Pedagogik texnologiyalar dars samaradorligining muhim omili sifatida - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	786.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	29 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Pedagogik texnologiyalar dars samaradorligining muhim omili sifatida

Sotib olish

5O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti
Boshlang‘ich ta’lim y o‘ nalishi 22/01-guruh talabasi
Boshlang ‘ ich ta’lim pedagogikasi fanidan
K URS ISHI
M avzu: Pedagogik texnologiyalar dars samaradorligining
muhim omili sifatida
Bajardi: ____________________
Qabul qildi: _____________________
______________ 2024

5MUNDARIJA:
KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING PREDMETI, MAQSADI
VA VAZIFALARI.
1.1. Pedagogik texnologiyaning umu m iy asoslari ……………..………………..8
1.2. Pedagogik texnologiyaning manbalari, metodologik asoslari va uning
turlari .............….……………………………………………………….……..….16
II BOB. PEDOGOGIK TEXNOLOGIYALAR BORASIDAGI
YONDASHUVLAR ………………………………………………………….…20
2.1. Ta’lim-tarbiyaga texnologik yondashuv ….…………………………….……20
2.2 Zamonaviy ta’lim texnologiyasining kanseptual asoslari …………………..…
25
XULOSA................................................................................................................
30
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR..............................................................35
ILOVALAR………………………………………………………………………38

5KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zining mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo‘lini
tanlab olgan. O‘zbekiston Respublikasi ta ’lim sohasini ham sobit qadamlik bilan
isloh qilib bormoqda. Ayniqsa, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “ Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi” qabul qilingach, bu boradagi ishlar keng ko‘lamga erishdi. Ushbu
hujjatlarning talablari asosida bilim va kasb-hunar egallashga bo‘lgan e’tibor
kuchayib ketdi. Shu tufayli ta’lim-tarbiya tizimiga yangicha ilmiy-uslubiy
yondashuvlar kirib kela boshladi. Bu yondashuvlar, o‘z navbatida, o‘quv
jarayonining turli tashkiliy va metodik jamg'armalarida muayyan ijobiy o‘zgarishlami
sodir etadi, albatta. Ularning ko‘pchiligi pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat bilan uzviy bog‘liq o‘zgarishlardir. O‘quv faoliyati — bu keng ma’noda
inson faoliyatining muayyan maqsadlar yo‘nalishida namoyon bo‘lishidir. Bu faoliyat
faqat insoniyat jamiyatida amalga oshirilishi sababli, u nafaqat har bir insonning,
balki butun jamiyatning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladi.[1.9b]. “O‘quv
faoliyati-bu insonda muvaffaqiyatli mehnat faoliyatini amalga oshirish imkoniyatini
ta’minlash maqsadida uni o‘qitish hamda tarbiyalashga qaratilgan maqsadli
faoliyatdir. Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan to‘plangan taj'riba,
bilimlar, malaka va ko‘nikmalar shaklida o ‘zgartirish hamda uni o ‘sib kelayotgan
avlodga berishdan iborat. O‘quv faoliyati insonning individual rivojlanishi bilan
uzviy bog‘liq va uning hamma fazalarda-bolalikdan boshlab, to ulg‘aygan davrigacha
mavjud bo‘ladi. Shuning uchun tarixiy ijtimoiy hodisa hisoblanmish o‘quv jarayoni
o‘z rivojlanish tarixiga ega. Demak, o‘quv faoliyati, boshqa inson faoliyati turlari
singari, kishilik jamiyatiga xos bo‘lgan obyektiv hodisa sifatida amal qiladi.
Jamiyatning o‘zi murakkab va ziddiyatli o‘zgarishlarga uchrab turar ekan, o‘quv
faoliyati ham insoniyat taraqqiyotining turli rivojlanish bosqichlarida har xil muayyan
shakllarga ega boiadi. Masalan, O‘zbekistonda mustaqillik qo‘lga kiritilgandan so‘ng
ta’lim sohasida bir qator muhim hujjatlar qabul qilindi va uzluksiz ta’lim tizimi
shaklan va mazmunan yangi rivojlanish bosqichlariga o‘tdi. ya’ni o‘qitish jarayoni
takomillashish yo‘liga o‘tdi. Shuni ta'kidlash joizki, o‘quv faoliyati har doim ham
barkamol insonni voyaga yetkazishga, -. uning ma’naviy va moddiy madaniyatini

5shakllantirishga qaratiladi. O‘quv faoliyati o‘z rivojlanishining hamma bosqichlarida
ijtimoiy yo‘naltirilgan maqsadga ega. Maqsadli amalga oshiriladigan jarayon
hisoblangan o‘quv faoliyati ko‘p qirralidir. Uning asosini shaxsan o‘qitish jarayoni,
ya’ni o‘qituvchi tomonidan o‘quvchiga bilim, malaka va ko‘nikmalar majmiiasiga
bevosita berish jarayoni tashkil etadi. O‘quv faoliyatining aynan bu tomonini ta’lim
berish jarayoni tushunchasi bilan belgilaymiz. O‘quv jarayoni deganda-o‘quv
faoliyati, tor ma'noda, bir maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim berish sifatida tushuniladi.
Bu o‘quv faoliyatini asosiy tomoni hisoblanadi. Lekin u o‘quv faoliyatining
mazmunini to‘laligicha yoritmaydi. O‘quv faoliyati tarkibiga keng ma’noda, ta’lim
berishdan tashqari, yana bir eng muhim va ma’suliyatli jarayon-tarbiya kiradi. U
o‘quv faoliyatining ajralmas qismi bo‘la turib, o‘quvchilardan bir qator zarur ijtimoiy
sifatlami shakllantirishga xizmat qiladi va ikkita o‘zaio bog'liq bo‘lgan jarayon
hisoblanadi. Ularda o‘quv faoliyatining ikkita vazifasi - ta’lim berish va tarbiyalash
vazifalari muayyanlashtiriladi. Ikkala jarayon ham bir-biridan farqli ravishda o‘zining
aniq maqsad va vazifalariga ega bo‘lishiga qaramasdan, ular mohiyati jihatidan bitta
ijtimoiy maslak-jamiyat a’zolarining komilligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shunday
qilib, har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi bo‘lgan ta’lim tizimining qay
darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Mustaqillikni mustahkamlashning strategik
yo‘lida og‘ishmay davom etayotgan va iqtisodiyotni erkinlashtirish yo‘liga kirib
borayotgan mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish, unga rivojlangan
mamlakatlarning ilg‘or texnologiyalarini joriy qilish, milliy qadriyatlarimizni
singdirgan holda ta’limni taslikil etish, bu jarayonni puxta va samarali amalga
oshirish ishlari bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.mamlakatimizda
uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va metodik asoslari yaratildi,
asosiy rnaqsad esa komil inson va yetuk malakali raqobatbardosh mutaxassislar
tayyorlash, deb belgilandi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy tarkibiy
qismlarini shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish tashkil
etib, ular o‘zaro bog'liq holda namoyon bo‘ladi. Mazkur hujjat talablarini amalga
oshirish esa ta ’lim tizimini tubdan qayta qurishni, ya’ni xalq ta’limi taraqqiyotining
konseptual qoidalarini qayta ko‘rib chiqishni va uni qisqa vaqt ichida ijobiy hal

5qilishni taqozo etadi. Bu vazifalarning hal etilishi jahon ilmiy jamg'armasidagi juda
katta hajmli axborot fondidan nimani ajratib olish, qancha va qanday o‘qitish
masalalarining yechimi bilan bevosita bogMiqdir. Ana shu kesimda ta’lim
texnologiyalarini joriy etish bilan aloqador zamonaviy muammolar oydinlashadi.
Qolaversa, ushbu yo‘nalishdagi ishlarni yanada kengroq davom ettirishni davr taqozo
etmoqda. Pedagogik ta’lim amaliyotida kasbiy tayyorgarlik bilan bog‘liq ayrim
masalalaming o‘z aksini yaxshi topmaganligi ham tegishli o‘qitish metodikalarining
takomillashuvini dolzarb masalaga aylantirib qo‘ymoqda. Hozirgi paytda, aksariyat
metodist va pedagog-olimlar pedagogik texnologiyalar o‘quvchi yoki talabalarga
ta’lim-tarbiya berishda ko‘zlangan maqsadga erishishni to‘la kafolatlaydi, deb
qarashmoqda. Lekin bunday fikrlarni obyektiv haqiqat o‘rnida qabul qilib bo‘lmaydi,
chunki bunda obyekt shaxs boMib, uning ongi taklif qilinayotgan texnologiyani
to‘laligicha qabul qila olmaydi, aksincha, uni inkor qilishi ham mumkin. Shuning
uchun, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘quv jarayoniga kiritishda uning
boshqaruvchisi bo‘lgan o‘qituvchigina ko‘zlangan maqsadga erishishning bosh
kafolatchisi bo‘ladi. Agar shu nuqtai nazardan kelib chiqib qaraydigan bo‘lsak, yangi
pedagogik texnologiyalar va uning asosiy negizi bo‘lgan axborot-kommunikatsiya
( АКТ ) texnologiyasini ta’lim tizimiga joriy etishda uning boshqaruvchisi bo‘lmish
o‘qituvchining tayyorgarlik darajasini birinchi o‘ringa qo‘yish lozim. Shu sababli
pedagogik jarayonlaming kun tartibidagi aksariyat dolzarb muammolarining ijobiy
yoki maqsadga muvofiq tarzda hal qilinishi ko‘p jihatdan o‘qituvchining kasbiy
salohiyati va pedagogik mahoratiga bog'liqdir.
Kurs ishning maqsadi. O‘quv jarayoni deganda-o‘quv faoliyati, tor ma'noda, bir
maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim berish sifatida tushuniladi. Bu o‘quv faoliyatini asosiy
tomonini bo‘lajak yosh pedagoglarga chuqurroq o‘rgatish.
Kurs ishning vazifalari:
— shaxsning texnologik ma’lumotga egaligi uning turli sohalaida muvaffaqiyatli
faoliyat yuritishini ta’minlovchi kasbiy ma’lumotlar yig‘ish;
— Pedagogik texnologiya nazariyasining umumiy asoslari, haqida materiallar
to‘plash;

5Kurs ishining ob’ekti: Ishlab chiqilgan pedagogik texnologiya loyihasini
jamaoda sinash, maqsadning natijalanganlik darajasini tahlil etish va o‘rganish.
Kurs ishning predmedi: – Pedogogik texnologiyalar, usullar, metodlar va uning
turlari haqida maqolalar mavjud bo‘lgan ta’lim jurnallari va maqolalari;
–Maktab ta'lim adabiyotlari;
–Ta’limiy o‘quv saytlar;
–Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar.
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati va ilovadan iborat.
I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING PREDMETI, MAQSADI
VA VAZIFALARI.
1.1. Pedagogik texnologiyaning umu m iy asoslari
Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturini bosqichma-bosqich va
muvaffaqiyatli amalga oshirish ko‘p jihatdan o‘qituvchi faoliyati. uning kasbiy
nufuzini oshirish bilan bog'liqdir. Shunday ekan, sog'lom va har tomonlama
barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta’lim tizimida mehnat qilayotgan
pedagogning saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoyiligiga, uning yosh avlodni o
‘qitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog'liqdir. O‘qituvchi
jamiyatning ijtimoiy topshirig‘ini bajaradi, har tomonlama yetuk mutaxassislarni
tayyorlashda o‘qituvchi muayyan ijtimoiy-siyosiy, pedagogik va shaxsiy talablarga
javob berishi lozim. Shunday ekan, o‘qituvchi mustaqillik g'oyasiga e’tiqodli, har
tomonlama rivojlangan ilmiy tafakkurga ega, kasbiga tegishli ma’lumoti bor, ya’ni
o‘z fanining chuqur bilimdoni, pedagogik muloqot ustasi, pedagogik-psixologik va
uslubiy bilim hamda malakalarni egallagan bo‘lishi hamda turli pedagogik
vazifalarni tezda yechishi, vaziyatlarni sezishi, o‘rganishi va baholay olishi kerak.
U pedagogik ta’sir ko‘rsatishning eng maqbul usul va vositalarini tanlay olish
qobiliyatiga ham ega bo‘lishi lozim. Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi bo‘lgan
avlodni tarbiyalash nozik, nihoyatda katta diqqat-e’tiborni talab qiladigan, ichki
ziddiyatli jarayondir. Shunday ekan, o‘qituvchi o‘quvchi yoki talabaning

5shakllanish jarayonini zo‘r havas va sinchkovlik bilan kuzatishi lozim. U
pedagogik jarayon ni boshqararekan, pedagogik bilim va mahorat egasi bo‘lishi
lozim. Shundagina o‘qituvchi pedagogik hodisalarning mohiyatini va
dialektikasini, pedagogik mehnat metodi, kasb va texnologiyasini va professional
pedagogikani tushunib yetadi. Pedagogik bilim va mahorat egasi bo‘lgan
o‘qituvchi, awalo, pedagogika fanining metodologik asoslarini, shaxs
rivojlanishining qonuniyatlari va omillarini, kadrlar tayyorlash milliy dasturining
mohiyati, maqsad va vazifalarini bilishi kerak. Ta'lim tizimida mehnat qilayotgan
pedagoglarning ko‘pchiligi ta'lim va tarbiya jarayonida pedagogik mahoratning
zaruriyati va ahamiyatini tobora chuqur anglab bormoqdalar. Shu sababli ular o‘z
mahoratlarini uzluksiz oshira borishga. hozirgi kunning yuksak talablariga mos
zamonaviy bilim va tajribalami o‘zlashtirishga, ijodiy mehnat qilishga
intilmoqdalar[2.49b]. Ammo shuni ham e'tirof etishim iz kerakki, o ‘quv yurtlarida
ayrim o‘qituvchilar o‘z pedagogik mahoratlarini oshira borishning ahamiyatini
yetarli darajada his qilmaydilar, “Ta’lim to‘g'risida”gi qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ning talablarini chuqurroq o‘rganishga qiziqmaydilar,
o‘quv jarayonining ilmiyligiga, zamon talablariga mosligiga, turmush va amaliyot
bilan bog‘lanishiga yuzaki qaraydilar, o‘qitilayotgan o‘quv fanlarining ilmiy va
g‘oyaviytarbiyaviy birligini doimo esda tutmaydilar. Bu esa ular qo‘lida ta’lim
olayotgan o‘quvchi va talabalaming bilim darajasi va saviyasining yetarli
bo‘lmasligiga, o‘quv dasturlarini o‘zlashtirishdan orqada qolishlariga sabab
bo‘lmoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida amalga oshirilayotgan
ta’lim sohasidagi islohotlarning birinchi va ikkinchi bosqichlari vazifalari
muvaffaqiyatli hal qilinib, uchinchi bosqichdagi o‘zgarishlar davom etmoqda. Bu
bosqichda o‘quv-tarbiya ishlarini butunlay yangi asosda tashkil qilish, yuqori sifat
ko‘rsatkichiga erishish talab qilinadi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak
umumiy madaniyatga va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka,
siyosiy hamda ijtimoiy hayotda to‘g‘ri yo‘l topa bilish mahoratiga ega bo‘lgan,
istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini
shakllantirish, shuningdek, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga

5moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda puxta o‘zlashtirgan.
jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni
tarbiyalashni nazarda tutgan pedagogik g‘oyani ilgari suradi. Ushbu pedagogik
g‘oya ta'lim tizimi oldiga:
– ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish,
rivojlangan huquqiy-demokratik davlat qurilishijarayonlariga moslash;
– kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va
texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish;
– ta'lim oluvchilami ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va
uslublarini ishlab chiqish hamda joriy qilishni hal etish vazifalarini ko‘ndalang
qilib qo‘ydi.
Bugungi kunda jamiyatimizda yangi ijtimoiy munosabatlaming shakllanishi,
ta’limning dunyo ta ’lim tizimiga integratsiyalashuvi, demokratiyalash va
insonparvarlashtirish jarayonlarining rivojlanishi ta’lim jarayonida zamonaviy
pedagogik texnologiyalar (PT)ga yangicha yondashuv zarurligini taqozo etmoqda.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da zamonaviy pedagogik texnologiyalami joriy
qilish va o‘zlashtirish zarurligi ko‘p marta takrorlanib, ularni o ‘quv
muassasalariga olib kirish zarurati uqtiriJgan. Respublikamizning taniqli olimlari
ilmiy asoslangan, mintaqamizning ijtimoiy-pedagogik sharoitiga moslashgan
pedagogik texnologiyalami yaratish va ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo‘llashga
intilmoqdalar. Bular orasida J.G ‘. Yo‘ldoshev, S.A. Usmonov,
N.S.Sayidahmedov, R.H.Jo‘rayev, Q.Y.Yo‘ldoshev kabi ta’lim-tarbiyajarayonlari
fidoiylarining nomlari alohida hurmat va e’tiboiga molikdir. “Pedagogik
texnologiya” atamasining mohiyati nimada? “Texnologiya”- yunoncha so‘z bo‘lib,
«techne»-mahorat, san’at, «logos»- tushuncha, o‘rganish. demakdir. Nega bugungi
kunga kelib, pedagogik texnologiyaga qiziqish shunchalik darajada kuchaydi,
degan mulohaza tug‘ilishi tabiiy. Jamiyatimizga qanchadan-qancha bilimli va
malakali kadrlami yetishtirib kelgan pedagogikaning o‘ziga xos uslublari mavjud.

5[3.58b]. Pedagogik jamoatchilikning aksariyati mana shu yo‘ldan bormoqda,
ammo mustaqillik va kelajak sari intilayotgan jamiyatga bu yo‘l kutilgan samara
bilan xizmat qila olmaydi.(Chunki buning zamirida ma’lum sabablar mavjud,
ya’ni;
1. Rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin olish uchun, aholi ta’limini
jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida zamonaviy pedagogik
texnologiyalardan foydalanish zarurligi;
2. Fan-texnika taraqqiyotining o‘ta rivojlanganligi natijasida axborotlar tizimi
hajmining tobora ko‘payib borayotganligi;
3. Zamonaviy texnika va texnologiyalarni ta’limga tatbiq etish, ta’lim jarayonini
kompyuterlashtirish, o‘quv-tarbiya jarayonida axborot texnologiyasi (AT) va
texnik vositalar (TV)dan foydalanish kerakligi;
4. Talabava o‘qituvchi faoliyatini to‘g'ri yo‘lga qo‘yish, o‘qituvchi ta’lim maqsadi
va mazmunini puxta bilishi, ta’lim usullari, metodlari va vositalarini yaxshi
egallagan bo‘lishi, talabaning qiziqish va intiluvchanligini to‘g'ri yo‘lga yo‘naltira
olishi lozimligi;
5. O‘qituvchi ta’lim jarayonini yuqori darajada, samarali tashkil etish uchun
maqsad va vazifalarni aniq belgilashi, ta’lim natijasini oldindan qayd etishi, o‘quv
predmetlarini to‘liq o‘zlashtirishga erishish uchun zaruriy ta’lim vositalari, shart-
sharoitlarini tayyorlashga erishishi kerakligi;
6. O‘quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik bazaning yaratilgan bo‘lishligi;
7. Ta’lim-tarbiya jarayoni natijalarini xolisona va obyektiv baholash, talabalarning
bilim va malakalarini egallash jarayonini nazorat qilish va baholashni
avtomatlashtirishga erishilganligi;
8. O‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng
ilg'or bilim berish usuli hisoblangan obyektiv borliqqa majmuiy yondashuv
tamoyilidan foydalanishni talab qilishi kabi muammolardadir. Demak, Zamonaviy

5pedagogik texnologiya yuqorida keltirilgan shartlarning barcha talablariga javob
beradigan ta’limiy tadbir hisoblanadi. Bugungi kunda “Kadrlar tayyorlash niilliy
dasturi” talablaridan biri ta’lim jarayonida yangi pedagogik va axborot
texnologiyalarini qoilash, tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda
ta’lim oluvchilarni o‘qitishni jadallashtirish sanaladi. ”Respublikamizda ta’lim
jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarini qo‘llashga doir keng ko‘lamda
ish olib borilmoqda. Ushbu muammoning ilmiy-nazariy asoslari, har bir pedagogik
texnologiyaning o‘ziga xos jihatlari ishlab chiqilib, yetarli darajada tajribalar
to‘plandi. Ta'lim jarayoniga pedagogik va axborot texnologiyalarni joriy etishda
xorijiy mamlakatlaming tegishli tashkilotlari yaqindan yordam ko‘rsatmoqda.
“Pedagogik texnologiya” so‘zlar birikmasining asosida “texnologiya”, “texnologik
jarayon” tushunchalari yotadi. Ushbu tushunchalar orqali sanoatda tayyor
mahsulotni olish uchun bajariladigan ishlarning ketma-ketligi haqidagi texnik
hujjat, ta’limda esa fan bo‘yicha uslubiy tadbirlar majmuasi tushuniladi. Jiugungi
kunda pedagogik texnologiyani tushunish uchun asosiy yo‘l — aniq belgilangan
maqsadlarga qaratilganlik, ta’lim oluvchi bilan muntazam o‘zaro aloqani o‘rnatish,
pedagogik texnologiyaning falsafiy asosi hisoblangan ta’lim oluvchining xatti-
harakati orqali o‘qitishdir. O‘zaro aloqa pedagogik texnologiya asosini tashkil
qilib, o‘quv jarayonini to ‘liq qamrab olishi kerak. Bugun har bir sog‘lom
flkrlovchi inson yangi asrda o‘zi, yaqinlari, kasbdoshlari, tengdoshlarining
jamiyatdagi o‘rni va salohiyati qanday bo‘lishini o ‘ylashi tabiiy. 0 ‘tgan asrning
ahamiyati, qadrqimmati, tarixiyligi esa O‘zbekistonning mustaqil davlat maqomiga
ega bo‘lganligi bilan baholanadi. Mustaqil davlat o‘zining asosiy qonuni -
Konstituttsiyasi bilan kafolatlangan bir qancha muhim tarixiy hujjatlariga ega
bo‘ldiki, ular orasida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” alohida o ‘rin tutadi.
Undagi g'oyalar, avvalo, XXI asrda yashaydigan, ijod qiladigan, Vatan va yurt
mustaqilligini mustahkamlovchi insonlaming manfaatini ifodalaydi. Dasturda
e’tirof etilgan kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarida
ta'lim tizimining yaxlit axborot makonini vujudga keltirish, ta’lim - tarbiya
dasturlarining intelektuallashuvini ta’- minlash va raqobatbardosh kadrlar

5tayyorlash kabi muhim vazifalar kun tartibiga qo‘yildi. O‘tgan asmi sarhisob qilib,
yangi yuz yillik va ming yillikning qanday bo‘lishini tasawur etarkanmiz, uning
eng muhim xususiyatlaridan biri sifatida yangi ta’lim dasturlarida nazarda
tutilayotgan zamonaviy axborot texnologiyalari, ta ’limni kompyuterlashtirish va
kompyuter tarmoqlari tizimida ta’lim jarayonini axborot bilan ta’minlashning
rivojlanishini nazarda tutmoq o‘rinlidir. Zero, milliy dastumi ro‘yobga chiqarishga
doir tashkiliy ishlarda e’tirof etilganidek, “Ta’limni axborot bilan ta'minlash
tizimini shakllantirish va rivojlantirish, uni jahon axborot tizimi bilan bog'lash,
ommaviy axborot vositalarining ta'lim sohasidagi vazifalarini belgilash” malakali
kadrlar tayyorlashning muhim mezonlaridandir. Demak, yangi asr-informatsion
texnologiyalar asri bo‘ladi. Bu masalaning bir tomoni. Masalaning ikkinchi bir
muhim jihati shundaki, yangi asr xalqaro intellektual-iqtisodiy korporatsiyaning
yaratilish asri, ya’ni jahon miqyosidagi aql-zakovatning birlashuvi asri bo‘ladi.
Xo‘sh, axborot texnologiyalari nima-yu, ularni inson idroki, tafakkuri va ongiga
singdirishda nimalarga e’tibor qaratilishi lozim ? Adabiyotlarda “Yangi tartib-
qoida", “Yangilik” , “Innovatsiya” tushunchalarining m a’naviy mazmunini
aniqlashning turlicha talqinlari mavjud. Yangi tartib-qoida, moddiy ma’noda,
ijobiy va ilg‘or yangilikni, bu tushunchani qabul qiladigan va undan
foydalanadigan tashkiliy sistema uchun yangi bo‘lgan g‘oya, faoliyat yoki moddiy
obyektni anglatadi “Yangi tartib-qoida”, “Innovatsion jarayon” atamalari aynan
o‘xshash, ya’ni bir xil ma’noga ega. Innovatsiyalar ta’lim amaliyoti paydo
bo‘lganidan buyon o‘tgan uzoq davr davomida unga yangiliklar kiritish, mavjud
ta’lim tuzilmasini maqsadga muvofiqlashtirish, ba’zan juz’iy, ba’zan esa keng
ko‘lamli o‘zgartirish, takomUlashtirish va yaxshilash elementlarini joriy etish
evaziga sifatni ko‘tarish uchun u bilan yonma-yon kelmoqda. Yangilik - bu texnik,
texnologik ixtiro va yutuqlardan amaliy foydalanishdir. U pedagogik kategoriya
sifatida ta’limga yangilik kiritishni anglatadi. Yangilik, ko‘pincha, yangi metodlar,
usullar, vositalar, yangi konsepsiyalar, yangi o‘quv dasturlari, tarbiya usullari va
boshqalami kiritish hamda qo‘llashga xosdir.[4.12b]. Keyingi o‘n yillar ichida
yaratilgan, pedagogikagabag'ishlangan adabiyotlarda “Pedagogik texnologiya”,

5“Progressiv pedagogik texnologiya”, “Yangi axborotlar texnologiyasi” kabi
tushunchalar uchrab turadi. Ammo, ularga hozirgi kungacha to‘liq ta’rif
berilmagan. Respublikamizning pedagog olim va amaliyotchilari ilmiy asoslangan
hamda O‘zbekistoning ijtimoiy-pedagogik sharoitiga moslashgan ta’lim
texnologiyalarini yaratish va ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo‘llashga
intilmoqdalar. Bularning barchasi ta’lim-tarbiya sohasida islohotlar o‘tkazishni
asosiy masala qilib qo‘ydi. Bu masalalarni yechishda “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun
va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” har taraflama javob beradi.
1.2.Pedagogik texnologiyaning manbalari, metodologik asoslari va uning
turlari.
U tushuncha XX asrda paydo bo‘ldi va 1940-1950 yillarda "ta’lim texnologiyasi”
tarzida qo‘llanilib, mazmunan o‘quv jarayonida audio-vizual texnika vositalaridan
foydalanishni anglatgan. Atama dastlab AQShda qo‘llana boshladi. Keyinchalik
“ta’lim texnologiyasi” o‘miga “dasturlashtirilgan ta’lim ” atamasidan foydalanish
keng yoyildi. So‘ngra pedagogik texnologiya- loyihalashtirilgan ta’lim va aniq
maqsadga qaratilgan o‘quv jarayonini ifoda eta boshladi. O‘tgan asrning 80-
yillarida pedagogik texnologiya kompyuterli va axborot texnologiyalari bilan
sinonim tarzda ishlatila boshladi. Keyingi o‘n yilliklarda pedagog olimlar va
o‘qituvchilar diqqatini jalb qilgan masalalardan bin pedagogik texnologiya (PT)
hisoblanadi. Bu mavzuning ilmiy ishlarda, hisobotlarda, maxsus davriy nashrlarda
qizg'in o‘rganilayotganligi, bahs-munozaraga sababchi bo‘layotganligi ham ta’lim-
tarbiyada uning o‘rni naqadar muhimligiga guvohlik beradj/ Mavjud materiallarni
jamlash, uning nazariy va amaliyjihatlarini O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim
to‘g'risida”gi Qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida
tahlil qilish, pirovard natijada, qator konseptual texnologiyaning empirik asosini
yaratishga harakat qilish, shuningdek, uni ilmiy bilimlar doirasiga o‘tkazish kabi
ishlar ham jadal davom ettirilmoqda. Avvalo, nega bugunga kelib pedagogik
texnologiyaga qiziqish shunchalik kuchaydi, degan savol tug'iladi. Aytish
mumkmki, rivojlanayotgan davlatlarda, birinchi navbatda, pedagogik

5texnologiyaga ta’lim sohasidagi siyosatning bosh vazifasi sifatida qarab kelingan.
Bunday yondashish YUNESKO tomonidan ham m a’qullandi va 1972-yilda
“Ta’limni rivojlantirish masalalari” bo‘yicha Xalqaro Komissiya tashkil topdi. Bu
komissiya zamonaviy texnologiva-tn’limni moderniyatsiyalashda
harakatlantiruvchi kuchdir,—Muhimi shundaki, Prezidentimiz I.A.Karimov tom
onidan milliy dastumi ro‘yobga chiqarish bosqichlari har jihatdan ilmiy asoslab
berildi va lining ikkinchi bosqichida «o‘quv-tarbiyaviy jarayonini ilg‘or pedagogik
texnologiyalar bilan ta’minlash» muhim vazifalardan biri sifatida belgilandi. Xo‘sh
pedagogik texnologiya nima? Uni amaliyotga qanday joriy qilish mumkin? Dastlab
“Texnologiya” tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z fanga 1872 yilda kirib
keldi va grekcha ikki so zdan – “texnos” -hunar va “logos”-fan, so‘zlaridan tashkil
topib, «hunar fani» ma'nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik
jarayonni to‘liq tavsiflab bera olmaydi, texnologik jarayon deyilganda-mehnat
qurollari bilan mehnat vositalariga ta'sir etish natijasida mahsulot yaratish bo‘yicha
qilingan mehnat va jarayonlar tushuniladi. Demak, bu ta’rifhi istalgancha sharhlash
mumkin, bunda: pedagogik texnologiya-bu o‘qituvchi tomonidan o‘qitish
vositalari yordamida o ‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida
ularda muayyan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni, deb ta’riflasak xato
bo‘lmaydi. Qator yillardan beri, pedagogik texnologiyaga o‘quv jarayonini texnik
vositalar yordamida amalga oshirish, deb qarab kelindi. Faqat 70-yillardan boshlab
pedagogik adabiyotlarda bu tushuncha yangicha talqin etila boshlandi.
Texnologiya deganda. subyekt tomonidan obyektga ko‘rsatilgan ta ’sir natijasida
subyektda sifat o‘zgarishiga olib keluvchi jarayon tushuniladi[5.29b]. Texnologiya
har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalanib, obyektga yo‘naltirilgan
maqsadli amallarni muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko‘zda tutadi. Ushbu
tushunchararni o‘quv jarayoniga ko‘chiradigan bo‘lsak. o‘qituvchi (pedagog)ning
o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchitalabalarga muayyan sharoitlarda ko‘rsatgan
tizimli ta’siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo‘lgan va oldindan
belgilangan ijtimoiy sifatlarni intensiv tarzda shakllantiruvchi ijtimoiy hodisa, deb
ta’riflash mumkin. Ta’riflar nazariyasi bo‘yicha bunday ijtimoiy hoidisani

5pedagogik texnologiya, desa bo‘ladi. Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston olimlari
xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ilmiy-ma’rifiy aloqalar
o‘m ata boshladilar. Natijada yurtimizga ilg'or va samarali texnologiyalar kirib
kela boshladi. Shular qatorida, jahondagi progressiv pedagogik texnologiya degan
tushunchalar ham kirib, pedagogik jamoatchiligimiz fikrini chulg'ab oldi. Oxirgi
yillarda, Rossiya bilan O‘zbekistonda pedagogik texnologiyani o‘rganish yo‘lida
ancha ishlar qilindi. Shujumladan, O‘zbekiston olimlari bilan hamdo‘stlik
davlatlari o‘rtasida ham pedagogik texpologiyalarning loyihalarini tuzish bo‘yicha
ancha ishlar qilindi. Pedagogik texnologiyani o‘quv jarayoniga olib kirishning
zarurligini bunday mamlakatlar ichida birinchilar qatorida har tom onlama ilmiy
asoslab bergan rossiyalik olim V.P. Bespalkoning fikricha, “Pedagogik
texnologiya-bu o‘qituvchi mahoratiga bog'liq bo‘lmagan holda pedagogik
muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining
loyihasidir”. Rossiyalik olimlaridan biri — V.M. Monaxov “Pedagogik
texnologiya — avvaldan rejalashtirilgan natijalarga olib boruvchi va bajarilishi
shart bo‘lgan tartibli amallar tizimidir”,-degan qisqacha ta’rifni bera turib, uning
asosiy xususiyatlariga e'tiborni qaratadi. “Pedagogik texnologiya-o‘quv jarayonini
texnologiyalashtirib, uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon
turg'unligini oshirib, bu jarayon ijrochisining subyektiv xususiyatlaridan uni ozod
qiladi”, - deydi u. M.V. Klarin fikricha, “ Pedagogik texnologiya-o‘quv jarayoniga
texnologik yondashgan holda, oldindan belgilab olingan ko‘rsatkichlardan rnaqsad
kelib chiqib, o‘quv jarayonini loyihalashdir”. V.P. Bespalkoning o‘zbekistonlik
shogirdlaridan N. Sayidahmedov va M. Ochilovlarning fikricha, “ Pedagogik
texnologiya — bu o‘qituvchi(tarbiyachi)ning o‘qitish (tarbiya) vositalari
yordamida o‘quvchi (talaba)larga muayyan sharoitda ta'sir ko‘rsatishi va bu
faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv
shakllantirish jarayonidir”. I.Ya. Lernerning fikriga ko‘ra, “Pedagogik texnologiya-
o‘quvchilar harakatlarida aks etgan o‘qitish natijalari orqali ishonchli anglab
olinadigan va aniqlanadigan maqsadni ifodalaydi”. O‘zbekistonlik metodist B.L.
Farberman pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif beradi: “Pedagogik

5texnologiya-ta’lim jarayoniga yangicha yondashuv bo‘lib, pedagogikada ijtimoiy-
muhandislik ongi ifodasidir. U pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va
insonning texnikaviy tafakkuri asosida standart holga soladigan, uning optimal
loyihasini tuzib chiqish bilan bog'liq ijtimoiy hodisadir. Polyak olinii Dj. Bruner
“O‘qitish texnologiyasi-bu o‘qitishning maqbuUigini ta’minlovchi ma’lurn yo‘l-
yo‘riqlar tizimi bilan bog'liq bilimlar sohasi» ekanligini e’tirof etdi. Tizimli
yondashish ta’siri ostida asta-sekinlik bilan pedagogik texnologiya mohiyatiga
aniqlik kiritila borildi[6.42b]. Rus olimasi N.F. Talizina esa uning mohiyatini
«belgilangan o‘quv maqsadiga erishishuing oqilona usullarini aniqlashdan iborat»,
deb tushuntirdi^K Yuqorida keltirilgan ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, o ‘tgan
yillarda PT-o‘quv jarayonini berilgan dastlabki ta ’lim maqsadi va mazmunidan
kelib chiqib loyihalashdir, deya ifodalandi. Bu bir jihatdan to‘g'ri, lekin teranroq
fikr yuritilsa. uning bir yoqlamaligi yaqqol ko‘zga tashlanadi yoki bunday
yondashishda o‘quvchi shaxsining inkor etilishi seziladi. Bu kamchilikni birinchi
bo‘lib akademik V. Bespalko payqadi va o‘z asarida «Pedagogik texnologiya — bu
o‘qituvchi mahoratiga bog'liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni
kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonini ifodalash -
loyihalashdir», deb ta ’rifladi. Pedagogik texnologiyaga berilgan ta’riflaming
qiyosiy tavsiflari keyingi paragrafda batafsil keltirilgan. Shu o‘rinda hamkasbimiz
H. Abdukarimovning «Ma’rifat» gazetasida (1998 yil, 27 may) bosilgan
«Zamonaviy pedagogik texnologiya nima?» maqolasini didaktik nuqtai nazardan
baholashni kitobxonlar hukmiga havola etaylik-da, undagi bir-biriga zid va ilmiy
asoslanmagan ikki ta’rifm keltirib o‘taylik:
1. «Milliy dastur» — bu yangicha pedagogik texnologiyaning o‘zi».
2.«Pedagogik texnologiyapedagogik mahorat to‘g'risidagi fan». Bu boradagi
ta'riflaming xilma-xilligi bir tomondan bu mavzuning u yoki bu jihati soxta
yecliilganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tom ondan pedagogik texnologiyani ta’lim
amaliyotiga joriy etishga bo‘lgan urinishlarni ifodalaydi. Qator yillar davomida
pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti bir-biriga bog'liq bo‘lm agan holda

5o‘rganib kelindi va u turli faoliyat doiiasida edi. Bugungi kunda mutaxassislarning
ilmiy salohiyatini birlashtirishga mamlakatimizda keng im koniyatlar tug'ildi.
Nazariya va amaliyot birligining ta ’minlanayotganligini zamonaviy pedagogik
texnologiyaning asl mohiyatini aniqlashga yo‘1 ochmoqda. Bizning fikrimizcha,
yangi pedagogik texnologiyaga pedagogika fanining alohida tarm og'i sifatida
qarash yoki faqat ta ’lim amaliyotini maqbullashtirishga yo‘naltirilgan tizim, deb
qarash mumkin emas. Pedagogik texnologiya bu sohadagi nazariy va amaliy
izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyat yo‘nalishlarini aniqlaydi. Bu erda
izlanishning mohiyati - pedagogik tizimni tashkil etuvchi elementlarni o‘rganish
asosida modemizatsiya qilishdan iboratdir. Sababi, har qanday o‘quv-tarbiyaviy
jarayonni tashkil etish u yoki bu pedagogik tizimni aks ettiradi. Demak, PT -
anialiyotga joriy etish mumkin bo‘lgan ma'lum pedagogik tizimning loyihasidir.
Unda, pedagogik tizim mohiyati nimadan iborat? Pedagogik tizim o‘zaro bog'liq
bo‘lgan vositalar, usullarva jarayonlar yig'indisi bo‘lib, shaxsdagi muayyan
sifatlarini shakllantirishga pedagogik ta’sir etishni maqsadga muvofiq tarzda
amalga oshiradi. Binobarin, har bir jamiyatda shaxsni shakllantirish maqsadi
belgilab olinadi va unga mos ravishda pedagogik tizim mavjud bo‘lishi kerak.
Agar maqsad o‘zgarsa tizim ham o ‘zgarishi shart. “Kadrlar tayryolash milliy
dasturi” jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan har
tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashni asosiy maqsad qilib qo‘ydi. Demak,
milliy dastur bizda ta’lim va tarbiya sohasidagi davlat buyurtmasi sifatida qabul
qilinayapti. Faqat davlat buyurtmasigina ta’lim va tarbiyaning aniq maqsad va
vazifalarini belgilab beradi yoki oliy ta’lim uchun pedagogik texnologiyaning
mavjudlik shartlarini kafolatlaydi.

5II BOB. PEDOGOGIK TEXNOLOGIYALAR BORASIDAGI
YONDASHUVLAR .
2.1. Ta’lim-tarbiyaga texnologik yondashuv.
Ta’lim mazmunini o‘zlashtirishda o‘quvchilarning bilim saviyasi, o‘zlashtirish
qobiliyati, ta'lim manbai, didaktik vazifalariga qarab. munosib ravishda og'zaki,
ko‘rgazmali va amaliy kabi uch guruhga bo‘linadigan metodlarning quyidagi
variantlari qo‘llaniladi: - o‘qitishning ma’ruza (suhbat) metodi; - o‘qitishning
amaliy ishlar metodi; - laboratoriya ishlari metodi; - mustaqil ishlar metodi; -
muammoli-evristik modellashtirish metodi; - ilmiy-tadqiqot metodlari; -
o‘qitishning muammoli-izlanish va reproduktiv metodi; - o‘qitishning induktiv va
deduktiv metodi; - o‘qitishning nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, ta’lim muassasalarida
yangi pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o‘qitish uslublaridan foydalanib, jahon
talablari darajasida o‘quvchi va talabalarni o‘qitish mumkin. Pedagogik muloqot
deganda, odatda, o‘qituvchining o‘quvchi bilan dars mobaynida va darsdan
tashqari bo‘ladigan aniq pedagogik funksiyalarga ega va qulay psixologik muhitni
yaratish, shuning bilan birga, boshqa xildagi psixologik optimal ilmiy faoliyat va
pedagog bilan o‘quvchilar uchun o‘rtasidagi munosabatlar uchun yo‘naltirilgan
professional muloqot shakli tushuniladi (A.A. Leontev).Boshqaruv uslublari
bo‘yicha birinchi eksperimental psixologik izlanishlar 1938-yilda nemis psixologi
Kurt Levin tomonidan AQShda emigratsiyalangan natsistlaming Germaniya
hududiga qaytishi davomida o‘tkazilgan. Bu izlanishda boshqaruv uslublarining
kengaytirilgan klassifikatsiyasi sifatida avtoritar, demokratik va e’tiborsizlik yoki
layoqatsizlik uslublari kiritilgan edi. Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, K. Levin
keltirilayotgan boshqaruv uslublari bo‘yicha o‘zining buyuk tadqiqotini
muallimlaming maktab o‘quvchilari ustidan olib boradigan boshchiligini
o‘rgangan holda o‘tkazgan edi. O‘zining eksperimentida K.Levin o‘n yoshga
to‘lgan maktab o‘quvchilarini bir necha guruhlarga bo‘ldi. Bu guruhlardagi bolalar

5bir xil mashg'ulot bilan, ya’ni qo‘ng'iroq yasash bilan shug'ullandilar.[7.32b].
Eksperimentning haqqoniy o‘tkazihshi maqsadida guruhlar umumiy va xususiy
belgilari bo‘yicha, yoshi, jism oniy va intellektual ko‘rsatkichlari. o‘zaro shaxsiy
munosabatlar tizimi va boshqalarning aynan mos kelishiga qarab tashkil etildi.
Undan tashqari barcha guruhlar bir xil shart-sharoitlarda umumiy dastur bo‘yicha
ishladilar, bir xil vazifani bajardilar. Faqatgina instruktorlar yoki bizga yaqin
termin bilan aytganda, muallimlar o‘zlarining boshqaruv uslublari bo‘lmish
demokratik, avtoritar va e'tiborsizlik yoki layoqatsizlik kabi uslublarda guruhlar
faoliyatini olib borishi bilan farqlanadilar. Har bir mualhm o‘ziga biriktirilgan
guruh bilan olti hafta ishladi. Undan so‘ng o‘zaro guruhlar almashinuvi amalga
oshirildi. Bu guruhlar bilan yana olti haftalik ish kunlari yo‘lga qo‘yildi va yana
yangi guruh bilan almashish amalga oshirildi. Bunday jarayon eksperimentni
imkon qadar to‘g'ri yo‘lga qo‘yilishiga katta yordam berdi. Undan tashqari,
yuqorida keltirilib o‘tilganidek, guruhlar umumiy va xususiy belgilarga ko‘ra,
aynan mos kelishiga qarab tashkil etilgan edi, shuning bilan birga. har bir mualhm
har qaysi guruh bilan yana qo‘shimcha ravishda ish olib bordi. Natijada guruh
omilining ta’siri emas, balki aynan boshqaruv uslublarining guruhdagi o‘zaro
munosabatlarga ta’siri, faoliyat motivatsiyasi, mehnat natijalari va boshqalaming
ta’siri kuzatiladi. K. Levin tomonidan o‘tkazilgan eksperimentda aniqlangan
o‘quvchilar bilan bo‘ladigan muloqotning u yoki bu xususiyatlarini qisqacha
keltirib o‘tamiz. Avtoritar uslubning xarakterli tom oni sifatida undagi qattiqqo‘l
boshqaruv va umumiy nazorat ko‘proq mualhmning boshqalarga nisbatan buyruq
ovozida munosabatlarga kirishishiga va tez ogohlantirishlar berishiga olib
kelishida ko‘rish mumkin. Shuning bilan ba’zi ishtirokchilarga nisbatan sababsiz
ogohlantirishlar va boshqalariga esa asossiz maqtovlar yog'dirilishi kuzatiladi.
Avtoritar muallim faoliyat va vazifaning umumiy maqsadlarinigina emas, balki u
kimning kim bilan ishlashini ko‘rsatib, uning yechilish yo‘llarini ham belgilab
berdi. Vazifalar va ularning yechilish yo‘llari bosqichma-bosqich amalga
oshirilishi belgilandi. Bunday yondashuv inson faoliyatida muayyan maqsadni
bajarishga sabab bo‘luvchi omil rolini pasaytiradi. Chunki inson bunda o‘zining

5faoliyatidan kutilayotgan maqsadni, ya’ni ushbu bosqichning nima uchun
bajarilayotganligini va oldinda uni nima kutayotganligini aniq bilmaydi. Undan
tashqari faoliyatni bosqichma-bosqich tartibga solish va nazorat qilish ishlari shuni
ko‘rsatdiki, o‘qituvchining ishtirokchilar bilan bo‘ladigan munosabatida uning
mustaqilligi va javobgarligi sust yoki bu xususiyat laming unda past darajada
ekanligi kuzatildi. O‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladigan tashabbus yo‘qolib,
u xuddi keraksiz xohish sifatida qaraladi. K.Levindan so‘ng amalga oshirilgan
izlanishlaming ko‘rsatishicha, tashabbus go‘yoki avtoritar o‘qituvchining ishonch
vakolatini qisqartirar ekan. Aytaylik, kimdir ishni boshqacharoq tashkil etishni
taklif qilsa, demakki u bu narsani oldindan ко ‘rib chiqmaganligiga sha’ma
qilayotgandek tuyular ekan. Shuning bilan birga, ma’lum bo‘lishicha, avtoritar
lider ishtirokchilar muvaffaqiyatini subyektiv tarzda baholar ekan. Demokratik o
‘qitish uslubida shaxs emas, balki faktlar m uhimligi tan olinadi. Ammo
demokratik o‘qitish uslubining asosiy xususiyati sifatida guruhning o‘rtacha
tashlangan masala muhokamasida va uning tashkil etilishida faol ishtirok etilishi
qaraladi. Natijada ishtirokchilaming o‘ziga bo‘lgan ishonchi oshadi va o‘z-o‘zini
boshqarish hissi rag'batlantiriladi. Bu uslubda guruhdagi o‘zaro munosabatlar
yaxshi kelisha olish tarzida davom etadi va bir-biriga bo‘lgan ishonch kuchayadi.
O‘qitishda boshqaruvning layoqatsizlik uslubining asosiy xususiyati sifatida
rahbaming bo‘lib o‘tadigan voqea-hodisaga nisbatan javobgarhk hissidan o‘zini
olib qochishini ko‘rsatish mumkin. Natijalaming ko‘rsatishicha, eng yomon uslub
layoqatsizlik uslubi bo‘lib chiqdi. Bu uslubda vazifalar oz bajarilib, ularning sifati
ham yomon edi. Eng muhimi, bunday guruhda hech qanday javobgarlik hissi
bo‘lmaganligi va vazifalar murakkab bo‘lmagan qandaydir o‘yinni eslatgani tufayli
ishtirokchilar unga kam darajada qiziqish hosil qildilar. Avtoritar uslubda
o‘qituvchi bilan kelishishda ko‘pgina janjallar paydo bo‘lishi kuzatildi. Eng
samaraii uslub sifatiwww.ziyouz.com kutubxonasi da demokratik uslub tan olindi.
Guruh, ishtirokchilari uchun bu erda xarakterli xususiyat bo‘lib vazifaga qiziqish
va ichki faoliyat motivatsiyasi xizmat qiladi. Vazifalarning bajarilish sifati va
aniqligi oshdi. Shu bilan birga, guruh qobiliyati, erishilgan umumiy

5muvaffaqiyatlar ustidan g'urur tuyg'usi, o‘zaro ko‘maklashuv va do‘stona
munosabatlar kuchaydi. Bu natijalar keyinchalik amalga oshirilgan izlanishlar
asosida ko‘p marta tasdiqlandi. Pedagogik muloqotda demokratik uslubning
afzalligi quyi sinf o ‘quvchilaridan boshlab yuqori sinf o‘quvchilarigacha bo‘lgan
turli guruhlarda isbotlandi. Shu narsa ham ma’lum bo‘ldiki, birinchi sinf
o‘quvchilarida o‘qishning ikkinchi haftasidayoq maktabga va o‘qishga bo‘lgan
ishtiyoqning tez sur’atlarda susayishi aynan avtoritar o‘qituvchilar boshchilik
qilgan guruhlarda kuzatilar ekan. Shunday qilib, maktab hayotida va bilim olishda
o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan bo‘ladigan munosabatlari m uhim rolni
o‘ynashi aniqlandi. Adolat mezoniga asoslangan holda aytish lozimki, zamonaviy
sotsial psixologiyaning tasdiqlashicha shunaqa holatlar ham bo‘ladiki. ba'zida
avtoritar uslub eng foydali va maqbul bo‘lib chiqadi. Lekin. odatda, ko‘proq
pedagogik muloqotda bu qoida emas, balki istisnodir. Bir so‘z bilan aytganda,
ta’lim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina va
pedagogik faoliyat jarayonlari metodologik hamda psixologik jihatdan to‘g'ri
tashkil qilinganida ta'lim samarasi yangi bosqichga ko‘tariladi, ya’ni: - bolaning
talabi, moyilligi, istak-xohishi uning imkoniyatlari darajasida qondiriladi; -
o‘quvchining o‘quv mehnatiga mas’uliyati, javobgarligi va burchi oshadi; -
bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi; - u umr bo‘yi o‘z bilimini
uning o‘zigina boyitishiga ishonch paydo bo‘ladi; - erkin fikrlash malakasi
shakllanadi; - shaxs jamiyatda o‘zining o‘m ini tezroq topib olishiga muhit
yaratadi. Buning uchun biz o‘quvchiga “Sen buni bilishing kerak”, degan
majburlovchi da’vatdan “Menga bu zarur va men buni bilishga, uni hayotda
qo‘llashga qodirman”, degan ichki ishonch va intilishni uyg'otishga o‘tishimiz
kerak.
II BOB. Pedagogik texnologiyaning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va uning
ta’riflari.
2.1. Ta’lim-tarbiyaga texnologik yondashuv.

5Ta’lim tizimli bilim olishning eng muhim va ishonchli usulidir. Ta’limga ikki
tomonlama aloqa ta’lim olish va ta’lim berish, shaxsni har tomonlama
rivojlantirish va boshqa xususiyatlar xosdir. Ta’lim, shuningdek, o‘ziga xos
xususiyatlarga ham ega. Ta’lim o‘qituvchi tomonidan boshqariluvchi o‘ziga xos
anglash jarayonidir. O‘qituvchining yo‘naltiruvchi sifatidagi roli o‘quvchilarning
aqliy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni ta’minlovchi bilim, ko‘nikma va
malakalarni to‘liq o‘zlashtira olishlarida ko‘rinadi. Ta’lim o‘qituvchining
o‘quvchilar bilan muloqoti jarayoni ham sanaladi. U o‘quvchilarga o‘quv materiali
mazmunini tushuntirib beradi, savol va topshiriqlar beradi, ularning faoliyatini
nazorat qiladi, xato va kamchiliklarini aniqlaydi, yo‘l qo‘yilgan xatolarni
to‘g‘rilaydi, qanday ishlash lozimligini qayta ko‘rsatadi. Har qanday ta’lim o‘zida
o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati, ya’ni, o‘qituvchining o‘rgatish hamda
o‘quvchining o‘rganishga yo‘naltirilgan faoliyati, boshqachai aytganda to‘g‘ridan
to‘g‘ri, bevosita va nisbiy munosabat aks etadi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va
o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro muloqat yuzaga keladi. “Muloqot” tushunchasi “ta’lim”
tushunchasidan ko‘ra keng ma’noga ega. Ta’lim o‘quvchilarga nazariy bilimlarni
berish asosida ularning bilish qobiliyatlarini o‘stirish, ularda amaliy ko‘nikma va
malakalar, shuningdek, dunyoqarashni shakllantirishga yo‘naltirilgan jarayondir.
[9.28b]. Ta’lim va ta’lim jarayoni didaktik jarayon sinonim tushunchalar emas.
Jarayon bu yaxlit pedagogik hodisa, pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi sifatida
ta’lim tizimining muayyan holatini o‘zgartirish hisoblanadi. Zamonaviy ta’limning
eng muhim unsurlari qadimdan shakllanib kelgan. Ta lim maqsadi, mazmuni,‟
shakl, uslub va vositalari ta lim jarayonlari mazmunini tahlil qilish uchun
‟
qo‘llaniladigan an’anaviy kategoriyalar bo‘lib hisoblanadi. Aynan shu
kategoriyalar ma’lum predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik bo‘yicha o‘quv-
tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining predmeti sifatida
yuzaga chiqadi. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalarni maqsadga muvofiq
ravishda yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatning qonuniyat va mezonlarini
tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi. Uzoq yillar mobaynida qayd etilgan
pedagogik kategoriyalar jamiyat ijtimoiy talabi darajasidagi maqsadlarni ro‘yobga

5chiqarish uchun yetarli bo‘lib kelgan. Muayyan davrlarda bir guruh pedagoglar
tomonidan barcha davrlarda amalga oshirilgan pedagog faoliyatning darajasi
qoniqarsiz deya baholaganlar. Ular, xususan, pedagogik tushunchalarga berilgan
ta’rif va tavsiflarning noaniqligi, ta’lim jarayonlarini tavsiflovchi ba’zi
kategoriyalarning yetishmasligi, ta’lim maqsadi, mazmuni, shakli, uslubi va
o‘qitish vositalari o‘rtasida o‘zaro uzviylikning mavjud emasligi kabi holatlarni
doimiy ravishda tanqid qilib kelganlar. Ular tomonidan «metodika» tushunchasi
yuqori darajadagi sub’ektivlikka ega ekanligi ta’kidlanadi. Haqiqatda esa ta’lim
natijalari o‘quvchining pedagogik jarayonlaridan muvaffaqiyatli o‘tganligi bilan
belgilanadi. Pedagogik jarayonning mohiyati – o‘qituvchi hamda o‘quvchining
birgalikdagi faoliyati mazmunida aks etadi, mazkur jarayonda pedagog o‘quvchiga
yuzaga kelgan qiyinchliliklarni yengishga yordam beradi. Pedagogik yordamning
asosiy mohiyati pedagogik jarayonning tavsifi, uning ma’lum maqsadga
yo‘naltirilganligi, shuningdek, shaxsni shakllantirish va tarbiyalash borasida hal
etiladigan vazifalar bilan ifodalandi. Pedagog axborotlarni e’lon qilish, ko‘rsatish,
eslatish, tushuncha yoki maslahat berish, yo‘naltirish, xaqqoniylashtirish,
kengashish, bartaraf etish, hamdardlik qilish, ilhomlantirish, qiziqish va hurmatni
izhor qilish, talabchanlikni qo‘llab-quvvatlash kabi ko‘rinishlarda yordam beradi.
Bu o‘rinda ta’lim maqsadlarining belgilanishi kimga va nima uchun, mazmunni
tanlash va ishlab chiqish nima, ta’lim jarayonlarini tashkil qilish qanday, ta lim‟
metod va vositalarining belgilanishi nimalar yordamida, shuningdek, o‘qituvchilar
malaka darajasi kim, erishilgan natijalarni baholash metodi qanday yo‘l bilan
inobatga olinishi lozim. Keltirilgan mezonlarning majmuaviy tarzda qo‘llanilishi
o‘quv jarayonining mohiyati va texnologiyasini belgilab beradi. Pedagogik
vazifalarning hal etilishini ta’minlovchi o‘qitish texnologiyasini loyihalashga
qaratilgan o‘qituvchi faoliyatining mazmuni metod, shakl va vositalar asosida
shakllantiriladi. O‘qitish jarayoniga faoliyat nuqtai nazaridan yondashish
konsepsiyasiga asoslanib, uni tashkil etish quyidagi mantiqiy ketma-ketligini
asoslash mumkin: dastlab o‘quv materiali mazmunining tavsifi, uni o‘rganishdan
ko‘zlangan maqsad o„zlashtirish darajalari, shuningdek, pedagogik vazifaning

5qo‘yilish shartlari tahlil etiladi. So‘ngra, o‘qitishning mos ravishdagi metodlari
hamda o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish tizimi ishlab chiqiladi. Shu
asosda o‘qitish vositalarining ro‘yxati tuziladi. Ushbu usul bilan hosil qilingan
metod va ta’lim vositalarining yaxlit tizimi tashkiliy shakllar bilan
uyg‘unlashtiriladi, ya’ni, muayyan texnologiya ishlab chiqiladi. Umumlashgan
pedagogik texnologiyalar ma’lum psixo-pedagogik asoslarda qurilgan «sintetik
nazariya» sifatida qaraladi. Tadbiqiy pedagogik texnologiyalar oldindan
rejalashtirilgan natijaga erishishga yo‘naltirilgan kasbiy tayyorgarlik jarayonini
loyihalash muammosini metodik jihatdan hal etishga yo‘naltiriladi. Bugungi kunda
pedagogik texnologiyalar tadbiqiy asosini shaxsiy faoliyatli yondoshuv,
tanqidiyijodiy fikrlash, muammolarni hal etish, qaror qabul qilish va jamoada
hamkorlikni qaror toptirishga oid pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish
ehtiyoji yuzaga kelmoqda. Shunday qilib, avvaldan loyihalashtirilgan ta lim-‟
tarbiya jarayonining pedagogik texnologiyasi o‘zida metodlar tizimi, ta’lim
metodik usullari, maqsad, vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikda
faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlari hamda yakuniy natijalarga erishish borasidagi
majmuani mujassamlashtiradi.
2.2. Zamonaviy ta’lim texnologiyasining kanseptual asoslari
Ta’lim texnologiyasi quyidagi uch bosqichdan iborat bo‘lgan ko‘plab
operatsiyalarni qamrab oladi: loyihalashtirish, amalga oshirish, nazorat qilish va
baholash. [10.11b].
I. Loyihalash - mo‘ljallangan maqsad, uni amalga oshirish usuli va vositalari
yig‘indisini aniqlashdan iborat. Bu blok doirasida quyidagi ketmaketlikda
operatsiyalar amalga oshiriladi: -ta’lim texnologiyasini amalga oshirish vaqtini
aniqlash: yarim Bilim Ko‘nikma Malaka Ta’lim Tarbiya Kompetensiya Vosita
Usul Shakl Yo‘l Bilish faoliyati Nazorat Ehtiyoj Manfaat Maqsad Qiziqish Havas
Jarayon Natija yillik, yillik va butun o‘qitishdavri uchun; - o‘quv materiallarini
tahlil etish; - maqsad va didaktik vazifalarni ajratib olish; - o‘quv materiallarini
ma’lum tuzilmaga keltirish va vaqt bo‘yicha taqsimlash; - bilim, ko‘nikma va

5malakalarni o‘zlashtirish bosqichlari, shuningdek, shaxsning sifat va fazilatlarini
rivojlantirishni aniqlab olish; - ta’lim oluvchilarni qiziqtirish usuli va vositalarini
aniqlash. O‘quv materiallarini takrorlash, kirish, joriy ko‘rsatmalar berish,
o‘quvchilar diqqat-e’tiborini o‘quv materiallarining muhim tomonlariga jalb etish
maqsadida muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirish, qiziqarli vazifatopshiriqlar va
shu kabilarni oldindan belgilab olish. Ular oldindan belgilangan va maqsadga
yetaklovchi vosita sifatida qaralishi lozim. Bunday yondashuv ta’lim oluvchiga o‘z
o‘quv-bilish faoliyatining tuzilmasi va mazmunini tasavvur etish imkonini beradi.
Rejalashtirilgan natijalar haqida tasavvur tarkib toptirish quyidagi shakllarda
rasmiylashtiriladi: bilim, ko‘nikma ish-harakat usuli, muhim yo‘nalganlik, ijtimoiy
muhim shaxsiy sifat va fazilatlar va boshqa kutilgan natijalari yozishmasi. Oqilona
o‘qitish modeli tuziladi, ular didaktik vazifalarni amalga oshirishga imkon beradi
va o‘qitishmetodlari, tashkil etish shakllari, vositalari, pedagogik usullar
to‘plamidan iborat. Ko‘rsatiladigan qurollar va pedagogik texnik o‘quv
materiallariga, o‘quvchilarning shaxsiy q obiliyati va rivojlanganlik darajasiga
uyg‘un bo‘lishi kerak. Shuningdek, ta’lim muassasasining moddiy bazasi hisobga
olinishi lozim. Darslarning tuzilmasi o‘ylab ko‘riladi va quyidagicha amalga
oshiriladi: - ta’lim-tarbiya ishining hozirgi holatini diagnostika qilish; - nazorat
qilinadigan muhim ko‘rsatkichlarni ajratib olish; - pedagogik jarayon holatini joriy
va yakuniy nazorat qilish; Tashxislash va nazorat qilish natijalariga asosan
qaytuvchan aloqa bog‘lash usullari va vositalarini aniqlash; Ta’lim texnologiyasini
amalga oshirish uchun ehtimoldan xoli bo‘lmagan va unga xalaqit beruvchi omillar
va ularni bartaraf etish yo‘llari o‘ylab ko‘riladi.
II. Ta’lim loyihasini amalga oshirishda quyidagi ishlarga alohida e’tibor
qaratiladi: -o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha maqsad, vazifalar bilan o‘quvchilarni
oldindan tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari,
mustaqil ishlarni, ularni bajarish tartibi, paytini e’lon qilish, mavzuni to‘liq
o‘zlashtirish bo‘yichako‘rsatmalar berish, etalon darajasida o‘zlashtirish
me’yorlarini aytib berish; - ta’lim oluvchilarning faol, mustaqil faoliyatini
rag‘batlantirish, bolalar diqqatini bo‘lim yoki mavzu mazmuniga tortish, uni

5qanday o‘rgatish zarurligini aytib, bilishga qiziqish uyg‘otish o‘qisho‘rganishga
havas, muammolarni bajarishga ehtiyoj uyg‘otish. Emotsiyalar, tafakkur
hodisalari bilimlarni o‘quv holatlariga tatbiq etish yo‘llari orqali mavzu bo‘yicha
ma’lumotlar to‘plash, to‘plangan ma’lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil
etish, mavzuni to‘liq o‘zlashtirishga oid o‘zgartirish, qo‘shimcha, tuzatishlarni
belgilash; - bo‘lim yoki mavzu bo‘yicha to‘plangan bilimlarga ishlov berish.
Ta’lim jarayoni sxolastik xarakterga ega. Unda kutilgan va kutilmagan,
rejalashtirilgan, favqulotda va tasodifiy hodisalar ham uchrab turadi. Binobarin,
o‘rganilgan natijalarga asoslanib loyihaga yangi o‘zgartirish, qo‘shimcha,
tuzatishlar kiritiladi, bolalarning etalon darajasiga qanchalik yaqinlashganliklari
ham aytib o‘tiladi; - bo‘lim yoki mavzu bo‘yicha umumiy xulosalar chiqarish,
chiqarilgan xulosalarni murakkab o‘quv holatlariga tatbiq qilish. Oraliq nazorat
natijalariga ko‘ra mavzu yoki bo‘lim bo‘yicha axborot to‘plash, to‘plangan
axborotlarga ishlov berish jarayonlarida o‘quvchilar erishgan yutuqlarni tahlil
qilish, o‘quvchilarning bilim, malakasi, ijodiy faoliyat tajribasi,
munosabatlaridagi kamchiliklarini ko‘rsatish, har bir o‘quvchiga yakuniy
nazoratgacha bajaradigan qo‘shimcha topshiriqlar berish, ularni o‘quv
materiallarini yanada atroflicha etalon darajasida o‘zlashtirishga rag‘batlantirish;
- yakuniy nazoratning asosiy funksiyasi – ta’lim oluvchilarning bilim va ta’lim
mazmuni elementlarini etalon darajasida o‘zlashtirishlarini aniqlash, etalon
darajasidan past o‘zlashtirgan o‘quvchilarni ogohlantirish, qo‘shimcha
topshiriqlar berish.
III. III. Nazorat qilish – baholash blokining vazifasi qo‘yilgan maqsadni
amalga oshirishning borishi haqida joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarni
o‘tkazish, ya’ni muntazam ravishda qaytuvchan aloqani ta’minlash va axborotga
qayta ishlov berishdan iborat. Olingan axborotni tahlil qilib, zarur hollarda
kelgusida harakatlarga o‘zgartirishlar kiritiladi va nihoyat, qo‘yilgan maqsad va
olingan natijalarning mosligi haqida xulosa chiqariladi. Har qanday maqsadga
erishishda vaziyat bevosita natijalarning mosligi haqida xulosa chiqariladi. Har
qanday maqsadga erishishda vaziyat bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Tashqi

5shart-sharoitlar o‘quvbinolari, xonalarni jihozlashda, texnik va boshqa vositalar
bilan ta’minlanganlik darajasida, ijtimoiy muhit va boshqalarda o‘z aksini
topadi. Ko‘zlangan maqsadni amalga oshirish jarayonida quyidagi omillar
o‘ziga xos to‘siq bo‘lishi ham mumkin: -pedagogik tizimning barcha tashkiliy
elementlari va ularning o‘zaro aloqadorligida uyg‘unlikning mavjud emasligi; -
ta’lim jarayoni ishtirokchilarining psixologik, shaxsiy-individual va boshqa
xususiyatlari. - ta’lim beruvchining kasbiy kompetentligi kabilar. Pedagogik
texnologiyalar qo‘llash darajasiga ko‘ra: - umumiy texnologiyalar (katta); -
xususiy texnologiyalar (o‘rta); - kichik modulli universal (kichik)
texnologiyalarga ajaratiladi. Ta’lim maqsadlarini, baholash mezonlarini hamda
ta’lim sharoitlarini takroriy hosil qilishdagi imkoniyatlaridan kelib chiqib,
ta’lim-tarbiya jarayonining tarbiyaviy omillariga ham “texnologik” jarayonni
keng tatbiq etish mumkin. Bu jihatdan “ta’lim texnologiyasi” ta’lim va tarbiya
o‘rtasidagi farqni qisqartiradi. “Ta’lim texnologiyasi” ta’lim maqsadlarini
aniqlashtirish va qismlashtirish, ta’lim natijalarini standartlashtirish, ta’lim
jarayonidagi samarali qaytuvchan aloqa, avtomatlashtirish imkoniyatlari kabi
muhim ta’lim muammolarini hal qilish imkonini beradi. Ushbu muammoni
ishlab chiqishda “ta’lim texnologiyasi”dagi o‘qitishtizimlarini qurishdagi
tajribani hisobga olish va tanqidiy tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.[1.9b].
Ta’lim jarayonining “texnologik” qurilishi qator muammolarni ham keltirib
chiqaradi. Ularga, birinchi navbatda, didaktik maqsadlarni ishlab chiqish, ularni
muvofiq ravishda tarkib toptirish, mos ravishdagi ta’lim jarayonini
loyihalashtirishda uning shakl va mazmuni muvofiqligini ta’minlash, ta’lim
oluvchilar tomonidan tajribaning to‘laqonli o‘zlashtirilishi, barcha ta’lim
oluvchilar saviyasini tenglashtirish va oshirish kabilarni kiritish mumkin.
Bo‘lajak mutaxassislarni sifat jihatidan zamon talablari darajasida tayyorlashga
avvalo ularga aniq bilimlar berish, kasbiy ko‘nikma va malakalarni
shakllantirish, ulardan kasbiy faoliyatlarida unumli qo‘llashga o‘rgatish orqali
erishish mumkin. Bunday natijaga erishishda aynan texnologik yondashuv keng
imkoniyatlarni ochadi.

5XULOSA .
Xulosa qilib aytganda, zamon rivojlanishi bilan hayotning barcha sohalarida,
xususan pedagogika ya’ni o‘qitish va ta’lim jarayonida ham ko‘pgina yangiliklar
vujudga keladi. Va har bir qilingan islohot kelajakni yanada muvaffqqiyatli yanada
ishonchli qilib ta’minlashga yordam beradi. Ayniqsa o‘qitish jarayonidagi
islohotlar, innovatsion texnologiyalar yosh avlodni tezkorlik bilan samarali bilim
olishlarini ta’minlab beradi va bu ko‘pgina davlatlar xususan mamlakatimiz
O‘zbekiston tajribasida ham o‘z isbotini topib kelmoqda. Yuqoridagi fikrlardan
xulosa chiqaradigan bo‘lsak, o‘qitish jarayoni bilish faoliyatining muhim tarmog‘i
sifatida qator vazifalarni bajaradi.Ma'rifatli va madaniyatli dunyonig ta’lim
tajribasi shuni ko‘rsatadiki, shaxsning intellektual salohiyati, dunyoqarashi,
shuningdek, uning m a’naviy-axloqiy qiyofasining shakllanishida u mansub
bo‘lgan muhit hamda unda qaror topgan ijtimoiy munosabatlaming ahamiyati katta
bo‘ladi. Zero, shaxs mansub bo‘lgan muhitda uning tafakkuri, m a’naviy-axloqiy
qiyofasini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan obyektiv va subyektiv omillar
mavjud. Shaxs faoliyat olib borayotgan muhit doirasida oliy va o‘rta maxsus ta’lim
muassasalarining ham alohida o‘rni bor. O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz
ta’lim sohasida olib borilayotgan kadrlar tayyorlash bo‘yicha islohotlar mamlakat
iqtisodiyotini malakali mutaxassislar bilan ta’- minlashga imkon beradi. Mazkur
masalaning dolzarbligini ta’kidlab, Prezidentimiz I.A.Karimov “-O‘zbekiston
innovatsion rivojlanish turining hoziigi zamon modeliga o‘tish uchun hamma zarur
sharoitlarga ega” , degan edi. Bu model vujudga keltirilgan ilmiy-texnikaviy
salohiyatdan keng va samaraii foydalanishga, fundamental va amaliy fanning
yutuqlarini, chuqur ilm talab qiladigan texnologiyalarni amaliyotga keng joriy
etishga, yuqori malakali, iqtidorli ilmiy kadrlar sonini ko‘paytirishga asoslanadi.
[2.49b]. Bu mamlakatimizning jahondagi iqtisodiyoti va sanoati rivojlangan
davlatlar qatoriga kirib borishining zarur sharti va mustahkam poydevori bo‘lib
xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatimiz iqtisodiy qudratining
oshib borishi jamiyatimiz ijtimoiy sohasining markaziy xalqasi bo‘lgan ta’lim-
tarbiya tizimida ham tub islohotlatga olib keldi. O‘quvchi va talaba yoshlar ta’lim-

5tarbiyasini takomillashtirish, ularga berilayotgan ta’lim mazmunini kengaytirish,
chuqurlashtirish va boyitish hamda ta’lim uzluksizligini ta’minlab berish uchun
yangidan-yangi qonunlar va hujjatlar qabul qilinmoqda, zamonaviy pedagogik
texnologiyalar yaratilmoqda. Zamonaviy pedagogik texnologiya fan asoslari
bo‘yicha o‘quvchi-talabalarning bilish faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda tashkil
etish va amalga oshirishni ko‘z-da tutadi. Yangicha yondashuv, yangicha fikrlash
asosida o‘qitish jarayonida bilim oluvchilarning o‘quv-biluv faoliyatining samaraii
shakl va uswww.ziyouz.com kutubxonasi lublarini joriy etish, ularning mustaqil
ishlarini samaraii tashkil qilish kerak. O‘quv-tarbiya jaryonlarini ilmiy va metodik
jihatdan mukammal tashkil etish muvaffaqiyatlar garovidir. Bunda barcha turdagi
mashg'ulotlar va mustaqil topshiriqlar talabalarni o‘ylashga, ijodiy mehnat
qilishga, har tomonlama fikr yuritishga, berilgan topshiriqlami o‘z hayotiy
tajribalariga asoslanib hal etishga o‘rgatadi. Mashhur ingliz adibi J.Bernard Shou
topib aytganidek, “ Bilimga eltuvchi yagona yo‘l, bu — faoliyatdir”. Ana shunday
faoliyatning o‘quvchi va o‘qituvchi mehnati ko‘rinishidagi turlari
omixtalashganida kutilganidan ziyodaroq natijaga erishish mumkin bo‘ladi.
O‘qitishning asosiy tashkiliy shakli bo‘lgan dars va darsdan tashqari ishlar, ular
qanday ko‘rinishda (an'anaviy yoki noan'anaviy darslar, sinfdan va maktabdan
tashqari o‘quv-tarbiya tadbirlari, ma’ruza yoki amaliy mashg'ulotlar) tashkil
etilishidan qat’iy nazar, ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik va ma’rifiy-ma'naviy
jihatdan to‘laqonli bajarilganidagina yuksak pedagogik samarani berishi mumkin.
Bunda, albatta, bilim oluvchilarning yosh va fiziologik xususiyatlari, qiziqishi,
bilim saviyasi, fikr yuritish doirasi hisobga oUngan holda tashkil qilinadigan
mashg'ulotlar ko‘zda tutiladi. Buning uchun esa ta’lim va tarbiya beruvchining
mukammallik darajasidagi pedagogik mahorati va kasbiy salohiyati talab qilinadi.
O‘t-dalali almashlab ekishni dehqonchilik madaniyatiga dunyo amaliyotida
birinchi bo‘lib tavsiya etgan taniqli tuproqshunos olim R.Vilyamsning “-Yomon
yer yo‘q, balki undan hosil undirish yo‘lini bilmaydigan uquvsiz dehqonlar bor”,'
degan purhikmat iborasiga pedagogik o‘zgarish kiritib aytadigan bo‘lsak, “-Yomon
o‘quvchi (bilim oluvchi) yo‘q, balki unga o‘qisho‘rganishning maqbul yo‘lini

5ko‘rsata olmaydigan noshud o‘qituvchi (pedagog-tarbiyachi) laigina bor”. Kuchli
bilim, kasbiy metodika va oddiy insoniy fazilatlardan iborat uchta xususiyat
birlashib o‘qitish jarayonining pirovard natijasini belgilaydi. Bilimsizda metodik
mahorat bo‘lishiga ishonib bo‘lmaganidek, bularning har ikkisiga ega bo‘la turib,
odamiylikdan bexabar shaxsning ham o‘qituvchiligidan ne foyda? Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat ham yuqorida tilga olingan uchlikning
tugalligisiz sxolastika botqog'iga botib turaveradi. Ta’lim va tarbiyaning sifat va
samaradorligi-juda ko‘p omillarga bog'liq bo‘lganligi uchun ham bu borada yagona
va qudratli tavsiya yoki yo‘l-yo‘riq berib bo‘lmaydi. Hattoki, zamonaviy
pedagogik yoki axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan ham foydalana
bilishning o‘ziga xos va o‘ziga mos mezonlari mavjudligini unutmaslik kerak. N
oan’anaviylik, innovatsiya yoki interfaollik bayrog'ini baland ko‘taruvchilar ham
o‘qitishning ming (balki, million) yillik an’ana va tajribalari, to‘plangan ulkan
tajribaviy zaxirasini inkor etmasliklari lozim. Eski va yangining o‘zaro
munosabati, bazis va ustqurmaning mutanosibligi, an’ana va tashabbusning
kelishuvchanlik tamoyillarini unutmaslik kerak. 0 ‘qituvchi(pedagog)ning
mehnatiga faqat uning tasarrufidagi shaxslarning uquv, ko‘nikma, malaka va bilim
sifatiga qarab baho berilishi lozim. Ha, aynan bilim sifatiga (bilim darajasi ham
emas, qo‘yilgan reyting ballari ham emas, o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari ham emas!)
qarab baholash odilona ish bo‘ladi. Oliy o‘quv yurtlarida axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan uyg'unlashgan holda
qo‘llash bo‘lajak mutaxassis kadrlarning kasbiy tayyorgarlik sifatini yaxshilashga
xizmat qiladi, o‘quv mashg'ulotlarining samaradorligi va o‘qituvchi(pedagog)lar
mehnatining foydali ish koeffitsientini oshiradi. Boshqacha aytganda, bugungi
kunda uzluksiz ta’lim tizimida o‘qitish samaradorligini oshirishning muhim sharti-
ta’lim jarayoniga tizimli yondashuv va rang-barang pedagogik faoliyatdan iborat
xizmat ko‘rsatish sanaladi. Ayni davrda, zamonaviy pedagogik texnologiya —
tizimli yondashuvlar asosida o‘qitishning shakllarini qulaylashtirish, uning
natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun zarur bo‘lgan inson salohiyati
hamda texnik vositalarning o‘zaro hamkorligini namoyish qiladi. Ta’lim

5maqsadlarini oydinlashtirish, o‘qitish va o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan
usul, metod va vositalarlami xilma-xillash, ta’lim va tarbiya jarayonlari mazmunini
chuqurlashtirish-bular hammasi ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish
demakdir. Vaholanki, takomillashtirishning chegarasi, ya’ni oxiri yo‘q, deyiladi.
Shunday bo‘lgach, pedagogik texnologiyalar ham, pedagogik mahorat ham
sarhadsiz tushunchalardir. Bu borada qancha ko‘p izlanilsa va qanchalik
tashabbuskorlik bo‘lsa-shunchalik kamdek tuyulaveradi. O‘qitishning eng oddiy va
bosh haqiqati ham ana shundadir. O‘qituvchi (pedagog) laming faqat ana shu
taxlitdagi faoliyati oxir-oqibatda yuksak ijtimoiy buyurtmaning bajarilishiga olib
keladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI
1. I. A. Karimov. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — T.:
«Sharq»,1997. 9-bet.
2. Azizxujayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat. T.:TDPU,
2003.49bet
3.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Oliy ta’lim.
Me’yoriy hujjatlar to‘plami. – T.: «Sharq». 2001.
4.O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi to‘g‘risida”gi
Qonuni. – T.: «Sharq», 2001.
5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi PF-5847-sonli
“O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni.
6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
“2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni.

5 7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi PQ-2909-sonli
“Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori.
8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 5 maydagi PQ-2956-sonli
“O‘zbekiston Respublikasida tibbiy ta’lim tizimini yanada isloh qilish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori.
9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldagi PQ-3151-sonli
“Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari
va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
Qarori.
10.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ta’lim tizimini
darsliklar va o‘quvadabiyotlari bilan ta’minlashni takomillashtirish to‘g‘risida”gi
Qarori. (1998 yil 5 yanvar). Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. –T: «Sharq»,
2001.
11.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: «O‘zbekiston»,
2017.
12.Abdullayeva Sh. Bilim va tarbiya jarayoni yaxlitligi pedagogik texnologiya
masalalaridir. // Guliston, 2001 yil 2-soni.
13.Abdurazzoqova Z., Mamatova M. Darslarda yangi ilg‘or texnologiyaning
qo‘llanilishi // Ta’lim texnologiyalari; 2007 yil 1- soni.
14.Abduquddusov O. Malaka oshirish tizimida pedagogik innovatsiyalar.- «Xalq
ta›limi», 1999.
15.Avliyakulov N.X. O‘qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyasi amaliy
asoslari, - Buxoro, 2000.
16.Avliyakulov N.X. Zamonaviy o‘qitishtexnologiyalari: O‘quv qo‘llanma. – B.:
“Muallif” nashriyoti, 2001.
17.Avliyakulov N.H., Musayeva N.N. Pedagogik texnologiyalarT: “Fan va
texnologiyalar” nashriyoti, 2008.
18.Azizxo‘jayeva N.N. O‘qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi –
Toshkent, 2000.

519.Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –T.: 2006.
Bayboyeva A. Mustaqil ta’lim olish texnologiyasi va kasbga yo‘naltirilganlik. //
Kasb-hunar ta’limi, 2005 yil 5-soni.
20. Bespalko V.P. Slagaemiye pedagogicheskoy texnologii. – M.: Pedagogika,
1989.
21. Bozorova S. Kasbiy yo‘naltirilgan muammoli o‘qitish 275 samaradorligini
oshirish // Kasb-hunar ta’limi, 2006 yil 5-soni.
22. Boltayev N., Norimov Sh., Abdalova S. Pedagogik texnologiyalarni amalga
oshirish yo‘llari // Ta’lim texnologiyalari, 2006 yil 3-soni.
23. Golish L.V. Faol o‘qitishusullari: mazmun, tanlash va amalga oshirish.
Ekspress qo‘llanma. – T.: Tasis 2001.
24. Golish L.V., Fayzullayeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va
rejalashtirish: O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Innovatsion ta’lim texnologiya seriyasi. –
T.: “Iqtisodiyot” nashr., 2011.
25. Ishmuxamedov R.J. Innovasion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini
oshirish yullari. T.: TDPU, 2004.58-bet
INTERNET SAYTLAR.
www. Inter- pedagogika. ru.
www.ziyouz.com .
www.tdpu.uz .
www.pedagog.uz .
www.Ziyonet.uz .
www.arxiv.uz
www.zamin.uz
ILOVA.

Pedagogik texnologiyalar dars samaradorligining muhim omili sifatida

Sotib olish