Ona tili darslarida tashkil qilinadigan ta’limiy o’yinlarning turlari va mazmuni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	156.5KB
Xaridlar	26
Yuklab olingan sana	29 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Ona tili darslarida tashkil qilinadigan ta’limiy o’yinlarning turlari va mazmuni

Sotib olish

Ona tili darslarida tashkil qilinadigan ta’limiy
o’yinlarning turlari va mazmuni
Mundarıja
Kirish
I BOB. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish
1.1. Uzluksiz adabiy ta’limda ta’limiy o’yinlarni
o’rganishning ahamiyati
1.2. Adabiy ta’limni rivojlantirishda ta’limiy o’yinlar orqali
integrativ yondashuv
2.1. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni noan’anaviy ta’lim
metodlari asosida o’rganish
2.2. Badiiy asarlar orqali ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish
Xulosa
Foydalanılgan adabıyotlar ro’yxatı

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillikdan keyin yuzaga kelgan ijtimoiy – siyosiy,
ma’naviy – ma’rifiy, madaniy, ilmiy, ta’limiy muhit, “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi va tarixiy ahamiyati,
Yurtboshimiz tomonidan ilm-fanga alohida e’tibor berilayotganligi tufayli ta’lim
sohasida keng imkoniyatlar, qulay sharoitlar yuzaga keldi. Birinchi Prezidentimiz
“Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida quyidagilarni a’lohida e’tirof etadilar:
“Istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bolgan akademik litsey
va kasb-hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlarida tahsil olayotgan, zamonaviy kasb-hunar
va ilm ma’rifat sirlarini o’rganayotgan, hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha
oladigan ming-minglab o’quvchilar, katta hayotga kirib kelayotgan, o’z iste’dodi va
salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu -
intilishlarimiz bugunning o’zida o’z hosilini berayotganining guvohi bo’lmoqdamiz”.
Mazkur davrda darsliklarning yangi avlodi tushunchasi hayotiylik kasb etdi. Har
bir sinf uchun darsliklarning yangi avlodi shakllantirildi. Bu davrda yaratilgan dastur
va darsliklarda asosiy maqsad milliy qadriyatlarimiz asosi sanalmish adabiyotimizning
bebaho merosi, an’analari bilan tanish bo’lgan o’quvchilarning bilimlarini sistemali
yo’sinda umumlashtirish va egallangan ko’nikmalarini mustahkamlashga qaratila
boshlandi. Binobarin, adabiyot fanidan mavzularni chuqur anglash ehtiyojini
to’ldirish, o’quvchilar to’la anglab etmagan yoki tushunilishi qiyinchilik tug’diradigan
mavzularni kengroq izohlash va shu orqali etarli nutqiy malakani shakllantirish,
adabiy-badiiy matnlar ustida ishlash ko’nikmalarni o’stirish kabi vazifalarni bajarish
nazarda tutilgan.
Kuzatishlardan ma’lum bo’ladiki, darslik va dasturni tuzishda ta’lim bosqichida
chuqur o’zlashtirilmagan bilimlarni singdirishga e’tibor berilgan. Ular mazmunida
o’quvchilarning muayyan mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritishlariga, o’z ustilarida
ko’proq ishlashlariga, bilim egallashning tipiklashtirishdan umumlashtirishga qarab
borish, dalillarni sharhlash va asoslash yo’sinlariga asosiy diqqat qaratilgan.
Amaldagi dasturlar bo’yicha mavzular,

birinchidan, umumiy o’rta maktabning sinovdan o’tgan yangi dasturlari negizida
yaratilganligi, ikkinchidan, o’zlashtirilayotgan bilimlarning amaliy tadbiqi bosh
mezon sifatida tanlanganligi hamda tarixiylik, izchillik, milliylik va zamonaviylik
tamoyillariga to’la bo’ysundirilganligi bilan ajralib turadi. SHu bilan bir qatorda,
doimiy taraqqiyot yaratilgan o’quv adabiyotlarini ilmiy-metodik tomondan kuzatishni
ham talab etadiki, bu tabiiy jarayondir. Xuddi shu jihat adabiyot darslarida ta’limiy
o’yin texnologiyalaridan foydalanishga ham aloqador. Mazkur holat ishimiz dolzarb
mavzulardan biriga bag’ishlanganligini ko’rsatadi, albatta.
Mavzuning o’rganilishi. Adabiyot darslarini tashkil etishning ilmiy-metodik
asoslari haqida S. Dolimov 1
, A.Zunnunov 2
, Q.Yo’ldoshev 3
, B.To’xliyev 4
,
R.Niyozmetova 5
, M.Mirqosimova 6
va boshqalarning ilmiy tadqiqot ishlarida atroflicha
fikr yuritilgan. Ammo adabiyot darslarida ta’limiy o’yinlardan foydalanish xususida
alohida tadqiqotlar amalga oshirilgan emas.
Kurs ishimizning obyekti va predmeti. Ushbu tadqiqotda obyekt qilib, 5-11-
sinflar hamda akademik litseylar uchun tayyorlangan adabiyot darsliklari olindi.
Uning predmeti esa darslik materiallari bilan chambarchas bog’liqlikda xarakterlanadi.
Kurs ishimizning metodologik asosi va metodlari. Prezidentimizning ilm-fan,
ta’lim-tarbiya haqidagi qarashlari, soha mutaxassislarining mavzuga doir fundamental
asarlari ishimizning metodologik asosini belgilaydi. Shuningdek, qiyoslash, tavsiflash,
sistem-struktur kabi metod va tahlil usullaridan ham foydalaniladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan ko’zlangan maqsad 5 va 11-
sinflar hamda akademik litseylar darslik materiallarida taniqli ijodkor va jamoat
arboblari hayoti va ijodi haqidagi materiallarning berilishi, asarlaridan keltirilgan
materiallar, ular uchun ajratilgan soatlar miqdori, tuzilgan
1
Долимов С., Убайдуллаев С, Ахмедов К, Адабиёт ўқитиш методикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1967
2
Zunnunov A. Pedagogik tadqiqot metodikasi. –Тoshkent, 2000.
3
Yo`ldoshev Q. Adabiyot o`qitishning ilmiy-nazariy asoslari. –T.: O`qituvchi. 1996.
4
To’xliyev B. Adabiyot o’qitish metodikasi. – Toshkent, 2012.
5
Niyozmetova R. Adabiyot darslaridan mustaqil ishlar. –T.: O`qituvchi. 1984.
6
Mirqosimova M. Badiiy tahlil usullari. – T.: RO`MM. 1993.

savol va topshiriqlar ustida ishlashda ta’limiy o’yinlardan foydalanish hamda ularning
o’quvchi bilim olishidagi ahamiyati, kabi metodik masalalarni o’rganishga qaratilgan.
Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik:
– Umumiy o’rta ta’lim maktablari dastur va darsliklarida berilgan
mavzularni sinchiklab o’rganish;
– Adabiy ta’limda ta’limiy o’yinlardan foydalanish xususida
mavjud manbalarni tahlil qilish;
– Ta’limiy o’yinlarning o’quvchi psixologiyasiga ta’siri
yuzasidan bildirilgan mulohazalarni o’rganish;
– O’quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda
adabiy ta’limni tashkil etish bo’yicha mulohazalar yuritish;
– Adabiyot darslarida ta’limiy o’yinlardan foydalangan holda
namunaviy dars ishlanmasi tayyorlash.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati borasida shuni aytish mumkinki,
kuzatishlar jarayonida qo’lga kiritilgan natijalar metodik adabiyotlar tayyorlashda
ma’lumot vazifasini o’taydi. Metodika sohasidagi ayrim darslar mavzularini yoritishda
undan material sifatida foydalanish mumkin.

I BOB. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish
1.1. Uzluksiz adabiy ta’limda ta’limiy o’yinlarni o’rganishning
ahamiyati
Hozirda ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan, barcha islohotlarning mazmun-
mohiyati bir narsaga, ya’ni ta’limning sifatini oshirish, dars jarayonida kam kuch
sarflab, ko’proq samaradorlikka erishishga qaratilgan. Biz ham ushbu nazariyani
esdan chiqarmagan holda, ilmiy-nazariy adabiyotlardan metodologik manba sifatida
foydalanib, belgilangan mavzu yuzasidan interfaol dars ishlanmalar, mavzu
mazmunini ochib beruvchi vedio roliklar ishlab chiqishga harakat qildik. O’quvchilar
diqqatini dars jarayoniga jalb qilish, berilayotgan ma’lumotlarni ular ongiga tez va
oson yetib borishini ta’minlash maqsadida, axborot texnologiyalari faolligini birinchi
darajaga olib chiqishga harakat qildik. Bu kurs ishi orqali axborot texnologiyalari
yordamida faqatgina adib ijodi haqida ma’lumot berish emas, balkim o’quvchilarning
og’zaki va yozma nutqlarini shakllantirish, asar qahramonlariga xolisona baho bеra
olish malakalarini rivojlantirish, adib asarlarida ilgari surilgan umumbashariy
g’oyalarning tub mohiyatini to’g’ri tahlil qilish usullari ishlab chiqildi. Bundan
nazarda tutilgan maqsad, har tomonlama yetuk, ma’naviyati mustahkam komil insonni
voyaga yetkazishdir.
Hozirgi davr ta’lim taraqqiyoti yangi yo’nalish - innovatsion pedagogika ni
maydonga olib chiqdi. «Innovatsion pedagogika» termini va unga xos bo’lgan
tadqiqotlar g’arbiy evropa va AQSHda 60-yillarda paydo bo’ldi. Innovatsion faoliyat
F.N. Gonobolin 7
, V.I.Zagvyazinskiy 8
, V.A.Kan-Kalik 9
, V.A. Slastenin 10
, ishlarida
tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlarda innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg’or pedagogik
tajribalarni keng yoyish nuqtayi nazardan yoritilgan, X.Bamet, Dj. Basset, D.
Gamilton, N.Gross, R. Karlson, M. Maylz, A.Xeyvlok, D.Chen, R.Edem ishlarida
innovatsion jarayonlarni boshqarish, ta’limdagi o’zgarishlarni
7
Гоноболин Ф. Н. Книга об учителе. – M., 1965.
8
Загвязинский В. И., Емельянова И. Н. Общая педагогика. Учебное пособие для ВУЗов. – M.:
Высшая школа, 2008.
9
Кан-Калик В. А. Грамматика общения . – M.: Роспедагентство, 1995.
10
Сластенин В. А. Антропологический подход в педагогическом образовании. – M., 1994.

tashkil etish, innovatsiyaning “hayoti va faoliyati” uchun zarur bo’lgan shart-
sharoitlar masalalari tahlil qilingan.
Keng ma’noda qaraganda ta’lim tizimidagi har qanday o’zgarish - bu pedagogik
innovatsiyadir. Pedagogik innovatika pedagogik yangiliklarni baholash, uni pedagogik
jamoa tomonidan o’zlashtirilishiga erishish, nig’oyat pedagogik yangiliklarni
amaliyotda qo’llash haqidagi ta’limot sifatida qaraladi.
Pedagogik neologiya - yangilik haqidagi ta’limot bo’lib, bunda pedagogika
sohasidagi har qanday yangiliklar o’rganiladi va umumlashtiriladi.
Pedagogik aksiologiya - isbot talab qilmaydigan ta’limot manosini ifodalab,
bunda pedagogik yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi.
Pedagogik praksologiya - amaliyotda qo’llash haqidagi ta’limot bo’lib, bunda
tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qo’llaniladi.
Yangilik kiritishning sotsial-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers
tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining
toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka bo’lgan munosabatini, uni idrok qilishga
shayligini tadqiq etadi.
Oliy maktab o’qituvchisining innovatsion faoliyati, oliy maktab
pedagogikasining bosh muammolaridan biridir.
Shu jihatdan ushbu mavzyda oliy maktab o’qituvchisi innovatsion faoliyatining
shakllanish konsepsiyasi, innovatsiyaning ijtimoiy-madaniy va hayot- faoliyati
aspektlari haqida bahs yuritiladi.
O’qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to’qnashuvi va
o’zaro boyitilishi dinamikasida amalga oshishini ko’zda tutadi.
O’qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart-
sharoitlarga bog’liq. Unga o’qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlargaPedagogik
praksologiyaPedagogik neologiya Pedagogik
aksiologiyaBu ta'limot uch yo’nalishni o'z ichiga
oladi:

nisbatan beg’araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini
uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o’qituvchi o’z bilim va ilmiy faoliyatini
ta’minlaydigan keng hamrovli mavzu (motiv)ga ega bo’ladi.
O’qituvchi faoliyatida o’z-o’zini faollashtirish, o’z ijodkorligi, o’z-o’zini bilishi
va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’qituvchi
shaxsining kreativligini shakllantirish imkoniyatini beradi.
Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug’dirishdir.
Muloqotning yangi vaziyati - bu o’qituvchining o’z mustaqillik mavqeini, dunyoga,
pedagogik fanga, o’ziga bo’lgan yangi munosabatni yarata olish qobiliyatidir.
O’qituvchi o’z nuqtayi nazarlariga o’ralashib qolmaydi, u pedagogik tajribalarning
boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda
o’qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o’zgarib boradi, hissiy tuyg’ulari
rivojlanadi.
Keyingi sharti - bu o’qituvchining madaniyat va muloqotga shayligi.
O’qituvchining innovatsion faoliyati voqelikni o’zgartirishga, uning muammolari va
usularini echishni aniqlashga qaratilgandir. O’qituvchi va talaba o’rtasidagi muloqot
namunasining o’zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir.
Yangi munosabatlar, an’analarda bo’lganidek, qistovlar, hukmga bo’ysunish kabi
unsurlardan holi bo’lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o’zaro boshqarilishi,
o’zaro yordam shaklida qurilgan bo’lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim
xususiyat bu o’qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir.
Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi: kasbiy
faoliyatning ongli tahlili;
me yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv; kasbiy
yangiliklarga nisbatan shaylik;
dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo’lish;
(o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, o’z turmush tarzi va intilishlarini
kasbiy faoliyatda mujassam qilish).

Demak, o’qituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar,
konseptsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va
targ’ibotchisi sifatida namoyon bo’ladi.
Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida o’qituvchi
innovatsiya faoliyatiga bo’lgan zaruriyat quyidagilar bilan o’lchanadi:
ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o’quv
jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi.
bunday sharoitda o’qituvchining innovatsiya faoliyati pedagogik
yangiliklarni yaratish, o’zlashtirish va foydalanishdan iborat bo’ladi;
mazmunini insonparvarlashtirish, doimo o’qitishning yangi tashkiliy
shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;
pedagogik yangilikni o’zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan
o’qituvchining munosabati xarakteri o’zgarishi.
O’qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini
belgilovchi muayyan me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga -
yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda
innovatsiyani ijodiy qo’llash imkoniyatlari kiradi
Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida o’zida taklif qilinadigan yangini,
yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo’llanish
mashqurligi darajasi va sohasiga ko’ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq,
shartli, subektiv darajalarini farqlaydilar.
Maqbullik me’yori o’qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan
kuch va vositalarini bildiradi.
Natijalilik o’qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi.
Pedagogik yangilik o’z mohiyatiga ko’ra ommaviy tajribalar mulki bo’lib qolishi
lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o’qituvchilarning faoliyatiga olib kiradi.
Keyingi bosqichda - sinalgandan va obyektiv baho olgandan so’ng pedagogik yangilik
ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi.

V.A.Slastenin o’tkazgan tadqiqotlar o’qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy
tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:
mo’ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari
muvaffaqiyatini bashorat qilish;
kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o’zidagi va uni tatbiq
qilishdagi kamchiliklami aniqlash;
yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini
tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;
tekshirish; baho berish.
yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini
yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga
O’qituvchining innovatsion faoliyati o’z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga
baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konseptsiyasini shakllantirish,
ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berish kabilarni
qamrab oladi.
Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi.
V.A.Slastenin tadqiqotlarida o’qituvchining innovatsion faoliyatga bo’lgan
qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli:
shaxsning ijodiy-motivasion yo’nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy
qiziqish; ijodiy yutuqlarga intilish; peshqadamlikka intilish; o’z kamolotiga intilish va
boshqalar;
kreativlik. Bu — hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo’lish,
tavakkal qilish, tanqidiy flkrlash, baho bera olish qobiliyati, o’zicha mushohada
yuritish, refleksiya;
kasbiy faoliyatni baholash. Bu - ijodiy faoliyat metodologiyasini
egallash qobiliyati; pedagogik tadqiqot metodlarini

egallash qobiliyati; mualliflik konseptsiyasi faoliyat texnologiyasini yaratish
qobiliyati, ziddiyatni ijodiy
bartaraf qilish qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o’zaro yordam
berish qobiliyati va boshqalar;
o’qituvchining individual qobiliyati. Bu - ijodiy faoliyat surati; shaxsning
ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qatiyatlilik, o’ziga ishonch; ma’suliyatlilik, halollik,
haqiqatgo’ylik, o’zini tuta bilish va boshqalar.
Innovatsion faoliyat tadqiqotlari o’qituvchining innovatsion faoliyatga hozirligi
me’yorlarini belgilashga imkon berdi (V.A. Slastenin):
innovatsion foliyatga bo’lgan zaruriyatni anglash; ijodiy
faoliyatga jalb qilinishiga shaylik;
shaxsiy maqsadlarni innovatsion faoliyat bilan moslashtirish;
ijodiy muvaffaqiyatsizliklarni engishga shaylik;
innovatsion faoliyatni ijro etish uchun texnologik shaylik
darajasi;
innovatsion faoliyatning kasbiy mustaqillikka ta ‘siri; kasbiy
reflektsiyaga bo’lgan qobiliyat.
Oliy maktabdagi innovatsiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklar xususiyatlari,
o’qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish
tashabbuskorlari va ishtirokchilarining innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan
belgilanadi.
Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri o’qituvchi shaxsidir.
O’qituvchi-novator sermahsul ijodiy shaxs bo’lishi, kreativlikni, keng hamrovli
qiziqish va mashhullikni, sevuvchi ichki dunyosi boy, pedagogik yangiliklarga o’ch
bo’lishi lozim.
O’qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo’nalishda amalga
oshirilishi lozim:
yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;
yangicha harakat qila olishga o’rgatish.

Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning o’quv-bilish faoliyati va uni
boshqarish alohida ahamiyatga ega.
Innovatsiya jarayonlari, ularning funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari,
mexanizmlari va uni amalga oshirish texnologiyalari, boshqarish tamoyillarining
pedagogik asoslarini o’rganish oliy maktab o’quv jarayonini zamonaviy pedagogika
hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish
imkonini beradi.
Ta’lim jarayonida ta’limiy o’yinli texnologiyalar ta’limiy o’yinli dars shaklida
qo’llaniladi. Ushbu darslarda talabalarning bilim olish jarayoni o’yin faoliyati orqali
uyg’unlashtiriladi. Shu sababli talabalarning ta’lim olish faoliyati o’yin faoliyati bilan
uyg’unlashgan darslar ta’limiy o’yinli darslar deb ataladi.
Inson hayotida o’yin faoliyati orqali quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
 o’yin faoliyati orqali shaxsning o’qishga, mehnatga bo’lgan qiziqishi
ortadi;
 o’yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi ya’ni, kommunikativ
– muloqot madaniyatini egallashi uchun yordam beriladi;
 shaxsning o’z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o’zligini namoyon etishiga
imkon yaratiladi;
 hayotda va o’yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinichiliklarni
engish va mo’ljalni to’g’ri olish ko’nikmalarining tarkib topishiga yordam beradi;
 o’yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash,
kamchiliklarga barham berish imkoniyati yaratiladi;
 shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi;
 insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa,
ijtimoiy, ma’naviy-madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishga e’tibor
qaratiladi;
 o’yin ishtirokchilarida jamoaviy muloqot madaniyatini rivojlantirish
ko’zda tutiladi.

Ta’limiy o’yinli mashg’ulotlarni talabalarning bilim olish va o’yin faoliyatining
uyg’unligiga qarab: syujetli-rolli o’yinlar, ijodiy o’yinlar, ishbilarmonlar o’yini,
konferentsiyalar, o’yin-mashqlarga ajratish mumkin.
O’qituvchi-pedagog avval talabalarni individual (yakka tartibdagi),
so’ngra guruhli o’yinlarga tayyorlashi va uni o’tkazishi, o’yin muvaffaqiyatli
chiqqandan so’ng esa, ularni ommaviy o’yinlarga tayyorlashi lozim. Chunki talabalar
ta’limiy o’yinli mashg’ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko’nikma
va malakalarga ega bo’lishlari, bundan tashqari, guruh jamoasi o’rtasida hamkorlik,
o’zaro yordam vujudga kelishi lozim.
O’yinli texnologiyalardan foydalanishning asosini talabalarning faollashtiruvchi
va jadallashtiruvchi faoliyati tashkil etadi.
O’yin olimlar tadqiqotlariga ko’ra mehnat va o’qish bilan birgalikda faoliyatning
asosiy turlaridan biri hisoblanadi.
Psixologlarning ta’kidlashlaricha, o’yinli faoliyatning psixologik mexanizmlari
shaxsning o’zini namoyon qilish, hayotda o’z o’rnini barqaror qilish, o’zini o’zi
boshqarish, o’z imkoniyatlarini amalga oshirishning ftindamental ehtiyojlariga
tayanadi.
O’yin ijtimoiy tajribalarni o’zlashtirish va qayta yaratishga yo’nalgan
vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o’z xulqini
boshqarishi shakllanadi va takomillashadi.
D.N. Uznadzening ta’rificha, o’yin shaxsga xos bo’lgan ichki immanent psixik
(ruhiy) xulq shaklidir 11
.
L.S. Vigodskiy o’yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy
buyurtmalarni o’zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi 12
.
A.N. Leontev o’yinga shaxsning xayolotdagi amalga oshirib bo’lmaydigan
qiziqishlari (manfaatlari)ni xayolan amalga oshirishdagi erkinligi sifatida qaraydi 13
.
11
Узнадзе Д.Н. Основы экспериментальной психологии. – М., 1965.
12
Выготский, Л. С. Мышление и речь . М.-Л.: Соцэкгиз, 1934.
13
Леонтьев А. А., Леонтьев Д. А., Соколова Е. Е. Предисловие // Леонтьев А. Н. Деятельность,
сознание, личность. — М.: Смысл, 2005.

Psixologlar ta’kidlaydilarki, o’yinga kirishib ketish qobiliyati kishi yoshiga bog’liq
emas, lekin har bir yoshdagi shaxs uchun o’yin o’ziga xos bo’ladi.
O’yinli faoliyat muayyan funksiyalarni bajarishga bag’ishlangan bo’ladi. Ular
quyidagilar.
maftunkorlik;
kommunikativlik;
o’z imkoniyatlarini amalga oshirish;
davolovchilik;
tashxis;
millatlararo muloqot;
ijtimoiylashuv.
1.2. Adabiy ta’limni rivojlantirishda ta’limiy o’yinlar orqali integrativ
yondashuv
Ta’limiy o’yinlar yordamida bir necha fanni adabiyot bilan bog’lash mumkin.
Integratsiya o’yin texnologiyalari yordamida yanada oson amalga oshiriladi. Adabiyot
fani istalgan fan bilan aloqaga kirisha oladi. Chunki badiiy asar hayotning hamma
qatlamini qamrab oladi. Adabiyot darslari boshqa o’quv predmetlaridan alohida,
mustaqil yashay olmaydi. Aksincha, u ta’lim bosqichlarida o’rganiladigan xilma-xil
o’quv predmetlari, xususan, adabiyot, matematika, fizika, informatika, xorijiy tillar
bilan o’zaro aloqadorlikda o’rganilsa, o’z samarasini beradi. Chunki ta’lim tizimida
fanlararo aloqadorlik – integratsiya darslarini tashkil etish o’quvchilarning mavzuni
tez va oson anglashiga olib keladi. Adabiyot darslari asosida so’z va matn turgani
uchun ham bu imkoniyat yanada kengayadi. Chunki matn vazifasini istagan o’quv fani
materiali bajara oladi. Umuman olganda, fanlararo aloqalarni amalga oshirishning
turli xil usullari mavjud. Adabiyot darslarida badiiy matnning til xususiyatlarini,
uslublarini o’rganish, shu orqali o’quvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirishda
bajariladigan ish turlaridan biri undan biror til hodisasi yoki uslubini aniqlash va
izohlash, bunda

o’quv fanlararo integratsiyalashdan foydalanishdir. Mazkur ish usuli mohiyatan hosil
qilinayotgan bilimlarni mustahkamlash jarayonini ifoda etadi. Dastlab o’qituvchi
uslublar haqida umumiy ma’lumot beradi va o’quvchilarga kerakli manbaalarni
yozdirib o’tadi. Mavzu tushuntirib berilgan keyin, bevosita boshqa fanlar bilan
bog’laydi. Ta’lim bosqichlarida, xususan, ona tili darsi jarayonida “Uslubiyat”
mavzusini o’tishda qo’shimcha manbalardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Buning uchun o’qituvchi o’quvchilar qo’liga har-xil turdagi matnlar aks etgan
tarqatma materiladan foydalanashi mumkin. Bu bilan o’qituvchi darsning qiziqarli
o’tishi va shu bilan bir qatorda o’quvchining faol bo’lishiga imkon yaratadi. Masalan,
quyidagi materiallardan foydalanishimiz mumkin:
. -Yaxshi ham boshqa bolalar bilishmadi, dedi Gulchehra xo’rsinib . –
bilishganda, bittasi emas, bittasi aytib qo’yardi.
-Ha, rozi bo’ldi Abdulla, rosa to’polon bo’lardi.
-Men amakidan qo’rqaman. Ko’zi yomon.
Gulchehra Dadavoy amakining ko’zlarini ko’rsatmoqchi bo’lib olaydi,
o’xshata olmadi. Abdulla kulib yubordi.
(O’.Umarbekov. “Odam bo’lish qiyin” asaridan)
. Qalandarovning hovlisi kattagina ekan. Bir tomonda uncha did bilan
solinmagan bo’lsa ham, kattagina imorat, sirkor ayvon: uning ro’parasida
hovuz, chog’roq shiypon, sim tortib ko’tarilgan tok, bog’cha, poliz… lekin
bularning hammasi hovli egasining havasi zo’ru, hafsala va didi yo’qligini
ko’rsatib turar edi: tokning bir necha novdasi simga o’z holicha tirmashibdi-
yu, qolgani yerda yotibdi; meva daraxtlarining ostini, polizini sho’ra va
g’umay bosib ketibdi.
(A.Qahhor. “Sinchalak” qissasidan)
. -Vatan, istiqlol, ma’naviyat… bu so’zlar inson ongidagi eng buyuk
tushunchalarni ifodalashda pur hikmat so’zlardir. Agar insonda shu
so’zlarning birortasi yo’q bo’lsa, hayotning qayeridir kemtik bo’lib
turaveradi.

(Gazetadan)
. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QONUNI
Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida
Ushbu qonun O’zbekiston Respublikasi Konsititutsiyasiga asoslanib
va o’zbek yozuvining lotin alifbosiga o’tilgan 1929-1940-yillardagi ijobiy
tajribasidan kelib chiqib, jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlari
inobatga olingan holda respublikaning har taraflama kamol topishi va jahon
kommunikatsiya tizimiga kirishni jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga
xizmat qiladi.
Ozbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov
Toshkent shahri, 1993-yil 2-sentabr
. Yomg’ir-suyuq tomchi holidagi atmosfera yog’ini. Tomchining diametri
0,5-0,6mm bo’ladi.Yomg’ir bulutlardagi mayda suv zarralarining qo’shilib
yiriklashuvidan hosil bo’ladi. Yomg’ir ikki xildir: jala yomg’ir, shivalama
yomg’ir. Jala yomg’ir to’p-to’p bulutlardan yog’adi, ko’p vaqt o’tmay
to’xtaydi, tomchilari yirik bo’ladi.
(Darslikdan)
Matnlardan ko’rinib turibdiki, har bir uslubni o’quvchiga tushuntirishda boshqa
fanlar bilan bog’langan. O’quvchilar qo’lidagi matnlar jamlanmasini o’qituvchi bilan
birgalikda kuzatib boradilar va bu uning ko’z o’ngida qolishiga yordam beradi.
O’qituvchi tushuntirishni boshlaydi: birinchi matn badiiy asardan olingan bo’lib,
so’zlashuv uslibiga, aynan, badiiy so’zlashuv uslubiga xosligini va so’zlashuv
uslubiga xos belgilarni ko’rsatib o’tadi. Ikkinchi gapda esa, badiiy uslub ishtirok
etganini va bu uslubni yoritish uchun badiiy asarga yuzlanganini aytadi. Uchinchi
gapda publitsistik uslubning yozma shaklini aytib, bu uslubning muhim xususiyati
axborot berish va ta’sir etish bo’lib, soddalilik, tushunarlilik, adabiy til me’yorlariga
qattiy amal qilishi ekanligi eslatilib o’tib ketiladi. Xulosa qilib aytganda, ona tili va
adabiyot fanlari integrfatsiyasi juda yaxshi samara beradi.
Integratsiya jarayonida eng ko’p qo’llashimiz mumkin bo’lgan o’yin turlaridan

biri tadbirkorlik o’yinlaridir. Pedagogik o’yinlar faoliyat turlari, pedagogik jarayon
xarakteri, o’yin metodikasi, soha xususiyati, o’yin muhiti bo’yicha tasnif qilingan.
Amaliy vazifa va muammolarni yechishdagi talabalarning umumiy faoliyatini tashkil
etishning samarali shakli tadbirkorlik o’yinlaridir. Ma’lumki, tadbirkorlik o’yinlari
talabalarning jamoaviy faoliyatini tashkil etishni bildiradi. Bu jarayonda uning
bo’lg’usi kasbiy faoliyatining ashyoviy va ijtimoiy mazmuni yaratiladi.
Tadbirkorlik o’yinlarining pedagogik samaradorligi natijasi ko’p jihatlardan
o’yinning ssenariysini ishlab chiqish va uning tayyorlanish sifati bilan belgilanadi.
Tadbirkorlik o’yinlari talabani amaliy tayyorlashning pedagogik vazifalari tizimini
echishga qaratilgan bo’lishi lozim. Bularga birinchi navbatda: real kasbiy faoliyat
sharoitida qo’llanadigan amaliy malaka va ko’nikmalarni shakllantirish; amaliy
vaziyatlar va shunga mos harakat usullarini ishlab chiqishni tahlil qiladigan fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirish guruh (jamoa) faoliyatida faol ishtirok etishini
ta’minlaydigan qobiliyatlarni shakllantirish taalluqlidir.
O’yinning mazmuni va tuzilmasi shunday shakllanishi va shunday ruzilishi
kerakki, unda shunga mos malaka va qobiliyatlar har bir ishtirokchida butun o’yin
davomida shakllansin. O’yinning pedagogik vazifalari ssenariyda aniq aks etishi shart.

Rollarga bo’lib ijro etiladigan o’yinlar . Bu usulni bir fan, bir tsiklga kiruvchi
fanlar yoki bir auditoriyada dars beruvchi turli fan o’qituvchilari amalga oshirishlari
mumkin. O’qituvchilarning o’yinlarda o’z ixtiyorlari bilan qiziqib ishtirok etishlari bu
usulning muhim sharti bo’lib hisoblanadi. Ishtirokchilar soni 4-6 kishidan iborat
bo’lishi etarli. O’qituvchilar talabalar qiyofasiga kirib, ularning idroki, reaktsiyasi va
ular dars davomida duchor bo’ladigan qiyinichiliklarni anglatuvchi harakatlarni
bajaradilar. O’yin natijalari asosida o’qituvchilar faoliyati ham modellanadi.
2. Imitatsion-rollarga bo’lib modellash. Bu usulda 4-6 kishidan iborat
o’qituvchilar guruhi talabalar qiyofasiga kiradilar hamda o’qituvchi ular bilan aniq
o’quv maqsadlari va mezoniy yo’nalgan testlar bo’yicha mashg’ulot o’tkazadi.
Talabalarning fikrlashdagi harakat modellari yaratiladi va ular alohida kartochkalarga
yoziladi. O’qituvchi qiyofasini bajaruvchi o’yin ishtirokchilarining o’z xatti-harakati,
fikrlashining borishi bo’yicha bergan ma’lumotlarni saralab kartochkalarga yozib
boradi. Shuningdek, kartochkaga o’z xatti-harakatlarini ham yozib boradi.
So’ngra o’qituvchi va “talabalar” faoliyatining umumiy manzarasi va har bir
ishtirokchi fikrlashining borish sxemasi chizmakashlik varaqiga tushirilib, darsning
o’ziga xos sxema-diagrammasi yaratiladi.
Bu usul alternativ (turli variantli) rejalarni sinab ko’rishda, ularga tegishli
tuzatishlar kiritishda qo’llaniladi va bu bilan haqiqiy o’quv jarayonini ixchamlashtirib,
uning samaradorligini oshirishga erishiladi.
Namuna «Bahsda g’olib kelish san’ati»
Bu o’yin 2,3 soatga mo’ljallangan. Shuning uchun uni darsdan tashqari to’garak
mashg’ulotlarida qo’llash mumkin.

O’yinning maqsadi — talabalarning bahs-munozara olib borish malakalari va
qobiliyatlarini rivojlantirish va baholash.
Munozara — bahsning muammolari. Bahs-munozaraga olib ciqiladigan
muammo talabalar uchun dolzarb va qiziqarli bo’lishi kerak.
Namuna tariqasida quyidagi savollarni qo’yish mumkin: 1.Mening ijodiy,
raqobatbardoshlik shaxsiyatim g’oyasi qanday?
2. Shaxsning ijodiy, ziyolilik, raqobatbardoshlik xususiyati nimalarda
ko’rinadi?
3. Shaxsning mustaqil rivojlanish jarayonini men qanday tasavvur qilaman.
4.Bozor iqtisodi munosabatlari sharoitida o’zimni qanday unga bahshida
qilaman.
O’yin ishtirokchilarining rollari va vazifalari.
Boshlovchi — o’qituvchi o’yinning ma’nosi, asosiy bosqichlari va
ishtirokchilarning vazifalarini aytib beradi.
Ikki raqobatbardosh 7-10 kishidan iborat guruhlar yuqoridagi savollar bo’yicha
munozaraga kirishadilar.
Boshlovchi - o’qituvchi o’yinni lozim topgan oqimga yo’llab turadi, uning
a’zolari faolligini ta’minlab turadi, munozaraning to’g’riligini kuzatadi, unga yakun
yasaydi.
Ekspert — talabalar munozara ishtirokchilariga baho beradi, guruhga va uning
a’zolariga quyidagi me’yorlarga asoslangan holda baho qo’yadi:
a) ifodaning mantiqiyligi va asoslanganligi; b) nutq madaniyati, notiqlik
san’ati usullarini egallaganligi; v)xulosalarning isbotliligi; g) bahs usullaridan rang-
barang va samarali foydalanishi; d) savollar g’o’ya olishi.
O’yin bosqichlari:
Birinchi bosqich tashkiliy bosqichdir. Unda raqobatga kirishuvchi jamoalar va
ekspertlar guruhi shaldlantiriladi. O’qituvchi o’yinning maqsadi va qoidalarini bayon
qilib beradi.

Ikkinchi bosqich o’yinjarayonidir. O’yin davomida jamoalar tashabbusni qo’lga
olishlari mumkin va unda munozarani kutilmagan darajada yangi o’ylash va topish
imkoniyatiga ega bo’ladilar.
Uchinchi bosqich o’yinga yakun yasashdir. Bu bosqichda ekspertlarning har
biriga o’z mulohazalarini bildirish uchun imkoniyat beriladi, ular esa o’z baholarining
me’yorlarini hamda bahs-munozara ishtirokchilarining chiqishlari natijalarini asoslab
beradilar.
Ekspertlar vazifasi:
Jamoaning g’alabasini asoslash: a) o’yin ishtrokchilaridan eng xushmuomala;
b) eng aqlli; v) eng obro’li; g) eng ijodkorlarini aniqlab beradi.
O’yin yakunida o’qituvchi o’yinni tahlil qilib beradi va yakun yasaydi. Ayniqsa,
o’qituvchi o’yinning borishi, uning muvaffaqiyati va kamchiliklariga urg’u berishi
lozim. Shuningdek, istiqbolda e’tibor berilishi kerak bo’lgan muvaffaqiyatli,
munozarali, ijodiy vaziyatlarni farqilab berishi kerak.

II BOB. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlardan foydalanish
2.1. Ona tili darslarida ta’limiy o’yinlarni noan’anaviy ta’lim
metodlari asosida o’rganish
Mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy sohada amalga oshirilayotgan keng islohotlar
Vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelajakdagi boshqaruvchilari-yangi
avlod tarbiyasiga qaratilmoqda. Mustaqillikka erishgan birinchi kunimizdanoq,
umuminsoniy va o’zbekona qadriyatlarni har tomonlama tiklash, ularga chuqurroq
nazar tashlash uchun zamin yaratildi. Mustaqil Vatanimizga har tomonlama yetuk,
mukammal, axloqiy pok, yuksak ma’naviy hislatlarga ega, iymon-e’tiqodi butun, o’z
xalqi, o’z ona-Vataniga fidoiy, barkamol insonlarni tarbiyalash davlat siyosatida
ustuvor masalalardan biri sifatida qarala boshladi.
Tarbiyada xalqning milliy va ma’naviy qadriyatlariga suyanish, ular orqali 5- 11-
sinf o’quvchilarida milliy qadriyatlarni shakllantirish – o’ta dolzarb masalalardan
biridir. Chunki, bugungi kunda mafkuraviy poligonlarda yoshlar ongi va qalbi uchun
kurash keskinlashgan bir paytda o’quvchilarni iloji boricha, maktab yoshidanoq
vatanparvar, xalqparvar, fidoiy, Vatani, xalqi uchun jonini ayamaydigan matonatli
qilib o’stirish zarur.
Pedagog kadrlar, yetuk mutaxassislar tayyorlash, o’qituvchilar malakasini
oshirish hozirgi kunning dolzarb vazifasiga aylangan. Darslarni yuqori saviyada
o’tkazish, darsga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni olib kirish, yangi-yangi dars
uslublarini ishlab chiqish, noan’anaviy dars uslublaridan foydalanish,
o’qituvchilarning o’z ustlarida ishlab borishlari, zamon bilan hamnafas yashash va
ishlash o’qituvchilar oldida turgan eng muhim vazifaga aylandi.
Ta’lim sifati va samaradorligini ko’tarish,
darslarda o’quvchilar faolligini oshirish, takomillashtirilgan standart va
modеrinizatsiya qilingan dasturlarni o’zlashtirishni kafolatlash, o’quvchini faollikka,
erkin fikr yuritishga o’rgatish, o’z nuqtayi nazarini himoya qilishga erishtirish
uchun nima qilmoq, qanday choralar ko’rmoq kеrak? Faollik o’zi
nima?

Faollik bir maqsad yo’lida aqliy, jismoniy va boshqa harakatlarni tеz va
unumli amalga oshirishga intilish demakdir.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida talim berishda ilg’or pedagogik
texnologiyalarning zamonaviy o’quv-uslubiy majmualarini yaratish va o’quv tarbiya
jarayonini ta’limiy jihatdan ta’minlash umumiy o’rta ta’limning asosiy shartlaridan
biri sifatida belgilangan. Ilg’or pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonining
ta’sirchanligini oshiradi, o’quvchilarning bilim olishga bo’lgan ishtiyoqi va qiziqishini
oshiradi. Pedagogik texnologiyalarni boshlang’ich sinflardan boshlaboq qo’llash
ancha yaxshi samara beradi. Boshlang’ich sinf bola hayotida muhim o’rin tutadi. Bu
davrda ta’limning pedagogik texnologiyalar asosida qiziqarli talqin etilishi o’quvchini
ta’lim jarayonida faollashtiradi.
Yangi pedagogik texnologiyalarga bag’ishlangan adabiyotlar va maqolalarda bir
qator o’qitish usullari haqida so’z yuritilmoqda. Shulardan biri bo’lgan ta’limiy
o’yinlar texnologiyasining ayrim ko’rinishlari xususida so’z yuritmoqchimiz.
Ta’lim jarayonida ta’limiy o’yinli texnologiyalar ta’limiy o’yinli dars shaklida
qo’llaniladi. Ushbu darslarda o’quvchilarning bilim olish jarayoni o’yin faoliyati bilan
uyg’unlashtiriladi.
Maktabda bolaning zehnini o’stirishga qaratilgan har bir dars bola aqlining tarkib
topishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham bu davrda, avvalo,
ta’lim jarayonini qiziqarli, ta’sirli qilib tashkil etishga e’tibor qaratish lozim.
O’quvchilar o’yinlar orqali o’z bilimlarini mukammallashtiradilar va uni chuqur
o’zlashtiradilar. Ta’limiy o’yinlar ta’lim jarayoni samaradorligini va o’quvchilar
faolligini oshiradi.
Ma’lumki, 1-sinfga qabul qilinib, maktab ostonasiga ilk qadam qo’ygan
bolaning faoliyatida o’yin asosiy o’rinni egallaydi. O’yin ularning eng sevimli
mashg’uloti bo’lib, ular har qanday mashg’ulotni o’yin bilan uyg’unlashtirishga
harakat qiladilar. Shunday ekan, o’qituvchi o’quvchi faoliyatida ularning sevimli
mashg’uloti – o’yinni siqib chiqarmasdan, undan maqsadga muvofiq foydalanish bilan
ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishi lozim.

Ta’lim jarayonida qo’llaniladigan ta’limiy o’yinlarni biz mazmuniga va amalga
oshirish shakliga ko’ra ikki xil tasnif qildik.
Quyida darslarda qo’llash mumkin bo’lgan ba’zi ta’limiy o’yinlar bilan ham
tanishamiz.
Tinch o’yinlar .
“U kim, bu nima?” o’yini
Stol ustiga bir qancha badiiy asarlar terib qo’yiladi. O’qituvchi shu asarlardan
birortasini ta’riflaydi. O’quvchilar shu belgilar asosida gap nima haqida
borayotganligini topadilar.
Bu o’yinning afzallik tomoni shundaki, undan dars davomida o’quvchilar
diqqatini jamlash, qo’llarga dam berish maqsadida yoki yangi asarlar bilan
tanishtirish, adabiyot darslarida yangi mavzuni bayon qilish jarayonida ham
foydalanish mumkin.
1-variant: U mehribon ona. O’z farzandi uchun jonini ham ayamaydi. Betob
farzandini asrash uchun qishning qahratonidan cho’chimay yalangoyoq qor kechib
tabibga chopadi. (Javob: O’.Hoshimov “Dunyoning ishlari” qissasidagi ona obrazi) 2-
variant: U urushdan qochib, to’qayzorga berkinadi. Unga onasi har kuni yegulik
tashiydi, ammo o’g’li mehrsiz va sabotsiz odam edi. (Javob: S.AhmadTa’limiy
o'yinlar
tinch o'yinlar harakatli
o'yinlar aralash tipdagi
o'yinlar

“Ufq” romanidagi Tursunboy obrazi)

3-variant: Ular o’tning bo’lig’i, suvning tinig’i bor joyni qidirib yo’lga
otlanadilar. (Javob: “Susambil” ertagi qahramonlari)
“Noto’g’ri jumla” o’yini
Bu o’yin suratlar asosida o’tkaziladi. O’qituvchi ma’lum adibning suratini
tasvirlab berish jarayonida adibga tegishli bo’lmagan jumlalarni ham ishlatadi.
O’quvchilar ziyraklik bilan shu jumlani topishlari lozim.
O’quvchilardan bu o’yin davomida ziyraklik, sinchkovlik, kuzatuvchanlik va
diqqat talab qilinadi. Ya’ni ular suratni kuzatish bilan birga tinglab turadilar. Har bir
noto’g’ri jumlalar topa bilishi, ularning sinchkovligini, o’ziga bo’lgan ishonchini va
darsga qiziqishini orttiradi.
Bu o’yindan faqat adabiyot darslarida emas, balki darsdan tashqari
mashg’ulotlarida ham foydalanish mumkin.
1- variant: 1907-yil 17-sentabrda Qo’qon shahrida temirchi oilasida dunyoga
keldi. Yozuvchining urushdan keyingi yillarda yaratgan Qo’shchinor chiroqlari» va
“Diyonat” (1951) romani jamoalashtirish mavzusiga bag’ishlangan. U o’zining
«Shohi so’zana» (1951), Og’riq tishlar» (1954), «Tobutdan tovush» (1962),
«Ayajonlarim» (1967), “Kuyov” komediyalari bilan o’zbek dramaturgiyasi rivojiga
salmoqli hissa qo’shdi. (javob: Abdulla Qahhor. Lekin “Diyonat” romani va “Kuyov”
komediyalari uning qalamiga mansub emas)
2- variant: XX asr o’zbek adabiyotining rivojiga ulkan va bebaho hissa
qo’shgan ulug’ adib, shoir, olim, jamoat arbobi, O’zbekiston xalq yozuvchisi.
Adabiyotimizga «Tuyg’ular» she’riy to’plami bilan kirib kelgan. “O’ch”, “Oygul bilan
Baxtiyor” dostonlari muallifi.
(Javob: Muso Toshmuhammad o’g’li Oybek. “Oygul bilan Baxtiyor” dostoni
uning qalamiga mansub emas)
3- variant: 1941-yil 21-martda Qashqadaryo viloyati, Koson tumaniga qarashli
Neko’z qishlog’ida tug’ilgan. Ilk she’riy to’plami “Mitti baliqcha” deb nomlangan.
“Sohibqiron” romani muallifi.
(Javob: Abdulla Oripov. Ilk to’plami nomi “Mitti yulduz”, “Sohibqiron” roman
emas, drama)

Harakatli o’yinlar
“U nima nima qilyapti?” (“pantamimo”) o’yini
O’quvchilardan biri bolalar oldiga chiqarib ovozsiz harakatlar qilishadi.
O’quvchilar jamoasi birgalikda uning harakatlarini izohlab berishlari lozim.
Bunday o’yin adabiyot darslarida o’quvchilar nutqini va ziyrakligini o’stirishi va
zeriktirmaslik uchun o’tkaziladi. Biror badiiy asar qahramonining harakatlarini
ko’rsatish orqali tengdoshlariga yetkazadi.
Aralash tipdagi o’yinlar.
“Kun va tun” o’yini
O’qituvchi doskaga ikki yoki undan ortiq ijodkor nomini yozadi. O’quvchilar
o’qiganlaridan so’ng “Tun” deb buyruq beradilar. Bolalar ko’zlarini yumib oladilar.
O’zlarini uxlaganga soladilar. O’qituvchi so’zlardagi biror harfni yoki bo’g’inlarni
almashtirib qo’yadi. “Kun” degan buyruqdan keyin o’quvchilar ko’zlarini ochadilar va
qanday o’zgarishlar bo’lganligini aniqlaydilar.
“Meni tushun” o’yini
Bu o’yinni o’quvchilar diqqatini jamlash maqsadida adabiyot darslarida
bo’ladigan dam olish daqiqalarida o’tkazish mumkin.
O’qituvchi badiiy asarlar nomlari yozilgan qog’ozlarni stol ustiga teskari qilib
qo’yadi. O’quvchilardan biri qog’ozlardan bittasini tanlab oladi va shu qog’ozga qarab
unda nomi yozilgan asarni shunday tasvirlashi kerakki, qolgan o’quvchilar gap nima
haqida borayotganligini darrov tushunib javob berishlari kerak.
1- variant: Bu roman janriga mansub asar. Unda bobokalonimiz Bobur mirzo
hayoti aks etgan. (Javob: “Yulduzli tunlar”)
2- variant: Bu hikoya muallifi O’tkir Hoshimov. Unda urush davri voqealari
tasvirlangan. Asarda kasalvand uka va montyor aka obrazlari bor (Javob: “Urushning
so’nggi qurboni”)
3- variant: Bu she’r muallifi shoir Muhammad Yusuf. Unda Vatan madh
etiladi. She’r davomida Usmon Nosir, Furqat singari ijodkorlarning ayanchli qismati
haqida so’z boradi (Javob: “Ulug’imsan, Vatanim”)

Shuni eslatib o’tish joizki,yuqori sinf adabiyot darslarida qo’llash uchun tavsiya
qilinayotgan ta’limiy o’yinlardan foydalanishda qat’iy chegara mavjud bo’lmay,
boshqa sinflarga ham moslashtirib foydalanish mumkin. Ta’limiy o’yinlar
o’quvchilarning bilimga bo’lgan ishtiyoqlari rivojiga katta turtki bo’lishi mumkin.
Ayniqsa, qiyin o’zlashtiruvchi o’quvchilarning bilish imkoniyatlarini oshirishga
bunday o’yinlar samarali ta’sir ko’rsatadi.

2.2. Badiiy asarlar orqali ta’limiy o’yinlarni tashkil qilish
Maktab tajribasida asarni tahlil qilishni “Asarda kim haqida hikoya qilinadi?”
yoki “Hikoyada qatnashuvchi shaxslarni ayting”, “Muallif nima haqida hikoya
qilganini qisqacha ayting” kabi savol va topshiriqlar bilan boshlash maqsadga
muvofiq dеb topiladi.
Ta’lim mazmunining maksimum darajasida mujassamlashtirilgan bilimlar esa
o’quvchining muntazam rivojlanishiga yordam bеradi. Shuning uchun ham
darsliklarda taqdim etilgan mashk, masalalar, savol va topshiriqlarda rеproduktiv,
mahsuldor mеtodlar hamda usullar uzviy aloqadorlikda tatbiq etilishi lozim. O’quv
– bilim jarayoni o’quvchiga ta’lim bеrish harakatlari asosan o’quv matеriallarining
qurilishdan kеlib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bunda o’zlashtirilgan matеriallariga
bilimlarning Yangi darajalari nuqtayi nazaridan yondashish imkoniyatlari ham
mavjud. Shunga ko’ra o’quvchilarga o’quv jarayonining maqsadidan kеlib chiqqan
holda tabaqalashtirilgan savol va topshiriqlar taqdim qilinishi ulardagi gеndеr tеnglik
va gеndеr farqlarga rioya etilishi lozim.
Bugungi kunda ta’limiy jihatdan katta samara bеrayotgan usullardan yana biri
– sinf ahli yoki alohida tanlab olingan o’quvchilar guruhning alohida – alohida ish
turlari yoki individual topshiriqlar bilan band qilinishi bilan bog’lik harakatlardir.
Asarni o’rganish yuzasidan butun sinfga mo’ljallanadigan savol va topshiriqlar odatda
yaxshi o’zlashtiradigan o’quvchilarni o’ylab beriladi. Lekin savol va topshiriqlar
asosida har kim o’z imkoniyati doirasida tayyorgarlik ko’radi. Iqtidorli o’quvchilarga
qo’shimcha yoki murakkablashtirilgan savol va topshiriqlar bermaslik, sinf
o’quvchilarining faolligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Doim sanoqli 3-
4 o’quvchidan so’ralaverganda esa boshqa o’quvchilar imkoniyatlari
yetmayotganligini his etib, darsga qiziqmay qo’yadilar. Uyga vazifa berganda yozma
bajariladigan ishlarni nazarda tutgan ma’qulroqdir. O’quvchi bir nechta savolga
yozma javob topishi va hokazo ishlarni bajarib keladi. Lekin bu yumushlar
o’quvchidan ko’p vaqt talab etmasligi lozimligi umumta’limiy talablardan kelib
chiqadi. O’qish paytida matn ustida kuzatish ishlarini tashkil etuvchi va
umumlashtiruvchi savol va topshiriqlar darsda bajariladigan eng muhim ish

turlaridan biridir. Masalan, qahramonning fazilatini ochishga yordam beruvchi
tafsillarni aniqlash va hokazo. 5-6-7 sinflarda o’qitishda asosan turli xil topqirlar
bellashuvi, tez aytish, jumlalarni-jumlalarga bog’lash, “Kim epchil-u, kim chaqqon”
o’yini, “Keling bog’yarataylik”, “Gap qoldiqlarini tez to’ldiring”, “Savollarga javob
bering” kabi o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Yuqori sinf o’quvchilari
bilan dars jarayonida muammoli vaziyat yaxshi natija beradi.
Adabiyot darslarida yuqorida keltirilgan ba’zi o’yinlarni ko’rib o’tishimiz
mumkin. Masalan. 5- sinfda mavzu o’tildi, mavzuni yakunlash yoki bolalarni biroz
dam oldirish maqsadida “Keling bog’yarataylik” o’yinini o’tkazish mumkin.
O’quvchilar uchun ishlangan alohida kichik bir doska, doskada to’qqizta kichik
taxtachalar, taxtachalarning oldi qimiga gul rasmi yopishtirilgan, orqa qismiga savol
yashiringan. O’quvchilar uch guruhga bo’linishadi. Bir o’quvchi chiqib kichik
taxtachalardan birini tanlaydi va shu taxtachaga yozilgan savolga javob beradi, agar
javob bera olmasa katta doskaga taxtachalar ilinmaydi. Javob o’quvchi tomonidan
to’la aytilsa, taxtachaga ilinadi. Javob bergan guruh o’z bog’iga bitta ko’chat ekadi.
Shu tariqa davom ettirilsa, kichik bir bog’ hosil bo’ladi. G’olib guruh, faol
ishtirok etgan o’quvchilar izohli baholanadi. Bunday dars jarayonida
o’tkaziladigan o’yinlar o’quvchilarni dunyo qarashini, dadil va ravon so’zlashga,
tabiatga, gullarga bo’lgan mehrini oshiradi.
Adabiyot darsi orqali o’quvchi faqat tilga oid bo’lgan bilim, ko’nikma va
malakalarini emas, balki shaxs sifatida shakllanishi lozim. Har bir mavzuni
yoritishda mavzuni nutqdagi o’rnini ham ta’kidlab o’tish lozim.
Ayni vaqtda davr talabi ham yosh avlod ma’naviy zukko, mustaqil fikrlay oladigan
dadil kadrlarni kutmoqda.
«Adabiy muzey» o’yini. Bu o’yin ham badiiy asarni tahlil qilish jarayonida juda
qo’l keladi. O’qituvchi «muzey» zallari bo’ylab xayolan sayohat uyushtiradi. Har bir
zal asarlarning janriga mos nomlanadi. Masalan: hozir biz siz bilan muzeyning
«Ertaklar zali»ga tashrif buyuramiz. Bu zalda sehrli buyumlar bor. O’ylab ko’ringchi,
ular kimga tegishli.
1. Oltin tuflicha – “Bulbul” ertagidagi imperatorga;

2. Qizil sharf – “Kichkina shahzoda”ga;
3. “Pingvin” markali muzlatgich – “Shahzoda Plombir”dagi sinor
Molteniga.
«Hammualliflar» o’yini. O’qituvchi matnni o’qiydi yoki o’quvchilar matn bilan
mustaqil tanishadilar. Topshiriq: – Matnning davomini o’ylab toping. Kelgusida
qanday voqealar sodir bo’lishi mumkin ekanligini o’ylab ko’ring.
– Qahramonlardan qaysi biri voqealarga ko’proq ta’sir ko’rsatgan? U ishtirok
etmasa asar mazmuni qanday o’zgaradi?
– Sujetning rivojiga qaysi voqea ta’sir qilgan?
«Domino» (So’z top) o’yini. Bu o’yin darsning kirish yoki mustahkamlovchi
qismida o’tkazilishi mumkin. O’qituvchi biron ijodkor ismini aytadi, o’quvchilar
davom ettiradilar. O’qituvchi boshlagan so’z qaysi harfda tugasa, o’quvchi shu
harfdan boshlangan so’zni matn ichidan topib aytishi kerak. Masalan: Oybek, Krilov,
Vadud Mahmud, Dumbadze va hokazo.
«Maqollar zanjiri» o’yini . Bu o’yinda o’quvchilar Vatan haqidagi maqollardan
ketma-ket aytadilar. Navbati kelganda maqol ayta olmagan o’quvchi o’yinda ishtirok
etmaydi. Baliq suv bilan tirik, Odam – el bilan. Vatan qadrini bilmagan, o’z qadrini
bilmas. Bulbul chamanni sevar, Odam – Vatanni. Vatanni sotgan er bo’lmas…
«Davomini top» o’yini. Aytar so’zni ayt, Aytmas so’zdan (qayt) Aytilgan
so’z – otilgan….. (o’q) Tilga e’tibor – ….. e’tibor. (elga) Tilingda bo’lsa boling, Kulib
turar …….. (iqboling) Til –… kaliti (dil) Tili shirinning …… ko’p. (do’sti).
“Sirli sandiq” o’yini. Har bir guruhdan navbat bilan ikkitadan ishtirokchi
chiqib, sandiqchadan savolni oladi va unga javob beradi. Agar o’quvchi javob
berolmay qolsa, o’z guruhidan yordam olishi mumkin. Buni O’tkir Hoshimovning
hayoti va ijodi bilan tanishgandan so’ng quyidagicha qo’llash mumkin:
1. “Gilam paypoq” hikoyasida onaning bolasiga fidoyiligi
nimalarda ko’rinadi?

2. Iltijo deganda nimani tushanasiz?
3. “Qarz” bobi so’ngida qo’shnining qizchasi Nilufar bilan suhbat chog’ida
nega adibning qo’lidan konfetlar tushib ketdi?
4. “Haqqush” hikoyasida noahil aka-ukalar qanday jazoga tortildi?
5. “Alla” bobidagi ona allasining nima sababdan barcha uchun tushunarli
ekanligini sharhlang.
6. Asarda tasvirlangan ona timsoli bilan barchamizning onalarimiz o’rtasida
qanday o’xshashliklarni ko’ramiz?

Xulosa
Maktab – bolalarning dastlabki bilim oladigan maskani ekanligi barchamizga
ma’lum. Shu bois, ta’lim — tarbiyaning aynan maktab davridan qattiq nazorat ostiga
olinishi katta ahamiyatga ega. O’quvchilarning har bir fanni mukammal o’zlashtirishi
ertangi kunning yetuk mutaxassislari bo’lib yetishib chiqishida muhim o’rin tutadi.
O’quvchilarning darsga bo’lgan e’tibor va intilishlarini shakllantirish o’qituvchi
oldidagi dolzarb, ayni paytda muqaddas vazifadir. Maktab o’quvchilarining har bir
fanni puxta o’zlashtirishi, yetarli ko’nikma va bilimlarga ega bo’lishida o’qituvchidan
ijodkorlik va albatta chuqur bilimdonlik talab etiladi.
O’qituvchi faoliyati bilan bog’liq bo’lgan har bir darsga puxta tayyorgarlik
ko’rish va uni namunali darajada tashkil etish bugungi kun o’quvchisini ta’lim
jarayonining faol sub’ektiga aylantiradi. Deyarli barcha o’qituvchilar kundalik dars
jarayonida yangi pedagogik texnologiyaning qaysidir shakliga murojaat qiladi. Bu
jarayon, o’z navbatida, o’quvchida darsga bo’lgan muhabbatining uyg’onishiga,
qiziqish va intiluvchanlik xislatlarining yuzaga chiqishiga turtki beradi.
Ta’limiy-ta’limiy o’yinlarning asosiy turlari: Intellektual (aqliy), harakatli va
aralash o’yin turlari. Fanlarning o’qitish sifatini oshirish va o’quvchilarda tahlil qilish,
mantiqiy fikrlash, tadqiq qilish, hisoblash, o’lchash, yasash, sinash, kuzatish,
solishtirish, xulosa chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida
ishlash ko’nikmalarini shakllantirishga yo’naltirilganligi. O’yinlar mohiyatiga ko’ra,
bir necha turlarga bo’linadi. Biz dars mobaynida bularni qo’llaymiz. O’yinda ishtirok
etuvchilar soniga ko’ra ta’limiy-ta’limiy o’yin turlari: Individual o’yinlar, Guruhli
o’yinlar, Ommaviy o’yinlar, Syujetli rolli o’yinlar, Ijodiy o’yinlar, Ishbilarmonlar
o’yini, ta’limiy mashqlar. O’quvchilar faoliyatiga ko’ra turlari: o’quvchi faoliyatini
o’zlashtirishni talab etadigan o’yinlar, bilimlar mustaqil qo’llaniladigan o’yinlar,
zakovatni rivojlantiruvchi o’yinlar. Ta’limiy maqsadiga ko’ra: Ta’lim-tarbiya
beruvchi o’yinlar, Bilimlarni mustahkamlovchi

o’yinlar, O’quv materialini takrorlovchi o’yinlar, Bilimlarni nazorat qiluvchi o’yinlar.
O’qituvchi o’rni bilan ulardan foydalansa, muvaffaqiyatlarga erishib,
o’quvchilarning e’tiboriga tushishi aniq. Ta’limning ta’sirchanligi haqida o’ylash
muallimning faoliyatiga mezon bo’lishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I. A. ”Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash –
mamlakatni barqaror taraqqiy yettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim
sharti” //“Ma’rifat” gazetasi, 2012-yil. №14, 1-bet.
2. Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. – T: 1997 yil
3. Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. – T: 1997 yil
4. O’zbekiston Respublikasining Prezidentining Farmoni “Ta’lim va tarbiya va
kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish
to’g’risida”. – T: 1997-yil 6-oktabr.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4797-sonli Farmoni. 2016-yil 13-may.
6. Adabiyot nazariyasi. 2jildlik / akademik M.Nurmuhamedov tahriri ostida.– T: fan,
1978, 1979.
7. Adabiyot o’qitish metodikasi./A.Zunnunov, N. Hotamov, J.Esonov, A.Ibrohimovlar
hammuallifligida. –Toshkent: O’qituvchi, 1992.
8. ADABIYOT. Akademik litseylarning III bosqich o’quvchilari uchun . – T.:
Cho’lpon, 2015.

Ona tili darslarida tashkil qilinadigan ta’limiy o’yinlarning turlari va mazmuni

Sotib olish