Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	83.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Ot so'z turkumini o'rganishda o'quvchilarda hosil qilinadigan orfografik

o‘rganish tizimi maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, bunda shu so‘z
turkumining umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda,
bir-biri bilan ilmiy asoslangan bog‘liqlikda o‘rganiladi, shuningdek, otdan nutqda
to‘g‘ri foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida
bajariladigan mashqlar asta murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning
xususiyatlari, uni o‘rganish vazifalari, o‘quvchilaming yosh xususiyatlarini
hisobga olgan holda, har bir sinf uchun material hajmi, ulami o‘rganish izchilligi
belgilangan.
Boshlang‘ich sinflarda otni o‘rganish vazifalari quyidagilar:
1) ,,ot“ haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish;
2) kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan (shaxs bildirgan) otlardan nima? so‘rog‘iga
javob bo‘lgan (narsa, hayvon, jonivor va boshqalarni bildirgan) otlarni farqlash
ko‘nikmasini hosil qilish;
3) kishilarning familiyasi, ismi, otasining ismi, hayvonlarga qo‘yilgan nomlar
va geografik nomlami bosh harf bilan yozish ko‘nikmasini shakllantirish;
4) otlarda son (otning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi) bilan tanishtirish;
5) otlarni egalik qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmasini
shakllantirish;
6) otlaming kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo‘shimchalarining
yozilishi haqida malaka hosil qilish;
7) o‘quvchilar lug‘atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq,
o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish;
8) so‘zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish.
Bu vazifalarning har biri alohida emas, balki bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq
holda hal etiladi. Shu bilan birga, “Ot” mavzusini o‘rganishning muayyan
bosqichida bajarish lozim bo‘lgan bir vazifani hal qilishga ko‘proq ahamiyat
beriladi. Masalan, 1-2-sinflarda so‘z turkumi sifatida otning belgilari (nimani
bildirishi, so‘roqlari) o‘rganiladi, 3-sinfda esa otga atama beriladi, birlik va
ko‘plikda qo‘llanishini o‘zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-sinfda otning egalik
9

Bu usulda biror mavzu yoki matn tanlanib, o‘quvchining diqqati aynan shu
mavzuga qaratish yuzasidan markazga yoziladi. O‘quvchilar mavzuga oid barcha
fikrlarini markazning atrofiga joylashtirib yozadilar. Fikrlar bayon etilgandan
so‘ng har bir fikr yoki so‘zni toifalarga ajratib chiqadilar.
Usulning maqsadi:
 o‘quvchilar so‘z boyligini oshirish;
 yozma nutqni takomillashtirish;
 fikrlash qobiliyatini shakllantirish;
 toifalarga ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish.
«Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo‘lib, o‘quvchilarning u yoki bu
mavzu bo‘yicha erkin va bemalol o‘ylashga yordam beradi. U faqat g‘oyalar
orasidagi bog‘lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani
aniqlab olishni talab qiladi. «Klaster» usulidan axborotlarni chorlash bosqichida
ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab
o‘rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanish mumkin.
« Kubik» usuli
“Kubik” -bu dars o‘qitish usuli bo‘lib,bu usul mavzuni o‘rganishni
osonlashtiradi. Har tomonlama 4 talablar berilgan kubiklardan foydalaniladi,
kubikni biror bir qutichaga olib yoniga qog‘ozlar yopishtirish bilan yasash
mumkin, tomonlari 15-20 sm bo‘lgani yaxshi. Kubikning 6 ta tomoniga quyidagi
ko‘rsatmalar yoziladi.
1.Nomi
2.Tuzilishi
3.Taqqoslang
4.O‘xshating
5.Vazifasi
6.Yaxshi, yomon tomonlarini yoriting
7.Aytingchi, siz u bilan nima qila olasiz?. Undan qanday foydalanish
mumkin?. Buning uchun sabablarni asoslab bering.
28

I-BOB BO‘YICHA XULOSA
O‘quvchilar o‘rin-payt kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach, -da
kelishik qo‘shimchasi -ta bo‘lib eshitilsa ham, -dashaklida yozilishi tushuntiriladi.
Ba’zi o‘quvchilar o‘rin-payt kelishigi o‘rniga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasini
ishlatib, xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bunday xatoning oldini olish uchun o‘quvchilar
bilan fe’ldan jo‘nalish va o‘rin-payt kelishigida qo‘llangan otga so‘roq berib, so‘z
birikmasini topishni ko‘proq mashq qilish va kelishiklaming so‘rog‘i va ma’nosiga
qarab farqlashga o‘rgatiladi. O‘quvchilar chiqish kelishigining xususiyatlari bilan
ham reja asosida tanishtirilib, ularga kelishik qo‘shimchasining yozilishi
tushuntiriladi. Kelishiklar haqidagi malakani shakllantirish ustida ishlashning
samaraliligini ta’minlaydigan shartlar, birinchidan, maqsadga muvofiq mashq
tanlash, mashq materialini asta murakkablashtirib borish bilan o‘quvchilaming
mustaqqlligini oshirish, ikkinchidan, imloni grammatik bilimni takomillashtirib
borish va o‘quvchilaming nutqini o‘stirish bilan bog‘lab o‘rgatishdir.Shunday
qilib, boshlang‘ich sinflarda ot yaxlit holda o‘rganiladi va uni o‘rganish
o‘quvchilar shu so‘z turkumining belgilarini, vazifasini o‘zlashtirishiga,
shuningdek, ularda kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish ko‘nikmasini
shakllantirishga qaratiladi. Bir kelishik o‘zining muhim belgilari (ma’nosi,
so‘rog‘i, qo‘shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelishiklardan farqlanadi.
Muayyan bir kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini
to‘g‘ri yozish uchun o‘quvchilar kelishiklaming muhim belgilarini puxta
o‘zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun ham kelishiklaming muhim belgilarini
o‘zlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan farqlash ko‘nikmasini shakllantirishga
katta o‘rin beriladi.Bosh kelishikning xususiyatlarini o‘rganish bilan otning
kelishik qo‘shimchasi yo‘q holati bosh kelishik ekani, bosh kelishikdagi ot boshqa
so‘zni o‘ziga tobe qilishi, kim?, kimlar?, nima?, nimalar? so‘roqlariga javob
bo‘lishi, gapda ega vazifasida kelishi haqida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilinadi;
20

qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik
qo‘shimchalarining yozilishini o‘rganishga e’tibor qaratiladi. O‘quvchilaming
nutqi va tafakkurini o‘stirish vazifasi esa mavzuni o‘rganishning barcha
bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik materialni o‘rganish va orfografik malaka
hosil qilishning butun jarayoni o‘quvchilar lug‘atini boyitishga, bog‘lanishli nutq
malakalari va fikrlash qobiliyatlarini o‘stirishga qaratiladi. So‘z turkumi sifatida ot
muayyan leksik ma’nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha
otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi. Ot jonli
mavjudotlar (kishi,qush, hayvon, asalari), yer va osmonga oid narsalar (quyosh,
yulduz, daryo, tog‘),o‘simliklar (paxta, beda, gul),voqealar (yig‘in, majlis),tabiat
hodisalari (shamol, bo‘ron, yomg‘ir, momaqaldiroq), belgi-xususiyat (ahillik,
kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu, sevinch, kurash),o‘rin va vaqt (yoz,
bahor, joy) nomlarini bildiradi. Otlaming grammatik belgilari: otlar birlik va
ko‘plikda qo‘llanadi, egalik qo‘shimchalari bilan o‘zgaradi, kelishiklar bilan
turlanadi, gapda ko‘proq ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim
vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son, olmosh, fe’l bilan birika oladi. Otning
ma’nolari va grammatik belgilari xiyla murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi
bilim o‘quvchilarda amaliy vazifalarni bajarish jarayonida asta shakllantira
boriladi. Otni o‘rganishda izchillik. Otni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod
o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda o‘quvchilar shaxs-narsalarni va
ularning nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar, so‘zning leksik ma’nosiga
e’tibor ko‘proq qaratiladi, ma’nolarini hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva
va sabzavotlar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko‘nikmasi
shakllantiriladi. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni
taqqoslash, o‘xshash tomonlarini aniqlash, umumlashtirish ko‘nikmasini o‘stiradi.
Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun o‘quvchilar
so‘zning aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini bilish bilan
birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur.Keyingi bosqichda
otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus ishlanadi (kim? yoki
10

va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so‘zlar bilan ham shunday
ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar umumlashtiriladi: agar otlar bir
predmetni bildirsa, birlikda qo‘llanadi, agar ikki va undan ortiq shaxs yoki narsani
bildirsa, ko‘plikda qo‘llanadi. Ko‘plikdagi otni yasash uchun birlikdagi otga -lar
qo‘shimchasi qo‘shiladi. Birlikdagi otlar kim? yoki nima? so‘rog‘iga, ko‘plikdagi
otlar esa kimlar? yoki nimalar? so‘rog‘iga javob bo‘ladi.Bu sinf o‘quvchilariga
faqat birlikda qo‘llanadigan otlar. birlik shaklida qo‘llangan armiya, qo‘shin, xalq
kabi otlar ko‘plik ma’nosini bildirishi, bunday otlarga ko‘plik qo‘shimchasi
qo‘shilganda anglatadigan ma’nosi maxsus tushuntirilmaydi. Agar o‘quvchilar bu
haqda savol bersalar, soddagina shaklda tushuntirish mumkin. Otlaming birlik va
ko‘plikda qo‘llanishini kuzatish aslida so‘z shakli ustida ishlashning boshlang‘ich
bosqichi hisoblanadi. Bunda o‘quvchilar otlarni ko‘plik qo‘shimchasi bilan
o‘zgartirish, ya’ni otga shakl yasovchi qo‘shimcha qo‘shish bilan so‘zning leksik
ma’nosi o‘zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Otlaming egalik qo‘shimchalari
bilan qo‘llanishi o‘rgatish. Bu mavzu boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
muiakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o‘rganilgunga qadar, o‘quvchilar „shaxs"
tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik olmoshlarini hali o‘rganmagan
bo‘ladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchasi shaxs, narsa birlik va ko‘plikdagi
uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini tushuntirish qiyin. Shularni
hisobga olib, o‘quvchilarni otlarning egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishini
o‘zgatishda o‘qituvchi ishni sarlavhadagi „egalik" so‘zining leksik ma’nosini
tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: „egalik" ega bo‘lish, qarashlilik,
tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik qo‘shimchasi deganda biror
narsaga ega bo‘lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning egasi ekanini bildiradigan
qo‘shimchalar tushuniladi. Otlar egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi. Otga
qo‘shilgan egalik qo‘shimchasi shu ot ifodalagan shaxs, narsaning kimgadir
qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi. Misollarni kuzataylik:
Kecha o‘qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing ham qiziqarlimi?
Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi. Kitobim, kitobing, kitobi so‘zlari so‘z tarkibiga
13

javob bo‘ladi.
3. Birlik va
ko‘plikda
qo‘llanadi. 3.O‘zgarmaydi. 3.O‘zgarmaydi. 3. Ular birlik
va ko‘plikda
bo‘ladi. 3. Bo‘lishli va
bo‘lishsiz
shaklda
qo‘llanadi.
4. Egalik
qo‘shimchalari
bilan
o‘zgaradi. 4. Gapda
ikkinchi
darajali bo‘lak
vazifasida
keladi. 4. Gapda
ikkinchi
darajali bo‘lak
vazifasida
keladi. 4. Kishilik
olmoshlari
kelishik
qo‘shimchalari
bilan
qo‘llanadi. 4. Shaxs-son
qo‘shimchalari
bilan tuslanadi.
5. Kelishik
qo‘shimchalari
bilan turlanadi. 5. Sifatlar
yasaladi. 5. Sonlar
yasalmaydi. 5. Ular gapda
bosh va
ikkinchi
darajali
bo‘laklar
vazifasida
keladi. 5. Uch
zamonni
bildiradi.
6. Gapda ega
yoki ikkinchi
darajali bo‘lak 6. Olmoshlar
yasalmaydi. 6. Gapda
kesim
vazifasida
7

Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus
ishlanadi (kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs, narsani bildirishi
tushuntiriladi). O‘quvchilar kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zlarni nima?
so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlardan farqlashga o‘rganadilar. Bu bosqichda ular
so‘zlarni so‘roq berish bilan farqlashni o‘rganadilar, o‘quvchilarda mavhum
grammatik tafakkur o‘sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan yozish
ko‘nikmasi shakllana boradi. “Ot” tushunchasini shakllantirish uchun shu so‘z
turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik guruhlarga ajratish, barcha otlarga xos
bo‘lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o‘rnini ko‘rsatish muhim ahamiyatga
ega. Shu maqsadda mavzuni o‘rganishga bag‘ishlangan birinchi darslardayoq
shaxs va narsani bildiradigan so‘zlar bir tizimga solinadi, kishilarni, buyum,
o‘simliklar va hayvonlarni, tabiat hodisalarini, voqealarni bildiradigan so‘zlar
guruhlarga ajratiladi. Shu so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan belgilar
aniqlanadi: bu so‘zlar shaxs, narsalarni bildirib kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob
bo‘ladi. Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sifat va boshqa so‘z
turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi (yaxshilik, go‘zallik, ishonch,
sevinch, o‘kinch, qo‘rqinch, tayanchkabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi.
Ammo matnda uchrasa va o‘quvchilar qiziqib so‘rasalar, otning bolalar
rgangan belgilari asosida (nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs yoki narsa nomini
bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish
uchun o‘qituvchi o‘qish kitobidan matn tanlab, o‘quvchilarga matndagi otlarni
topishni, so‘ngra matnni shu so‘zlarsiz o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matndagi
otlarni tushirib qoldirib o‘qiganda, matn mazmunini tushuni bo‘lmasligini
anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o‘rab olgan shaxs va narsalarning
nomi, bu so‘zlarsiz bir-birimizga o‘z fikrimizni tushuntira olmaymiz. 3.Otlarda son
bilan tanishtirish. “Otlarda son”, ya’ni otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi
ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarda: 1) birlik va ko‘plikdaqo‘llangan otlarning
ma’nosi va qo‘shimcha orqali farqlash, 2) birlikdagi otdan ko‘plik shaklidagi va,
aksincha, ko‘plikdagi otdan birlik sondagi ot hosil qilish, 3) gapda so‘zlarning
22

vazifasi esa mavzuni o‘rganishning barcha bosqichlarida hal qilinadi. Grammatik
materialni o‘rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayoni
o‘quvchilar lug‘atini boyitishga, bog‘lanishli nutq malakalari va fikrlash
qobiliyatlarini o‘stirishga qaratiladi. So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik
ma’nolari va grammatik belgilari bilan ajralib turadi. Barcha otlaming umumiy
leksik ma’nosi shaxs va narsani ifodalash hisoblanadi.
O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini
shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning
nutqini o‘stirish azifasi ham amalga oshiriladi. “Ot” mavzusini o‘rganish tizimi
maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, bunda shu so‘z turkumining
umumlashtirilgan ma’nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan
ilmiy asoslangan bog‘liqlikda o‘rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to‘g‘ri
foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan
mashqlar asta murakkablashtira boriladi.
1.2 Ona tili o‘quv dasturida “Ot” ni o‘rganish tizimi.
3-sinfda “Otlar, ya’ni otlaming birlik va ko‘plikda qo‘llanishi” ustida ishlash
jarayonida o‘quvchilarda:
1) birlik va ko‘plikda qo‘llangan otlaming ma’nosi va qo‘shimcha orqali
farqlash,
2) birlikdagi oldan ko‘plik shaklidagi va aksincha, ko‘plikdagi otdan birlik
sondagi ot hosil qilish,
3) gapdaso‘zlaming bog‘lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to‘g‘ri
foydalana olish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi taqqoslash usulidan foydalanib
tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir necha predmetni
bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar - daftarlar, Qalam - qalamlar, nok - noklar kabi.
Suhbat asosida daftar so‘zi nechta (bitta) predmetni va daftarlarso‘zi nechta (ikki
12

Misollarni kuzataylik: Kecha o‘qigan kitobim juda qiziqarli ekan. Sening kitobing
ham qiziqarlimi? Ra’noning kitobi ham qiziqarli edi.
Kitobim, kitobing, kitobi so‘zlari so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi va o‘quvchilar
kitob – o‘zak, -im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini aniqlaydilar. O‘qituvchi kitob va
kitobim so‘zlarini taqqoslashni –im qo‘shimchasining ma’nosi haqida o‘ylab
ko‘rishni topshiradi, muammoli vaziyat yaratadi; o‘quvchilar qo‘shimchaning
ma’nosi haqiida fikr yuritadilar, ammo kitobim so‘zining ma’nosiga (mening
kitobim – kitob meniki) tushunsalar ham, fikrlarini shakllantirib aytib
berolmaydilar. 1 - 2- sinflarda so‘z turkumi sifatida otning belgilari (nimani
bildirishi, so‘roqlari kim? nima ? qayer? ) o‘rganiladi.1-sinfda ot so‘z turkumi “
so‘z ma’nosi ” bo‘limi ichida o‘rganiladi. So‘z ma’nosi bo‘limiga 23 soat
ajratilgan. Shundan 8 soat ot so‘z turkumiga ajratilgan. “Shaxs va narsaning
nomini bildirgan so‘zlar” mavzusiga 2 soat 6 mashq ( 4 tasi sinda bajariladigan ,
2tasi uyga vazifa) ajratilgan. “Kishilarning ismi va familiyasining bosh harf bilan
yozilishi” mavzusiga 2 soat 6 mashq ( 4 tasi sinda bajariladigan , 2tasi uyga vazifa)
ajratilgan.
“Joy nomlarining bosh harf bilan yozilishi” mavzusiga 2 soat 6 mashq (4 tasi
sinda bajariladigan , 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Hayvon nomlarining bosh harf bilan yozilishi” mavzusiga 2 soat 6 mashq (4
tasi sinda bajariladigan , 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
2-sinfda ot so‘z turkumi “So‘z” bo‘limida o‘rganiladi. Bu bo‘limga 52 soat
ajratilgan. Shundan ot so‘z turkumiga 16 soat 53 mashq (159-210-mashqlar)
ajratilgan.
“Shaxs narsa nomini bildirgan so‘zlar” mavzusiga 7 soat 26 mashq(19 tasi sinfda
bajariladiga mashqlar, 7 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Kishilarning ismi va familiyasida bosh harflar” mavzusiga 5 soat 14 mashq
(9 tasi sinfda bajariladiga mashqlar, 5 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Hayvonlarga qo‘yilgan nomad bosh harflar” mavzusiga 2soat 7 mashq (5 tasi
sinfda bajariladiga mashqlar, 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
24

mas’uliyatni chuqur his qilmog‘imiz, erkin fikrli, mustaqil barkamol avlodni,
komil insonni voyaga etkazishimiz lozim. Bu o‘rinda shuni aytish lozimki,
boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ot so‘z turkumini o‘rgatish orqali
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirishga, so‘zamon bo‘lishga, o‘z
fikrini mustaqil bayon qilishga erishmog‘imiz lozim.Boshlang‘ich sinf ona tili
darslarida ot so‘z turkumini o‘rgatishda interfaol usullardan samarali foydalanish
o‘quvchilar faolligini oshirish, lug‘atini boyitish, ona tili faniga bo‘lgan qiziqishini
ta’minlaydi.Interfaol usullar haqida ko‘p fikr-mulohazalar bo‘lmasa-da, ammo
boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ot so‘z turkumini o‘rgatishda interfaol
usullarni qo‘llash tadqiq qilinmagan.
Kurs ishining maqsadi - " Ot " so ' z turkumini o ' rganishda o ' quvchilarda hosil
qilinadigan orfografik malakalarni o ‘ rgatishning samarali vosita va usullarini
aniqlash .
Kurs ishining ob’ektini –ona tili darslarida ot so‘z turkumini o‘rgatish
metodikasining tutgan o‘rni deb belgiladik.
Kurs ishining predmetini – Ot"so'z turkumini o'rganishda o'quvchilarda
hosil qilinadigan orfografik malakalarni o‘rgatishda interfaol usullardan
foydalanish jarayoni etib oldik.
Kurs ishining vazifalari:
1. Muammoning pedagogik–metodik jihatlarini tavsiflash;
2. Tadqiqotga oid adabiyotlarni o‘rganib chiqish va tahlil qilish;
3. Ilg‘or o‘qituvchilar tajriba-sinov ishlarini o‘rganib ishga tadbiq etish;
4. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ot so‘z turkumini o‘rgatishning
o‘ziga xos usullarini, pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning afzalliklarini
aniqlash va tajriba-sinov ishlarida tahlil qilish.
4

O‘rin – payt kelishigi: 2 soat 9 mashq
Chiqish kelishigi: 4 soat 11mashq ajratilgan.
“Ot yasovchi qo‘shimchalar” mavzusiga 3 soat 11 mashq (8 tasi sinfda
bajariladigan , 3 tasi uyga vazifa ) ajratilgan.
« Zinapoya» usuli
O‘quvchilar ikki guruhga bo‘linadi. So‘ng xattaxtaga ma’lum bir shaklda
«zinapoya» chiziladi.
Ma’lumki, antonimlar o‘z juftliklariga ega. Shundan kelib chiqib, ushbu
juftlikning bittasi «zinapoya» ga yozib qo‘yiladi, ikkinchisini esa guruhlardagi
o‘quvchilarning o‘zlari topadi, ular zinalardan bosh zinaga chiqib borishadi. Bunda
o‘quvchilarda tezkorlik talab etiladi. Chunki qaysi guruh o‘quvchilari birinchi
bo‘lib bosh zinaga chiqsa, ular g‘olib bo‘ladi. Sinfda nechta o‘quvchi bo‘lsa,
zinalar soni shuncha bo‘ladi.
«Izohli lug‘at»
Buning uchun o‘quvchilar ikki guruhga bo‘linadilar.1-guruh ishtirokchilari
so‘z birikmasi, frazeologik birikma yoki tasviriy ifodalarni aytadilar. 2-guruhdagi
o‘quvchilar esa 1- guruhdagilar aytgan so‘z va birikmalar ma’nosini tezkorlik bilan
izohlab beradilar. Shartni bajara olmagan guruh mag‘lub hisoblanadi. Bu
o‘yinquyidagicha amalga oshiriladi:
O‘zbekning shoh taomi: palov
Ertalabki ovqatlanish: nonushta
Ilonning yog‘ini yalagan: ayyor
Dala malikasi: makkajo‘xori
Aql gimnastikasi: shaxmat
Tog‘ malikasi: archa va x.k.
Bu o‘yinlarni ona tili darslarida 4-sinflarda o‘tkazish maqsadga muvofiq.
Bunday o‘yinlar faqat bir mavzu doirasida cheklanib qolmay bir qancha
mavzularda, ko‘proq takrorlash darslarida o‘tkazilishi mumkin.
«Klaster» usuli
27

Otlaming kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi — turlanish haqida
tushuncha berish bilan o‘quvchilarga kelishik qo‘shimchalari gapda so‘zlarni
bog‘lash uchun xizmat qilishi, o‘zbek tilidagi olti kelishik, ularning nomi,
so‘roqlari, qo‘shimchalari va joylashish tartibi tushuntiriladi. O‘quvchilar turlanish
bilan kelishiklaming mohiyatidan kelib chiqib gapni tahlil qilish jarayonida
tanishtiriladi, gapning asosi (ega va kesim) va so‘z birikmalari ajratiladi. Ular
gapda bir otning boshqa har xil so‘zlar bilan shakl yasovchi qo‘shimachalar (ning,
-ni, -go, -da, -dan) yordamida bog‘lanishini kuzatadilar, bu qo‘shimchalar kelishik
qo‘shimchalari ekanini, otlaming kelishik qo‘shimchalari bilan o‘zgarishi turlanish
deyilishini bilib oladilar. Bolalarga kelishiklaming joylashish tartibi, so‘roqlari va
bosh kelishikdan boshqa kelishiklaming aniq qo‘shimchalari mavjudligi darslikda
berilgan jadval yordamida tushuntiriladi.
Bosh kelishikdagi ot gapda ega vazifasida, boshqa kelishikdagi otlar esa
ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida kelishi bilan ham tanishtiriladi. O‘quvchilar
o‘zlashtirgan grammatik bilimlarini imloni o‘zlashtirishda foydalana olishlari
uchun ishni bajarishda izchillikka katta ahamiyat beriladi. Bajarilgan ish yozib
boriladi: o‘quvchilar avval gapda ot bog‘langan so‘zdan shu otga savol beradilar va
savolni qavs ichiga yozadilar; keyin so‘roqqa qarab kelishikni aniqlaydilar.
Masalan, o‘qidi (nimani?) — kitobni, tushum kelishigi). Ular buni yaxshi
o‘zlashtirganlaridan so‘ng, mashq tez bajariladi, yozish talab
etilmaydi.Ko‘plikdagi otlaming turlanishini o‘rganishda nutqda ko‘plikdagi
otlardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini takomillashtirish maqsadi ko‘zda tutiladi.
o‘quvchilar suhbat yordamida bosh kelishikdagi otning so‘rog‘ini va bitta shaxs,
narsani bildirishini aytadilar, (nima? - kitob, kim? - o‘quvchi); o‘qituvchi agar shu
ot ikki va undan ortiq, shaxs yoki narsani bildirsa, qanday so‘roqqa javob
bo‘lishini, qaysi kelishikni bildirishini so‘raydi, ular qiynalmay javob beradilar
(nimalar? - kitoblar, kimlar? - o‘quvchilar). Xulosa chiqariladi: ko‘plikdagi otlar
bosh kelishikda nimalar?yoki kimlar?so‘rog‘iga javob bo‘ladi. O‘quvchilar
otlaming kelishiklar bilan turlanishi jadvalidan foydalanib, shu otlarni ko‘plikda
16

vazifasida
keladi. keladi.
7. Otlar
yasaladi. 7. Fe’llar
yasaladi.
O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning belgilari
yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, gutdor, gulladi
so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga kirishini bilish uchun 2-sinf o‘quvchisi
quyidagicha fikr yuritadi: nima? — gul, bu so‘z narsani bildiryapti, ko‘plikda
qo‘llanadi — gullar,bu — ot; guldorso‘zi qanday? so‘rog‘iga javob bo‘lyapti,
narsaning belgisini bildiryapti, bu — sifat; gulladiso‘zi nima qildi? so‘rog‘iga
javob bo‘lyapti, narsaning harakatini bildiryapti, bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi —
gullamadi,bu - fe’l. Boshlang‘ich sinflar dasturi o‘quvchilarni so‘z turkumlari
mustaqil va yordamchi so‘z turkumlariga bo‘linishi bilan maxsus tanishtirishni
ko‘zda tutmaydi, ammo o‘qituvchi bolalarni so‘z turkumlarining belgilari bilan
amaliy tanishtiradi. So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilaming
og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan
boyitish, o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlaming ma’nosini
aniq tushunishiga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli
foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi.
Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so‘z turkumlarini o‘rganish
jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi) ustida muntazam ish olib
boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ulaming o‘z va ko‘chma ma’noda
ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilaming shaxsiy tajribalari,
bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash
muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish
ko‘nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir
vaqtda ularning nutqini o‘stirish azifasi ham amalga oshiriladi. “Ot” mavzusini
8

7. Matchonov S., G`ulomova X. va boshqalar. Boshlang`ch sinf o‘qish
darslarini pedagogik texhologiyalar asosida tashkil etish.- Toshkent: , “Yangiyul
Poligraph servise”, 2008.
8. Matnazarova K. O‘qitishning faol metodlari Boshlang`ich ta’lim,
2009,
5-son, 22-23-betlar.
9. Q.Abdullayeva va boshqalar. “Savod o‘rgatish metodikasi”.
“O‘qituvchi” 1996.
10. Qosimova K., Matchonov S. , G‘ulomova X., Yo‘ldasheva SH.,
Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. -Toshkent, «Nosir», 2009.
11. Roziqov O. va boshqalar. Ona tili didaktikasi. –Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2005.
12. Safarova R., G‘ulomov M., Inoyatova M. Savod o‘rgatish darslari.-
Toshkent, “Tafakkur”, 2012.
13. Safarova R., G`ulomov M., Inoyatova M., Salayeva M. Savod
o‘rgatish darslari.- Toshkent, “Ma’naviyat”, 2003.
14. T.Jabborova. X.G‘ulomova. G.Eshturdiyeva. 1-sinfda savod darslari.
15. Umumiy o‘rta ta’limning DTS o‘quv dasturi.
16. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi, - Toshkent,
2013.
INTERNET MANZILLAR
1. www.ziyonet.uz
2. www.savod.o‘rgatish.uz
3. www.arxiv.uz
4. Student.cspi.uz
35

II-BOB BO‘YICHA XULOSA
O‘quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini puxta
singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o‘stirish, ijtimoiy hayotdagi har bir
hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va ko‘nikmalarni
hayotga tatbiq etish qobiliyatini o‘stirishdan iboratdir. Bu jihatdan ham ona tili
darslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jamiyatimiz olg‘a surayotgan yuksak
g‘oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo ona tilimizga
bo‘lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o‘zlashtirish qobiliyatini shakllanadi.
Bunda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining o‘rni va ahamiyati juda katta zaruriy
hodisa hisoblanadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur bo‘lgan pedagogik
masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kurs ishi
natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik:
- boshlang‘ich sinf ona tili darslarida o‘quvchilar bilimini oshirishda
boshlang‘ich ta’lim mazmun-mohiyati bilan katta imkoniyatlarga ega.
- ona tili darslarida ot so‘z turkumlarini o‘rgatishda tilning asl mohiyati,
mazmuni kabi tushunchalar singdirib boriladi.
- boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ot so‘z turkumlarini o‘rgatishda
zamonaviy pedagogik texnologiya usullari yordamida darsni tashkil etish yaxshi
samara beradi.
Bu borada ta’lim-tizimiga texnologik yondashuv, yangi pedagogik
texnologiyalardan, boshlang‘ich ta’limning eng ilg‘or tajribalaridan o‘rinli
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
32

Baholash: o‘quvchilar 5 balli reyting bo‘yicha baholanadi.
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: Kim?, nima? so‘roqlariga javob bo‘lgan ( bitta shaxs va bitta
narsani bildirgan) so‘zlar va kimlar?, nimalar? So‘rog‘iga javob bo‘lgan ( ikki va
undan ortiq shaxs va narsani bildirgan) ko‘plikdagi so‘zlar bilan amaliy
tanishtirish.
Tarbiyaviy: odamlar orasida o‘zaro hurmat ehtiromda bo‘lish.
Rivojlantiruvchi: mavzu yuzasidan bilim, malaka va ko‘nikmasini shakllantirish.
Darsning borishi: Tashkiliy qism: O‘quvchilar davomadi aniqlanadi, sinfning
darsga tayyorgarligi tekshiriladi, ma’naviyat daqiqasi o‘tkaziladi. Dars davomida
rioya qilinishi kerak bo‘lgan qoidalar aniqlanadi.
O‘qituvchi: aziz o‘quvchilar darsni boshlashdan oldin darsimizning oltin
qoidalarini eslatib o‘tsam.
Intizom
Faollik
Ahillik
Aniqlik
O‘ng qo‘l qoidasi
Boshqalar fikrini hurmat qilish.
Uyga vazifani mustahkamlash.
O‘qituvchi: O‘quvchilar uyga qanday vazifaberilgan edi?
O‘quvchi: uyga 163-mashq berilgan.
Uyga vazifa “Do‘stim menga pand berdi” o‘yini orqali tekshiriladi.bunda
o‘quvchilar partadoshi bilan daftarlarini almashishadi, o‘qituvchi to‘g‘ri javoblarni
aytadi shunga qarab o‘quvchilar uyga vazifani teshkirishadi.
Yangi mavzu bayoni: Doskaga yangi mavzu yoziladi. O‘qituvchi yangi mavzu
haqida ma’lumot beradi.
O‘qituvchi: shaxs (kishilar) nomini bildirgan so‘zlar kim? so‘rog‘iga javob
bo‘ladi. Kim? - ishchi, shifokor. Narsaning nomini bildirgan so‘zlar nima?
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENT ASARLARI.
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis
Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. Toshkent. 2017y. 22.12.
www.uza.uz.
2. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. T.: 2017-ʻ
yil.
3. Mirziyoyev Sh. “Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ib
qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi Qarori.
4. Mirziyoyev.Sh.M. “Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz”. –Toshkent : “O‘zbekiston”. 2016
5. Mirziyoyev.Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz” – Toshkent: “O‘zbekiston”. 2017
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Abdullayeva Q. Yangi pedagogik texnologiyalar. Boshlang‘ich ta’lim,
2. Abdullayeva Q., Nazarov K., Yo‘ldosheva SH. Savod o‘rgatish
metodikasi.- Toshkent, “O‘qituvchi”, 1996.
3. Azizxo‘jayeva N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogok mahorat.-
Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti,
2006.
4. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha Yangi tahrirdagi o‘quv dasturi
Boshlang‘ich ta’lim.- Toshkent, 2005.- 5-son, 21-33-betlar.
5. Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi// Boshlang‘ich ta’lim, 1998, 6-son.
6. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha Yangi tahrirdagi Davlat ta’lim standarti
Boshlang‘ich ta’lim .- Toshkent, 2005.- 5-son, 5,6,8-9-betlar.
34

bog‘lanishini hisobga olgan holda, otlardan nutqda to‘g‘ri foydalana olish
ko‘nikmalari shakllantiriladi. Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi taqqoslash
usulidan foydalanib tushuntiriladi. Buning uchun bir predmetni va shunday bir
necha predmetni bildirgan otlar taqqoslanadi: daftar – daftarlar, qalam – qalamlar,
nok – noklar kabi. Suhbat asosida daftar so‘zi nechta (bitta) predmetni va daftarlar
so‘zi nechta (ikki va undan ortiq) predmetni bildirishi aniqlanadi. Boshqa so‘zlar
bilan ham shunday ishlanadi. Oddiygina xulosa chiqariladi va fikrlar
umumlashtiriladi: agar otlar bir predmetni bildirsa, birlikda qo‘llanadi, agar ikki va
undan ortiq shaxs yoki narsani bildirsa, ko‘plikda qo‘llanadi. Ko‘plikdagi otni
yasash uchun birlikdagi otga –lar qo‘shimchasi qo‘shiladi. Birlikdagi otlar kim?
yoki nima? so‘rog‘iga, ko‘plikdagi otlar esa kimlar? yoki nimalar? so‘rog‘iga
javob bo‘ladi.O‘quvchilariga faqat birlikda qo‘llanadigan otlar, birlik shaklida
qo‘llangan armiya, qo‘shin, xalq kabi otlar ko‘plik ma’nosini bildirishi, bunday
otlarga ko‘plik qo‘shimchasi qo‘shilganda anglatadigan ma’nosi maxsus
tushuntirilmaydi. Bunda o‘quvchilar otlarni ko‘plik qo‘shimchasi bilan
o‘zgartirish, ya’ni otga shakl yasovchi qo‘shimcha qo‘shish bilan so‘zning leksik
ma’nosi o‘zgarmasligiga ishonch hosil qiladilar. Otlarda egalik qo‘shimchalari. Bu
mavzu o‘quvchilar uchun murakkab hisoblanadi, chunki bu mavzu o‘rganilgunga
qadar, o‘quvchilar “shaxs” tushunchasi bilan hali tanishtirilmagan, kishilik
olmoshlarini hali o‘rganmagan bo‘ladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchasi
shaxs, narsa birlik va ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanini bildirishini
tushuntirish qiyin. Shularni hisobga olib, o‘quvchilarni otlarda egalik
qo‘shimchalari bilan tanishtirishda o‘qituvchi ishni sarlavhadagi “egalik” so‘zining
leksik ma’nosini tushuntirishdan boshlashi maqsadga muvofiq: “egalik” ega
bo‘lish, qarashlilik, tegishlilik, oidlik ma’nolarini bildiradi, demak, egalik
qo‘shimchasi deganda biror narsaga ega bo‘lishni, shu narsa tegishli, shu narsaning
egasi ekaninn bildiradigan qo‘shimchalar tushuniladi. Otlar egalik qo‘shimchalari
bilan qo‘llanadi. Otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchasi shu ot ifodalagan shaxs,
narsaning kimgadir qarashli ekanini, shu narsaning egasi ekanini bildiradi.
23

so‘roqlariga qarab guruhlanadi. 3-sinfda „So‘z turkumi“ tushunchasi
shakllantiriladi. O‘quvchilar har bir so‘z turkumiga xos ayrim belgilar (so‘z
turkumlarining umumlashtirilgan leksik ma’nolari, otlaming birlik va ko‘plikda
qo‘llanishi, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, ot, sifat, son va fe’lning gapdagi vazifasi)
bilan tanishtiriladi. 4-sinfda so‘z turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari
haqidagi bilim chuqurlashtiriladi: o‘quvchilar otlaming egalik va kelishiklar bilan
o‘zgarishini, sifat va sonning gapdagi vazifasini, kishilik olmoshlari va ularning
kelishiklar bilan turlanishini, fe’llarda shaxs-son va zamonni o‘rganadilar.
Quyidagi jadvalda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining so‘z turkumlari yuzasidan
bilimlari hajmi ko‘rsatilgan:
So‘z turkumlari
Ot Sifat Son Olmosh Fe’l
1.Shaxs, narsa
va joy nomini
bildiradi. 1. Shaxs va
narsaning
belgisini
bildiradi. 1. Shaxs,
narsaning
sanog‘i va
tartibini
bildiradi. 1. Kishilik
olmoshlari
shaxsni
bildiradi
va ot o‘mida
qo‘llanadi. 1. Shaxs,
narsaning
harakatini
bildiradi.
2. Kim?,
nima?, qayer?
so‘roqlariga
javob boiadi. 2. Qanday?
yoki qanaqa?
so‘rog‘iga
javob bo‘ladi. 2. Necha?
yoki
nechanchi?
so‘rog‘iga
javob
bo‘ladi. 2. Kishilik
olmoshlari
kim?
so‘rog‘iga
javob
bo‘ladi. 2. Nima qildi?,
nima qiladi?,
nima qilyapti?
nima
qiimoqchi?
kabi
so‘roqlarga
6

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : R е spublik а miz Pr е zid е nti SH.Mirziyoyevning:
“Xalq irodasi bilan tanlangan yo‘l” mavzusidadagi 12-chaqiriq O‘zbekiston Oliy
Kengashining Birinchi sessiyasida so‘zlagan nutqi “Birinchi navbatda inson
ehtiyoj va talablari, jismoniy va ma`naviy yuksalishi respublikada bo‘lajak milliy-
davlat va ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning markazida bo‘lishi shart” 1
,-deb ta`kidlaydi
va ta`lim-tarbiya ishlari sifatini ko‘tarish vazifasini qo‘yadi.. «Ta’lim to‘g‘risid а »gi
Q о nund а “Davlat ta’lim standartlarini bajarish O‘zbekiston Respublikasining
barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir” 2
,- deb ta`kidlab ko‘rsatildi.
Ta’limning 9 qismdan iborat tamoyillari belgilab berildi. Demokratik
jamiyat qurish yo‘lidan borayotgan mustaqil respublikamizda dasturda belgilab
berilgan vazifalarni izchil amalga oshirib borishga erishilmoqda.davlatimiz
raxbarining xar bir asarlarida yosh avlodga ta’lim tarbiya berish masalasi va bu
yo‘lda qilinishi lozim bo‘lgan vazifalar xaqida to‘xtalib o‘tiladi. “Yuksak
ma’naviyat – yengilmas kuch” аsarida “Biz komil inson tarbiyasini davlat
siyosatining ustuvor sohasi dеb e’lon qilganmiz. Komil inson dеganda biz avvalo,
ongi yuksak, mustaqil fikrlay Taraqqiyotning omili ma’naviyatli xalq, ma’naviyatli
millat, ma’naviyatli shaxs, ma’naviy yetuk inson qo‘lida bo‘lishi lozi mligi
bugungi hayot tarsi va uning rivoji ko‘rsatib turibdi. Yordamchi mehnat ta’limi
maktabi «Ona tili o‘qish va nutq o‘stirish» dasturining muhim ko‘rsatmalaridan
biri nutq va tafakkurni o‘stirishdir. Buning uchun o‘quvchilarni faol mustaqil
ishlash, nutqi va tafakkurini o‘stirish, faol o‘ylash, fikr yuritish, tushuntira bilishga
o‘rgatish, muhokama-mulohaza yuritishga, xulosa chiqarish va umumlashtirish
usullaridan foydalana olishga o‘rgatish talab etiladi
Bugungi kunda jahon ta’lim tizimining rivojlanishi dinamikasi ta’lim
jarayonini tashkil etish, o‘quvchining mustaqil shaxs sifatida erkin faoliyat
ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida bir qator muhim izlanishlar olib borish, jiddiy
qadamlar qo‘yishni taqozo qilmoqda.Biz bo‘lajak o‘qituvchilar bu borada
3

“Shahar, qishloq , ko‘cha , daryo nomlarida bosh harflar” mavzusiga 2 soat 6
mash (4tasi sinfda bajariladiga mashqlar, 2 tasi uyga vazifa) ajratilgan.
“Muzyorar” yozma bahs o‘yini.
Har bir guruhda qaldirg‘och, kabutar, burgut rasmi chizilgan oq qog‘oz
raqatiladi.Bolalar berilgan savollarga javobni yozma ravishda topshiradilar.Bu
«Muzyorar» o‘yini orqali o‘quvchilar narsa, uning harakati va bularga beriladigan
so‘roqlarni hamda bosh bo‘laklarini bir vaqtda o‘rganish imkoniga ega
bo‘ladilar.O‘yin o‘quvchilarni mustaqil fikrlab, xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
“Meni tushun” o‘yini
Bevosita yangi mavzuga kirib boriladi. Bunga guruhlardan bir nafardan
o‘quvchi chiqadi. O‘quvchilar so‘zsiz harakat bajarishadi, qolgan guruh azolari bir-
birini izohlaydilar, bajarilgan harakatlarga so‘roqlar belgisi orqali fe’lning
qoidasini keltirib chiqaramiz.
Qoida: Ot narsa va shaxslarning, joy nomlarining nomini bildirib, kim?
nima?, qayer? so‘roqlariga javob bo‘ladi. So‘ngra otga oid mashq sharti asosida
bajariladi, yozuv taxtasiga yoziladi. O‘quvchilar daftarga yozadilar.
(Kim) Shifokor bermorni davoladi.
(Nima) Qor tinmay yog‘ayapti.
Qushlar don (nima) izlaydi.
Yangi mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilarga ot ishtirok etgan
so‘zlar ishtirokida ikkitadan gap tuzish va daftarga yozishni mustaqil ish tariqasida
beriladi.
2.2. Pedagogik texnologiyalar asosida “Ot” ni o‘rgatish metodikasi.
3-sinfda ot so‘z turkumi “So‘z turkumlari” bo‘limida o‘rganiladi. Bu bo‘limga
64 soat ajratilgan va har bir turkum o‘z nomi bilan ataladi. Ot yasovchi
qo‘shimchalar kiritilgan. –chi , -dosh , -kor , -zor , -loq qo‘shimchalari va ularning
imlosi –lar qo‘shimchasining aytilishi va yozilishi kiritilgan.
25

I.BOB. ONA TILI O‘RGATISHNING NAZARIY VA AMALIY
ASOSLARI.
1.1.Mustaqil so‘z turkumlari haqida ma’lumot.
So‘z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so‘zlaming
leksik-grammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko‘ra turli guruhlarga
ajratilishi, ya’ni so‘z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi. So‘zlarni leksik-
grammatik turkumlarga ajratishda uch belgiga: 1)leksik ma’nosi (nimani
ifodalashi, ya’ni shaxs, narsa, harakat yoki holat, belgi kabilarning
umumlashtirilgan ma’nolari), 2) morfologik (so‘zning turli shakllari tizimi) va 3)
sintaktik (turli morfologik shakl- larning sintaktik vazifa bajarishi) belgilariga
asoslaniladi. Demak, so‘z turkumlari ustida ishlash o‘quvchilaming muayyan
guruhdagi so‘zlaming umumlashtirilgan ma’nolarini, kishilarning aloqa vositasi
sifatidagi rolini tushunib olishlariga qaratilishi zarur. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l) bilan umumiy
tanishtirilgandan so‘ng har bir leksik-grammatik guruh alohida o‘rganiladi. Bu so‘z
turkumlarini o‘rganishning boshlang‘ich bosqichidayoq ularni taqqoslashga qulay
sharoit yaratadi va shakllantiriladigan grammatik tushunchaning asosiy
tomonlarini aniqroq ajratishga imkon beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot,
sifat, son, fe’ining quyidagi xususiyatlarini bilib oladilar:
1) so‘z nimani bildirishi (shaxs, narsa, belgi, miqdor va tartib,harakat yoki
holat);
2) qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi;
3) o‘zgarish-o‘zgarmasligi, qanday doimiy kategoriyalari mavjudligi;
4) gapda, asosan, qanday bo‘lak vazifasida kelishi.
O‘quvchilar mana shu o‘rgangan belgilari asosida so‘z turkumlarini
taqqoslaydilar. Ular nimani o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining
grammatik belgilari haqidagi bilimlari asta kengaya va chuqurlasha boradi.
Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinfda so‘zlar dastlabjavob bo‘ladigan morfologik
5

ko‘ra tahlil qilinadi va o‘quvchilar kitob — o‘zak, -im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini
aniqlaydilar. O‘qituvchi kitob va kitobim so‘zlarini taqqoslashni, -im
qo‘shimchasining ma’nosi haqida o‘ylab ko‘rishni topshiradi, muammoli vaziyat
yaratadi; o‘quvchilar qo‘shimchaning ma’nosi haqida fikr yuritadilar, ammo
kitobim so‘zining ma’nosiga (mening kitobim — kitob meniki) tushunsalar ham,
fikrlarini shakllantirib aytib berolmaydilar. O‘qituvchi qisqa tushuntiradi:— Tilda
uchta shaxs mavjud:
I shaxs - so‘zlovchi
II shaxs — tinglovchi
III shaxs — o‘zga
Hozir men sizga so‘zlayapman, tushuntiryapman, demak, men — so‘zlovchi,
hozir siz meni tinglayapsiz, demak, siz (sen) tinglovchi, hozir tinglashga
qatnashmayotganlar ham bor, u (ular) — o‘zga hisoblanadi. Siz otlar birlik va
ko‘plik sonda qo‘llanishini bilasiz. Ma’lumki, biror narsa bir shaxsga yoki ikki va
undan ortiq shaxsga tegishli bo‘lishi mumkin. Mana shu ma’nolarni, ya’ni biror
shaxs va narsaning birlik yoki ko‘plikdagi uch shaxsdan biriga qarashli ekanini
otga qo‘shilgan egalik qo‘shimchalari bildiradi. Masalan, kitobim so‘ziga
qo‘shilgan -im qo‘shimchasi kitobning I shaxsga taalluqli ekanini, ya’ni kitobing
egasi I shaxs ekanini bildiradi (-ing, -i qo‘shimchalari ham shunday tushuntiriladi).
Kitobimiz so‘zidagi -imizqo‘shimchasi kitob so‘zlovchi shaxsga, shu bilan birga,
ko‘p shaxsga (ko‘p so‘zlovchiga) tegishli ekanini bildiradi (-ingiz, -i
goShimchalari ham shunday tushuntiriladi). Qisqa xulosa chiqariladi: otlarga
qo‘shilgan mana shunday qo‘shimchalar egalik qo‘shimchalari deyiladi. Egalik
qo‘shimchalari tegishlilik, egalik ma’nosini bildiradi. Egalik qo‘shimchalari
otlarga ikki variantda qo‘shiladi. Akam va kitobim, akang va kitobing, akasi va
kitobi kabi oxiri unli hamda undosh tovush bilan tugagan otlar so‘z tarkibiga ko‘ra
tahlil qilinadi, qo‘shimchalar taqqoslanadi, suhbat asosida xulosa chiqariladi: oxiri
unli tovush bilan tugagan otlarga -m, -ng, -si, -miz, -ngiz, -siegalik qo‘shimchalari,
oxiri undosh tovushlar bilan tugagan otlarga -im, -ing, -i, -imiz, -ingiz, -i egalik
14

lug‘atlarda otlar bosh kelishik shaklida berilishi va bosh shakl hisoblanishi, ba’zan
egalik qo‘shimchasi olib qo‘llanishi bilan tanishtiriladi.
II.BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA OT MAVZUSINI
O‘RGANISH.
2.1. Ona tili darsligida “Ot” mavzusini o‘rgatish.
So‘z turkumi sifatida ot muayyan leksik ma’nolari va grammatik belgilari
bilan ajralib turadi. Barcha otlarning umumiy leksik ma’nosi shaxs va narsani
ifodalash hisoblanadi. Ot jonli mavjudotlar (kishi, qush, hayvon, asalari), yer va
osmonga oid narsalar (quyosh, yulduz, daryo, tog‘), o‘simliklar (paxta, beda, gul),
voqealar (yig‘in, majlis), tabiat hodisalari (shamol, bo‘ron, yomg‘ir,
momaqaldiroq), belgixususiyat (ahillik, kuchlilik, samimiyat), harakat-holat (uyqu,
sevinch, kurash), o‘rin va vaqt (yoz, bahor, joy) nomlarini bildiradi. Otlarning
grammatik belgilari: otlar birlik va ko‘plikda qo‘llanadi, egalik qo‘shimchalari
bilan o‘zgaradi, kelishiklar bilan turlanadi, gapda ko‘proq ega, to‘ldiruvchi,
aniqlovchi, shuningdek, hol va kesim vazifasida keladi. Ot nutqda sifat, son,
olmosh, fe’l bilan birika oladi. Otning ma’nolari va grammatik belgilari xiyla
murakkab, shuning uchun ham ot haqidagi bilim o‘quvchilarda amaliy vazifalarni
bajarish jarayonida asta shakllantira boriladi.
2.Otni o‘rganishda izchillik Otni o‘rganishga tayyorlov bosqichi savod
o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda o‘quvchilar shaxs-narsalarni va
ularning nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga o‘rganadilar, so‘zning leksik ma’nosiga
e’tibor ko‘proq qaratiladi, ma’nolarini hisobga olgan holda so‘zlar (qushlar, meva
va sabzavotlar, kiyimlar va hokazolarni bildirgan otlar)ni guruhlash ko‘nikmasi
shakllantiriladi. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari otlarni
taqqoslash, o‘xshash tomonlarini aniqlash, abstraktlashtirish ko‘nikmasini
o‘stiradi. Shunga qaramay, grammatik tushunchani shakllantirish uchun
o‘quvchilar so‘znnng aniq ma’nosini yetarli bilmaydilar, so‘zning leksik ma’nosini
bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur.
21

muhim belgilarini o‘zlashtirib, bir kelishikni ikkinchisidan farqlash ko‘nikmasini
shakllantirishga katta o‘rin beriladi.Bosh kelishikning xususiyatlarini o‘rganish
bilan otning kelishik qo‘shimchasi yo‘q holati bosh kelishik ekani, bosh
kelishikdagi ot boshqa so‘zni o‘ziga tobe qilishi, kim?, kimlar?, nima?, nimalar?
so‘roqlariga javob bo‘lishi, gapda ega vazifasida kelishi haqida o‘quvchilarda
ko‘nikma hosil qilinadi; lug‘atlarda otlar bosh kelishik shaklida berilishi va bosh
shakl hisoblanishi, ba’zan egalik qo‘shimchasi olib qo‘llanishi bilan tanishtiriladi.
O‘quvchilar qaratqich va tushum kelishigini farqlashda qiynaladilar, bir
qo‘shimcha o‘rniga ikkinchisini ishlatadilar.
Bu kelishiklaming xususiyatlarini o‘rganishda bunday qiyinchilikning oldini
olish va o‘quvchilarda kelishiklardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini hosil qilish
maqsadi ko‘zda tutiladi. Bu maqsadga erishish uchun bu ikki kelishikning ma’nosi,
so‘roqlari, qo‘shimchasi va gapdagi vazifasi taqqoslanadi va suhbat asosida xulosa
chiqariladi. O‘quvchilaming bu ikki kelishik qo‘shimchasidan nutqda to‘g‘ri
foydalanish va ulami to‘g‘ri yozish haqidagi bilimini takomillashtirish uchun
gapda otning qaysi so‘z bilan bog‘langanini aniqlash, so‘roqlar o‘rniga gapning
mazmuniga mos so‘zni kelishik bilan turlab qo‘yish, tushirib qoldirilgan kelishik
qo‘shimchalaridan mosini qo‘yib ko‘chirish, tanlab ko‘chirish mashqlaridan,
saylanma va eslatish diktantlaridan ko‘proq foydalaniladi.Boshlangich sinflar
dasturiga ko‘ra, o‘quvchilarni qaratqich va tushum kelishigida otning belgisiz
qo‘llanishi bilan tanishtirish tavsiya etilmaydi.
O‘quvchilar jo‘nalish kelishigining xususiyatlari bilan tanishtirilgach,
jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasining yozilishi tushuntiriladi: a) oxiri jarangsiz
undosh tovush bilan tugagan so‘zlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga
qo‘shilganda talaffuzda -ka eshitilishi, ammo aslicha yozilishi sinfga, ishga,
Shavkatga kabi so‘zlarni tovush-harf tomonidan tahlil qilish bilan tushuntiriladi; b)
o‘quvchilar „Mehnatyetkazar har tilakka“ kabi gapni o‘qib, tilak so‘zining
o‘zgarishini kuzatadilar; gapdagi tilakkabog‘langan so‘zni topadilar va shu so‘zdan
otga so‘roq beradilar (yetkazar (nimaga?) tilakka); bu jo‘nalish kelishigining
18

turlaydilar va ko‘plik qo‘shimchasi doim kelishik qo‘shimchasidan oldin
qo‘shilishini, so‘roqlarini bilib oladilar.Har bir kelishikni alohida o‘rganishning
vazifasi kelishikni o 'rganish bilan bog‘liq holda kelishik qo‘shimchalarining
yozilishi haqidagi malakani shakllantirish va o‘quvchilaming kelishiklar bilan
turlangan otlardan ongli foydalanishlariga erishish hisoblanadi.
Kelishiklarni bilib olish maqsadida so‘roqlardan foydalaniladi. Buning uchun
o‘quvchilar, birinchidan, so‘roqni otning yakka o‘ziga emas, balki gapda ot ma’no
tomondan bog‘langan so‘zdan shu otga berishni o‘rganishlari, ikkinchidan,
kelishiklaming so‘roqlarini yaxshi bilishlari zarur. Kelishiklarni o‘zlashtirishda
gapning asosini aniqlagach, gapda o‘zaro bog‘langan so‘zlarni (so‘z birikmalarini)
belgilash, ot bog‘langan so‘zni topish, so‘roq berib, qaysi kelishik bilan
turlanganini, birlik yoki ko‘plikda qo‘llanganini aniqlash izchilligida ishni
uyushtirish maqsadga muvofiq (Masalan, Alisher Nodirni muzeyga taklif qildi.
Gap Alisher haqida aytilgan. (Kim?) Alisher — ega (bosh kelishikda, birlik);
Alisher(nima qildi?) — taklif qildi — kesim; taklif qildi (kimni?) — Nodirni (ot,
tushum kelishigida, birlik); taklif qildi (nimaga? yoki qayerga?) — muzeyga(ot,
jo‘nalish kelishigida, birlik). Kelishiklaming xususiyatlarini o‘rganishga qulaylik
yaratish uchun har bir kelishikni quyidagi umumiy reja asosida o‘rganish
maqsadga muvofiq:
1. Kelishikning grammatik ma’nosi.
2. So‘roqlari.
3. Qo‘shimchasi.
4. Gapdagi vazifasi.
Kelishiklarni shu tarzda o‘rganish ularni o‘zaro taqqoslashni yengillashtiradi
va ongli o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Bir kelishik o‘zining muhim belgilari
(ma’nosi, so‘rog‘i, qo‘shimchasi, sintaktik vazifasi) bilan boshqa kelishiklardan
farqlanadi. Muayyan bir kelishikdagi otdan ongli foydalanish va kelishik
qo‘shimchalarini to‘g‘ri yozish uchun o‘quvchilar kelishiklaming muhim
belgilarini puxta o‘zlashtirishi talab etiladi, shuning uchun ham kelishiklaming
17

O‘quvchilar o‘z fikrlarini aytadi. O‘z sherigiga nima yozganini o‘qib beradi.
Masalan:
1.Nomi-kitob
2.Tuzilishi-qog‘oz, karton
3.Taqqoslang-daftardan ko‘ra katta yoki kichik
bo‘lishi mumkin
4.O‘xshating- to‘rtburchakka o‘xshaydi
5.Vazifasi-bilim berish
6.Yaxshi tomoni: rasmlari rang-barang, qiziq hikoyalar, she’rlarni, ertaklarni
o‘zida jamlagan Yomon tomoni: varaqlarining tez yirtilishi.
4-sinfda otlarning qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, nutqda otlarning
otlarningegalik qo‘shimchalarini olgan va olmagan holda qo‘llanilishi, egalik
qo‘shimchalarining unli va undoshdan keyin qo‘llaniladigan shakllari, egalik
qo‘shimchasi qo‘shilgan otlarning talafuzi va imlosi, otlarning kelishik
qoshimchalari bilan qo‘llanilishi, matnda va nutqda otlarning bir kelishikda
bo‘lishi, kelishik qo‘shimchali otlarni birikma tarzida yozish , kelishik
qo‘shimchalarining otni otga, otni fe’lga bog‘lash, egalik va kelishik
qo‘shimchalarini chizmalarga belgilash, ot yasovchi qo‘shimchalar, leksik
mashqlar va ular yordamida o‘quvchilar nutqini ot bilan boyitish.
2.3 Dars reja ishlanmasi.
Dars: Ona tili
Mavzu: shaxs va narsa nomini bildirgan so‘zlar.
Dars turi: Yangi bilim beruvchi.
Metod: suhbat, tushuntirish, muammoli izlanish, munozara.
Shakli: jamoa, guruh bilan va har bir guruh bilan ishlash, qiiqarli o‘yin.
Jihoz: slaydlar, mavzuga oid ko‘rgazmalar , tarqatma materiallar.
Nazorat: og‘zaki , savol – javob , kuzatish , o‘z – o‘zini nazorat qilish.
29

XULOSA
Maktabda o‘quvchilarga faqat umumiy ta’lim berish bilan cheklanilmaydi,
unda boshlang‘ich ta’limning zaruriy sharti bo‘lgan mustaqil fikrlash, ijodiy
qobiliyat, mavzuni o‘zlashtirish ko‘nikmasi ham rivojlantirilib, har bir darsga
ta’limiy-tarbiyaviy yondashish hissi shakllantiriladi va kamol toptiriladi.
O‘quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini puxta
singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o‘stirish, ijtimoiy hayotdagi har bir
hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va ko‘nikmalarni
hayotga tatbiq etish qobiliyatini o‘stirishdan iboratdir. Bu jihatdan ham ona tili
darslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jamiyatimiz olg‘a surayotgan yuksak
g‘oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo ona tilimizga
bo‘lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o‘zlashtirish qobiliyatini shakllanadi.
Bunda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining o‘rni va ahamiyati juda katta zaruriy
hodisa hisoblanadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur bo‘lgan pedagogik
masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kurs ishi
natijasida biz quyidagi xulosalarga keldik:
- boshlang‘ich sinf ona tili darslarida o‘quvchilar bilimini oshirishda
boshlang‘ich ta’lim mazmun-mohiyati bilan katta imkoniyatlarga ega.
- ona tili darslarida ot so‘z turkumlarini o‘rgatishda tilning asl mohiyati,
mazmuni kabi tushunchalar singdirib boriladi.
- boshlang‘ich sinf ona tili darslarida ot so‘z turkumlarini o‘rgatishda
zamonaviy pedagogik texnologiya usullari yordamida darsni tashkil etish yaxshi
samara beradi.
Bu borada ta’lim-tizimiga texnologik yondashuv, yangi pedagogik
texnologiyalardan, boshlang‘ich ta’limning eng ilg‘or tajribalaridan o‘rinli
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
33

so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Nima? - uy, chumchuq. Bittadan ortiq shaxsni bildirgan
so‘zlar kimlar? , bittadan ortiq narsani bildirgan so‘zlar nimalar? So‘rog‘iga javob
bo‘ladi.
1 64-mashq og‘zaki ishlanadi rasm asosida kimlat? nimalar?so‘rog‘iga javob
bo‘lgan rasm aniqlanidi.
165-mashq og‘zaki ishlanadi rasm asosida kimlat? nimalar? so‘rog‘iga javob
bo‘lgan rasm aniqlanidi.
166- mashq avval doskad birgalikda ishlanadi. So‘ng o‘quvchilar daftariga
yozib qo‘yishdi.Mavzuni mustahkamlash uchun “Poyezd” o‘yinidan foydalanib
mustahlamlanadi. Buda stol ustida kim? nima? kimlar? nimalar? so‘rog‘iga javob
boluvchi so‘zlar yozilgan kartochkalar qo‘yiladi. oquvchilar 2 guruhga bo‘linadilar
1-guruh kim? nima? 2-guruh kimlar? nimalar? So‘rog‘iga javob bolgan so‘zlarni
topib bir –birini orqasida turib poyezd hosil qilishlari kerak. O‘quvchilar galma-
galdan chiqib kartochkalarni olishadi. Birinchi poyezd hosil qilgan guruh g‘olib
bo‘ladi.
Darsni yakunlash: o‘qituvchi uyga vazifani berib qanday ishlanishini
tushuntiradi. Darsda faol qatnashgan o‘quvchilar baholanadi va rag‘bat
kartochkalari bilan rag‘batlantiriladi va dars yakunlanadi. 4-sinfda otlarning
qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, nutqda otlarning otlarning egalik
qo‘shimchalarini olgan va olmagan holda qo‘llanilishi, egalik qo‘shimchalarining
unli va undoshdan keyin qo‘llaniladigan shakllari, egalik qo‘shimchasi qo‘shilgan
otlarning talafuzi va imlosi, otlarning kelishik qoshimchalari bilan qo‘llanilishi,
matnda va nutqda otlarning bir kelishikda bo‘lishi, kelishik qo‘shimchali otlarni
birikma tarzida yozish, kelishik qo‘shimchalarining otni otga, otni fe’lga bog‘lash,
egalik va kelishik qo‘shimchalarini chizmalarga belgilash lozim.
31

qo‘shimchalari qo‘shiladi. Shundan so‘ng o‘quvchilar „Ona tili" darsligidagi
qoidani o‘rganadilar, jadvalni tahlil qiladilar. O‘quvchilarga egalik qo‘shimchalari
haqidagi ko‘nikmani shakllantirish uchun matndan egalik qo‘shimchasi bilan
qo‘llangan otni topish, uni tarkibiga ko‘ra tahlil qilib, egalik qo‘shimchasining
shaxs-sonini aniqlash, matnda berilgan otga tushirib qoldirilgan egalik
qo‘shimchasini qo‘shish, narsa qaysi shaxs yoki shaxslarga qarashli ekanini aytish
kabi mashqlardan foydalaniladi. Egalik qo‘shimchasi ustida ishlash bu bilan
tugamaydi. Otlaming kelishiklar bilan turlanishini o‘rganish jarayonida egalik
qo‘shimchasi bilan qo‘llangan ot qaratqich kelishigida kelgan boshqa ot bilan
(kitobning muqovasi, Rahimning kitobi), kishilik olmoshlarining kelishiklar bilan
turlanishini o‘rganish jarayonida esa egalik qo‘shimchasi bilan kelgan ot qaratqich
kelishigidagi kishilik olmoshi bilan bog‘lanib, so‘z birikmasi hosil qilishi haqida
bilim beriladi.Otlaming kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishini o‘rgatish.
Kelishiklar sintaktik kategoriya hisoblanadi. Kelishik otlaming gapda boshqa
so‘zlar bilan munosabatini ifodalaydi. Demak, kelishiklarni o‘rgatishda
o‘quvchilaming gapda so‘zlaming bog‘lanishini bilishlari nazarda tutiladi.
Kelishiklar ustida ishlashni o‘quvchilar gapda ma’no va grammatik tomondan
bog‘langan so‘zlarni (so‘z birikmalarini) ajratishga o‘rganganlaridan so‘ng
boshlanadi. Kelishiklar ustida ishlash gapda so‘zlaming bog‘lanishi ustida ishlash
hamdir. O‘quvchilar keyingi sinfda shakl yasovchi (so‘z o‘zgartuvchi)
qo‘shimchalar bilan tanishadilar, bu qo‘shimchalar gapda so‘zlarni bog‘lash uchun
xizmat qilishini tushunadilar.
4-sinfda ot ustida ishlashning asosiy vazifasi fikr bayon qilishda otning
kelishik shakllaridan ongli foydalanish va kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri
yozishga o‘rgatish hisoblanadi. Bu sinfda ot quyidagi izchillikda o‘rganiladi:
1) otlaming kelishiklar bilan turlanishi haqida tushuncha berish;
2) ko‘plikdagi otlaming turlanishini o‘rgatish;
3) har bir kelishikning xususiyatlarini alohida o‘rganish va u bilan bog‘liq
holda kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqida ko‘nikma hosil qilish.
15

3-sinfda ot so‘z turkumiga 13 soat 46ta (33 tasi sinfda bajariladiga, 13tasi
uyga vazifa) mashq ajratilgan.
“Ot” mavzusiga 6soat 16 ta ( 10 tasi sinfda bajariladiga, 6 tasi uyga vazifa)
mashq ajratilgan.
“Otlarda birlik va ko‘plik” mavzusiga 4 soat 9ta (5 tasi sinfda bajariladiga, 4
tasi uyga vazifa) mashq ajratilgan.
“Ot yasovchi qo‘shimchalar” mavzusiga 2soat 11 ta (9 tasi sinfda
bajariladiga, 2 tasi uyga vazifa) mashq ajratilgan.
4-sinfda “So‘z turkumlari” bo‘limiga 3 soat beriladi. Bundan tashqari har bir
mustaqil so‘z turkumiga alohida 40 soat ajratiladi.
4-sinfda otlarning qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, nutqda otlarning
otlarningegalik qo‘shimchalarini olgan va olmagan holda qo‘llanilishi, egalik
qo‘shimchalarining unli va undoshdan keyin qo‘llaniladigan shakllari, egalik
qo‘shimchasi qo‘shilgan otlarning talafuzi va imlosi, otlarning kelishik
qoshimchalari bilan qo‘llanilishi, matnda va nutqda otlarning bir kelishikda
bo‘lishi, kelishik qo‘shimchali otlarni birikma tarzida yozish, kelishik
qo‘shimchalarining otni otga, otni fe’lga bog‘lash, egalik va kelishik
qo‘shimchalarini chizmalarga belgilash, ot yasovchi qo‘shimchalar, leksik
mashqlar va ular yordamida o‘quvchilar nutqini ot bilan boyitish.
“ Ot – so‘z turkumi” mavzusiga 3 soat 11 mashq ( 8 tasi sinfda bajariladigan ,
3 tasi uyga vazifa ) ajratilgan.
“Otlarning egalik qoshimchalari bilan qo‘llanilishi” mavzusiga 7 soat 27
mashq ( 20 tasi sinfda bajariladigan, 7 tasi uyga vazifa ) ajratilgan.
“Otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanilishi” mavzusiga 3soat
10mashq ( 7 tasi sinfda bajariladigan , 3 tasi uyga vazifa ) ajratilgan bo‘lib:
Bosh kelishik: 2 soat 7 mashq
Qaratqich kelishigi: 2 soat 7 mashq
Tushum kelishigi: 3 soat 13 mashq
Jo‘nalish kelishigi: 3 soat 10 mashq
26

Ot so'z turkumini o'rganishda o'quvchilarda hosil qilinadigan orfografik
malakalar
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….2
I.BOB.ONA TILI O‘RGATISHNING NAZARIY VA AMALIY
ASOSLARI ..4 1.1. Mustaqil so‘z turkumlari haqida
ma’lumot…………………………………….4
1.2. Ona tili o‘quv dasturida “Ot” ni o‘rganish tizimi…….
………………………..12
Bob bo‘yicha
xulosa……………………………………………………………….19
II.BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA OT MAVZUSINI O‘RGANISH…
18
2.1. Ona tili darsligida “Ot” mavzusini o‘rgatish……………………….…………
18
2.2. Pedagogik texnologiyalar asosida “Ot” ni o‘rgatish metodikasi………………
23
2.3. Dars reja- ishlanmalar……………………………………......……………….27
Bob bo‘yicha xulosa……………………………………………..…………….
…..30
XULOSA………………………………………………………….
……………...31FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR…………………………..…………….32
1

so‘rog‘i ekanini aytadilar; tilakkaso‘zi so‘z tarkibiga ko‘ra tahlil qilinadi va tilak—
o‘zak, -kaqo‘shimcha ekani aniqlanadi; so‘ng u tovush-harf jihatidan tahlil qilinib,
o‘zakning oxiri -kundoshi bilan tugagani, qo‘shimcha ham к undoshi bilan
boshlanishi aniqlanadi. Suhbat usuli bilan xulosa chiqariladi: jo‘nalish kelishigi
qo‘shimchasi oxiri k undoshi bilan tugagan otlarga -ka shaklida qo‘shiladi. “Baliq
qarmoqqa ilindi” gapidagi qamoqqa so‘zi ustida ham yuqoridagi kabi ishlanadi.
Xulosani o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilaming o‘zlari chiqaradilar: oxiri q
undoshi bilan tugagan otlarga jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -qa shaklida
qo‘shiladi.
19

nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs, narsani bildirishi tushuntiriladi).
O‘quvchilar kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlarni nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan
otlardan farqlashni, ularni so‘roq berish bilan ajratishni o‘rganadilar, o‘quvchilarda
mavhum grammatik tafakkur o‘sa boradi, ularda atoqli otlarni bosh harf bilan
yozish ko‘nikmasi shakllana boradi. 2-sinfda otlaming leksik ma’nosi, atoqli va
turdosh otlar (atamasiz) haqidagi bilim chuqurlashtiriladi. “Ot” tushunchasini
shakllantirish uchun shu so‘z turkumiga kiradigan otlarni asosiy leksik guruhlarga
ajratish, barcha otlarga xos bo‘lgan belgilarni, ularning nutqimizdagi o‘rnini
ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega. Shu maqsadda mavzuni o‘rganishga
bag‘ishlangan birinchi darslardayoq shaxs va narsani bildiradigan so‘zlar bir
tizimga solinadi, kishilami, buyum, o‘simliklar va hayvonlami, tabiat hodisalarini,
voqealami bildiradigan so‘zlar guruhlarga ajratiladi. Shu so‘zlaming hammasi
uchun umumiy bo‘lgan belgilar aniqlanadi: bu so‘zlar shaxs, narsalarni bildirib
kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. O‘qituvchi o‘qish kitobidan matn
tanlab, o‘quvchilarga matndagi otlarni topishni, so‘ngra matnni shu so‘zlarsiz
o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matndagi otlarni tushirib qoldirib o‘qiganda, matn
mazmunini tushunib bo‘lmasligini anglaydilar.
Dasturga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sifat va boshqa so‘z
turkumlaridan yasalgan mavhum ma’nodagi ( yaxshilik, go‘zallik, ishonch,
sevinch, o‘kinch, qo‘rqinch, tayanch kabi) otlar bilan tanishtirish talab etilmaydi.
Ammo matnda uchrasa va o‘quvchilar qiziqib so‘rasalar, otning bolalar o‘rgangan
belgilari asosida (nima? so‘rog‘iga javob bo‘lishi, shaxs yoki narsa nomini
bildirishi) tushuntiriladi. Otlarning nutqda katta ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatish
uchun O‘qituvchi o‘qish kitobidan matn tanlab, o‘quvchilarga matndagi otlarni
topishni, so‘ngra matnni shu so‘zlarsiz o‘qishni topshiradi. O‘quvchilar matndagi
otlarni tushirib qoldirib o‘qiganda, matn mazmunini tushunib bo‘lmasligini
anglaydilar. Xulosa chiqariladi: ot atrofimizni o‘rab olgan shaxs va narsalarning
nomi, bu so‘zlarsiz bir-birimizga o‘z fikrimizni tushuntira olmaymiz. Otla ming
birlik va ko‘plikda qo‘llanishi. O‘quvchilaming nutqi va tafakkurini o‘stirish
11

Ot so'z turkumini o'rganishda o'quvchilarda hosil qilinadigan orfografik

Купить