoki psixologik zararga olib kelishi mumkin. Shaxsiy huquqlarni buzish
va shaxsga zarar yetkazish holatlarida Jinoyat kodeksining tegishli moddalari
orqali jinoiy javobgarlik belgilanadi. Ommaviy tartibsizliklar turli shakllarda
26

tiklashdagi muammolar ko pincha normativ hujjatlarning zaifligi yoki yetarlichaʻ
qat iy emasligi bilan bog liq bo ladi. Shu sababli, jinoiy-huquqiy sohada tartibni
ʼ ʻ ʻ
yaxshilash va zamonaviy qonunlarni ishlab chiqish zarurati dolzarb bo lib
ʻ
qolmoqda. Har qanday ommaviy tartibsizliklar davomida fuqarolarning huquqlari
va erkinliklari cheklanadi. Bu holatlarning oldini olish, fuqarolarning huquqiy
ta limini oshirish va qonunlarga bo ysunish madaniyatini shakllantirish
ʼ ʻ
jamoatchilikning huquqiy bilimini kengaytiradi. Ommaviy tartibsizliklar nafaqat
bir davlatning ichki vaziyatiga ta sir qiladi, balki mintaqaviy va global
ʼ
barqarorlikka ham tahdid solishi mumkin. Shu sababli, bunday tartibsizliklar
bo yicha global hamkorlik, xalqaro huquqning qoidalarini hisobga olish, jinoiy
ʻ
huquqiy chora-tadbirlarni takomillashtirish zarur. Shu tarzda, ommaviy
tartibsizliklar va ularga nisbatan jinoiy-huquqiy chora-tadbirlar doimiy ravishda
dolzarb mavzu bo lib qoladi, chunki ularning jamiyatning normal ishlashiga,
ʻ
xavfsizligiga va barqarorligiga ta siri katta.
ʼ
Ommaviy tartibsizliklar va ularga qarshi kurashning huquqiy asoslari,
asosan, davlatning qonunlari va xalqaro huquqning me yorlari bilan belgilanadi.
ʼ
Bu huquqiy asoslar jamiyatdagi tartibni saqlash va fuqarolarning xavfsizligini
ta minlash uchun muhimdir. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
ʼ ʻ
mamlakatdagi asosiy huquqiy hujjatdir. Ushbu hujjatning 14-moddasida huquqiy
tartib va qonun ustuvorligi ta minlanishi kerakligi, fuqarolarni himoya qilish va
ʼ
ular uchun teng huquqlarni taqdim etish haqidagi tamoyillar keltirilgan.
Konstitutsiya xalqning norozilik bildirish huquqini ta minlagan bo lsa-da, bu
ʼ ʻ
huquqni amalga oshirishda qonuniy chegaralar belgilangan. Ommaviy
tartibsizliklarni tartibga soluvchi eng muhim hujjatlardan biri – Jinoyat kodeksi
hisoblanadi. 2019-yilda qabul qilingan yangilanishlar bilan, Jinoyat kodeksida
ommaviy tartibsizliklarga qarshi chora-tadbirlar va jazolar aniq belgilangan. 2
Modda 244-1 – "Ommaviy tartibsizliklar" moddasida, jamiyatda noxush
oqibatlarga olib kelgan tartibsizliklar, shuningdek, tartibsizliklar davomida
huquqni muhofaza qilish organlariga qarshi zo ravonlik ko rsatish, mol-mulkni
ʻ ʻ
2
Багмет А.М. Массовые беспорядки как уголовно-правовое понятие. https://cyberleninka.ru/article - 2016
9

 Mulkni qaytarib olish yoki tovon pullari to lash.ʻ
Jinoiy, ma muriy va fuqarolik javobgarligi turli xil huquqbuzarliklar uchun
ʼ
alohida chora-tadbirlarni qo llaydi. Har bir javobgarlik turi o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyatlarga, tartibga va jazo choralariga ega bo lib, har biriga tegishli bo lgan
ʻ ʻ
huquqbuzarliklar uchun tegishli jazolar belgilangan. Bu tizim jamiyatdagi tartibni
saqlash, huquq va erkinliklarni himoya qilish, hamda qonun ustuvorligini
ta minlashga xizmat qiladi.
ʼ
Ommaviy tartibsizliklar – bu jamiyatda tartibni buzish, jamoat xavfsizligiga
tahdid solish, yoki davlatning ijtimoiy va iqtisodiy faoliyatini jiddiy darajada xavf
ostiga qo yuvchi huquqbuzarliklar hisoblanadi. Ommaviy tartibsizliklar ko pincha
ʻ ʻ
ijtimoiy beqarorlikka, zo ravonlik va vandalizmga olib keladi, bu esa davlat va
ʻ
jamiyatni muayyan xavf ostiga qo yadi. O zbekistonda ommaviy tartibsizliklarga
ʻ ʻ
qarshi chora-tadbirlar va jinoiy javobgarlikni belgilovchi qoidalar Jinoyat
kodeksida o z ifodasini topgan. Ommaviy tartibsizliklar uchun jinoiy javobgarlik
ʻ
O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida alohida moddalar orqali tartibga
ʻ
solinadi. Bu moddalarda ommaviy tartibsizliklar, ularni uyushtirish va ularga
aloqador bo lgan harakatlar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.
ʻ
O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ommaviy tartibsizliklar bilan
ʻ
bog liq bir nechta moddalar mavjud. Ushbu moddalar ommaviy tartibsizliklarni
ʻ
uyushtirish, ularda ishtirok etish, va jamoat xavfsizligiga tahdid solish holatlari
uchun jinoiy javobgarlikni tartibga soladi.
Modda 244.1. Ommaviy tartibsizliklar. Ushbu modda ommaviy
tartibsizliklarni uyushtirish yoki ishtirok etish uchun jinoiy javobgarlikni
belgilaydi. Moddada shuningdek, ommaviy tartibsizliklar davomida zo ravonlik,
ʻ
talon-toroj, yong in, jamoat mulkini vayron qilish va boshqa huquqbuzarliklar
ʻ
sodir etilishi holatlari ham nazarda tutilgan. Ushbu huquqbuzarliklar uchun eng
og ir jazo chorasi sifatida qamoq jazosiga hukm qilish mumkin. Shuningdek,
ʻ
o ziga xos shart-sharoitlar asosida jarima yoki majburiy ishlarga jalb qilish
ʻ
mumkin.
22

Jinoiy javobgarlik jinoiy jazolarni o z ichiga oladi: qamoq jazosidan tortib,ʻ
jarimaga, majburiy ishlarga jalb qilishgacha bo lgan choralarga qadar.
ʻ
Jinoiy javobgarlik davlat tomonidan belgilangan qonunlarga, jinoyat
kodeksiga va sud qarorlariga asoslanadi.
Shaxs jinoiy javobgarlikka tortilishidan oldin, jinoyatning sodir etilganligini
va uning jinoiy xususiyatlarini aniq isbotlash zarur.
Jinoiy jazolar, asosan, jinoyatning og irligi, shaxsning ijtimoiy xavfli xatti-
ʻ
harakatlari, jinoyatni sodir etishning sharoitlari va boshqa omillarni hisobga olgan
holda belgilanadi.
Jinoiy javobgarlik uchun javobgarlikni belgilashda asosan quyidagi
jazolar qo llaniladi:
ʻ
 Qamoq jazosiga hukm qilish.
 Jarima.
 Majburiy ishlarga jalb qilish.
 Sudning boshqa jazolarni belgilashi.
Ma muriy javobgarlik — bu davlat organlari tomonidan ma muriy
ʼ ʼ
huquqbuzarliklarni (ya ni, davlatning ma muriy tartib-qoidalarini buzish) sodir
ʼ ʼ
etgan shaxsga nisbatan qo llaniladigan javobgarlikdir. Ma muriy huquqbuzarliklar
ʻ ʼ
ko pincha engilroq va jamiyatga jiddiy xavf tug dirmaydi, ammo ular davlat
ʻ ʻ
tizimining samarali ishlashini buzishi mumkin.
Ma muriy huquqbuzarliklar asosan davlat organlari tomonidan belgilangan
ʼ
qoidalar va tartiblarni buzishdan iborat bo ladi (masalan, aholi ro yxatga
ʻ ʻ
olinmasligi, xatolarni to g rilash uchun vaqtida chora ko rilmaslik, jamoat tartibini
ʻ ʻ ʻ
buzish va hokazo).
Bunday javobgarlik engilroq choralar va jazolarni o z ichiga oladi (masalan,
ʻ
jarima, ogohlantirish, xatolikni tuzatish uchun qo llaniladigan majburiyatlar va
ʻ
boshqalar).
20

Ma muriy javobgarlikni amalga oshirishda sud jarayoni talab qilinmaydi.ʼ
Jarimalar, ogohlantirishlar yoki boshqa ma muriy chora-tadbirlar bevosita davlat
ʼ
organlari tomonidan belgilanadi. 8
Ma muriy javobgarlik uchun qo llaniladigan choralar:
ʼ ʻ
 Jarima (eng keng tarqalgan chora).
 Ogohlantirish yoki tanbeh.
 Jamoat ishlari (ma muriy huquqbuzarliklarni tuzatish uchun).
ʼ
 Haydovchilik huquqini vaqtincha cheklash (agar yo l-transport qoidalari
ʻ
buzilgan bo lsa).
ʻ
 Mulkni musodara qilish (agar huquqbuzarlik jamoat mulkini talon-toroj
qilish bilan bog liq bo lsa).
ʻ ʻ
Fuqarolik javobgarlik — bu fuqaro yoki yuridik shaxsning huquq va
majburiyatlarini buzganlik uchun belgilangan javobgarlikdir. Bu javobgarlik
asosan mulkiy zararni to lashni, shaxsiy huquqlarni tiklashni yoki zarar ko rgan
ʻ ʻ
shaxsga to lov qilishni talab qiladi.
ʻ
Fuqarolik javobgarlikning xususiyatlari:
 Fuqarolik javobgarlik har bir shaxsning mulkiy huquqlarini buzganlik
uchun amalga oshiriladi (masalan, shaxsiy mol-mulkka zarar yetkazish,
shaxsiy huquqlarni buzish, shaxsga nisbatan noxush muomalalar qilish).
 Fuqarolik javobgarligi asosan mulkiy zarar, zarar ko rgan shaxsning
ʻ
talabi asosida belgilangan.
 Fuqarolik javobgarligi sud orqali amalga oshiriladi. Sud qaroriga binoan
javobgar shaxs zarar ko rgan tomon foydasiga to lov qilishga majburdir.
ʻ ʻ
 Fuqarolik javobgarlikni qo llashda jazolar sifatida mulkiy to lovlar,
ʻ ʻ
kompensatsiya va zararlarni qoplash ko zda tutiladi.
ʻ
Fuqarolik javobgarlik uchun qo llaniladigan choralar:
ʻ
 Zararni to lash (mulkiy zarar).
ʻ
 Kompensatsiya (moral zarar yoki boshqa zararni to lash).
ʻ
 Tartibni tiklash (huquqlarni tiklash, xato xulosalarni bartaraf etish).
8
Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. – 2015. - № 10 .
21

OMMAVIY TARTIBSIZLIK UCHUN JAVOBGARLIK: JINOIY-HUQUQI
JIHATLAR
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. OMMAVIY TARTIBSIZLIKLARNING HUQUQIY ASOSLARI ................................... 7
I.1. Ommaviy tartibsizliklar va ularga qarshi kurashning huquqiy me yorlariʼ ............................... 7
I.2. Ommaviy tartibsizliklar uchun javobgarlikning tushunchasi .................................................. 15
II.BOB.OMMAVIY TARTIBSIZLIKLAR UCHUN JINOIY JAVOBGARLIK ........................ 25
II.1. Ommaviy tartibsizliklarning turli shakllari va ularning javobgarligi (to plam, tartibsizlik,
ʻ
binolarni yomonlashtirish, mol-mulkni talon-toroj qilish va boshqalar) ....................................... 25
II.2. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishda davlatning roli .............................................. 31
XULOSA ....................................................................................................................................... 36
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ............................................ 38

KIRISH
Mavzuning dolzabligi va zaruriyati. Ommaviy tartibsizliklar va ularga
qarshi jinoiy javobgarlik masalasi jahonning ko plab mamlakatlarida, shuʻ
jumladan, O zbekiston uchun juda dolzarb va muhim mavzu hisoblanadi. Bugungi
ʻ
kunda global miqyosda siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o zgarishlar jarayonida
ʻ
ommaviy noroziliklar va tartibsizliklar keng tarqalgan. Ommaviy tartibsizliklar
fuqarolarning huquq va erkinliklarini cheklash, jamoat tartibini buzish va davlat
xavfsizligini tahdid qilish kabi salbiy oqibatlarga olib keladi. Shuning uchun bu
masalani huquqiy va ijtimoiy jihatdan chuqur o rganish zarur. O zbekiston kabi
ʻ ʻ
rivojlanayotgan mamlakatlarda siyosiy va iqtisodiy beqarorlik holatlari, ijtimoiy
noroziliklarga olib kelishi mumkin. Bu, o z navbatida, ommaviy tartibsizliklar va
ʻ
aksiyalarni keltirib chiqaradi. Shunday ekan, bunday voqealarga qarshi samarali
huquqiy chora-tadbirlar ishlab chiqish dolzarb hisoblanadi. Ommaviy
tartibsizliklar, ayniqsa, yoshlar orasida keng tarqalishi mumkin. Aksariyat hollarda,
bu tartibsizliklar davlat boshqaruvi va ijtimoiy tizimga nisbatan norozilikni aks
ettiradi. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi samarali kurashish, mamlakatda ijtimoiy
barqarorlikni saqlash uchun zarur. Dunyo bo ylab, ommaviy tartibsizliklar va
ʻ
ularga qarshi huquqiy javobgarlikni kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar
ko plab mamlakatlarda o rganilmoqda. Xususan, ijtimoiy tarmoqlar va raqamli
ʻ ʻ
texnologiyalarning rivojlanishi bu boradagi muammolarni yanada
murakkablashtirmoqda. Shu sababli, bu mavzu global darajada ham dolzarbdir.
Ommaviy tartibsizliklarga qarshi samarali kurashishda huquqiy tizimni
takomillashtirish zarur. Yangi qonunlar, normativ hujjatlar va jinoyat kodeksi
moddalariga yangiliklar kiritish orqali bu muammo bilan yanada samarali
kurashish mumkin. Fuqarolarga huquqiy ta lim berish, ularni huquqlarini
ʼ
tushunishga va qonunlarga rioya qilishga o rgatish kerak. Bu ijtimoiy beqarorlikni
ʻ
kamaytirish va ommaviy tartibsizliklarga qarshi profilaktik chora-tadbirlar sifatida
muhimdir. Ommaviy tartibsizliklar, jamoat xavfsizligi, fuqarolarning huquqlari va
iqtisodiy faoliyatlarni xavf ostiga qo yadi. Shu sababli, davlat va huquqni
ʻ
muhofaza qilish organlarining samarali ishlashini ta minlash uchun huquqiy
ʼ
2

tartibsizliklarning huquqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy jihatlari o rganiladi.ʻ
Ushbu mavzu, asosan, tartibsizliklarni yuzaga keltiruvchi sabablar, ularga qarshi
kurashishdagi huquqiy mexanizmlar va jinoiy javobgarlikni belgilovchi qonuniy
asoslar orqali chuqur tahlil qilinadi.
Kurs ishining predmeti ommaviy tartibsizliklarga qarshi jinoiy javobgarlikni
tartibga soluvchi huquqiy mexanizmlar, qonunlar, normativ hujjatlar, sud amaliyoti
va davlat organlarining rolini o rganishdan iborat. Kurs ishida ommaviy
ʻ
tartibsizliklarga qarshi kurashishning huquqiy, ijtimoiy va siyosiy usullari hamda
profilaktik chora-tadbirlarning samaradorligi tahlil qilinadi. Shuningdek, jinoiy
javobgarlikni belgilovchi xalqaro huquq normalari va boshqa davlatlardagi
tajribalar ham kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 39
ʻ
sahifani tashlik etadi.
6

organlari tomonidan tadbirlar ko rilishi mumkin. Bu holatda ham shaxslar, o zʻ ʻ
harakatlari bilan jamoat xavfsizligiga tahdid solgan bo lsalar, jinoiy javobgarlikka
ʻ
tortilishi kerak. 6
Ommaviy tartibsizliklarga nisbatan qo llaniladigan jazolar jinoiy
ʻ
huquq asosida quyidagilarga bo linadi:
ʻ
 Qamoq jazosini berish (bir necha yilgacha).
 Majburiy ishlarga jalb qilish.
 Jarima.
Yakuniy nazorat (qamoqdan ozod qilingan shaxsni nazorat qilish).
Ommaviy tartibsizliklar uchun javobgarlik jinoiy huquqiy mexanizmlar
orqali tartibga solinadi. Bu jarayon ommaviy tartibsizliklarni oldini olish va
tartibni tiklashga qaratilgan bo lib, jinoyat sodir etgan shaxslar uchun aniq
ʻ
jazolarni belgilaydi. Ommaviy tartibsizliklar ijtimoiy xavfli holatlar bo lib, ularni
ʻ
oldini olish va jinoiy javobgarlikni ta minlash jamiyatda qonun ustuvorligini
ʼ
saqlashning asosiy vositalaridan biridir.
Ommaviy tartibsizliklar – bu jamiyatda ijtimoiy beqarorlik va tartibsizlikni
yuzaga keltiruvchi, ko pincha qonuniy tartibni buzadigan, shuningdek, jamoat
ʻ
xavfsizligini xavf ostiga qo yadigan hodisalardir. Ommaviy tartibsizliklar turli
ʻ
shakllarda yuzaga kelishi mumkin: ularning ko pchiligi jamoat joylarida sodir
ʻ
bo ladi va aholi o rtasida zo ravonlik, vandalizm yoki qonun buzish holatlarini
ʻ ʻ ʻ
keltirib chiqaradi. Ommaviy tartibsizliklar ko pincha ijtimoiy, siyosiy yoki
ʻ
iqtisodiy sabablarga ko ra yuzaga keladi. Ular nafaqat davlat va jamiyat
ʻ
xavfsizligiga, balki shaxslarning huquqlari va erkinliklariga ham tahdid soladi.
Ommaviy tartibsizliklar turli shakllarda namoyon bo lishi mumkin: norozilik
ʻ
aksiyalari, talon-toroj qilish, ko chada yuzaga keladigan zo ravonliklar, jamoat
ʻ ʻ
mulkini shikastlash va hokazo.
Ommaviy tartibsizliklarni tushunish uchun uning tarkibiy qismlarini ko rib
ʻ
chiqish zarur. Har bir ommaviy tartibsizlik hodisasi o zining o ziga xos
ʻ ʻ
elementlariga ega bo lib, ularning tahlili jamiyatda tartibni tiklash va ijtimoiy
ʻ
6
Дружинин В.Н. “Психология XXI-века”. Москва, 2003, 863 с.
17

bilan bog liq bo lsa. Xalqaro Jinoyat Sudi (ICC) bu kabi jinoiy faoliyatlarga qarshiʻ ʻ
kurashishda asosiy huquqiy mexanizm sifatida ishlaydi. Ommaviy tartibsizliklar,
ayniqsa, zo ravonlik yoki terroristik xatti-harakatlar bilan bog liq bo lsa, ularni
ʻ ʻ ʻ
Xalqaro Jinoyat Sudi tomonidan ko rib chiqish mumkin. Ushbu sud jinoyatlarni
ʻ
jahon miqyosida jazolashga yo naltirilgan.
ʻ 5
Ommaviy tartibsizliklar va ularning
xalqaro huquqdagi ahamiyati, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish, tartibni
saqlash va davlat suverenitetini hurmat qilish o rtasidagi muvozanatni ta minlashni
ʻ ʼ
talab qiladi. Xalqaro huquq me yorlari, jumladan, BMT, Yevropa Kengashi, inson
ʼ
huquqlari shartnomalari, ommaviy tartibsizliklarning oldini olish va ularni
boshqarishda asosiy o rin tutadi. Bunda, fuqarolarning norozilik bildirishi va
ʻ
yig ilishlar huquqi himoya qilinishi kerak, lekin bu jarayonda xavfsizlik va
ʻ
boshqalarning huquqlariga zarar yetkazmaslik zarur.
I.2. Ommaviy tartibsizliklar uchun javobgarlikning tushunchasi
Jinoiy huquqiy javobgarlik – bu jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan,
belgilangan jinoiy jazolarni qo llash jarayonidir. Jinoiy huquqiy javobgarlik
ʻ
jinoyatlarning oldini olish, jamiyatdagi tartibni saqlash va qonun ustuvorligini
ta minlashga qaratilgan. U har bir shaxsning huquq va erkinliklarini cheklash va
ʼ
qoidalarni buzgan shaxsni jazolash maqsadida amalga oshiriladi. Har bir shaxs
jamiyatda qonunlarni hurmat qilishga va ularga amal qilishga majburdir. Jinoiy
huquqiy javobgarlik bu majburiyatni buzganlik uchun taqdirlanadi. Jinoiy huquqiy
javobgarlik faqat jinoyat sodir etilgan taqdirda qo llaniladi. Jinoyat – bu
ʻ
huquqbuzarlikning og ir shakli bo lib, jamiyatda jiddiy xavf tug diradi. Jinoiy
ʻ ʻ ʻ
javobgarlik jinoyatga nisbatan aniq jazolarni belgilashni o z ichiga oladi. Bu
ʻ
jazolar qamoq, jarima, majburiy ishlarga jalb qilish, sud qarori bilan ozodlikdan
mahrum qilish va boshqa jinoiy jazolarni o z ichiga olishi mumkin. Jinoiy
ʻ
javobgarlik faqat jinoyatni jazolashni emas, balki tartibni tiklash va adolatni
ta minlashni ham maqsad qilgan. Bu jarayonda jinoiy javobgarlik hukmni bajarish
ʼ
bilan yakunlanadi.
5
Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. – М.: Юриспруденция, 2000. –
73 с.
15

masalalari bo yicha nisbatan rivojlanib bormoqda. Biroq, amaliy misollar,ʻ
jinoyatlarni tergov qilish, ommaviy tartibsizliklarni tahlil qilishda ba zi
ʼ
o zgarishlar zarur. Bu boradagi o rganish jarayonlari doimiy ravishda davom
ʻ ʻ
etmoqda, ayniqsa, yangi texnologiyalar va ijtimoiy tarmoqlar asosida sodir
bo layotgan tartibsizliklarga qarshi. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishda
ʻ
fuqarolarning huquqiy bilimlarini oshirish muhim ahamiyatga ega. Bu borada
o rganilganlik darajasi yuqori bo lsa-da, huquqiy madaniyatni shakllantirish va
ʻ ʻ
huquqiy ta limni kengaytirish hali ham muhimdir. Ommaviy tartibsizliklar bilan
ʼ
bog liq jinoiy ishlar va sud qarorlari bo yicha amaliy misollarni chuqur o rganish
ʻ ʻ ʻ
kerak. Biroq, ba zi holatlarda sud tizimining yengilligi va jinoiy javobgarlikni
ʼ
belgilashdagi noaniqliklar muammolarga olib kelmoqda. Shu sababli, sudlarda
ommaviy tartibsizliklar bilan bog liq ishlar bo yicha yanada samarali va aniqlikni
ʻ ʻ
ta minlash zarur. Ommaviy tartibsizliklarning yangi shakllari, xususan, ijtimoiy
ʼ
tarmoqlar va raqamli platformalarda sodir bo lishi o ziga xos yondashuvni talab
ʻ ʻ
etadi. Bu sohaga oid ilmiy izlanishlar va amaliyotning rivojlanish darajasi hali ham
o rganilmoqda.
ʻ
Ommaviy tartibsizliklar va jinoiy javobgarlik bilan bog liq qonunlar va
ʻ
normativ hujjatlarni takomillashtirish zarur. Huquqshunoslik sohasidagi ilmiy
izlanishlar va amaliy tajribalar asosida yangi qonunlar ishlab chiqish, ularni
xalqaro me yorlarga moslashtirish, jinoiy javobgarlikni yanada kuchaytirish kerak.
ʼ
Fuqarolarni huquqiy madaniyatga o rgatish, ommaviy tartibsizliklarga qarshi
ʻ
profilaktika va huquqiy ta limni kuchaytirish zarur. Bu orqali jamiyatda
ʼ
qonunlarga hurmat va jamoat tartibini saqlash muhim ahamiyatga ega bo ladi.
ʻ
Ommaviy tartibsizliklar masalasini chuqur ijtimoiy va siyosiy tahlil qilish, davlat
tomonidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni samarali o rganish muhimdir.
ʻ
Shuningdek, bu masalada davlat organlarining birlashgan va samarali harakatlari,
fuqarolar bilan kommunikatsiyasi ham muhim omil bo ladi. Mavzuning
ʻ
o rganilganligi darajasi yuqori bo lishiga qaramay, Ommaviy tartibsizliklar va
ʻ ʻ
ularga qarshi jinoiy javobgarlik masalalari doimiy ravishda yangilanib borishi
kerak. Ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy o zgarishlar jarayonida bu masalalar yangicha
ʻ
4

Modda 244.2. Ommaviy tartibsizliklarni uyushtirish. Bu modda ommaviy
tartibsizliklarni uyushtirishni aniq maqsad qilib qo ygan shaxslarga nisbatanʻ
qo llaniladi. Bu turdagi huquqbuzarliklar, ayniqsa, davlat tizimini, ijtimoiy
ʻ
tinchlikni yoki xavfsizlikni buzadigan, davlat organlari va fuqarolarga beqarorlik
keltirib chiqaradigan faoliyatlar hisoblanadi. Ommaviy tartibsizliklarni uyushtirgan
shaxslar uchun qamoq jazosiga hukm qilish, mulkni musodara qilish yoki boshqa
majburiyatlar belgilanadi.
Modda 244.3. Ommaviy tartibsizliklar vaqtida zo ravonlik qilish. Ushbu
ʻ
modda ommaviy tartibsizliklar davomida zo ravonlikka qo l urgan shaxslar uchun
ʻ ʻ
jinoiy javobgarlikni belgilaydi. Agar tartibsizliklar davomida jismoniy zarar
yetkazish, odamlarning xavfsizligini tahdid ostiga qo yish yoki mulkni talon-toroj
ʻ
qilish holatlari yuzaga kelsa, bu modda qo llaniladi. Zo ravonlik bilan bog liq
ʻ ʻ ʻ
huquqbuzarliklar uchun qamoq jazosiga hukm qilish, jarima yoki majburiy ishlarga
jalb qilish mumkin.
Modda 226. Jamoat tartibini buzish. Jamoat tartibiga nisbatan tahdid solish
yoki uni buzish ham jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradi. Bu modda, agar
shaxslar yoki guruhlar jamoat joylarida, masalan, yo llarda, yirik tadbirlarda yoki
ʻ
davlat organlari binolarida tartibni buzsa, ular jinoiy javobgarlikka
tortiladi.Bunday huquqbuzarliklar uchun jarima yoki qamoq jazosiga hukm qilish
mumkin. Ommaviy tartibsizliklarni oldini olish va bartaraf etish uchun jinoiy
javobgarlik faqatgina jinoyat qonunchiligi bilan cheklanmaydi. Shu bilan birga,
ma muriy va fuqarolik tartiblari ham mavjud bo lib, ularning o rnini ko paytirish
ʼ ʻ ʻ ʻ
tartibni saqlashga xizmat qiladi. Ommaviy tartibsizliklarni uyushtirgan yoki ularda
ishtirok etgan shaxslar uchun O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksidagi
ʻ
tegishli moddalarga asosan jinoiy javobgarlik belgilanadi.
Modda 244.1, Modda 244.2, va Modda 244.3da ko rsatilgan jazolar
ʻ
shaxslarning ijtimoiy xavfini inobatga olgan holda belgilanishi va ularning sodir
etgan huquqbuzarliklariga qarab jinoiy jazolar taqdim etiladi. Ommaviy
tartibsizliklar uchun jinoiy javobgarlikning mohiyati shundaki, u davlatning
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tizimiga qarshi qaratilgan jiddiy huquqbuzarliklarga
23

 Huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan jamoat tartibini ta minlashʼ
va fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan
maxsus tadbirlar;
 Tartibsizliklarga olib kelishi mumkin bo lgan ijtimoiy va siyosiy
ʻ
beqarorliklarni bartaraf etish uchun davlat siyosati;
 Fuqarolarga huquqiy ta lim berish va ijtimoiy ma lumotlarni tarqatish.
ʼ ʼ
Ommaviy tartibsizliklarga aralashgan shaxslar uchun jinoiy va ma muriy
ʼ
javobgarlik belgilanadi. Jinoyat kodeksi va ma muriy kodeksda tartibsizliklarni
ʼ
tashkil etish, ishtirok etish yoki ularga rahbarlik qilish uchun jazolar keltirilgan. Bu
jazolar, qamoq, jarima, fuqarolik huquqlarini cheklash yoki boshqa jinoiy jazolarni
o z ichiga oladi. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishning huquqiy
ʻ
me yorlari jamiyatdagi tartibni saqlash va fuqarolarning huquqlarini himoya qilish
ʼ
uchun juda muhimdir. O zbekistonning qonunlari va xalqaro huquqiy standartlar
ʻ
tartibsizliklarni oldini olish va bartaraf etish, shuningdek, jinoiy javobgarlikni
belgilashda asosiy rol o ynaydi. Bunday huquqiy me yorlar faqat tartibni saqlashga
ʻ ʼ
xizmat qilibgina qolmay, balki fuqarolarning asosiy huquqlarini himoya qilishda
ham muhim ahamiyatga ega. 3
O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi va boshqa normativ hujjatlar
ʻ
tartibsizliklarga qarshi kurashish va bu kabi xatti-harakatlarga chek qo yish uchun
ʻ
bir qator chora-tadbirlarni belgilaydi. Bu chora-tadbirlar, birinchi navbatda,
ommaviy tartibsizliklarning oldini olish, ularga aralashgan shaxslarni jazolash, va
jamiyatda qonun va tartibni saqlashga qaratilgan. Quyida, Jinoyat kodeksi va
boshqa normativ hujjatlardagi tartibsizliklarga qarshi ko riladigan asosiy chora-
ʻ
tadbirlar haqida batafsil bayon etiladi. Ommaviy tartibsizliklarga javoban
ko riladigan ma muriy chora-tadbirlar ham mavjud. Ma muriy kodeksda, ayniqsa,
ʻ ʼ ʼ
quyidagi vaziyatlar uchun chora-tadbirlar belgilangan. Ommaviy joylarda
tartibsizliklarga aralashgan shaxslar uchun ma muriy jarimalar yoki vaqtincha
ʼ
hibsga olish choralari ko riladi. Agar fuqarolar tomonidan amalga oshirilgan
ʻ
3
Зайнутдинова А.Р. Ответственность за организованные формы соучастия в преступлении по российскому
уголовному праву: Дис… канд. юрид. наук. – Казань, 2001. – 203 с.
11

Jarima — bu jismoniy shaxslar yoki yuridik shaxslarning davlatga to lovʻ
sifatida amalga oshiradigan mablag to lovi bo lib, bu ular tomonidan sodir etilgan
ʻ ʻ ʻ
huquqbuzarlik uchun belgilanadi. Ommaviy tartibsizliklarda ishtirok etgan
shaxslar uchun jarima jazosi ham taqdim etilishi mumkin. Jarima miqdori, odatda,
huquqbuzarlikning og irligiga, shuningdek, shaxsning moliyaviy holatiga qarab
ʻ
belgilanishi mumkin. Ommaviy tartibsizliklar bilan bog liq jarima miqdori Jinoyat
ʻ
kodeksidagi tegishli moddalarga asosan 10 baravardan 100 baravargacha bo lishi
ʻ
mumkin. Jarima, asosan, moddiy zarar yetkazgan shaxsni ijtimoiy javobgarlikka
undash, ularga huquqbuzarlikni qoplash uchun to lov qilishni ta minlash uchun
ʻ ʼ
belgilanishi mumkin. Agar huquqbuzarlik kutilmagan yoki boshlang ich darajadagi
ʻ
tartibsizliklarga olib kelgan bo lsa, bu jarima bilan cheklanishi mumkin. Biroq,
ʻ
agar tartibsizliklar keng ko lamda zo ravonlikni o z ichiga olsa, qamoq jazosi
ʻ ʻ ʻ
ko proq taqdim etilishi mumkin.
ʻ
Shartli ozodlikdan mahrum etish — bu jinoyat sodir etgan shaxsni to liq jazo
ʻ
chekloviga qo ymasdan, ma lum bir shartlarda ozodlikda saqlash. Shartli
ʻ ʼ
ozodlikdan mahrum etish jazo shakli asosan birinchi marta jinoyat sodir etgan yoki
yengil huquqbuzarliklar qilgan shaxslarga qo llanadi. Shartli ozodlikdan mahrum
ʻ
etish muddati ko pincha 1-3 yilni tashkil etadi va shaxs jinoiy faoliyatni
ʻ
takrorlamaslik, belgilangan joylarda yashash va odatiy tartibni buzmaslik shartlari
bilan ozodlikda saqlanadi. Shartli ozodlikdan mahrum etilgan shaxslar uchun
qo yiladigan shartlar qatoriga, ma lum vaqt davomida ijtimoiy faoliyatlarga
ʻ ʼ
qatnashish, politsiya nazoratida bo lish, belgilangan joylarda yashash va boshqa
ʻ
cheklovlar kiradi. Agar shartli ozodlikdan mahrum etilgan shaxsning jinoiy
faoliyati qayta tiklansa yoki u belgilangan shartlarni buzsa, uning jazosini qamoq
jazosiga o zgartirish mumkin. Ommaviy tartibsizliklar uchun jazolar jinoiy
ʻ
huquqbuzarliklarning og irligini, ta sirini va ularni sodir etgan shaxsning huquqiy
ʻ ʼ
holatini hisobga olgan holda belgilanishi kerak. O zbekiston Respublikasining
ʻ
Jinoyat kodeksida tartibsizliklar uchun qamoq jazosiga hukm qilish, jarima va
shartli ozodlikdan mahrum etish kabi jazo turlari mavjud. Har bir holatda jazo
belgilanishi uchun tartibsizlikning miqyosi, zarar yetkazilgan shaxslar, davlat
28

13. Шакарянц С. Экспорт революции в Иран. – Москва. г 2019 .
14. Жубандыков Л.А. Причины массовых беспорядков. Пресечение и
предупреждение массовых беспорядков – Москва. г 2016
39

xavfsizlikni saqlash uchun muayyan cheklovlar belgilanishi mumkin, bu esa
ommaviy tartibsizliklar bilan bog liq holatlarda qo llanilishi mumkin.ʻ ʻ 4
Yevropa Kengashining hujjatlari, jumladan, Yevropa Inson huquqlari
konvensiyasi (1950), ommaviy tartibsizliklar va norozilik aksiyalariga nisbatan bir
qator qoidalarni belgilaydi. Konvensiyaning 11-moddasi, fuqarolarga tinch
namoyishlar va yig ilishlar huquqini taqdim etadi, lekin bu huquqni amalga
ʻ
oshirishda boshqalarning huquqlariga zarar yetkazmaslik va davlat xavfsizligini
saqlash kerakligi ta kidlanadi. Xalqaro huquq ommaviy tartibsizliklar davrida
ʼ
inson huquqlarini himoya qilishga alohida e tibor qaratadi. Buning uchun bir
ʼ
nechta muhim hujjatlar va tamoyillar mavjud. Ommaviy tartibsizliklar odatda
fuqarolarning o z huquqlarini amalga oshirishga bo lgan urinishlari natijasida
ʻ ʻ
yuzaga keladi. Shunday bo lsa-da, xalqaro huquq tartibsizliklarga nisbatan qarshi
ʻ
kurashishda ham fuqarolarning inson huquqlarini hurmat qilishni talab qiladi.
Xalqaro me yorlar asosida quyidagi huquqlarni himoya qilish zarur. Fuqarolarga
ʼ
ijtimoiy va siyosiy o zgarishlarni talashish huquqi berilgan, lekin bu jarayonda
ʻ
tartibni saqlash va boshqalar huquqlarini buzmaslik kerak. Ommaviy
tartibsizliklarda qatnashgan fuqarolarni jazolashda ifoda erkinligini cheklash
yaramaydi. Fuqarolar o z fikrlarini bildirishda erkin bo lishlari kerak, lekin buning
ʻ ʻ
uchun qonuniy chegaralar belgilangan.
Ommaviy tartibsizliklar davlatdagi ijtimoiy-siyosiy inqirozlar natijasida ham
yuzaga keladi. Xalqaro huquq, bunday holatlarda davlatlarning favqulodda holatni
joriy qilish huquqini tan oladi, lekin bu chora faqat muayyan cheklovlar bilan
amalga oshirilishi kerak. Bu esa ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishda
jismoniy kuch ishlatish, hibsga olish yoki boshqa harakatlarni cheklashni nazarda
tutadi. BMTning Inson huquqlarini himoya qilish bo yicha maxsus vakili va Inson
ʻ
huquqlari bo yicha Yevropa sudlari ommaviy tartibsizliklar paytida inson
ʻ
huquqlarining himoya qilinishiga e tibor qaratadi.
ʼ
Ba zi holatlarda ommaviy tartibsizliklar xalqaro jinoyatlarni anglatadi,
ʼ
ayniqsa, agar ular jinsiy zo ravonlik, genotsid yoki urush jinoyatlari kabi holatlar
ʻ
4
Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью. – М.: Юриспруденция, 2000. –
73 с.
14

kuchaytirdi. Ommaviy tartibsizliklar uchun qo llaniladigan jazolar quyidagilargaʻ
bo linadi. Ommaviy tartibsizliklar uchun jinoiy javobgarlik 27, 30, va 220-
ʻ
moddalarda ko rsatilgan. O rta darajada jazolangan tartibsizliklar uchun 5 yilgacha
ʻ ʻ
qamoq jazosi belgilangan. Biroq, bu jazo faqat ommaviy tartibsizliklarga kirishgan
shaxslar uchun qo llaniladi, boshqalarga esa boshqa jazolar qo llaniladi, masalan,
ʻ ʻ
jarima yoki shartli jazolar. Ko plab sudlar, ayniqsa, davlat mulkini talon-toroj
ʻ
qilish bilan bog liq bo lgan ishlarni qattiq nazorat qilmoqda. Bunday ishlarda jazo
ʻ ʻ
miqdori ham yuqori bo ladi, chunki bu ko plab shaxsiy va ijtimoiy xavflarni
ʻ ʻ
keltirib chiqaradi.
Xorijiy sudlar ham ommaviy tartibsizliklarga qarshi o ta jiddiy yondashadi.
ʻ
Ko plab misollarni ko rib chiqamiz. Fransiyada sodir bo lgan ommaviy
ʻ ʻ ʻ
tartibsizliklarga qarshi politsiya kuchli chora-tadbirlar ko rdi. Sudlar 2018-yilgi
ʻ
"Yellow Vests" (Sariq kamzullar) namoyishlariga qatnashganlarni jazoladi. Sudda
ishtirok etganlarning ko pchiligiga 6 oydan 3 yilgacha qamoq jazolari berildi.
ʻ
AQShda 2020-yilda “Black Lives Matter” (Qora Hayotlar Muhim) harakatidan
so ng sodir bo lgan tartibsizliklar, namoyishlar va politsiyaga hujumlar kengayib
ʻ ʻ
ketdi. Bunday tartibsizliklar uchun sudlar ko plab ishtirokchilarga nisbatan jazo
ʻ
belgilagan. Ayrimlarga jamoat ishlari, boshqalarga esa moliyaviy jarimalar
qo llanilgan. Politsiya va xavfsizlik xizmati bilan to qnashuvlar ham
ʻ ʻ
tartibsizliklarning asosiy sabablaridan biri sifatida qaraldi. 14
Ommaviy tartibsizliklarga qarshi sud qarorlari va jinoiy ishlar orqali amalga
oshirilgan chora-tadbirlar, asosan quyidagi asosiy jihatlar bilan ta minlanadi.
ʼ
Sudlar va huquqni muhofaza qilish organlari, tartibni tiklashda, har bir ishni
alohida va to liq tekshirib chiqishadi. Jazo miqdori ommaviy tartibsizliklarning
ʻ
darajasi, sodir etilgan jinoyatlarning xavfli tomonlariga qarab belgilanadi.
Ommaviy tartibsizliklar jamoat xavfsizligiga jiddiy ta sir ko rsatadi. Shu sababli,
ʼ ʻ
sudlar jamoat xavfsizligini ta minlash uchun, tartibsizliklarda ishtirok etganlarni
ʼ
jinoiy javobgarlikka tortishadi. Tartibsizliklarning kelib chiqish sabablari ijtimoiy
va iqtisodiy omillar bilan bog liq bo lishi mumkin. Sud qarorlarini chiqarishda,
ʻ ʻ
14
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism. Rustamboev M.X. 2016. 698-b. 21
34

harakatlar jamoat xavfsizligiga xavf tug dirsa, ularga nisbatan ma muriy choralar,ʻ ʼ
masalan, jarimalar yoki vaqtincha hibsga olish, qo llaniladi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi xalqaro huquqni ham hisobga oladi va xalqaro
ʻ
me yorlar asosida tartibsizliklarga qarshi kurashish uchun quyidagi chora-
ʼ
tadbirlarni amalga oshiradi. Agar ommaviy tartibsizliklar xalqaro xavfsizlikka
tahdid solsa yoki insoniyatga qarshi jinoyat sifatida ko rilsa, bu holatlar xalqaro
ʻ
jinoyat sudi tomonidan ko rib chiqilishi mumkin. Xalqaro huquq normativlari,
ʻ
masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va Yevropa Kengashi kabi
tashkilotlarning inson huquqlari to g risidagi deklaratsiyalari, tartibsizliklarga
ʻ ʻ
qarshi kurashishda fuqarolarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Bu
xalqaro me yorlar tartibsizliklar va norozilik namoyishlarining qonuniy asoslarda
ʼ
bo lishi lozimligini ta kidlaydi.
ʻ ʼ
Ommaviy tartibsizliklar jiddiy bo lganda, davlat favqulodda holat rejimini
ʻ
joriy qilishi mumkin. Bu, odatda, qonunlarni va tartibni tezda tiklash uchun
hukumatga qo shimcha vakolatlar beradi, shu jumladan, harbiy kuchlardan
ʻ
foydalanish huquqini ham beradi. Davlat organlari, jumladan, ichki ishlar va
xavfsizlik organlari, ommaviy tartibsizliklarni bartaraf etish va tartibni saqlash
uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Ommaviy tartibsizliklar
davomida tartibni tiklash uchun politsiya va boshqa huquqni muhofaza qilish
organlari tomonidan kuch ishlatish mumkin. Tartibsizliklarning oldini olish uchun
profilaktik choralar ko riladi. Masalan, jamoat joylarida xavfsizlikni ta minlash,
ʻ ʼ
ijtimoiy tarmoqlar orqali noqonuniy harakatlarni targ ib qilishni oldini olish va
ʻ
boshqalar. Hukumat va huquqni muhofaza qilish organlari jamoatchilikni qonuniy
xatti-harakatlar, tartibni saqlash va huquqiy ta lim haqida xabardor qilish uchun
ʼ
maxsus axborot dasturlarini amalga oshirishi mumkin.
O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi va boshqa normativ hujjatlar
ʻ
tartibsizliklar bilan bog liq barcha xatti-harakatlarni qamrab olib, ularga qarshi
ʻ
chora-tadbirlarni aniqlaydi. Ushbu huquqiy mexanizmlar tartibni saqlash,
fuqarolarning xavfsizligini ta minlash va davlat obro sini himoya qilishga
ʼ ʻ
qaratilgan. Tartibsizliklarga qarshi chora-tadbirlar ko plab huquqiy va amaliy
ʻ
12

I.BOB. OMMAVIY TARTIBSIZLIKLARNING HUQUQIY ASOSLARI
I.1. Ommaviy tartibsizliklar va ularga qarshi kurashning huquqiy me yorlariʼ
Ommaviy tartibsizliklar – bu bir yoki bir nechta shaxslar tomonidan amalga
oshirilgan, jamiyatning normal faoliyatiga jiddiy xavf soluvchi, qonunlarga zid
bo lgan, asosan jismoniy yoki moliyaviy zararlarga olib keladigan, jamoat
ʻ
joylarida yoki jamoat joylarida sodir bo ladigan ijtimoiy nosozliklardir. Ommaviy
ʻ
tartibsizliklar odatda qoidalar yoki qonunlarga hurmatsizlik, ijtimoiy tartibga
tahdid sifatida namoyon bo ladi va ular ko pincha keng omma tomonidan amalga
ʻ ʻ
oshiriladi, bu esa holatning keng ko lamli va salbiy ta sirini kuchaytiradi.
ʻ ʼ
Ommaviy tartibsizliklar tashkiliy bo lishi mumkin, masalan, protestlar yoki
ʻ
norozilik mitinglarida. Boshqa hollarda esa tasodifiy tarzda sodir bo lishi mumkin,
ʻ
masalan, shahar markazida sodir bo lgan tartibsizliklar. Ommaviy tartibsizliklar
ʻ
ko pincha ommaviy xavf-xatarni yaratadi, masalan, jamoat joylaridagi mol-
ʻ
mulkning shikastlanishi, yo llarda to qnashuvlar, xizmat ko rsatuvchi
ʻ ʻ ʻ
tashkilotlarga yoki davlat organlariga nisbatan hujumlar. Ommaviy tartibsizliklar,
odatda, jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy barqarorligiga tahdid soladi. Ular jamoat
xavfsizligi, tartib va qonunlarga nisbatan katta tahdid sifatida ko riladi. Norozilikni
ʻ
ifodalash maqsadida boshqarilmagan ko cha harakatlari, tartibsizliklar. Jamoat
ʻ
joylarida yirik g ayriqonuniy harakatlar, davlat idoralariga hujumlar. Ommaviy
ʻ
hodisalar, siyosiy yoki ijtimoiy maqsadlarda sodir bo ladigan g ayriqonuniy
ʻ ʻ
harakatlar. Ommaviy tartibsizliklar ko pincha jamiyatdagi qoniqarsiz holatlar,
ʻ
iqtisodiy va ijtimoiy noroziliklar yoki hukumatning noto g ri siyosati natijasida
ʻ ʻ
yuzaga keladi. Shu bilan birga, ularning tartibga solish va bartaraf etish uchun
jinoiy javobgarlikni o rnatish zarurati mavjud.
ʻ
Ommaviy tartibsizliklar jinoiy-huquqiy nuqtai nazardan katta ahamiyatga
ega, chunki ular jamiyatda qonunlarga hurmatsizlikni, tartibning buzilishini va
fuqarolarning xavfsizligini tahdid qiladi. Jinoiy-huquqiy jihatlar quyidagilardan
iborat. Ommaviy tartibsizliklar jinoiy huquqiy nuqtai nazardan jinoyat sifatida
tasniflanadi, chunki ularning ko plab shakllari, masalan, talonchilik, binolarni
ʻ
vayron qilish, huquqni muhofaza qilish organlariga qarshi zo ravonliklar jinoyat
ʻ
7

mexanizmlar va usullarni takomillashtirish zarur. Ommaviy tartibsizliklar bilan
kurashishda O zbekiston boshqa davlatlarning tajribasidan foydalanishi kerak.ʻ
Xalqaro huquq, inson huquqlari va boshqa normativ hujjatlar bu jarayonda muhim
yo l-yo riq bo lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, O zbekistonning o z tajribasini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shakllantirib, uning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy kontekstida qanday ishlashini
tushunish zarur. Ommaviy tartibsizliklar va ularga qarshi jinoiy javobgarlik
mavzusi nafaqat huquqiy, balki ijtimoiy va siyosiy nuqtai nazardan ham
dolzarbdir. Ularni oldini olish, tartibni saqlash va jamoat xavfsizligini ta minlash
ʼ
uchun samarali qonunlar va huquqiy mexanizmlar zarur. Shu bois, ushbu mavzuni
o rganish va takomillashtirish, nafaqat O zbekistonning, balki dunyo miqyosida
ʻ ʻ
ham ijtimoiy barqarorlikni ta minlashda katta ahamiyatga ega.
ʼ
Mavzuning o rganilganligi darajasi.
ʻ Ommaviy tartibsizliklar va ularga
qarshi jinoiy javobgarlik masalasi jinoiy huquqshunoslikda va davlat xavfsizligi
sohasida o rganilgan, ammo bu masalalarning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
ʻ
kontekstda ko proq chuqurlashgan o rganilishini talab etadi. Bu mavzu bir nechta
ʻ ʻ
nuqtai nazardan o rganilgan va o rganilmoqda. Ommaviy tartibsizliklar va ularga
ʻ ʻ
qarshi kurashish masalasi O zbekistonning Jinoyat kodeksida belgilangan. Bu
ʻ
masala huquqshunoslikda, asosan, jinoyatlarni aniqlash, jinoyatchilikka qarshi
kurashish va jinoiy javobgarlikni belgilash bilan bog liq bo lgan asosiy qismda
ʻ ʻ
ko rib chiqiladi. Biroq, bu borada huquqiy normativ hujjatlar va amaliyotda hali
ʻ
ham ba zi kamchiliklar mavjud. Ommaviy tartibsizliklarning turli shakllari va
ʼ
ularga oid qonunlarni takomillashtirish hozirgi kunda faol muhokama qilinmoqda.
Xalqaro huquq ham ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishda o z o rniga ega.
ʻ ʻ
Bunda, inson huquqlari va xalqaro me yorlarga hurmat qilish, huquqiy masalalarni
ʼ
ochiq va shaffof hal qilish kerakligi ta kidlanadi. Biroq, mamlakatlardagi turli
ʼ
siyosiy tizimlar va ijtimoiy muhit ommaviy tartibsizliklar bilan bog liq qonunlarni
ʻ
qanday joriy qilishda farq qiladi. Shu sababli, ba zi davlatlar ommaviy
ʼ
tartibsizliklarga qarshi kurashishda yaxshiroq muvaffaqiyatga erishgan bo lsa,
ʻ
boshqalari uchun bu masala yangi yo nalishlarni talab qiladi. O zbekistonning
ʻ ʻ
o rganilganligi darajasi huquqni muhofaza qilish organlari va jinoiy javobgarlik
ʻ
3

o zaro hamkorlikda faoliyat yuritishlari kerak.ʻ 12
Davlat o zining qonuniy va siyosiy ʻ
mexanizmlari orqali jamiyatning barqarorligini ta minlashda, tartibni saqlashda,
ʼ
ijtimoiy barqarorlikni yaratishda, huquqbuzarliklarni oldini olishda va zarur
holatlarda ularni bostirishda markaziy rol o ynaydi. Huquqni muhofaza qilish
ʻ
organlari, politsiya va maxsus xizmatlar tartibsizliklarni bartaraf etish va
jinoyatchilarni jazolashda muhim roldir. Bularning barchasi jamiyatning
xavfsizligini ta minlashga qaratilgan muhim chora-tadbirlar hisoblanadi.
ʼ
II.2. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishda davlatning roli
Ommaviy tartibsizliklarni oldini olish uchun kompleks va samarali
profilaktika choralari zarur. Bunday choralarning maqsadi — ijtimoiy barqarorlikni
ta minlash, fuqarolarning huquqlarini himoya qilish, beqarorlikni keltirib
ʼ
chiqaradigan omillarni bartaraf etish va umumiy xavfsizlikni saqlashdir.
Profilaktika choralari quyidagi yo nalishlar bo yicha amalga oshiriladi. Ommaviy
ʻ ʻ
tartibsizliklar ko pincha ijtimoiy beqarorlik, adolatsizlik yoki tengsizlikdan kelib
ʻ
chiqadi. Davlat tomonidan ijtimoiy adolatni ta minlash, daromadlar bo yicha
ʼ ʻ
farqni kamaytirish, sog liqni saqlash, ta lim va ish bilan ta minlash kabi sohalarda
ʻ ʼ ʼ
teng imkoniyatlar yaratish tartibsizliklarni oldini olishda muhim omil hisoblanadi.
Iqtisodiy qiyinchiliklar va ishsizlik ommaviy tartibsizliklarga olib kelishi mumkin.
Davlat iqtisodiy barqarorlikni saqlash, aholini ish bilan ta minlash va ijtimoiy
ʼ
himoyani yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirishi lozim.
Shuningdek, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy himoya dasturlarini kengaytirish
zarur. Huquqni muhofaza qilish organlari ommaviy tartibsizliklarni oldini olish
uchun profilaktik ishlarni amalga oshirishi kerak. Politsiya va xavfsizlik xizmatlari
jamoat joylarida kuzatuv olib borib, potentsial muammolarni erta aniqlashga
harakat qilishi lozim. Xavfli tashkilotlar yoki ekstremist guruhlarning faoliyatini
oldindan aniqlash, ular tomonidan ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishi
mumkin bo lgan harakatlarga to sqinlik qilish zarur. Yoshlar ommaviy
ʻ ʻ
tartibsizliklarda ishtirok etish ehtimoli ko p bo lgan guruhlarni tashkil qiladi.
ʻ ʻ
Shuning uchun, yoshlarni huquqiy tarbiya, ijtimoiy mas uliyat va ijtimoiy
ʼ
12
Жубандыков Л.А. Причины массовых беспорядков. Пресечение и предупреждение массовых беспорядков
– Москва. г 2016
31

favqulodda vaziyatlarga qarshi protokollar va maxsus tayyorgarlikni kuchaytirish
lozim.
Ommaviy tartibsizliklarni oldini olish va jinoiy javobgarlikni kuchaytirish
uchun quyidagi yangi qonunlar va normativ hujjatlar ishlab chiqilishi mumkin.
Ommaviy tartibsizliklarning oldini olish va ularga qarshi kurashish uchun yangi
maxsus qonunlar yaratish lozim. Bunda, ijtimoiy muammolar, siyosiy noroziliklar,
iqtisodiy inqirozlar va boshqa omillarni hisobga olish kerak. Shu bilan birga,
qonunlar ommaviy tartibsizliklar uchun javobgarlikni yanada aniq belgilab,
jinoyatlarni har tomonlama tahlil qilish imkonini beradi. Zamonaviy
texnologiyalar, ayniqsa, internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali tashkil etiladigan
ommaviy tartibsizliklarga qarshi samarali chora-tadbirlar ishlab chiqish kerak. Bu
uchun ijtimoiy tarmoqlarda noto g ri axborot tarqatishga qarshi kurashish vaʻ ʻ
foydalanuvchilarni huquqiy ongga o rgatish zarur. Ommaviy tartibsizliklar
ʻ
ko pincha ekstremist yoki radikal g oyalarni targ ib qiluvchi ijtimoiy tarmoqlarda
ʻ ʻ ʻ
boshlanadi. Shu sababli, ijtimoiy tarmoqlarni nazorat qilish va ekstremizmga
qarshi chora-tadbirlarni kuchaytirish uchun alohida normativ hujjatlar ishlab
chiqilishi lozim. Ommaviy tartibsizliklarga ko p hollarda yoshlar ishtirok etadi.
ʻ
Shuning uchun, ularni huquqiy madaniyatga o rgatish, ijtimoiy barqarorlikni
ʻ
ta minlash va qonunlarga hurmatni shakllantirishga qaratilgan yangi qonunlar va
ʼ
normativ hujjatlar ishlab chiqish zarur. Ommaviy tartibsizliklar yuzaga kelganda,
davlatning tezkor reaksiyasi zarur. Shuning uchun, favqulodda vaziyatlar bilan
bog liq maxsus qonunlar va protokollar ishlab chiqilishi lozim, bu esa jamoat
ʻ
xavfsizligini ta minlashga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytganda, ommaviy
ʼ
tartibsizliklarga qarshi kurashish va ularga qarshi samarali jinoiy javobgarlikni
ta minlash uchun davlatning huquqiy mexanizmlari doimiy ravishda
ʼ
takomillashtirilishi kerak. Buning uchun, huquqni muhofaza qilish tizimini
kuchaytirish, zamonaviy texnologiyalarni hisobga olgan holda qonunlarni ishlab
chiqish va fuqarolarni huquqiy ongga o rgatish zarur. Yangi qonunlar va normativ
ʻ
hujjatlar, ommaviy tartibsizliklarning oldini olish va jamoat tartibini saqlashda
muhim ahamiyatga ega bo ladi.
ʻ
37

qarshi kuchli choralar ko rishni nazarda tutadi. O zbekiston Respublikasi Jinoyatʻ ʻ
kodeksida ommaviy tartibsizliklar va ularga aloqador huquqbuzarliklar uchun
jinoiy javobgarlikni belgilovchi moddalarda mukammal tartib mavjud bo lib, bu
ʻ
jamiyatda tartibni ta minlashga xizmat qiladi.
ʼ 9
9
Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. – 2015. - № 10 .
24

vositalarni o z ichiga oladi, shu jumladan jinoiy javobgarlik, ma muriy jazolar,ʻ ʼ
favqulodda holatlarni joriy qilish va xalqaro hamkorlik.
Ommaviy tartibsizliklar, dunyoning turli burchaklarida yuzaga keladigan
beqarorlik va ijtimoiy noxush holatlar bo lib, ular nafaqat milliy qonunlarga, balki
ʻ
xalqaro huquqning normativasiga ham ta sir qiladi. Xalqaro huquq, o z navbatida,
ʼ ʻ
ommaviy tartibsizliklar va buning natijasida yuzaga keladigan holatlarni
boshqarishda va tartibga solishda muhim rol o ynaydi. Xalqaro huquqning asosiy
ʻ
me yorlari, jumladan, inson huquqlari to g risidagi shartnomalar va boshqa xalqaro
ʼ ʻ ʻ
kelishuvlar, ommaviy tartibsizliklarga nisbatan xalqaro hamjamiyatning
yondashuvini aniqlaydi. Bu yondashuv, tartibsizliklarning oldini olish, ularga
qarshi chora-tadbirlarni belgilash va tartibni tiklashda huquqiy asosni ta minlashga
ʼ
xizmat qiladi. Xalqaro huquq me yorlari ommaviy tartibsizliklar va jamoat tartibi
ʼ
bilan bog liq holatlarni tartibga solish uchun turli hujjatlar va institutlar tomonidan
ʻ
ishlab chiqilgan. Bu me yorlar fuqarolarning huquqlarini himoya qilish,
ʼ
davlatlarning ichki ishlari bilan aralashmaslik prinsipini saqlash va umuman jahon
miqyosida barqarorlikni ta minlashga qaratilgan. BMT va uning tashkilotlari,
ʼ
jumladan, BMT Inson huquqlari kengashi ommaviy tartibsizliklarga ta sir qiluvchi
ʼ
xalqaro huquqiy me yorlarni belgilaydi. BMT tizimida bir nechta asosiy hujjatlar
ʼ
ommaviy tartibsizliklar bilan bog liq vaziyatlarni ko rib chiqishda ahamiyat kasb
ʻ ʻ
etadi. BMT Inson huquqlari to g risidagi umumjahon deklaratsiyasi (1948). Ushbu
ʻ ʻ
deklaratsiya, insonlarning erkin va asosiy huquqlarini himoya qilishni maqsad qilib
qo yadi. U, shuningdek, fuqarolarning norozilik bildirish huquqini ta minlashi
ʻ ʼ
bilan birga, bunday harakatlar davlatning ichki ishlariga aralashmaslik va
jamiyatning umumiy manfaatlariga ziyon yetkazmasligi zarurligini ta kidlaydi.
ʼ
Ommaviy tartibsizliklar shaxslarning huquqlarini amalga oshirish jarayonida
yuzaga keladigan noxush holatlar sifatida ko riladi. BMTning Fuqarolik va siyosiy
ʻ
huquqlar to g risidagi xalqaro pakt (1966). Ushbu xalqaro shartnoma,
ʻ ʻ
fuqarolarning siyosiy erkinliklari, jumladan, norozilik bildirish huquqi va
yig ilishlar huquqini kafolatlaydi. Biroq, bu huquqlarni amalga oshirishda tartib va
ʻ
13

faqat jinoyatni hisobga olish bilan cheklanmay, tartibsizliklarning ildizlariga ham
e tibor beriladi. Ommaviy tartibsizliklar va ularning jinoiy-huquqiy tahlili nafaqatʼ
jamoat tartibini saqlashda, balki ijtimoiy barqarorlikni saqlashda ham muhim rol
o ynaydi. O zbekiston va xorijiy davlatlardagi amaliy misollar, sud qarorlari va
ʻ ʻ
jinoiy ishlar orqali, huquqni muhofaza qilish tizimining samarali ishlashini va
ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashish uchun zarur chora-tadbirlarning
ahamiyatini ko rsatadi.
ʻ
35

XULOSA
Ommaviy tartibsizliklar ijtimoiy barqarorlikni tahdid qiladigan va jamoat
xavfsizligiga zarar yetkazadigan jiddiy huquqbuzarliklardir. Ular davlatning ichki
va tashqi xavfsizligiga, iqtisodiy faoliyatlarga hamda fuqarolarning huquqlariga
salbiy ta sir ko rsatishi mumkin. Shuning uchun ommaviy tartibsizliklarga qarshiʼ ʻ
jinoiy javobgarlikning ahamiyati juda katta. Ommaviy tartibsizliklar jamoat
tartibini buzadi va ijtimoiy muhitni beqarorlashtiradi. Jinoiy javobgarlikni joriy
qilish orqali, bu tartibsizliklarning oldini olish va tartibni tiklash mumkin.
Ommaviy tartibsizliklar, asosan, jinoyatlarni o z ichiga oladi. Shunday qilib,
ʻ
jinoyatga qarshi kurashish va jinoyatlarni aniqlash uchun samarali javobgarlik
mexanizmlarini ta minlash zarur. Bu, huquqni muhofaza qilish organlarining
ʼ
faoliyatini mustahkamlashga yordam beradi. Ommaviy tartibsizliklarning sabablari
ko pincha iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillarga bog liqdir. Jinoiy javobgarlikni
ʻ ʻ
kuchaytirish orqali, ijtimoiy xavflar va noto g ri xatti-harakatlarning oldini olish
ʻ ʻ
mumkin.
Ommaviy tartibsizliklar bilan samarali kurashish va ular uchun jinoiy
javobgarlikni takomillashtirish uchun bir nechta chora-tadbirlarni amalga oshirish
zarur. O zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ommaviy tartibsizliklarga oid
ʻ
moddalarga yangiliklar kiritish, jinoiy javobgarlikni yanada kuchaytirish va
aniqroq belgilash zarur. Xususan, yangi ijtimoiy muammolar va texnologik
taraqqiyotlarni inobatga olgan holda, yangi normativ hujjatlar ishlab chiqilishi
kerak. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashish uchun huquqni muhofaza qilish
organlari faoliyatini kuchaytirish zarur. Bunda, politsiya va boshqa xavfsizlik
xizmatlarining tayyorgarligini oshirish, ularga zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish imkoniyatini yaratish va ijtimoiy ishlarni amalga oshirish muhimdir.
Fuqarolarning huquqiy ongini oshirish va ularning huquq va burchlari haqida
xabardorligini ta minlash orqali ommaviy tartibsizliklarning oldini olish mumkin.
ʼ
Buning uchun huquqiy ta lim, aksiyalar, madaniy tadbirlar va ijtimoiy loyihalarni
ʼ
ko paytirish lozim. Ommaviy tartibsizliklar sodir bo lishi bilan birga, tezkor va
ʻ ʻ
samarali javobni ta minlash zarur. Shu maqsadda, maxsus chora-tadbirlar,
ʼ
36

barqarorlikka oid qadriyatlarni o rgatish muhimdir. Ta lim muassasalarida, yoshlarʻ ʼ
markazlarida va ijtimoiy tashkilotlarda bu boradagi faoliyatlar kuchaytirilishi
lozim. Ommaviy tartibsizliklar oldini olishda, shuningdek, ijtimoiy faoliyatlarga,
madaniy va sport tadbirlariga yoshlarni jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday
tadbirlar yoshlarning ijtimoiy muhitga qo shilishiga va ijtimoiy qadriyatlarni qabul
ʻ
qilishiga yordam beradi. Ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarda
noto g ri ma lumotlar, yolg on yangiliklar va manipulyatsiyalar ommaviy
ʻ ʻ ʼ ʻ
tartibsizliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, davlat tomonidan to g ri,
ʻ ʻ
aniq va o z vaqtida axborot taqdim etilishi, noto g ri ma lumotlarning oldini olish
ʻ ʻ ʻ ʼ
muhimdir. Ijtimoiy tarmoqlarda, ommaviy axborot vositalarida jamiyatda yuzaga
kelishi mumkin bo lgan tartibsizliklar haqida ogohlantirishlar va profilaktik
ʻ
axborotlarni tarqatish zarur. Bu orqali fuqarolar jamoat tartibini saqlashning
ahamiyatini tushunishi mumkin. Ommaviy tartibsizliklar boshlanishi oldidan,
favqulodda vaziyatlarga tayyorlik darajasi oshirilishi kerak. Bu, tartibsizliklar sodir
bo lganda tez va samarali reaktsiya ko rsatish imkonini beradi. Politsiya va
ʻ ʻ
xavfsizlik xizmatlari tezkor javob berish tizimini yaxshilash, shoshilinch chora-
tadbirlarni ishlab chiqish zarur. Ommaviy tartibsizliklarni tezda bartaraf etish
uchun davlat tomonidan maxsus protokollar ishlab chiqilishi lozim. Bu protokollar,
politsiya va boshqa huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan qo llaniladigan
ʻ
chora-tadbirlar va qarorlar uchun aniq yo riqnomalarni ta minlaydi.
ʻ ʼ
Huquqiy ta lim fuqarolarni o z huquq va burchlarini tushunishga,
ʼ ʻ
qonunlarga hurmat bilan qarashga, jamoat tartibini saqlashga o rgatadi. Bunday
ʻ
ta lim shaxsning huquqiy madaniyatini shakllantirishga yordam beradi va shaxsiy
ʼ
javobgarlikni kuchaytiradi. Ijtimoiy barqarorlikni ta minlashda, yoshlarning
ʼ
huquqiy bilimlarini oshirish juda muhimdir. Ularni qonunlarga, inson huquqlariga,
jamoat tartibiga hurmat bilan qarashga o rgatish kerak. Bu o quv dasturlari,
ʻ ʻ
huquqiy ma ruzalar va seminarlar orqali amalga oshirilishi mumkin. Davlatning
ʼ
huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan huquqiy bilimlarni keng
jamoatchilikka yetkazish, qonunlarni oddiy fuqarolar uchun tushunarli qilish
muhimdir. Ommaviy axborot vositalari va jamoat tadbirlarida qonunlarni va
32

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 25-
ʻ
yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi.
https://uza.uz/oz/politics/zbekistonrespublikasi-prezidenti-shavkat-
mirziyeevning -oliy-25-01 2020.(President Shavkat Mirziyoyev s Address to
ʼ
the Oliy Majlis);
2. Авдеев В.А., Авдеева О.А. Стратегические направления противодействия
коррупции в РФ // Российская юстиция. 2016. № 7. С . 19–21. (Strategic
directions for combating corruption in the Russian Federation. Avdeev V.A.,
Avdeeva O.A.);
3. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism.
Rustamboev M.X. 2016. 698-b. 21
4. Багмет А.М. Массовые беспорядки как уголовно-правовое понятие.
https://cyberleninka.ru/article - 2016
5. Зайнутдинова А.Р. Ответственность за организованные формы соучастия
в преступлении по российскому уголовному праву: Дис… канд. юрид.
наук. – Казань, 2001. – 203 с.
6. Водько Н.П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью.
– М.: Юриспруденция, 2000. – 73 с.
7. Дружинин В.Н. “Психология XXI-века”. Москва, 2003, 863 с.
8. Назаретян А.П. Агрессивная толпа, массовая паника, слухи. – СПб.:
Питер, 2003. – 192с
9. Сухов А.Н. Как уберечься в толпе ОБЖ: Основы безопасности жизни. –
2015. - № 10 .
10. Иванова К.В. Массовые беспорядки понятия и сушность – Москва. г
2017 .
11. Боймуродов Б.С. “Бошқариладиган хаос” концепцияси: назария ва
амалиётда қўлланилиши Магис Дисс – Тошкент. 2017 й.
12. Ҳайитов Э.Ш. Оммавий тартибсизликлар жамиятнинг барқарорлигига
таҳдид солувчи омил сифатида Магис Дисс – Тошкент. 2006 й
38

II.BOB. OMMAVIY TARTIBSIZLIKLAR UCHUN JINOIY JAVOBGARLIK
II.1. Ommaviy tartibsizliklarning turli shakllari va ularning javobgarligi
(to plam, tartibsizlik, binolarni yomonlashtirish, mol-mulkni talon-toroj qilishʻ
va boshqalar)
Ommaviy tartibsizliklar — bu katta guruhdagi odamlar tomonidan amalga
oshiriladigan, jamoat tartibini buzadigan, odatda zo ravonlikka olib keladigan,
ʻ
ijtimoiy tizimning normal ishlashini jiddiy ravishda tahdid qiluvchi harakatlardir.
Ushbu harakatlar asosan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy yoki madaniy sabablarga ko ra
ʻ
yuzaga keladi. Ommaviy tartibsizliklar ko pincha boshqaruvni qo lga olish,
ʻ ʻ
o zgarishlar talab qilish yoki norozi bo lgan ijtimoiy guruhlarning reaksiya sifatida
ʻ ʻ
amalga oshiriladi. Tartibsizliklar turli shakllarda namoyon bo lishi mumkin va
ʻ
ularga nisbatan jinoiy javobgarlikni belgilovchi hukmlar mavjud. Ommaviy
tartibsizliklar va ularning shakllarini to g ri tushunish va har bir shaklga nisbatan
ʻ ʻ
jinoiy javobgarlikni aniqlash muhimdir. Ommaviy yig ilishlar yoki to plamlar,
ʻ ʻ
asosan, maqsadga yo naltirilgan va tartibni buzishga qaratilgan faoliyatlardir. Ular
ʻ
ijtimoiy, siyosiy yoki iqtisodiy sohalarda o zgarishlar talab qilish uchun
ʻ
o tkaziladi. Ommaviy yig ilishlarda tartibsizliklar va zo ravonlikka olib boruvchi
ʻ ʻ ʻ
harakatlar amalga oshirilsa, ishtirokchilar jinoyat javobgarligiga tortilishi mumkin.
Agar yig ilish qonuniy bo lsa, lekin unga zo ravonlik aralashsa, unda
ʻ ʻ ʻ
ishtirokchilarga qarshi Jinoyat kodeksidagi tegishli moddalar asosida (masalan,
modda 244.1) jinoiy javobgarlik qo llanilishi mumkin. Ommaviy tartibsizliklar,
ʻ
odatda, boshqaruvni o zgartirishga yoki huquqbuzarlikni ifodalashga qaratilgan
ʻ
zo ravon harakatlar bo ladi.
ʻ ʻ Bunda, odatda, jamoat tartibi buziladi, va ko pincha ʻ
jinoyat sodir etiladi. Tartibsizliklarga olib kelgan shaxslar jinoiy javobgarlikka
tortilishi mumkin. O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida tartibsizliklar
ʻ
uchun jinoiy javobgarlik belgilangan (modda 244.1 va modda 244.2). Ushbu
moddalarda, shuningdek, tartibsizliklarni uyushtirish, ularda ishtirok etish, yoki
tizimli zarar yetkazish holatlariga jinoiy javobgarlik ko zda tutilgan. Ommaviy
ʻ
tartibsizliklar paytida, ayniqsa, binolarni yoki jamoat mulkini buzish, vandalizm
sifatida ko rsatiladi. Bu, odamlarning o z ijtimoiy, siyosiy yoki iqtisodiy
ʻ ʻ
25

muammolarning oldini olish uchun muhimdir. Ommaviy tartibsizliklarning
ishtirokchilari, asosan, tartibsizliklarni keltirib chiqaradigan odamlar yoki guruhlar
bo ladi. Ular turli sabablarga ko ra namoyish yoki ko chada zo ravonlikka qo lʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
urishadi. Ishtirokchilar turli ijtimoiy qatlamlardan, yosh guruhlaridan va turli
sohalardan bo lishi mumkin. Shuningdek, ular professional norozilar yoki
ʻ
tartibsizliklarni tashkil etishga intilayotganlar ham bo lishi mumkin. Ijtimoiy
ʻ
tengsizlik, adolatsizlik, ta lim va ish bilan ta minlanmaganlik, fuqarolarning
ʼ ʼ
huquqlari buzilishi kabi omillar ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishi
mumkin. Hukumat siyosatining ishonchsizligi, korrupsiya, siyosiy repressiyalar,
fuqarolik erkinliklari va huquqlari cheklanishi kabi siyosiy sabablar ommaviy
tartibsizliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Iqtisodiy inqirozlar, kam
ta minlanganlik, ish o rinlarining kamayishi, yashash darajasining pasayishi va
ʼ ʻ
narxlarning oshishi ham ommaviy tartibsizliklarga sabab bo lishi mumkin.
ʻ
Madaniy yoki diniy kamsitishlar, ozchiliklar huquqlarining buzilishi, diniy
erkinliklarning cheklanishi ham ijtimoiy beqarorlikni keltirib chiqarishi mumkin.
Ommaviy tartibsizliklar aniq bir hodisa yoki vaziyat natijasida boshlanishi
mumkin. Bu hodisa fuqarolarni norozilikka yoki zo ravonlikka undaydigan biror
ʻ
voqea bo lishi mumkin. Misol uchun, davlatning yangi siyosati, hukumatning
ʻ
qarori, yoki biror shaxsga nisbatan qonun buzilishi tartibsizliklarni keltirib
chiqarishi mumkin. Tartibsizliklar ko pincha hukumatning ijtimoiy, siyosiy yoki
ʻ
iqtisodiy siyosatlariga nisbatan beqarorlik va norozilikdan kelib chiqadi. 7
Ommaviy tartibsizliklar ko pincha zo ravonlikka, vandalizmga va
ʻ ʻ
qonunbuzarliklarga olib keladi. Ishtirokchilar jamoat mulkini talon-toroj qilishlari,
hukumat idoralariga hujum qilishlari yoki o zaro jismoniy to qnashuvlarga
ʻ ʻ
kirishishlari mumkin. Bunday holatlar, shuningdek, odamlar o rtasida g azab,
ʻ ʻ
norozilik va nafratni kuchaytirishi mumkin. Tartibsizliklar zo ravonlik bilan
ʻ
davom etganda, jamiyatda qo rquv va beqarorlikni oshiradi. Ommaviy
ʻ
tartibsizliklar ko pincha xavfsizlik kuchlari tomonidan bostiriladi. Hukumat
ʻ
organlari, politsiya yoki armiyaning aralashuvi tartibsizliklarni bartaraf etishga
7
Назаретян А.П. Агрессивная толпа, массовая паника, слухи. – СПб.: Питер, 2003. – 192с
18

amalga oshirilishi mumkin, va ular davlat va jamiyatga jiddiy tahdidlar soladi.
Tartibsizliklar davomida zo ravonlik, vandalizm, talon-toroj qilish, mol-mulkniʻ
vayron qilish kabi harakatlar sodir etiladi, bu esa jinoiy javobgarlikka tortilishga
olib keladi. O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida ommaviy
ʻ
tartibsizliklar va ularning shakllariga qarshi chora-tadbirlar aniq belgilangan bo lib,
ʻ
huquqbuzarliklar uchun muayyan jazolar, jumladan, qamoq jazosiga hukm qilish,
jarima va majburiy ishlarga jalb qilish kabi chora-tadbirlar taqdim etilgan. 10
Ommaviy tartibsizliklar jamiyat tartibini buzadigan, xavfsizlikni tahdid
qiluvchi va davlatning normal faoliyatini to xtatib qo yuvchi xatti-harakatlar
ʻ ʻ
sifatida tan olinadi. Ommaviy tartibsizliklarni uyushtirish, ularda ishtirok etish
yoki bu jarayonlarda jiddiy huquqbuzarliklarni amalga oshirish jinoiy
javobgarlikka tortilishiga olib keladi. O zbekiston Respublikasining Jinoyat
ʻ
kodeksida ommaviy tartibsizliklarga aloqador bo lgan huquqbuzarliklar uchun jazo
ʻ
turi va shartlari aniq belgilangan. Bular orasida qamoq jazosiga hukm qilish,
jarima va shartli ozodlikdan mahrum etish kabi jazolar mavjud. Qamoq jazosiga
hukm qilish — bu ommaviy tartibsizliklarni uyushtirgan yoki ularda ishtirok etgan
shaxslar uchun eng og ir jazo chorasidir. Qamoq jazosiga hukm qilish jinoiy
ʻ
javobgarlikning eng og ir shakli hisoblanadi va uning muddati turlicha bo lishi
ʻ ʻ
mumkin. Ommaviy tartibsizliklarda ishtirok etgan shaxslarga qarshi Jinoyat
kodeksidagi moddalarga ko ra, qamoq jazosining muddati 2 yildan 10 yilgacha
ʻ
bo lishi mumkin. Ba zi hollarda, agar tartibsizliklar kuchli zo ravonlik, talon-toroj
ʻ ʼ ʻ
qilish, jismoniy zarar yetkazish yoki davlatning muhim ob ektlariga zarar
ʼ
yetkazish bilan bog liq bo lsa, jazo muddati uzaytirilishi mumkin. Agar
ʻ ʻ
tartibsizliklar davomida yong in chiqarish, binolarni talon-toroj qilish yoki
ʻ
odamlarni jarohatlash holatlari yuzaga kelsa, bunday shaxslar uchun qamoq
jazosining muddati 3-10 yilgacha bo lishi mumkin. Ushbu jazo tartibni buzgan va
ʻ
xavfli shaxslarni jamoatdan ajratishga xizmat qiladi. Ularning jinoiy faoliyatini
oldini olish va ijtimoiy xavfsizlikni ta minlash uchun amalga oshiriladi.
ʼ
10
Ҳайитов Э.Ш. Оммавий тартибсизликлар жамиятнинг барқарорлигига таҳдид солувчи омил сифатида
Магис Дисс – Тошкент. 2006 й
27

talon-toroj qilish, binolarni vayron qilish kabi holatlar jinoiy xatti-harakatlar
sifatida keltirilgan.
Modda 244-2 – "Tartibsizliklarni uyushtirish" moddasida, tartibsizliklarni
boshqarish va ularga rahbarlik qilgan shaxslar uchun javobgarlik keltirilgan.
Ma muriy kodeksda, tartibsizliklarni oldini olish va uning oqibatlariniʼ
bartaraf etish uchun ma muriy chora-tadbirlar belgilangan. Masalan, ommaviy
ʼ
tartibsizliklarga aralashgan shaxslar uchun ma muriy jarimalar yoki vaqtincha
ʼ
hibsga olish tartibi mavjud. O zbekiston hukumati tomonidan ommaviy
ʻ
tartibsizliklarni bartaraf etish va xavfsizligini ta minlashga qaratilgan bir qator
ʼ
boshqa normativ hujjatlar va qarorlar mavjud. Bular orasida hukumatning maxsus
xizmatlariga, shu jumladan ichki ishlar organlariga va harbiy kuchlarga berilgan
vakolatlar, shuningdek, favqulodda holatlar haqida qonunlar kiritilgan.
Ommaviy tartibsizliklar va ularni bartaraf etishga qarshi kurashish, nafaqat
milliy qonunlar, balki xalqaro huquqiy me yorlar tomonidan ham tartibga solinadi.
ʼ
Ommaviy tartibsizliklar bo yicha xalqaro huquqning me yorlari, ayniqsa
ʻ ʼ
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari deklaratsiyasi, Xalqaro
fuqarolik va siyosiy huquqlar to g risidagi pakt va Yevropa Kengashining
ʻ ʻ
Fuqarolik va siyosiy huquqlariga oid konvensiyasi kabi hujjatlar jamiyatda tartibni
saqlashning muhim ahamiyatini ta kidlaydi. Ushbu hujjatlar fuqarolarga
ʼ
norozilikni ifodalash huquqini beradi, lekin bu huquqni amalga oshirishda
shaffoflik, qonuniylik va boshqalarining huquqlariga hurmat ko rsatilishi
ʻ
zarurligini belgilaydi. Ommaviy tartibsizliklar ba zan jinoiy faoliyatga aylanadi,
ʼ
masalan, terrorizm yoki davlatga qarshi ishlar. Xalqaro jinoyat sudining huquqiy
asosi, shu jumladan, Xalqaro Jinoyat sudi (ICC) va Terrorizmga qarshi kurashishga
oid huquqiy me yorlar mavjud. Ushbu mexanizmlar davlatlarning ichki qonunlari
ʼ
va xalqaro me yorlar o rtasida muvozanatni saqlashga yordam beradi.
ʼ ʻ
Ommaviy tartibsizliklarni oldini olish uchun davlatlar tomonidan
profilaktika choralari ishlab chiqiladi. Masalan:
10

beqarorlik xavfini belgilab, huquqbuzarliklarning oldini olish uchun choralar
ko radi. Bu, nafaqat tartibsizliklarni oldini olish, balki keng miqyosdagiʻ
jinoyatlarni ham to xtatishga yordam beradi. Tartibsizliklar yuzaga kelganida,
ʻ
politsiya tezkor ravishda aralashib, tizimni tiklashga va tartibni qayta tiklashga
harakat qiladi. Ular noqonuniy yig ilishlar va ommaviy to planishlarni boshqarish,
ʻ ʻ
jarohat olganlarni tibbiy yordamga yuborish va jamoat mulkini himoya qilishni
amalga oshiradi. Maxsus xavfsizlik xizmatlari, masalan, Milliy xavfsizlik xizmati
(MXX), odatda, katta ko lamdagi ommaviy tartibsizliklar paytida jiddiy xavfli
ʻ
vaziyatlarda aralashadilar. Ular terrorizm, ekstremizm va boshqa xavfli
tashkilotlarga qarshi kurashishda ishtirok etadi. Maxsus xizmatlar, shuningdek,
siyosiy yoki diniy ekstremizmni aniqlash, ularning faoliyatini to xtatish va
ʻ
beqarorlikni keltirib chiqarishi mumkin bo lgan xavf-xatarlarni bartaraf etishda
ʻ
muhim rol o ynaydi. Ommaviy tartibsizliklarda ishtirok etgan va tartibni buzgan
ʻ
shaxslarni tergov qilish va jinoiy javobgarlikka tortish sud va prokuratura
organlarining vazifasidir. Ular jinoyatni isbotlash, sud ishlarini ko rib chiqish va
ʻ
jazo belgilashda qatnashadilar. Prokuratura va sud organlari, ommaviy
tartibsizliklar paytida sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilish va ular bo yicha
ʻ
tegishli qarorlar chiqarish vazifasini bajaradi. Jinoyatlarning oqibatlarini aniqlash
va jazo belgilashda muhim rol o ynaydi. Davlat tartibsizliklarning oldini olish, ular
ʻ
bilan kurashish va jinoyatchilarni jazolash uchun qonunlar va huquqiy me yorlarni
ʼ
ishlab chiqadi. Bunday qonunlar huquqbuzarliklar darajasiga qarab qattiqlashishi
yoki yumshatilishi mumkin. Ommaviy tartibsizliklarning sabablari ko pincha
ʻ
ijtimoiy va iqtisodiy muammolar bilan bog liq. Davlat davlat xizmatlarini, ijtimoiy
ʻ
himoya tizimlarini yaxshilash va iqtisodiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan
choralarni ko rishi lozim. Bu fuqarolarning noroziligini kamaytiradi va
ʻ
tartibsizliklarni kamaytiradi. Davlat, ommaviy tartibsizliklar yuzaga kelishidan
oldin yoki davomida ommaviy axborot vositalari orqali yangiliklar va axborotni
to g ri yo naltirishga e tibor qaratadi. Ular axborotning manipulyatsiyasi va
ʻ ʻ ʻ ʼ
yolg on xabarlarga qarshi kurashishda faol ishtirok etadi. Ommaviy
ʻ
tartibsizliklarga qarshi kurashishda davlat va huquqni muhofaza qilish organlari
30

yondashuvni talab qiladi. Shu sababli, o rganilayotgan mavzuni chuqurlashtirish vaʻ
yanada samarali javobgarlik tizimini yaratish zarur.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
ommaviy tartibsizliklar va ularga qarshi jinoiy javobgarlikni o rganish, ushbu
ʻ
muammo yuzasidan huquqiy me yorlarni tahlil qilish va jinoiy javobgarlikni
ʼ
samarali tartibga solish yo llarini ishlab chiqishdan iborat. Shuningdek, bu mavzu
ʻ
bo yicha mavjud qonunlar, xalqaro huquq normalari, sud amaliyoti va profilaktik
ʻ
chora-tadbirlarni o rganish hamda ularni yanada takomillashtirish bo yicha
ʻ ʻ
takliflar ishlab chiqishdir.
 Ommaviy tartibsizliklar tushunchasini aniqlash: Ushbu mavzuda ommaviy
tartibsizliklar tushunchasini chuqur tahlil qilish, ularning huquqiy va ijtimoiy
ta riflarini aniqlash.
ʼ
 Ommaviy tartibsizliklar va jinoiy javobgarlikni o rganish: Ommaviy
ʻ
tartibsizliklar uchun jinoiy javobgarlikni belgilovchi normativ hujjatlar va
me yorlarni tahlil qilish, jinoyat kodeksidagi tegishli moddalarni o rganish.
ʼ ʻ
 Davlatning ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashdagi roli: Ommaviy
tartibsizliklarga qarshi kurashishda davlat va huquqni muhofaza qilish
organlarining o rni va funksiyalarini aniqlash.
ʻ
 Xalqaro tajribani tahlil qilish: Xalqaro huquq me yorlari va boshqa
ʼ
davlatlardagi ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashish amaliyotini o rganish,
ʻ
bu tajribani O zbekiston kontekstida qo llash imkoniyatlarini aniqlash.
ʻ ʻ
 Tartibsizliklarning turli shakllari va ularning javobgarligini o rganish:
ʻ
Ommaviy tartibsizliklarning turli shakllarini (to plam, tartibsizliklar, mol-
ʻ
mulkni talon-toroj qilish va boshqalar) va ularga tegishli javobgarlikni tahlil
qilish.
Kurs ishining yakuniy qismida huquqiy chora-tadbirlar ishlab chiqish:
Ommaviy tartibsizliklarga qarshi samarali kurashish uchun huquqiy chora-tadbirlar
va qonunlarni takomillashtirish bo yicha takliflar ishlab chiqish.
ʻ
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti ommaviy
tartibsizliklar va ularning jinoiy javobgarligini tashkil etadi. Bunda ommaviy
5

mulkiga yetkazilgan zararning darajasi va boshqa faktorlar hisobga olinadi. Bu
jazolar, asosan, jamiyatni himoya qilish, huquqni muhofaza qilish organlarining
vakolatlarini ta minlash va ijtimoiy xavfsizlikni saqlashga qaratilgan.ʼ 11
Ommaviy tartibsizliklar, bir tomondan, ijtimoiy muammolarni va
noroziliklarni ifodalash, boshqa tomondan esa jamoat tartibi va xavfsizligiga jiddiy
tahdid solishi mumkin. Ushbu vaziyatlarda davlat va uning huquqni muhofaza
qilish organlari muhim rol o ynaydi. Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashish
ʻ
nafaqat jamoat xavfsizligini ta minlash, balki huquq va erkinliklarni himoya qilish,
ʼ
shuningdek, ijtimoiy barqarorlikni saqlash uchun zarur bo lgan kompleks
ʻ
harakatlarni talab etadi. Davlat va huquqni muhofaza qilish organlari ommaviy
tartibsizliklarga qarshi kurashishda bir necha asosiy vazifalarni bajaradi.
Davlatning asosiy vazifasi jamoat tartibini saqlash va fuqarolarning xavfsizligini
ta minlashdir. Ommaviy tartibsizliklar sodir bo lganda, tartibsizlikni bostirish,
ʼ ʻ
fuqarolarning tinchligi va xavfsizligini ta minlash uchun barcha zarur choralarni
ʼ
ko rish kerak. Huquqni muhofaza qilish organlari, shu jumladan, politsiya,
ʻ
xavfsizlik xizmatlari va boshqa tegishli idoralar, tartibsizliklarning oldini olish
uchun oldindan profilaktik tadbirlarni ko rishlari lozim. Ular potentsial
ʻ
tartibsizliklarning sabablarini tahlil qilib, ularga qarshi chora-tadbirlarni ishlab
chiqadilar. Davlat huquqni muhofaza qilish organlari qonunlarni to liq va adolatli
ʻ
ravishda amalga oshirishi kerak. Ommaviy tartibsizliklar yuzaga kelganda, jinoyat
protsessining barcha bosqichlari, shu jumladan, tergov va sud jarayonlari, huquqiy
me yorlar va xalqaro standartlarga to liq mos kelishi lozim.
ʼ ʻ
Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishda, huquqni muhofaza qilish
organlari, birinchi navbatda, tartibni saqlash va jinoyatlarni bartaraf etishda faol
ishtirok etadi. Ularning vazifalari quyidagilardan iborat. Politsiya kuchlari
ommaviy tartibsizliklar paytida xavfsizlikni ta minlaydi, tartibni saqlaydi, va
ʼ
fuqarolarni himoya qiladi. Politsiya zo ravonlikning oldini olish, ularga qarshi
ʻ
choralar ko rish va jinoyatchilarni ushlash uchun mas uldir. Politsiya oldindan
ʻ ʼ
tartibsizliklarni aniqlash uchun razvedka ishlari olib boradi, turli noroziliklar yoki
11
Боймуродов Б.С. “Бошқариладиган хаос” концепцияси: назария ва амалиётда қўлланилиши Магис Дисс –
Тошкент. 2017 й .
29

sifatida jazolanishi mumkin. O zining miqyosi va zarariga qarab, bu harakatlarʻ
jinoiy javobgarlikka olib keladi. Ommaviy tartibsizliklarni tashkil etish yoki unda
ishtirok etish jinoiy javobgarlikni keltirib chiqarishi mumkin. O zbekistonning
ʻ
Jinoyat kodeksi, ayniqsa 2019-yilda qabul qilingan yangilanishlar bilan, ommaviy
tartibsizliklarni faqat sodir etish emas, balki unda ishtirok etishni ham jinoiy xatti-
harakat sifatida baholaydi. Bu holatlarda jarimalar, qamoqqa olish yoki boshqa
turdagi jazolar qo llaniladi. Ommaviy tartibsizliklar, odatda, bir necha jinoyatlar
ʻ
kombinatsiyasidan iborat bo ladi. Masalan, tartibsizliklar davomida vujudga
ʻ
keladigan talon-toroj qilish, odamlarni zo rlash, mol-mulkni yo qotish yoki zarar
ʻ ʻ
etkazish kabi harakatlar o z-o zidan jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradi.
ʻ ʻ
Ommaviy tartibsizliklar ko pincha fuqarolarning xavfsizligini xavf ostiga qo yadi.
ʻ ʻ
Bunday holatlar jismoniy va psixologik zararlarga olib kelishi mumkin,
shuningdek, tartibsizliklar davomida aybsiz insonlar zarar ko rishi ehtimoli katta
ʻ
bo ladi. Ommaviy tartibsizliklarni boshqarish va ularni to xtatish uchun huquqni
ʻ ʻ
muhofaza qilish organlari, harbiy kuchlar yoki boshqa tegishli idoralar tomonidan
choralar ko riladi. Buning natijasida huquqni buzgan shaxslar jinoiy javobgarlikka
ʻ
tortiladi. Shu bilan birga, davlatning tartibni tiklash uchun qo llanadigan huquqiy
ʻ
usullari (masalan, ma muriy jazo yoki sud qarorlari) ham muhim ahamiyatga ega.
ʼ 1
Ommaviy tartibsizliklar va ularning jinoiy-huquqiy jihatlari hozirgi kunda
nafaqat O zbekiston, balki dunyo bo ylab dolzarb masala hisoblanadi. Mavzuning
ʻ ʻ
dolzarbligi va ahamiyati quyidagi omillar bilan izohlanadi. Ommaviy tartibsizliklar
ijtimoiy barqarorlikka jiddiy tahdid soladi. O zgarishlarga nisbatan noroziliklar
ʻ
ko pincha ommaviy tartibsizliklarga olib keladi. Jamiyatda qonun ustuvorligini
ʻ
ta minlash va tartibni saqlash muhimdir. Shuningdek, tartibsizliklar, iqtisodiy va
ʼ
ijtimoiy yutuqlarni sabotaj qilishi mumkin. Ommaviy tartibsizliklar, ko pincha
ʻ
siyosiy qarorlar, iqtisodiy siyosat yoki hukumatning amaldagi ishlaridan kelib
chiqadi. Ularning tezkor va samarali hal etilishi kerak, aks holda, ommaviy
tartibsizliklar yanada kengayib, davlatning obro iga zarar yetkazishi mumkin.
ʻ
Ommaviy tartibsizliklarga qarshi kurashishda jinoiy javobgarlik va tartibni
1
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga sharh. Maxsus qism. Rustamboev M.X. 2016. 698-b. 21
8

qaratilgan chora-tadbirlar ko rishi mumkin. Bunday holatlarda kuch ishlatish, tez-ʻ
tez huquqni muhofaza qilish organlari va tartibsizliklarni uyushtirganlar o rtasida
ʻ
beqarorlikni yanada kuchaytiradi. Ba zi holatlarda, bu tartibsizliklar xalqaro
ʼ
siyosatga ham ta sir qilishi mumkin, chunki jahon hamjamiyati hukumatning kuch
ʼ
ishlatishini va fuqarolarni himoya qilishni kuzatib boradi. Ommaviy tartibsizliklar
jamiyatda keng ta sir ko rsatadi. Ular nafaqat iqtisodiy zarar keltiradi, balki siyosiy
ʼ ʻ
va ijtimoiy tuzilmani ham jiddiy ravishda o zgartirishi mumkin. Tartibsizliklar
ʻ
davlatning imijini pasaytirishi, iqtisodiy barqarorlikni buzishi va jamiyatdagi
ishonchni yo qotishi mumkin. Bu esa jamiyatda ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
ʻ
inqirozlarni kuchaytiradi. Ommaviy tartibsizliklar ijtimoiy tizimda katta xavf
tug diradigan hodisalardir. Ularning ko plab elementlari bor, ularning har biri
ʻ ʻ
tartibsizlikning boshlanishi, rivojlanishi va bosib o tilishiga ta sir qiladi. Sabablar
ʻ ʼ
va ishtirokchilarning tahlili, shuningdek, tartibsizliklarning zo ravonlik bilan
ʻ
bog liq holatlari jamiyatning qonuniy tartibini tiklash va jamoat xavfsizligini
ʻ
ta minlash uchun zarur. Ommaviy tartibsizliklarni oldini olish va boshqarish davlat
ʼ
va xalqaro hamjamiyatning eng muhim vazifalaridan biridir.
Jinoiy huquqiy tizimda shaxslar tomonidan amalga oshirilgan
huquqbuzarliklar uchun turli xil javobgarlik shakllari mavjud. Har bir huquqiy
javobgarlik turi o ziga xos xususiyatlarga ega bo lib, huquqbuzarlikning
ʻ ʻ
xususiyatlariga qarab, qo llaniladi. Jinoiy huquqiy tizimda eng keng tarqalgan
ʻ
javobgarlik turlari jinoiy, ma muriy, va fuqarolik javobgarligi bo lib, har biri
ʼ ʻ
alohida jazo choralari va tartiblarga ega.
Jinoiy javobgarlik — bu jinoiy huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsga nisbatan
qo llaniladigan jazo yoki jazolarni belgilash jarayonidir. Jinoiy javobgarlik jinoiy
ʻ
qonunlarni buzganlik uchun shaxsga ta sir o tkazadi. Jinoiy javobgarlik eng og ir
ʼ ʻ ʻ
shakllardan biri bo lib, shaxsning erkinligini cheklashga yoki moliyaviy zararga
ʻ
olib kelishi mumkin.
Jinoiy javobgarlikning xususiyatlari:
Jinoiy javobgarlik faqat jinoiy huquqbuzarliklar (masalan, o g rilik,
ʻ ʻ
poraxo rlik, qotillik) uchun qo llaniladi.
ʻ ʻ
19

OMMAVIY TARTIBSIZLIK UCHUN JAVOBGARLIK JINOIY-HUQUQI JIHATLAR

Купить