Psixologik xizmatda amaliy psixologning o‘rni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	55.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Psixologik xizmatda amaliy psixologning o‘rni

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
PEDAGOGIKA-PSIXOLOGIYA FAKULTETI
_______________- yo‘nalishi
_______-guruh talabasi Abduhamidova Poshshoxonning
“ Psixologik xizmatda amaliy psixologning o‘rni ”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: p.f.d, professor________________________________
Farg‘ona-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. PSIXOLOGIK XIZMATDA AMALIY PSIXOLOGNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Kasbiy mutaxassislashtirish........................................................................... 5
1.2. Psixologik profilaktika ……………….……………………………………. 12
II-BOB. PSIXOLOGIK XIZMATDA AMALIY PSIXOLOGNING
AMALIY ASOSLARI
2.1. Psixoprofilaktik ishning asosiy
mazmuni........................................................ 18
2.2. Psixologik
korreksiya ……………………………………………………….. 24
XULOSA…………...…………………………………………………………... 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 37
2

KIRISH
Psixologik xizmat sohasida amaliy psixologning o‘rni bugungi kunda
jamiyatning har bir sohasida dolzarb bo‘lib, ushbu faoliyatni tartibga solish,
rivojlantirish va takomillashtirish bo‘yicha muhim qarorlar qabul qilinmoqda. Shu
munosabat bilan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2024-yilning 15-
mart kuni qabul qilingan “Yoshlar psixologik xizmatlarini takomillashtirish va
amaliy psixologlar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida” gi qaror (PQ-1984-
son) bu sohadagi islohotlarning huquqiy asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Ushbu
qaror amaliy psixologlarning ijtimoiy mas’uliyatini oshirish, ularning huquqiy va
metodik bazasini mustahkamlashga qaratilgan.
Tadqiqot ishining dolzarbligi. Jamiyatda stress, ruhiy zo‘riqish, xulq-atvor
buzilishlari va boshqa psixologik muammolar ko‘payayotgan bir paytda, amaliy
psixologlarning roli ortib bormoqda. Amaliy psixologlar nafaqat muammolarni
aniqlash va bartaraf etishda, balki profilaktika va rivojlantirish jarayonlarida ham
yetakchi o‘rin egallaydi. Shuning uchun psixologik xizmat tizimini
takomillashtirish va mutaxassislarning malakasini oshirish mavzusi katta
dolzarblikka ega.
Tadqiqot ishining metodologik asoslar. Ushbu tadqiqot shaxs rivojlanishi
nazariyalari (Maslou, Vygotskiy), kognitiv-behavioral terapiya (Ellis, Bek) hamda
zamonaviy psixologik xizmat ko‘rsatish metodologiyalari asosida olib boriladi.
Tadqiqotda ijtimoiy psixologiya, ta’lim psixologiyasi va sog‘liqni saqlash
psixologiyasi yondashuvlaridan foydalaniladi.
Kurs ishining maqsadi. Amaliy psixologlarning jamiyatdagi rolini tahlil
qilish, ularning faoliyatini takomillashtirish va psixologik xizmatlarni rivojlantirish
bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Amaliy psixologlarning xizmat ko‘rsatish sohalarini o‘rganish.
2. Psixologik profilaktika va korreksiya usullarini tahlil qilish.
3

3. Psixologik xizmatlar samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab
chiqish.
4. Ruhiy salomatlikni qo‘llab-quvvatlashda innovatsion yondashuvlarni joriy
etish.
Tadqiqotning ilmiy farazi. Agar amaliy psixologlarning faoliyati
innovatsion yondashuvlar asosida tashkil etilsa, ularning jamiyatdagi samaradorligi
va psixologik xizmatlarning sifati sezilarli darajada oshadi.
Tadqiqot predmeti. Amaliy psixologlarning psixologik yordam
ko‘rsatishdagi usullari va ularning samaradorligi.
Tadqiqot ob’yekti. Psixologik xizmat ko‘rsatish jarayonidagi amaliy
psixologlarning faoliyati.
Tadqiqot metodi:
 Kuzatish va tahlil qilish.
 So‘rov va intervyu usullari.
 Statistik ma’lumotlarni tahlil qilish.
 Eksperimental yondashuv.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati. Amaliy psixologlar faoliyatining nazariy
jihatlarini boyitib, psixologik xizmatlarni rivojlantirishga oid nazariy asoslarni
kengaytiradi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Ishlab chiqilgan tavsiyalar ta’lim,
sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimida amaliy psixologlarning
faoliyatini takomillashtirishda qo‘llanilishi mumkin.
Ishning tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlardan
iborat.
4

I-BOB. PSIXOLOGIK XIZMATDA AMALIY PSIXOLOGNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Kasbiy mutaxassislashtirish
Kasbiy mutaxassislashtirish — bu har bir insonning ma’lum bir sohada
chuqur bilim va ko‘nikmalarni egallash jarayonidir. Psixologiya sohasida kasbiy
mutaxassislashtirish, amaliy psixologlarning o‘z sohasida samarali ishlay olishlari,
turli xil psixologik muammolarni hal qilishlari, shuningdek, jismoniy va ruhiy
salomatlikni yaxshilashga yo‘naltirilgan metod va texnikalarni o‘zlashtirishga
imkon yaratadi.
Psixologik xizmatlar sohasida kasbiy mutaxassislashtirish quyidagi asosiy
elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. Teoretik bilimlar . Kasbiy psixologlar o‘z faoliyatini boshlashdan avval,
psixologiyaning asosiy nazariy tushunchalari, usullari va psixologik kasalliklar
haqida chuqur bilimga ega bo‘lishi kerak. Bu bilimlar psixologik diagnostika,
psixoterapiya va maslahat berish jarayonlarini samarali olib borishga yordam
beradi.
2. Praktik ko‘nikmalar . Amaliy psixologning faoliyati faqat nazariy
bilimlar bilan cheklanmaydi. Kasbiy mutaxassisning psixoterapiya, stressni
boshqarish, krizis vaziyatlar bilan ishlash kabi ko‘nikmalari ham muhim
hisoblanadi. Bu ko‘nikmalarni egallash, psixologik xizmatlarni samarali amalga
oshirishni ta’minlaydi.
3. Maxsus metod va texnikalar . Har bir kasbiy psixolog o‘z mutaxassisligi
bo‘yicha maxsus metodlar va texnikalarga ega bo‘lishi lozim. Masalan, bolalar
psixologiyasi, o‘smirlar psixologiyasi yoki klinik psixologiya kabi yo‘nalishlarda
ishlashda muayyan metodlar qo‘llanadi. Psixologik maslahat berish, psixoterapiya
yoki kognitiv-behavioral terapiya kabi texnikalar kasbiy mutaxassislikni
shakllantiradi.
5

4. Kompleks yondashuv . Kasbiy mutaxassis psixologik xizmatlarda turli
yondashuvlar va metodlarni integratsiyalashga qodir bo‘lishi kerak. Har bir klient
yoki guruh uchun moslashtirilgan yondashuvlar psixologik yordamning
samaradorligini oshiradi. Bunga kognitiv, emotsional, va ijtimoiy metodlarni
qo‘llash kiradi.
5. Kasbiy etikaga rioya qilish . Psixologlar o‘z faoliyatlarida kasbiy etika
prinsiplariga amal qilishlari shart. Bu prinsiplar maxfiylikni ta’minlash, mijozlar
bilan hurmatli va professional munosabatlarni saqlash va ular manfaatlarini
himoya qilishni o‘z ichiga oladi.
Kasbiy mutaxassislashtirishning ahamiyati .
Kasbiy mutaxassislashtirish psixologik xizmatlarning sifatini oshirishda
muhim ahamiyatga ega. Shaxsiy rivojlanish, ruhiy salomatlik va ijtimoiy
moslashuv muammolarini hal qilishda samarali ishlash uchun psixologlar, o‘z
sohasida mutaxassis bo‘lishi zarur. Bu nafaqat psixologlarning professional
o‘sishini ta’minlaydi, balki jamiyatda psixologik xizmatlarga bo‘lgan ishonchni
ham oshiradi.
Kasbiy mutaxassislashtirish jarayonida qo‘llaniladigan metodlar:
1. Ta’lim va o‘qitish — psixologiya yo‘nalishidagi oliy o‘quv yurtlari va
maxsus kurslar orqali.
2. Amaliy mashg‘ulotlar — psixologik xizmat ko‘rsatish jarayonida
olingan tajriba va o‘quv amaliyotlari orqali.
3. Superviziya — tajribali mutaxassislarning nazorati ostida ish olib borish,
kasbiy o‘sish uchun zarur.
4. Mutaxassislik bo‘yicha sertifikatlash — maxsus kurslar yoki imtihonlar
orqali psixologning malakasini tasdiqlash.
Kasbiy mutaxassislashtirish psixologning o‘z faoliyatini yanada samarali
amalga oshirishiga yordam beradi. Bu nafaqat psixologning malakasi va bilimlarini
oshirishga, balki psixologik xizmatlarning sifatini yaxshilashga, ularni jamiyatda
kengroq tatbiq etishga imkon yaratadi.
6

Zamonaviy psixologik bilimlar kattalar va bola o‘rtasidagi to‘laqonli
muloqotning, bolalarning rivojlanishi uchun bunday muloqot uslubining katta
ahamiyatidan dalolat beradi. Shuning uchun o‘qituvchi va ota-onalarning
psixologik tarbiyasining muhim jihatlaridan biri ularni bolalar bilan to‘g‘ri
muloqot qilish, ularga psixologik yordam ko‘rsatish, oilada va maktabda qulay
psixologik muhitni yaratish usullari bilan tanishtirishdir.
Quyida keltirilgan tavsiyalar bunday ishlarni qanday, qaysi yo‘nalishda,
qanday usullar bilan amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatadi.
Bolaga psixologik yordam . Psixologik yordam bolalar va kattalar
o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilashga yordam beradigan eng muhim omillardan
biridir. Etarli yordamning etishmasligi yoki etishmasligi bilan bola xafa bo‘lib,
turli xil noto‘g‘ri xatti-harakatlarga moyil bo‘ladi.
Psixologik yordam. Bu kattalar bolaning ijobiy tomonlari va afzalliklariga
e’tibor qaratadigan jarayon bo‘lib, ikkinchisiga quyidagilarga erishishga imkon
beradi:
 o‘z-o‘zini hurmat qilishni kuchaytirish;
 o‘zingizga va qobiliyatingizga ishonish;
 xatolardan qochish;
 muvaffaqiyatsizlikdan omon qolish.
Bolani qanday qo‘llab-quvvatlashni o‘rganish uchun o‘qituvchilar va ota-
onalar ular bilan muloqot qilish va muloqot qilish usullarini o‘zgartirishlari kerak
bo‘lishi mumkin. Kattalar birinchi navbatda bolaning xatolari va yomon xulq-
atvoriga e’tibor berish o‘rniga, uning harakatlarining ijobiy tomonlariga e’tibor
qaratishlari va qilgan ishini rag‘batlantirishlari kerak bo‘ladi.
Bolani qo‘llab-quvvatlash unga ishonishni anglatadi. Og‘zaki va og‘zaki
bo‘lmagan holda, ota-ona bolaga uning kuchli va qobiliyatlariga ishonishini aytadi.
Bola nafaqat o‘zini yomon his qilganda, balki o‘zini yaxshi his qilganda ham
yordamga muhtoj.
Biz yana bir bor ta’kidlaymiz: bolani qo‘llab-quvvatlashga intilgan kattalar
nafaqat voqealarni (harakatni) bir butun deb hisoblaydi, balki bolaning individual,
7

ijobiy tomonlarini ham ta’kidlashga harakat qiladi. Qo‘llab-quvvatlash insonning
o‘zi uchun muhim deb bilgan kishilarning qo‘llab-quvvatlashi bilan hayot
qiyinchiliklarini engish qobiliyatiga bo‘lgan ishonchga asoslanadi.
Bolani qo‘llab-quvvatlash uchun ota-onalar va o‘qituvchilar o‘zlarini
ishonchli his qilishlari kerak, ular o‘zlarini qabul qilishni o‘rganmaguncha, o‘z-
o‘zini hurmat qilish va ishonchga erishmaguncha, ular bolani qo‘llab-quvvatlay
olmaydilar.
Voyaga etgan kishi tarbiya jarayonida psixologik yordamning rolini tushunishi va
bilishi kerakki, u buni ko‘rsatib, u o‘zi bilmagan holda, bolaning hafsalasi pir
bo‘lishi mumkin, masalan, unga quyidagilarni aytadi: “Siz ifloslana olmadingiz! “,
“Ehtiyot bo‘ling!”, “Qarang, akangiz buni qanchalik yaxshi qildi!”, “Men buni
qilganimda qarashingiz kerak edi!” Qoidaga ko‘ra, ota-onalarning salbiy sharhlari
hech qanday ta’sir qilmaydi. “Siz” kabi doimiy tanbehlar. buni yaxshiroq qilish
mumkin edi” degan xulosaga bolani olib keladi: “Urinishning nima keragi bor?
Men baribir hech narsa qila olmayman. Men ularni hech qachon qanoatlantira
olmayman. Taslim bo‘ldim.
Kattalar bolaga yordam berish, insonning tabiiy nomukammalligini ko‘rish
va u bilan kurashishni o‘rganishlari kerak. Buning uchun pedagoglar maktabda,
oilada, bog‘chada, kengroq muhitda qanday kuchlar bolaning umidsizlikka olib
kelishi mumkinligini bilishi kerak. Ko‘pgina psixologlarning fikriga ko‘ra, bu
kuchlar:
 ota-onalarning ortiqcha talablari;
 aka-uka va opa-singillar (aka-ukalar) o‘rtasidagi raqobat;
 bolaning haddan tashqari ambitsiyalari.
Ota-onalarning bolaga bo‘lgan haddan tashqari talablari muvaffaqiyatni
imkonsiz qiladi va umidsizlikka olib keladi. Misol uchun, agar ota-onalar avvallari
bog‘chada o‘z farzandini “eng yorqin” bo‘lishini kutishgan bo‘lsa, maktabda
undan ham xuddi shunday kutishadi; ular kelajakda qanday qilib yiqilishni yaxshi
biladigan bolani yaxshi gimnastikachi sifatida ko‘rishni xohlashadi. Aka-uka va
opa-singillarga kelsak, ota-onalar o‘z farzandlarini beixtiyor bir-biriga qarama-
8

qarshi qo‘yishlari mumkin, birining yorqin muvaffaqiyatlarini boshqasining xira
yutuqlari bilan solishtirishadi. Bunday raqobat achchiq umidsizlikka olib kelishi va
avvalgi yaxshi munosabatlarni buzishi mumkin.
Haddan tashqari ambitsiyalar bolaning xatti-harakatiga ta’sir qiladi. Haddan
tashqari shuhratparastlik, masalan, bola o‘yinni yomon o‘ynab, unda ishtirok
etishdan bosh tortgan hollarda aniq namoyon bo‘ladi. Ko‘pincha ijobiy narsa bilan
ajralib turolmagan bola o‘zini mutlaqo salbiy tuta boshlaydi yoki butun sinfning
“bo‘ynidagi tosh” ga aylanadi.
Bolani qanday qo‘llab-quvvatlash kerak? Qo‘llab-quvvatlashning yolg‘on
usullari mavjud. Shunday qilib, ota-onalar uchun bolani qo‘llab-quvvatlashning
odatiy usullari - bu haddan tashqari himoya qilish, bolaning kattalarga qaramligini
yaratish, haqiqiy bo‘lmagan standartlarni o‘rnatish, aka-uka va tengdoshlar bilan
raqobatni rag‘batlantirish. Bu usullar faqat bolaning tajribalariga olib keladi, uning
shaxsiyatining normal rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.
Biz yana bir bor takrorlaymiz: kattalar tomonidan bolaga haqiqiy yordam
uning qobiliyatlarini, imkoniyatlarini - ijobiy tomonlarini ta’kidlashga asoslangan
bo‘lishi kerak. Bolaning xatti-harakati kattalarga yoqmasligi sodir bo‘ladi. Aynan
shunday daqiqalarda u bolaga juda aniq aytishi kerak: “Men sizning xatti-
harakatlaringizni ma’qullamasam ham, men sizni shaxs sifatida hurmat qilaman”.
Misol uchun, agar bola o‘qituvchi xohlaganidek o‘zini tuta olmasa, o‘qituvchi
bolaga nima uchun bu sodir bo‘layotganini tushunishga yordam berishi kerak.
Bolaning muvaffaqiyatsizligi o‘zini to‘g‘ri tutishga tayyor emasligi yoki
qobiliyatining etishmasligidan kelib chiqishi mumkinligini tushunishi muhimdir.
Bolaga uning muvaffaqiyatsizligi uning shaxsiy fazilatlarini hech qanday tarzda
pasaytirmasligini ko‘rsatish kerak. Voyaga etgan odam bolani qanday bo‘lsa,
shundayligicha qabul qilishni o‘rganishi, uning barcha yutuqlari va
muvaffaqiyatsizliklarini o‘rganishi va u bilan muloqot qilishda ohang, imo-
ishoralar, ifodalar va boshqalarning ma’nosini hisobga olish juda muhimdir.
Bolaga psixologik yordam ko‘rsatish uchun kattalar “men-kontseptsiya” va
bolaning etarlilik tuyg‘usini rivojlantirish uchun ishlaydigan so‘zlardan
9

foydalanishi kerak. Kun davomida kattalar bolada o‘zlarining foydaliligi va
etarliligi hissini yaratish uchun ko‘plab imkoniyatlarga ega.
Buning bir usuli - bolangizga uning yutuqlari yoki harakatlaridan
qoniqishingizni ko‘rsatish. Yana bir usul - bolani turli vazifalarni engishga
o‘rgatish. Bunga bolada o‘rnatishni yaratish orqali erishish mumkin: “Siz buni qila
olasiz.”
Agar bola biror narsada to‘liq muvaffaqiyatga erisha olmasa ham, kattalar unga
bolaga nisbatan his-tuyg‘ulari o‘zgarmaganligini bildirishi kerak. Quyidagi
bayonotlar foydali bo‘lishi mumkin: “Men nima bo‘layotganini ko‘rishni istardim.
“Agar biror narsa siz xohlagan tarzda sodir bo‘lmasa ham, bu siz uchun yaxshi
saboq bo‘ldi. Biz hammamiz insonmiz va hammamiz xato qilamiz. Axir
xatolaringizni tuzatib, siz ham o‘rganasiz. Shunday qilib, kattalar tez orada bolaga
o‘ziga ishonchga erishishga qanday yordam berishni o‘rganadi. Bir ota-onaning
so‘zlariga ko‘ra, bu bolani omadsizlik va baxtsizlikka qarshi emlash kabidir.
Bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini rivojlantirishda, yuqorida aytib
o‘tilganidek, ota-onalar va o‘qituvchilarning bolaga bo‘lgan ishonchi asosiy rol
o‘ynaydi. Ota-ona bolaga oilaning muhim a’zosi ekanligini va u bilan bog‘liq
barcha muammolardan ko‘ra ko‘proq narsani anglatishini ko‘rsatishi kerak.
O‘qituvchi - bola guruhning, sinfning zarur va hurmatli a’zosi. Kattalar ko‘pincha
o‘tmishdagi muvaffaqiyatsizliklarga e’tibor berishadi va ularni bolaga qarshi
ishlatishadi.
Bunday baholashga misollar: “Sizning itingiz bo‘lganida, siz uni ovqatlantirishni
unutgansiz, musiqa chalayotganingizda, siz 4 haftadan keyin darsni tashlab
qo‘ydingiz, shuning uchun menimcha, hozir raqsga tushishingiz mantiqiy emas”.
O‘tmishga bo‘lgan bunday e’tibor bolada quvg‘in tuyg‘usini berishi
mumkin. Bola qaror qilishi mumkin: “Mening obro‘imni o‘zgartirishning iloji
yo‘q, shuning uchun ular meni yomon deb bilishsin”. Bolaga ishonchni ko‘rsatish
uchun kattalar jasorati va quyidagi ishlarni bajarish istagiga ega bo‘lishi kerak:
 bolaning o‘tmishdagi muvaffaqiyatsizliklarini unuting;
 bolaga bu vazifani engishiga ishonch hosil qilishiga yordam bering;
10

 kattalarning unga ishonishiga, muvaffaqiyatga erishish qobiliyatiga
tayanib, bolani noldan boshlashiga imkon bering;
 o‘tmishdagi muvaffaqiyatlarni eslang va xatolarni emas, balki ularga
qayting.
Bola uchun kafolatlangan muvaffaqiyat bilan vaziyatni yaratish uchun
g‘amxo‘rlik qilish juda muhimdir. Ehtimol, bu kattalardan bolaga qo‘yiladigan
talablarni o‘zgartirishni talab qiladi, ammo bunga arziydi. Misol uchun, pedagogik
kengashda o‘qituvchi o‘quvchida etarlilik va o‘zini o‘zi qadrlash tuyg‘usini
rivojlantirishga yordam beradigan vaziyatni yaratishni taklif qilishi mumkin. U
o‘quvchiga o‘qituvchi nuqtai nazaridan o‘zi bajara oladigan vazifalarni tanlashda
yordam berishi mumkin va keyin unga o‘z muvaffaqiyatini sinf va ota-onalarga
namoyish etish imkoniyatini beradi. Muvaffaqiyat muvaffaqiyatga olib keladi va
bolada ham, kattalarda ham o‘ziga ishonchni oshiradi.
Shunday qilib, bolani qo‘llab-quvvatlash uchun quyidagilar zarur.
1. Farzandingizning kuchli tomonlariga asoslang.
2. Bolaning xatolarini ta’kidlashdan saqlaning.
3. Boladan mamnun ekanligingizni ko‘rsating.
4. Bolaga mehr va hurmat ko‘rsatishga qodir va tayyor bo‘lish.
5. Bolaga katta vazifalarni u hal qila oladigan kichikroq vazifalarga
ajratishga yordam bera olish.
6. Farzandingiz bilan ko‘proq vaqt o‘tkazing.
7. Farzandingiz bilan munosabatlaringizga hazilni kiriting.
8. Bolaning vazifani engish uchun barcha urinishlari haqida bilib oling.
9. Bola bilan muloqot qila olish.
10. Bolaga imkoni boricha muammolarni o‘zi hal qilishiga imkon bering.
11. Intizomiy mukofot va jazolardan qoching.
12. Bolaning individualligini qabul qiling.
13. Bolaga ishonch ko‘rsating, unga hamdard bo‘ling.
14. Optimizmni namoyish eting.
11

Kattalar ko‘pincha qo‘llab-quvvatlashni maqtov va mukofot bilan
aralashtirib yuborishadi. Maqtov qo‘llab-quvvatlash bo‘lishi mumkin yoki
bo‘lmasligi mumkin. Misol uchun, juda saxiy maqtov bolaga samimiy bo‘lib
tuyulishi mumkin. Boshqa holatda, u kattalarning umidlarini oqlamasligidan
qo‘rqqan bolani qo‘llab-quvvatlashi mumkin.
1.2. Psixologik profilaktika
Psixologik profilaktika — bu shaxsning ruhiy salomatligini saqlash, ijtimoiy
va shaxsiy muammolarning oldini olish va psixologik xavf-xatarlarni kamaytirish
maqsadida amalga oshiriladigan turli xil tadbirlar va yondashuvlardir. Psixologik
profilaktika psixologlarning oldingi yoki mavjud psixologik muammolarni aniqlab,
ularning oldini olish uchun olib boradigan faoliyatini anglatadi.
Psixologik profilaktikaning asosiy maqsadi, insonlarning ruhiy va
emotsional salomatligini saqlab qolish, stress, depressiya, asabiylashish va boshqa
salbiy holatlarni oldini olishdir. Bu yondashuv, nafaqat shaxsiy darajada, balki
jamoa va jamiyat miqyosida ham muhim ahamiyatga ega.
Psixologik profilaktikaning turlari :
1. Davolashdan oldingi profilaktika (Primar profilaktika): Bu turdagi
profilaktika muammolarning oldini olishga yo‘naltirilgan. Maqsad — salbiy
holatlarning boshlanishini aniqlash va ularni samarali oldini olish. Misol uchun,
stress va bezovtalikni kamaytirish uchun psixologik mashg‘ulotlar o‘tkazish,
psixoterapiya yoki maxsus treninglar tashkil qilish mumkin.
2. Erta davolash (Sekundar profilaktika): Bu turdagi profilaktika,
psixologik muammolarni o‘zida namoyon qilgan shaxslar uchun mo‘ljallangan.
Erta bosqichda muammoni aniqlash va tezda aralashuv qilish orqali kasallikning
rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsad qilinadi. Bunga psixoterapiya seanslari yoki
shaxsiy maslahatlar kiradi.
3. Qayta tiklash (Tertsiyar profilaktika): Tertsiyar profilaktika, ilgari
psixologik muammolarni boshdan kechirgan shaxslarning tiklanish jarayonini
qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan. Bu shaxslar uchun reabilitatsiya, davomiy
12

psixoterapiya yoki guruh terapiyalari yordamida ruhiy holatni yaxshilashga
qaratilgan.
Psixologik profilaktikaning asosiy yo‘nalishlari :
1. Stressni boshqarish . Stress psixologik salomatlikka salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun stressni oldini olish va boshqarish usullarini
o‘rganish, psixologik profilaktikaning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Stressni
boshqarish bo‘yicha psixologik treninglar, relaxatsiya va nafas olish mashqlari
samarali vositalardir.
2. Emotsional salomatlikni saqlash . Odamlar o‘z emotsional holatlarini
boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Bu holatlarni oldini olish
uchun psixologlar, emotsional intellektni rivojlantirish, emotsiyalarni to‘g‘ri
ifodalash va boshqarish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazadilar.
3. Ijtimoiy moslashuv . Ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli moslashuv
psixologik profilaktikaning boshqa bir muhim tarkibiy qismidir. Odamlar
jamiyatda o‘zlarini qanday tutishlarini, ijtimoiy munosabatlar va konfliktlarni
qanday hal qilishni o‘rganishlari kerak. Ijtimoiy moslashuv va ijtimoiy
ko‘nikmalarni rivojlantirish psixologik salomatlikni saqlashda yordam beradi.
4. O‘z-o‘zini anglash . Shaxs o‘zini tanish va tushunish orqali stress va
emotsional holatlarni boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘z-o‘zini anglash va
o‘zini qabul qilish, psixologik profilaktikaning muhim komponentlaridan biridir.
Bu jarayon, o‘z-o‘zini rivojlantirish va o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish orqali
amalga oshiriladi.
5. Salbiy fikrlarni boshqarish . Kognitiv-behavioral terapiya (KBT) kabi
yondashuvlar salbiy fikrlarni aniqlash va ularga qarshi turish bo‘yicha samarali
vositalardir. Salbiy fikrlarni va kayfiyatni boshqarish, insonning psixologik
holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Psixologik profilaktikaning amaliy metodlari :
 Treninglar va seminarlar . Psixologik profilaktikaning samarali
vositalaridan biri — bu maxsus treninglar va seminarlar tashkil etishdir. Bunda
13

qatnashchilar o‘z ruhiy salomatliklarini saqlash bo‘yicha turli usullarni
o‘rganadilar.
 Psixologik maslahatlar . Shaxsiy psixologik maslahatlar, muayyan
shaxsning ruhiy salomatligini yaxshilash uchun individual yondashuvni
ta’minlaydi. Bu metod, stress va depressiyani kamaytirishga yordam beradi.
 Gruplar bilan ishlash . Guruh terapiyasi yoki qo‘llab-quvvatlash
guruhlari, shaxslarning bir-birlarini tushunishi va tajriba almashishi uchun samarali
vosita bo‘lishi mumkin. Bunday yondashuvlar ruhiy holatni yaxshilashda ijobiy
natijalar beradi.
 Onlayn resurslar . Onlayn psixologik yordam va kurslar, keng
auditoriyaga yetib borish va psixologik profilaktikani osonlashtirishda muhim rol
o‘ynaydi. Interaktiv onlayn kurslar orqali stressni kamaytirish, emotsional
salomatlikni rivojlantirish kabi sohalarda ko‘nikmalarni o‘rgatish mumkin.
Psixologik profilaktikaning ahamiyati.
Psixologik profilaktika ruhiy kasalliklarning oldini olish, odamlarning
umumiy salomatligini yaxshilash va ularning hayot sifatini oshirishga katta hissa
qo‘shadi. Shaxslarning stress va depressiya kabi salbiy holatlarni boshqarish,
ularning ijtimoiy moslashuvini yaxshilash va o‘z-o‘zini anglashni rivojlantirishga
yordam beradi. Shuningdek, psixologik profilaktika, ijtimoiy tizimlarda barqarorlik
va xavfsizlikni saqlashga yordam beradi. Psixologik profilaktika nafaqat shaxsiy
salomatlikni, balki butun jamiyatning farovonligini ta’minlashda ham muhim rol
o‘ynaydi. Psixologlarning profilaktik xizmatlari ijtimoiy muammolarning oldini
olishga, odamlarning ruhiy va emotsional salomatligini saqlashga qaratilgan
samarali vosita bo‘lib, ularning hayot sifatini yaxshilashga katta hissa qo‘shadi.
Psixoprofilaktik ish amaliy psixolog faoliyatining ozgina rivojlangan turi
bo‘lsa-da, uning ahamiyati ta’limning psixologik xizmati bilan bog‘liq barcha
olimlar va amaliyotchilar tomonidan e’tirof etilgan.
Psixologik profilaktika vazifalari . Psixoprofilaktikaning eng mazmunli
muammosi Amerika adabiyotida keltirilgan.
Psixoprofilaktikaning uch darajasi mavjud.
14

I - daraja birlamchi profilaktika deb ataladi. Psixolog kichik hissiy, xulq-atvor
va o‘rganish buzilishi bo‘lgan bolalar bilan ishlaydi va deyarli barcha bolalarning
ruhiy salomatligi va aqliy resurslari haqida g‘amxo‘rlik qiladi. Bu darajada
psixologning diqqat markazida maktabdagi barcha o‘quvchilar, ham “normal”,
ham muammoli (ya’ni, 10 o‘quvchidan 10 nafari) o‘quvchilarga qaratiladi.
Ko‘pgina mualliflar ruhiy salomatlik profilaktikasi uchun eng maqbul tizim
maktablar ekanligini ta’kidlaydilar va maktab psixologlarini bunday birlamchi
profilaktikani amalga oshiruvchi asosiy mutaxassislar deb bilishadi.
II-daraja - ikkilamchi profilaktika. U “xavf guruhi” deb ataladigan, ya’ni
muammolari allaqachon boshlangan bolalarga qaratilgan. Ikkilamchi profilaktika
bolalarda o‘rganish va xatti-harakatlardagi qiyinchiliklarni erta aniqlashni o‘z
ichiga oladi. Uning asosiy vazifasi bolalarni ijtimoiy yoki hissiy jihatdan boshqarib
bo‘lmaydigan holga keltirmasdan oldin bu qiyinchiliklarni bartaraf etishdir. Bu
erda psixolog endi barcha bolalar bilan emas, balki 10 tadan 3 tasi bilan ishlaydi.
Ikkilamchi profilaktika ota-onalar va o‘qituvchilar bilan maslahatlashish, ularga
turli xil qiyinchiliklarni engish strategiyalarini o‘rgatish va hokazolarni o‘z ichiga
oladi.
III - daraja - uchinchi darajali profilaktika. Psixologning e’tibori aniq ta’lim
yoki xulq-atvor muammolari bo‘lgan bolalarga qaratilgan bo‘lib, uning asosiy
vazifasi jiddiy psixologik qiyinchiliklar va muammolarni tuzatish yoki engishdir.
Psixolog unga maxsus o‘rganish uchun yuborilgan individual talabalar bilan
ishlaydi (10 dan 1 tasi).
I dan III darajagacha psixologning xarakatlarini rejalashtirish va xizmat
ko‘rsatishda faolligi susayadi. Ko‘pgina amerikalik maktab psixologlarining
tashvishi II va III darajalarni ta’minlash, III daraja esa vaqtning asosiy qismini
egallaydi. Boshqacha qilib aytganda, maktab psixologlarining ko‘p harakatlari
allaqachon qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan o‘quvchilar bilan ishlashga
qaratilgan. Maktab o‘quvchilarining asosiy qismi psixologlar e’tiboridan chetda
qolmoqda, an’anaviy tizimli testlardan o‘tish bundan mustasno.
15

Qo‘shma Shtatlardagi bir qator ilmiy maktablar va psixologlar jamiyatlari
maktablardagi psixologik xizmatni ruhiy salomatlikning oldini olish xizmati
sifatida ko‘rib chiqishni maqsadga muvofiq deb bilishadi. Ular maktabda uzoq
vaqt davomida juda ko‘p bolalarga kirish imkoniga ega ekanligini isbotlaydi va
shuning uchun maktab psixologlari va o‘qituvchilari uchun bolalarning ijtimoiy va
hissiy rivojlanishiga ta’sir qilish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Ushbu talabni
amalga oshirishdagi asosiy qiyinchilik psixolog va pedagoglarning profilaktika
dasturlarini ishlab chiqishda sezilarli qiyinchiliklarga duch kelishidir.
Shuningdek, biz psixoprofilaktika tadbirlarining ma’nosi bolalar va maktab
o‘quvchilarining ruhiy va psixologik salomatligini qo‘llab-quvvatlash va
mustahkamlashdan iborat deb hisoblaymiz. Ta’limning psixologik xizmatining
mohiyati haqidagi fikrlarga asoslanib, psixoprofilaktik ishning quyidagi ta’rifini
berishimiz mumkin.
Psixoprofilaktika - bu maktabgacha va maktab bolaligining barcha
bosqichlarida bolalarning psixologik salomatligini saqlash, mustahkamlash va
rivojlantirishga qaratilgan bolalar psixologi faoliyatining alohida turi.
Psixologik profilaktika quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1) bolalar ta’lim muassasasida (bolalar bog‘chasi, maktab-internat,
mehribonlik uyi, maktab, litsey, kollej, kasb-hunar maktabi va boshqalar) har bir
yoshda bolaning to‘liq aqliy rivojlanishi va shaxsini shakllantirish uchun zarur
bo‘lgan psixologik sharoitlarga rioya qilish uchun javobgarlik. bosqich;
2) bolaning intellektual va hissiy rivojlanishida, xatti-harakatlarida va
munosabatlarida muayyan qiyinchiliklarga, og‘ishlarga olib kelishi mumkin
bo‘lgan bunday xususiyatlarini o‘z vaqtida aniqlash;
3) bolalarning keyingi yosh darajasiga o‘tishi bilan bog‘liq yuzaga kelishi
mumkin bo‘lgan asoratlarning oldini olish.
Shunday qilib, biz psixolog o‘z bilimi va tajribasi asosida bolalarning aqliy
va shaxsiy rivojlanishidagi yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarning oldini
olishga, ushbu rivojlanish uchun eng qulay bo‘lgan psixologik sharoitlarni
yaratishga harakat qiladigan holatlarda psixologik profilaktika haqida gapiramiz.
16

Psixoprofilaktika ishlari alohida bolalar yoki bolalar guruhlari, sinflar, yosh
parallellari, shuningdek, bolaning dunyoqarashi va rivojlanishiga ta’sir qiluvchi
o‘qituvchilar, o‘qituvchilar, ota-onalar va boshqa kattalar bilan amalga oshirilishi
mumkin.
Ushbu ishning asosiy qiyinligi shundaki, psixolog, qoida tariqasida,
o‘qituvchilar (va ota-onalar) tomonidan psixoprofilaktika muhimligini
tushunmaslik bilan duch keladi. Nima uchun bu sodir bo‘lmoqda? Ehtimol, bolalar
bog‘chasi va maktabda alohida bolalar va butun guruhlar bilan juda ko‘p aniq
muammolar mavjud bo‘lib, kattalar hali paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan
qiyinchiliklar haqida o‘ylashni xohlamaydilar. “Yoki paydo bo‘ladi, yoki paydo
bo‘lmaydi”, - deb o‘ylaydi pedagoglar, o‘qituvchilar va ota-onalar, “biz mavjud
qiyinchiliklarni engishimiz kerak”. Psixolog bunday mulohazalarni davom
ettirmasligi kerak. Psixologik xizmat faqat bir lahzalik muammolarni hal qilishga
asoslangan holda rivojlanib, xalq ta’limiga aniq foyda keltira olmaydi. U ushbu
muammolarning ehtimolini oldindan bilishi va ularning oldini olishga harakat
qilishi kerak. Boshqa so‘z bilan aytganda, Psixoprofilaktikada tashabbus butunlay
psixologning o‘zidan keladi.
Aytishimiz mumkinki, bu erda biz o‘z-o‘zidan so‘rovni eng sof shaklda
kuzatamiz. Psixologning o‘zi o‘z bilimlari asosida bolalarning ta’lim va tarbiyasi
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish uchun nimadan ogohlantirish, nimani
o‘zgartirish, maslahat berish mumkinligini oldindan biladi.
17

II-BOB. PSIXOLOGIK XIZMATDA AMALIY PSIXOLOGNING
AMALIY ASOSLARI
2.1. Psixoprofilaktik ishning asosiy mazmuni
Psixoprofilaktik ish, psixologik salomatlikni saqlash, ruhiy holatni
yaxshilash va stress, depressiya, bezovtalik kabi salbiy holatlarning oldini olishga
qaratilgan faoliyatlar yig‘indisidir. Bu ishning asosiy maqsadi, insonlarning ruhiy
holatini ijobiy ravishda ta’sir qilish va ularning psixologik xavfsizligini
ta’minlashdir. Psixoprofilaktik ish nafaqat kasalliklarni oldini olishga, balki
jamiyat va ijtimoiy guruhlar orasida sog‘lom ruhiy muhitni shakllantirishga ham
yo‘naltirilgan.
Psixoprofilaktik ishning asosiy yo‘nalishlari :
1. Stressni boshqarish va profilaktikasi . Stress — bu psixologik va
jismoniy holatni zaiflashtiruvchi muhim omil bo‘lib, uning uzoq davom etishi turli
kasalliklar va ruhiy kasalliklarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
Psixoprofilaktik ishda stressni boshqarish, stressni oldini olish va unga qarshi
turish bo‘yicha turli metodlar va mashg‘ulotlar amalga oshiriladi. Bunga nafas
olish mashqlari, relaxatsiya usullari, kognitiv-behavioral terapiya kabi
yondashuvlar kiradi.
2. Emotsional holatni boshqarish . Psixoprofilaktik ishda emotsional
holatlarni boshqarish va salbiy emotsiyalarni kamaytirish uchun turli texnikalar
qo‘llaniladi. Bu metodlar, shaxslarning o‘zlarining emotsional holatini to‘g‘ri
ifodalashlariga, stressdan xalos bo‘lishlariga va ruhiy holatni yaxshilashlariga
18

yordam beradi. Emotsional intellektni rivojlantirish, hissiy resurslarni boshqarish,
to‘g‘ri ijtimoiy munosabatlar o‘rnatish psixoprofilaktik ishning asosiy qismidir.
3. Shaxsiy o‘zgarish va rivojlanish . Psixoprofilaktik ish, shaxsning o‘z-
o‘zini anglash va o‘zgarish jarayonlarini rivojlantirishga qaratilgan. O‘z-o‘zini
anglash, o‘z qadrini anglash va o‘z salohiyatini to‘liq amalga oshirish uchun
shaxsga psixologik yordam ko‘rsatiladi. Bu jarayon, shaxsning o‘zgarishlarga
tayyorligini oshirish va stressga qarshi kurashish qobiliyatini mustahkamlashga
yordam beradi.
4. Ijtimoiy moslashuv va qo‘llab-quvvatlash . Psixoprofilaktik ishda
shaxsning jamiyatga moslashuvi va ijtimoiy muhitga yaxshi integratsiyasi uchun
yordam ko‘rsatiladi. Bu yerda odamlar orasida ijtimoiy o‘zaro aloqalarni
rivojlantirish, konfliktlarni hal qilish, o‘zaro qo‘llab-quvvatlash tizimini yaratish
ko‘zda tutiladi. Shuningdek, ijtimoiy moslashuvni rivojlantirish uchun treninglar,
guruh mashg‘ulotlari va qo‘llab-quvvatlash guruhlari tashkil etiladi.
Psixoprofilaktik ishning metodlari :
1. Kognitiv-behavioral yondashuv . Bu yondashuv psixologik salomatlikni
saqlash va psixologik holatni yaxshilash uchun salbiy fikrlarni va xatti-harakatlarni
aniqlash va o‘zgartirishga qaratilgan. Kognitiv-behavioral terapiya (KBT) orqali
odamlar salbiy fikrlarni tahlil qilish, ularni ijobiy va realistik fikrlar bilan
almashtirishga o‘rganadilar. Bu metod stressni kamaytirish va emotsional holatni
boshqarishda samarali bo‘ladi.
2. Mindfulness va meditatsiya . Psixoprofilaktik ishda mindfulness
texnikalari va meditatsiya amaliyotlari ko‘p ishlatiladi. Bu usullar, insonlarni
hozirgi vaqtda bo‘lishga, o‘z fikrlarini va his-tuyg‘ularini tahlil qilishga o‘rgatadi.
Mindfulness stressni kamaytirishga, emotsiyalarni boshqarishga yordam beradi va
umumiy psixologik salomatlikni yaxshilashga xizmat qiladi.
3. Treninglar va seminarlar . Psixoprofilaktik ishning yana bir muhim usuli
— bu maxsus treninglar va seminarlar tashkil qilishdir. Bu treninglar, odamlarning
psixologik salomatligini yaxshilashga, stressni boshqarishga va emotsional
salomatlikni rivojlantirishga yordam beradi. Treninglarda, odatda, stressni
19

kamaytirish, konflikti hal qilish, emotsional intellektni rivojlantirish va o‘z-o‘zini
anglash kabi mavzular ko‘rib chiqiladi.
4. Ruhiy qo‘llab-quvvatlash va maslahatlar . Psixoprofilaktik ishda
shaxsiy psixologik maslahatlar va ruhiy qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga
ega. Psixologlar shaxsiy muammolarni hal qilishda yordam berish, o‘zgarishlar
qilishga tayyor bo‘lgan shaxslarga qo‘llab-quvvatlash ko‘rsatishadi. Shu bilan
birga, psixologlar guruh qo‘llab-quvvatlashini tashkil etish, ijtimoiy izolyatsiya va
stressni kamaytirishga yordam beradi.
Psixoprofilaktik ishning amaliy ahamiyati. Psixoprofilaktik ish, jismoniy
va ruhiy salomatlikni yaxshilashda, kasalliklarni oldini olishda va stressni
kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Shaxslarning ruhiy salomatligi jamiyatning
farovonligi va barqarorligiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, psixoprofilaktik
ishlar nafaqat individual darajada, balki butun jamiyat miqyosida muhim
ahamiyatga ega. Psixoprofilaktik ish, insonlarning ruhiy va psixologik holatlarini
yaxshilashga, stress va salbiy holatlarning oldini olishga qaratilgan tizimli va
ijtimoiy yo‘nalishlarga ega bo‘lgan faoliyatdir. Bu ishning samaradorligi
shaxslarning hayot sifatini oshirishga, jamiyatda sog‘lom psixologik muhitni
shakllantirishga yordam beradi.
Psixoprofilaktik ishning asosiy mazmunini aniqlashda quyidagilarni yodda
tutish kerak. Psixolog har bir bosqichning vazifalarini hisobga olgan holda turli
yoshdagi bolalar uchun rivojlanish dasturlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi.
Dasturlar barcha yoshdagi bolalar, asosan o‘qituvchilar, o‘qituvchilar va ota-onalar
tomonidan ta’lim va tarbiya ishlarida amalga oshiriladi. Eng muhimi, har bir
maktab o‘quvchisiga qiziqishlari, moyilliklari va qobiliyatlarini aniqlash va
rivojlantirish uchun bilim va amaliy faoliyatning turli sohalarida o‘zini sinab
ko‘rish imkoniyatini berishdir.
Shaxsni shakllantiradigan murakkab sharoitlarda odatda ikkita asosiy omil -
oila va maktab ajralib turadi. Qiziqishlarning dastlabki yo‘nalishi, albatta, bolaning
20

ota-onalari va tengdoshlari bilan, keyin esa o‘qituvchilar bilan o‘ziga xos hayotiy
muloqotida yuzaga keladi. Ammo yana bir, ehtimol, eng qiyin omil bor - inson
tug‘ilgan va rivojlanayotgan davr, o‘sib borayotgan ongning davrning bitmas-
tuganmas xilma-xilligi, madaniyatining tarixiy o‘ziga xos shakllari bilan murakkab
va nozik o‘zaro ta’siri. uning paydo bo‘lgan tafakkur manfaatlari doirasidagi
namoyon bo‘lishi. Albatta, maktab va oila bu davrning bir bo‘lagi, lekin ularda
uning g‘oyalari, madaniyati, qarama-qarshiliklari, muammolari qay darajada o‘z
aksini topgan, bunga bolalar, o‘smirlar, yigitlar qanchalik jalb qilingan?
Keling, I.F.dan iqtibos keltirishni davom ettiramiz. Ovchinnikova: “Ma’lum
bir davr madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari, intellektual hayotning o‘ziga xos
shakllari, eng ko‘zga ko‘ringan imtiyoz va tendentsiyalar insonga butun hayoti
davomida, ayniqsa, juda erta yoshda ta’sir qilish uchun cheksiz imkoniyatlarga
ega. Bu shaxsga bog‘liq. davrning cheksiz xohish-istaklari doirasiga ta’sir
qiladigan shaxsning taqdiri. Ijodkor shaxs uning ichki dunyosi mozaikasini
shakllantiradigan hayot omillarining xilma-xil dinamikasida
shakllanadi.Individuallik ko‘plab ta’sirlar natijasida tug‘iladi. Bunday
konsolidatsiyaning imkoniyatlari ko‘p jihatdan rivojlanayotgan shaxsning
psixologik xususiyatlariga, uning xarakteri va temperamentiga bog‘liq”.
Binobarin, har bir o‘quvchining bilim va faoliyat sohalarini kengaytirish,
“bu davr madaniyati ta’sirini” har bir kishi his qilish zarur. Rivojlanish
dasturlarining asosi aynan shu bo‘lishi kerak. Rivojlanmoqda psixolog ishlab
chiqadigan dastur, qoida tariqasida, nafaqat akademik, ta’lim, balki ancha
kengroqdir. Psixolog bolalarni o‘rab turgan hamma narsani va ular tarkibiga
kiradigan narsalarni tahlil qiladi - o‘yin, o‘quv jarayoni, o‘quv faoliyati, kattalar va
tengdoshlar bilan munosabatlar, teatr va tabiatga sayohatlar, fan to‘garaklari va
sport seksiyalari va boshqalar, qanchalik ko‘p ekanligini aniqlaydi. bu bolaning
aqliy va shaxsiy rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Psixolog bolaning bunday psixologik xususiyatlarini ochib beradi, bu esa
uning intellektual yoki shaxsiy rivojlanishida muayyan qiyinchiliklar yoki
og‘ishlarning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Chexiyalik psixologlar
21

J. Langmeyer va Z. Mateychik bolalarda aqliy zaiflikning oldini olish yoki oldini
olish choralarini ishlab chiqishni juda muhim deb bilishadi. Bunday profilaktika
dasturi, ularning fikricha, quyidagi talablarga javob berishi kerak.
Birinchidan, bolalar tashqi yashash muhitidan to‘g‘ri miqdorda, ma’lum bir
guruhlash va vaqtinchalik ketma-ketlikda qo‘zg‘atuvchilarni qabul qilishlarini
ta’minlash kerak. Rag‘batlantirish bolaning rivojlanish bosqichiga mos kelishi
kerak, chunki kech va erta stimulyatsiya samarasiz va ba’zan zararli.
Ikkinchidan, kiruvchi ogohlantirishlar bola uchun muhim ahamiyatga ega
bo‘lishi kerak, shunda u ularni o‘z tajribalari va bilimlari tizimiga kirita oladi.
Ular, birinchi navbatda, kerakli xatti-harakatlar sohasida mustahkamlovchi
qiymatga ega bo‘lishi kerak.
Uchinchidan, bola va uning tarbiyachilari, uning uyidagi muhit va nihoyat,
kengroq ijtimoiy va ob’ektiv muhit o‘rtasida ijobiy barqaror munosabatlarni
rivojlantirish uchun sharoit yaratish kerak. (Psixolog bolalar bog‘chasida,
maktabda va har bir yosh bosqichida bolalarning normal aqliy rivojlanishi va
shaxsiyatini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan o‘qitish va ta’limning boshqa
psixologik sharoitlariga rioya qilinishini nazorat qiladi.
Shunday qilib, u maktab o‘quvchilarining ko‘p soatlik jamoada bo‘lishlari,
ba’zi bolalarning o‘z bilimlariga ishonchsizliklari, testlardan qo‘rqishlari,
kengashga chaqirilishi natijasida kelib chiqadigan taranglik bilan bog‘liq
psixologik ortiqcha yuklarning oldini olishga harakat qilmoqda. Va
hokazo.Ko‘pgina bolalar, birinchi navbatda, psixologik sabablarga ko‘ra
o‘rganishning haddan tashqari yuklanishini boshdan kechirishadi: intellektual va
o‘rganish ko‘nikmalari yaxshi shakllanmagan, ijobiy o‘rganish motivatsiyasi yo‘q,
kognitiv faollik rivojlanmaydi. Ko‘pgina maktab o‘quvchilarida o‘z-o‘zini hurmat
qilish darajasi etarli emas, bu ularning qobiliyatlarida noaniqlik, xavotirning
kuchayishi va hokazolarni keltirib chiqaradi.
Bu nomaqbul hodisalarning barchasini faqat maktabda o‘qishning
boshidanoq ma’lum psixologik holatlarga qat’iy rioya qilgan holda oldini olish
mumkin.
22

V.A. Suxolishnskiy to‘g‘ri, agar oddiy bola biron bir o‘quv fanida muvaffaqiyatga
erishmagan bo‘lsa, uning sevimli mavzusi yoki mashg‘uloti bo‘lmasa, maktab o‘z
vazifasini bajarmagan. Bolaning normal aqliy rivojlanishining shartlaridan biri har
bir o‘quvchining sevimli mavzusi (mavzulari) yoki boshqa faoliyat turiga ega
bo‘lishini nazarda tutadi.
Psixolog har bir fan o‘qituvchisiga fanga eng qiziqqan o‘quvchilar guruhini
aniqlashda yordam berishi kerak. Bolalarga qo‘shimcha adabiyotlar, qo‘shimcha
murakkabroq vazifalar tavsiya etilishi mumkin. Bu sinfda intellektual zamin
yaratadi, bilimga qiziqishni rivojlantiradi, uni bolalar uchun qimmatli va jozibador
qiladi, qobiliyat va iste’dodni rivojlantiradi, kelajak kasbini tanlash uchun asos
yaratadi. Har bir o‘qituvchi o‘z fanidan 4-5 kishidan, ayniqsa, ularni maxsus
topshiriqlar, qiziqarli qo‘shimcha adabiyotlar bilan qiziqtirsa, sinf qiziqishsiz
qolmaydi.
Agar ular sodir bo‘lsa-chi? Psixolog sinf o‘qituvchisi bilan birgalikda buning
sabablarini tushunishi kerak. Har bir inson kamida bitta ilmiy fan orqali bilimga
qiziqish uyg‘otishi kerak. Bu faqat ma’lum bir sinfda ishlaydigan o‘qituvchilar har
bir bolaning shaxsiyatini rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lgan mutaxassislar
jamoasi bo‘lgan taqdirdagina mumkin bo‘ladi, bu nafaqat ushbu fan bo‘yicha
ma’lum foiz yutuqlarni olishini ta’minlash. Sinf rahbari bunday jamoani
“o‘tkazadi”, o‘qituvchilarning harakatlarini tuzatadi. Uning ishini har bir bolaning
qobiliyatlari va qiziqishlari qanday shakllanayotgani va rivojlanganligi, umuman
uning shaxsiyati qanday rivojlanayotganiga qarab baholash vaqti keldi. Va bunda
unga yordam berish psixologning vazifasidir.
Psixolog bolalarning keyingi yosh darajasiga o‘tishi munosabati bilan aqliy
rivojlanishi va shaxsiyatini shakllantirishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
asoratlarni oldini oladi. Ehtimol, eng qiyin va himoyasiz - bu maktabgacha
ta’limdan maktabgacha yoshdagi bolalikka o‘tish davri. Aynan oldingi bosqichda
zarur psixologik shakllanishlarning shakllanmaganligi maktabning moslashuviga
olib kelishi mumkin. Boshlang‘ich maktab yoshidamaktabning
moslashuvibolalarda o‘rganish va talablarni bajarishda qiyinchiliklar, maktabda
23

past o‘qish, intizomning ekstremal shakllari shaklida namoyon bo‘ladi. Buning
psixologik sabablari funktsional tayyorgarlikning past darajasi (“maktab etukligi”
deb ataladigan narsa), ya’ni ba’zi miya tuzilmalari, neyropsik funktsiyalarning
etuklik darajasi va maktab ta’limi vazifalari o‘rtasidagi nomuvofiqlik bo‘lishi
mumkin. Maktabning etukligi nozik vosita qobiliyatlari, ko‘z va qo‘llarni
muvofiqlashtirish, faoliyat va xatti-harakatlarda namunaga rioya qilish va
boshqalar kabi funktsiyalarning past darajada rivojlanishida namoyon bo‘ladi.
Bundan tashqari, maktabda moslashuvning umumiy sababi - o‘zboshimchalik
sohasining etarli darajada rivojlanmaganligi kattalarning ko‘rsatmalarini tinglash
va to‘g‘ri bajara olmaslik, qoidaga muvofiq harakat qilish, zaif ixtiyoriy diqqat,
ixtiyoriy yodlash va boshqalar.
2.2. Psixologik korreksiya
Psixologik korreksiya — bu shaxsning ruhiy, emotsional yoki xulq-
atvoridagi salbiy holatlarni o‘zgartirish, yaxshilash yoki tiklash jarayonidir.
Psixologik korreksiya odatda psixologik yordamga muhtoj bo‘lgan shaxslar uchun
amalga oshiriladi va ularning ruhiy holatini tiklash, xatti-harakatlarini to‘g‘rilash
hamda salbiy ta’sirlar bilan kurashishda yordam beradi. Psixologik korreksiya
jarayonida, psixologlar shaxslarning salbiy fikrlarini va xatti-harakatlarini tahlil
qilib, ularni o‘zgartirishga yordam beradigan turli metodlar va strategiyalarni
qo‘llaydilar.
Psixologik korreksiyaning asosiy maqsadi va vazifalari:
Psixologik korreksiyaning asosiy maqsadi, shaxsning ruhiy va emotsional
holatini yaxshilash, uning xulq-atvorini ijobiy yo‘nalishda o‘zgartirish va sog‘lom
psixologik holatni tiklashdir. Bu jarayon, shaxsning o‘z muammolarini hal qilish,
emotsional salomatligini tiklash va ijtimoiy moslashuvini yaxshilashga yordam
beradi.
1. Emotsional holatni boshqarish . Shaxslarning salbiy emotsiyalarini
boshqarish, masalan, g‘azab, qayg‘u, xavotir kabi his-tuyg‘ularni kamaytirish va
ularni ijobiy holatga o‘zgartirish.
24

2. Xatti-harakatni to‘g‘rilash . Salbiy xatti-harakatlar, masalan, agressivlik,
izolyatsiya qilish, noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish kabi holatlarni aniqlash va ularni
to‘g‘rilash uchun maxsus yondashuvlar ishlab chiqish.
3. Ijtimoiy moslashuvni rivojlantirish . Shaxsning ijtimoiy munosabatlar
o‘rnatishdagi qiyinchiliklarini bartaraf etish, uning ijtimoiy muhitga moslashishiga
yordam berish.
4. Stress va xavotirni kamaytirish . Stress va xavotirni boshqarish uchun
psixologik yordam ko‘rsatish va amaliy metodlar orqali insonlarni tinchlantirish,
salbiy holatlardan xalos bo‘lishga yordam berish.
5. O‘z-o‘zini anglashni rivojlantirish . Shaxsning o‘z-o‘zini anglash va o‘z
qadrini sezish jarayonini qo‘llab-quvvatlash. Bu jarayon, o‘zlikni anglash orqali
o‘zgarishlarga tayyor bo‘lishni oshirishga yordam beradi.
Psixologik korreksiya metodlari :
1. Kognitiv-behavioral terapiya (KBT) . KBT — psixologik korreksiya
jarayonida eng samarali metodlardan biri hisoblanadi. Bu metod orqali shaxsning
salbiy fikrlari va xatti-harakatlari tahlil qilinadi, ularni o‘zgartirish uchun maxsus
strategiyalar ishlab chiqiladi. Kognitiv-behavioral terapiya, o‘z-o‘zini boshqarish,
salbiy o‘ylarni to‘g‘ri tushunish va ijobiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi.
2. Psixodramma va rol o‘ynash . Psixodramma — bu terapevtik yondashuv
bo‘lib, shaxsning ichki hissiy holatlarini ifodalash va turli rollarda o‘zini ko‘rsatish
orqali emotsional muammolarni hal qilishga yordam beradi. Bu metod shaxsning
o‘z hissiyotlarini, xavotirlarini va xulq-atvorini ifodalashga imkon yaratadi.
3. Gestalt terapiya . Gestalt terapiya — bu shaxsning o‘zini anglash va
mavjud holatini yaxshilashga qaratilgan metod. Bu usul orqali, shaxsning hozirgi
vaqtga nisbatan hissiyotlari va tajribalarini tahlil qilish va ularga yangi
yondashuvlar topishga yordam beradi.
4. Psixologik treninglar . Treninglar shaxslarning xulq-atvorini o‘zgartirish,
emotsional holatni boshqarish va ijtimoiy moslashuvni rivojlantirishga yordam
25

beradi. Treninglar, stressni boshqarish, qaror qabul qilish, muloqot va konfliktlarni
hal qilish kabi sohalarga qaratilgan bo‘lishi mumkin.
5. Soliq terapevtik usullar . Bu usulda, shaxsning ichki muammolarini tahlil
qilish va unga mos keladigan individuallik yondashuvi orqali ularning ruhiy
holatini yaxshilashga qaratilgan yordam ko‘rsatiladi. Psixologik maslahatlardan
foydalanish, xulq-atvorni to‘g‘rilash uchun aniq tavsiyalar beradi.
Psixologik korreksiyaning amaliy ahamiyati. Psixologik korreksiya
nafaqat ruhiy holatni tiklash, balki jamiyatda sog‘lom va barqaror psixologik
muhitni yaratishga ham yordam beradi. Bu ishning amaliy ahamiyati shundaki,
psixologik korreksiya orqali insonlar o‘zlarining ichki muammolarini hal qilish,
boshqalar bilan ijtimoiy aloqalarni yaxshilash va hayot sifatini oshirishga
muvaffaq bo‘lishadi. Bundan tashqari, psixologik korreksiya, kasalliklarni oldini
olish va salbiy ruhiy holatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik qilishda ham muhim rol
o‘ynaydi.
Psixologik korreksiya jarayoni — bu shaxsning ruhiy va emotsional holatini
yaxshilash, salbiy xatti-harakatlarni o‘zgartirish va umumiy psixologik
salomatlikni tiklashga qaratilgan faoliyatdir. Bu jarayonda turli psixoterapevtik
metodlar va usullar qo‘llanilib, shaxsning ichki muammolarini hal qilishga,
stressni kamaytirishga va ijtimoiy moslashuvni rivojlantirishga yordam beradi.
Psixologik korreksiya nafaqat individual darajada, balki butun jamiyat uchun
sog‘lom psixologik muhitni yaratishga xizmat qiladi.
Bolalarning maktabda o‘qishga psixologik tayyorgarligini o‘z vaqtida
baholash ta’lim va rivojlanishdagi keyingi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklarning
oldini olishning asosiy turlaridan biridir. Shu bilan birga, psixolog, birinchi
navbatda, (o‘qishga normal tayyorgarlik (o‘qish, hisoblash, yoddan bilish,
savollarga qanday javob berishni bilish va hokazo)) emas, balki ma’lum psixologik
xususiyatlarga e’tibor beradi: bolaning maktabga qabul qilinishi bilan qanday
bog‘liqligi, tengdoshlari bilan muloqot qilish tajribasi bormi, notanish kattalar
bilan suhbatda o‘zini qanchalik ishonchli yoki ishonchsiz his qiladi, uning kognitiv
faolligi qanchalik rivojlangan, uning motivatsion, hissiy xususiyatlari qanday
26

maktabda o‘qishga tayyorligi va boshqalar. So‘rov natijalariga ko‘ra psixolog
o‘qituvchi bilan birgalikda bolalarning maktabda bo‘lgan birinchi kunlaridanoq
ular bilan ishlashga individual yondashuv dasturini ishlab chiqadi.
Xuddi shunday muhim savollar boshqa yosh bosqichlarida, masalan,
o‘quvchilarning boshlang‘ich maktabdan o‘rta maktabga o‘tish bosqichida, bitta
o‘qituvchining bolasi darhol ko‘pchilikka o‘tganda, ularning har biri unga o‘ziga
xos talablar qo‘yadi, mazmuni qachon paydo bo‘ladi. ta’lim fanlari
murakkablashadi va usullari sezilarli darajada o‘zgaradi, ularni o‘qitish, katta
mustaqillik zarur bo‘ladi, tengdoshlar bilan munosabatlarning ahamiyati oshadi va
hokazo.
Bu davrni maktab o‘quvchilarining maxsus qobiliyatlari va o‘z-o‘zini anglashining
rivojlanishi uchun sezgir deb hisoblash mumkin, chunki aynan shu yoshda ular o‘z
manfaatlarini, imkoniyatlarini o‘ylashni va amalga oshirishni boshlaydilar, ularda
barqaror o‘zini o‘zi qadrlash shakllana boshlaydi.
Nima uchun bolalar beshinchi sinfda o‘zlarining o‘ziga xos qobiliyatlari
haqida o‘ylashni boshlaydilar? 5-sinf - bu bolalar hayoti va rivojlanishidagi
burilish nuqtasi, ular fan ta’limiga o‘tadilar. Maktabning dastlabki uch-to‘rt yilida
bitta o‘qituvchi bolalarga barcha asosiy fanlardan – matematika, rus tili, o‘qish,
tabiiy tarixdan dars beradi. U bolalarning barcha o‘quv fanlarini teng darajada
muvaffaqiyatli o‘zlashtirishini ta’minlashga intiladi. Aytish mumkinki,
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolalarning barcha asosiy fanlar bo‘yicha bilimlarni
muvaffaqiyatli o‘zlashtirishidan birdek manfaatdor. U odatda sinfdagi kuchli,
o‘rtacha va zaif o‘quvchilarni ajratib ko‘rsatadi. Kuchli o‘quvchilar bilimlarni
hamma fanlardan yaxshi o‘rganadilar, o‘rtacha o‘quvchilar - barcha fanlardan
o‘rtacha, zaif o‘quvchilar - zaif, yana barcha fanlardan. “Kuchli, qobiliyatli” deb
tasniflangan o‘quvchi qanday fazilatlarga ega bo‘lishi kerakligini aniqlash
maqsadida boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga murojaat qildik.
Ularning ta’riflari biroz o‘zgarib, iqtidorli o‘quvchida tirishqoqlik,
qat’iyatlilik, e’tibor, mantiqiy xotira, qattiq va qattiq mehnat qilish, kuzata olish,
qiziquvchanlik kabi fazilatlarga ega bo‘lishi zarurligidan kelib chiqadi. talabaning
27

umumiy rivojlanishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari, qobiliyatlari haqida hech
narsa gapirmaydi. Va bu yaxshi, chunki u rivojlanish uchun umumiy asosni tashkil
qiladi. Biroq, o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ymasdan, maxsus qobiliyatlarning etarlicha aniq mezonlariga ega
bo‘lmasdan, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi har doim ham bolaning shaxsiy
qiziqishlari va qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga yordam bera olmaydi.
qiziquvchanlik va hokazo. Bu sifatlarning barchasi o‘quvchining umumiy
rivojlanishini xarakterlashini va uning o‘ziga xos xususiyatlari va qobiliyatlari
haqida hech narsa demasligini ko‘ramiz. Va bu yaxshi, chunki u rivojlanish uchun
umumiy asosni tashkil qiladi.
Biroq, o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ymasdan, maxsus qobiliyatlarning etarlicha aniq mezonlariga ega
bo‘lmasdan, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi har doim ham bolaning shaxsiy
qiziqishlari va qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga yordam bera olmaydi.
qiziquvchanlik va hokazo.Bu sifatlarning barchasi o‘quvchining umumiy
rivojlanishini xarakterlashini va uning o‘ziga xos xususiyatlari va qobiliyatlari
haqida hech narsa demasligini ko‘ramiz va bu yaxshi, chunki u rivojlanish uchun
umumiy asosni tashkil qiladi. Biroq, o‘quvchining o‘ziga xos qobiliyatlarini
rivojlantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymasdan, maxsus qobiliyatlarning
etarlicha aniq mezonlariga ega bo‘lmasdan, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi har
doim ham bolaning shaxsiy qiziqishlari va qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarishga
yordam bera olmaydi.
Beshinchi sinfda biz boshqacha manzarani ko‘ramiz. Har bir o‘qituvchi bitta
fandan dars beradi va bu fan bo‘yicha o‘quv materialini muvaffaqiyatli
o‘zlashtirish uchun o‘quvchi qanday fazilatlarga ega bo‘lishi kerakligini tasavvur
qiladi. Masalan, adabiyot o‘qituvchilarining fikricha, rus tilini biladigan bolalar
so‘zga mazmunli munosabatda bo‘ladilar, uning tuzilishini his qiladilar, tilga
layoqatli bo‘ladilar, adabiyotga layoqatlilar esa nutqda tasvirlardan tez-tez
foydalanadilar va hokazo. Matematika o‘qituvchilarining fikricha, o‘z mavzusiga
28

qodir bolalar ular tahlil qilish, miqdorlar o‘rtasidagi munosabatni tushunish, yaxshi
vizual xotira, fazoviy vakillik va hokazo qobiliyatiga ega bo‘ladi.
Biz o‘qituvchilarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri, to‘liq yoki to‘liq emasligi
haqida savolni ko‘rib chiqmaymiz maxsus qobiliyatlar tuzilishini ifodalaydi. Biz
uchun muhim bo‘lgan narsa har bir o‘qituvchi o‘z fanining o‘ziga xos
xususiyatlarini ko‘rishi va o‘quvchilarda ushbu fan bo‘yicha materialni
muvaffaqiyatli o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan o‘ziga xos fazilatlarni
shakllantirishga harakat qilishi. Beshinchi sinfda o‘qituvchi (ixtiyoriy yoki
ixtiyoriy ravishda) o‘z faniga qodir bo‘lgan bolalarni aniqlashga, ajratib
ko‘rsatishga va ularga muhabbatni uyg‘otishga intiladi. Agar ilgari talabalar
kuchli, o‘rta va zaiflarga bo‘lingan bo‘lsa, endi bilimning bir sohasida kuchli
bo‘lgan talaba boshqasida zaifroq bo‘ladi. Agar talaba bir, ikki, uch marta berilgan
mavzu bo‘yicha javob uchun o‘qituvchining roziligini olgan bo‘lsa va o‘rtoqlari
oldida hurmatni o‘qisa, u boshqa darslarda nima uchun bunday bo‘lmasligi haqida
o‘ylaydi, bu yordam beradi. bu fanni yaxshi o‘zlashtirishi va boshqa fanlarni
o‘zlashtirishiga to‘sqinlik qiladi.
Bu o‘z-o‘zini kashf qilish jarayoni asta-sekin, ko‘pincha ongsiz ravishda
sodir bo‘ladi. Ammo qobiliyatlarni o‘z-o‘zini baholash xususiyatiga qarab, bolada
o‘ziga nisbatan to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri munosabat shakllanadi, buning natijasida o‘z-
o‘zini hurmat qilish rivojlanishga turtki yoki tormoz bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha,
hech bo‘lmaganda bir yoki bir nechta o‘quv fanlari bo‘yicha o‘z ta’lim
qobiliyatlarini tasdiqlamagan bolalar maktabga va umuman o‘qishga qiziqishni
abadiy yo‘qotadilar.
Talabalar yangi o‘qituvchilari bilan uchrashishdan ancha oldin
boshlanadigan psixologning bolalar bilan ham, o‘qituvchilar bilan ham
psixoprofilaktik ishi buni oldini olishga yordam beradi. maktabga va umuman
o‘qitishga qiziqishni abadiy yo‘qotadi. Talabalar yangi o‘qituvchilari bilan
uchrashishdan ancha oldin boshlanadigan psixologning bolalar bilan ham,
o‘qituvchilar bilan ham psixoprofilaktik ishi buni oldini olishga yordam beradi.
maktabga va umuman o‘qitishga qiziqishni abadiy yo‘qotadi. Talabalar yangi
29

o‘qituvchilari bilan uchrashishdan ancha oldin boshlanadigan psixologning bolalar
bilan ham, o‘qituvchilar bilan ham psixoprofilaktik ishi buni oldini olishga yordam
beradi.
To‘qqizinchi sinf o‘quvchilari bilan ishlashda, o‘z taqdirini o‘zi
belgilashning keskin muammolariga duch kelganda, ularning o‘z muammolari ham
paydo bo‘ladi.
Psixolog ushbu muhim fikrlarning barchasini doimo o‘z diqqat markazida ushlab
turishi kerak, psixologik profilaktikaning asosiy faoliyati aynan shularga
qaratilgan. Qolaversa, ushbu muammolarni hal etishda, eng muhimi, ularning
oldini olishda maktab pedagogik jamoasi, maktab o‘quvchilarining ota-onalarini
ham jalb etish juda muhim.
Psixolog bolalar, o‘smirlar va katta yoshdagi maktab o‘quvchilarini
hayotning ular uchun qiziq bo‘lgan, o‘z qobiliyatlari va bilimlarini ro‘yobga
chiqarishni istagan sohalari, faoliyati, kasblari haqida bosqichma-bosqich bilishga
tayyorlash bo‘yicha ishlarni olib boradi. Maktab psixologlarining tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, kasbiy tanlovga tayyor bo‘lishning asosiy shartlari bolaning har
tomonlama aqliy rivojlanishi, uning motivatsion ehtiyojlari sohasini shakllantirish,
moyillik va qobiliyatlarning yuqori darajada rivojlanishi, o‘z-o‘zini anglashdir.
Bolaning mustaqil ravishda kasb yoki kasbiy faoliyat sohasini tanlashga
psixologik tayyorgarligini shakllantirish maktab o‘quv jarayonining uzviy qismiga
aylanishi va birinchi sinfdan boshlanishi kerak.
Bolalar bilan o‘zaro munosabatlarning ushbu sohasidagi psixologning ishi
quyidagi fikrlarni o‘z ichiga oladi:
♦ maktab o‘quvchilarining qiziqishlari va qobiliyatlarini erta tashxislash (IV
sinflar), qiziqish va qobiliyatlarni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va
amalga oshirish;
♦ yosh o‘smirlarning qobiliyatlari va moyilliklarini diagnostika qilish, ularni
rivojlantirish dasturini kelgusida amalga oshirish;
30

♦ VII-IX sinf o‘quvchilarining kasbiy niyatlarini shakllantirish, ularning
psixologik xususiyatlari va shaxsiy xususiyatlarini tanlagan kasbi talablari bilan
bog‘liq holda o‘rganish;
♦ o‘rta maktab o‘quvchilari bilan keyingi ta’lim dasturini farqlash
munosabati bilan belgilash bo‘yicha maslahat ishlari;
♦ o‘rta maktab o‘quvchilarining kasbiy va shaxsiy o‘zini o‘zi belgilashini
diagnostika qilish va tuzatish.
Maktab psixologik xizmatida kasbga yo‘naltirish ishining samaradorligi
uning maktabda o‘qish yillari davomida bolalarning aqliy rivojlanishi va
shaxsiyatini shakllantirishni o‘rganish bo‘yicha psixologlar faoliyatining keng
kontekstiga kiritilganligi bilan belgilanadi. o‘qituvchilar va ota-onalar bilan aloqa.
Bolani kelajak hayotiga tayyorlash bilan bog‘liq bir qator muammolarning oldini
olishning samarali vositasi sifatida talaba bilan professional maslahat suhbatidan
foydalanish mumkin, bu “muhokama suhbati” deb ataladi.
Maktab o‘quvchilarining kasbiy niyatlarini aniqlash maqsadida o‘tkazilgan
ommaviy so‘rovlar natijalariga ko‘ra o‘quvchilarni kasbiy rejalarini shakllantirish
darajasiga ko‘ra to‘rt toifaga bo‘lish mumkin. Talabalarning har bir alohida toifasi
bilan ishlash vakillik qilingan guruhlarning har biri uchun turli vazifalar va
maqsadlarga asoslangan turli usullar va usullarda amalga oshiriladi. Keling,
talabalarning ushbu toifalarini belgilaymiz:
♦ bo‘lajak kasbini allaqachon belgilab qo‘ygan va asosan keyingi ta’lim
yo‘llari, ushbu mutaxassislikni olishi mumkin bo‘lgan ta’lim muassasasi, ish
istiqbollari ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan maktab o‘quvchilari. Ba’zan o‘z-o‘zini
tarbiyalash, o‘z-o‘zini tarbiyalash, kelajakda bu kasbni egallashga tayyorlash
yo‘llarini taklif qilish kerak;
♦ o‘qish yoki ishlash uchun qaerga borishni bilmaydigan, aniq kasbiy hayot
rejalari bo‘lmagan maktab o‘quvchilari. Ushbu toifadagi talabalar asosan kasbiy
ta’limga muhtoj. Turli kasb va mutaxassisliklar bilan tanishish ularning kelajagini
belgilashga yordam beradi. Talabalarning ushbu kontingenti bilan ishlashda
qiziqishlarni aniqlash uchun so‘rovnomalardan samarali foydalanish mumkin,
31

ularning natijalari keyingi o‘zini o‘zi belgilash uchun o‘ziga xos “birinchi turtki”
bo‘lib xizmat qilishi mumkin, talabalarga tanlov doirasini toraytirish va
navigatsiya qilishda yordam beradi. kasblarning xilma-xilligi;
♦ bo‘lajak kasbini tanlagan maktab o‘quvchilari, lekin ba’zi bir
kontrendikatsiyalar tufayli (sog‘liqni saqlash holati, da’volarning aniq yuqori
baholangan darajasi, o‘zini-o‘zi hurmat qilishning etarli emasligi va boshqalar) bu
kasbni o‘zlashtirish ular uchun sezilarli darajada cheklangan yoki butunlay
kontrendikedir. Bunday holda, qayta yo‘naltirish ishlari talab qilinadi. Maktab
psixologi faoliyatining vazifasi - bu o‘quvchini qayta yo‘naltirish uchun unga
pedagogik va psixologik ta’sir choralari tizimini aniqlashdir.
Qayta yo‘nalish o‘smirning bir tomondan, o‘z xohish-istaklari va boshqa
tomondan, ushbu faoliyat bilan shug‘ullana olmaslik (yoki cheklash) o‘rtasidagi
ancha murakkab ziddiyatni hal qilishni o‘z ichiga oladi; * bir vaqtning o‘zida bir
nechta kasblarni tanlagan maktab o‘quvchilari, ko‘pincha butunlay qarama-qarshi
xarakterga ega. Bu eng katta guruh. Bu o‘quvchilarning o‘ziga xos xususiyati
shundaki, ular o‘z kasbini tanlashda na o‘z imkoniyatlarini, na ma’lum bir
kasbning afzalliklarini o‘ylamasdan, faqat o‘rtoqlari va atrofidagilarning
maslahatlari va fikrlariga amal qiladilar. Ushbu fikrlar va maslahatlar bir-biriga zid
bo‘lganligi sababli, bu talabalarning kasbiy o‘zini o‘zi belgilashi juda qiyin
bo‘ladi. Aynan shu o‘quvchilar maktab psixologining yordamiga eng ko‘p muhtoj.
Maktab psixologining ushbu o‘quvchilar bilan ishlashning asosiy maqsadi nafaqat
qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, balki barqaror va maqsadli kasbiy tanlovni
rivojlantirishdir. u yoki bu kasbning afzalliklari haqida ham.
Ushbu fikrlar va maslahatlar bir-biriga zid bo‘lganligi sababli, bu
talabalarning kasbiy o‘zini o‘zi belgilashi juda qiyin bo‘ladi. Aynan shu
o‘quvchilar maktab psixologining yordamiga eng ko‘p muhtoj. Maktab
psixologining ushbu o‘quvchilar bilan ishlashning asosiy maqsadi nafaqat qarama-
qarshiliklarni bartaraf etish, balki barqaror va maqsadli kasbiy tanlovni
rivojlantirishdir. u yoki bu kasbning afzalliklari haqida ham. Ushbu fikrlar va
maslahatlar bir-biriga zid bo‘lganligi sababli, bu talabalarning kasbiy o‘zini o‘zi
32

belgilashi juda qiyin bo‘ladi. Aynan shu o‘quvchilar maktab psixologining
yordamiga eng ko‘p muhtoj. Maktab psixologining ushbu o‘quvchilar bilan
ishlashning asosiy maqsadi nafaqat qarama-qarshiliklarni bartaraf etish, balki
barqaror va maqsadli kasbiy tanlovni rivojlantirishdir.
Buning uchun eng samarali vosita talaba bilan “muhokama suhbati” shaklida
individual professional maslahat suhbatidir. Ushbu kasbiy maslahat suhbatining
maqsadi talabaning har bir kasb, uning xohish-istaklari haqidagi bilimlarini
yangilash, uning qobiliyatlari va imkoniyatlarining kasbning shaxsga qo‘yadigan
talablariga muvofiqligini aniqlashdir. Taqqoslash asosida talaba o‘z tanlovini
aniqlay oladi.
Kasbiy maslahat maktab o‘quvchilari bilan ularning moyilligi, qiziqishlari,
qobiliyatlari va boshqa psixologik xususiyatlari va shaxsiy xususiyatlari
to‘g‘risidagi bilimlarga asoslangan individual yoki guruhli ishlarni o‘z ichiga oladi.
Shu sababli, kasbiy konsultativ suhbatni o‘tkazishdan oldin talabaning shaxsini
turli usullar bilan o‘rganish kerak (kuzatish, so‘roq qilish, ota-onalar va
o‘qituvchilar bilan suhbatlar, turli test usullari va boshqalar). Faqatgina ushbu
talaba haqida olingan fikrga asoslanib, haqiqiy kasbiy maslahat suhbatiga o‘tish
mumkin. Maktab psixologi yakka tartibdagi kasb-hunar konsultatsiyalarini
murojaat paytida darhol emas, balki bir muncha vaqt o‘tgach o‘tkazish
imkoniyatiga ega. To‘g‘ri, shuni ta’kidlash kerakki, bu holda “konversiya effekti”,
ya’ni maslahatchining kutilgan yordamga bo‘lgan ichki munosabati yo‘qolishi
mumkin. Shuning uchun, har bir holatda, suhbat vaqti ushbu talabaning shaxsiyat
xususiyatlarini hisobga olgan holda belgilanishi kerak. “Munozarali dialog”
qanday davom etadi?
Ma’lum miqdordagi aniqlovchi savollardan so‘ng (biografik ma’lumotlar,
ota-onalar haqidagi ma’lumotlar va boshqalar) va maslahatchi va maslahatchi
o‘rtasida ijobiy aloqa o‘rnatish (kasbiy o‘zini o‘zi belgilashda samarali yordam
olish uchun talabaning o‘zaro hamkorlikka munosabatini rivojlantirish). ), talaba
o‘zlari yoqtirgan kasblarni muhokama qilish uchun birini tanlashga taklif qilinadi.
Odatda talaba o‘zi uchun eng muhimini tanlaydi. Talabaning muhokama qilish
33

uchun kasb tanlashi belgilanadi. Keyinchalik, maslahatchi talabani muhokamada
qanday rol o‘ynashini aniqlashga taklif qiladi. Bunday rollar bo‘lishi mumkin: yoki
tanlangan kasbning himoyachisi roli yoki uning kamchiliklarini tanqid qilish.
Talabaning bu tanlovi ham maslahatchi tomonidan qayd etiladi.
Rollarni aniqlagandan so‘ng, dialog boshlanadi. Maslahatchi talaba tanlagan
rolga qarama-qarshi rolni egallaydi. Talaba tomonidan bildirilgan pozitsiyalar
(“ma’qul” va “qarshi” dalillari), shuningdek maslahatchining bayonotlari yozma
ravishda qayd etiladi. Talaba dalillarni to‘plash va ularni tuzatish jarayonini
kuzatishi maqsadga muvofiqdir (ba’zi hollarda argumentlarni aniqlash talabaning
o‘ziga topshirilishi mumkin). Suhbat natijalarini yozib olish, iloji bo‘lsa, miqdoriy
va sifat jihatidan taqqoslash mumkin bo‘lgan tarzda saqlanishi kerak. Maslahatchi
suhbat davomida tashabbusni talabadan tortib olmaslik, iloji bo‘lsa, talabaning har
bir argumentiga o‘z argumenti bilan javob berishi kerak. Ba’zida maslahatchi
talabaning qiziqishini faollashtirish uchun o‘z argumentini keltirishi kerak, lekin
talaba javob berishi kerak.
Suhbat davomida quyidagilar muhokama qilinadi: ushbu kasbning ahamiyati
va zarurligi, mehnat sharoitlari va ish haqi, kasbiy o‘sish istiqbollari, kasbning
shaxsga qo‘yadigan talablari, ushbu talabaning shaxsiy xususiyatlarining ushbu
talablarga muvofiqligi va boshqalar. To‘g‘ri gaplardan qochish tavsiya etiladi.
Suhbat yetarlicha argumentlar bo‘lmaguncha davom etadi. Munozarani uzoq
vaqtga cho‘zish tavsiya etilmaydi. Bir necha kundan keyin psixologning
maslahatchi bilan ikkinchi uchrashuvi bo‘ladi. Talaba suhbatni takrorlash uchun
taklif qilinadi, uning mavzusi uning afzal ko‘rgan kasblarining ikkinchisi. U yana
rol tanlaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, suhbatdan suhbatga psixolog va talabaning
roli o‘zgarishi kerak. Keyin protsedura birinchi marta bo‘lgani kabi takrorlanadi.
Har bir talaba bilan suhbatlar soni har xil bo‘lishi mumkin va talaba tanlagan
kasblar soniga bog‘liq. Suhbatlar orasidagi tanaffus uch kundan besh kungacha.
Bunday kasb-hunarga oid maslahat suhbatlari natijasida o‘quvchi har bir afzal
ko‘rgan kasbi bo‘yicha bilim va g‘oyalarini yangilaydi. Ba’zan suhbat tugagandan
so‘ng talabaga suhbatlarning yozib olingan natijasi bilan tanishish va ularni
34

taqqoslash imkoniyatini berish tavsiya etiladi. Suhbat davomida psixolog
talabaning shaxsiy xususiyatlari va ushbu kasbning shaxsga qo‘yadigan talablari
o‘rtasidagi yozishmalarni chizishga harakat qiladi, shuning uchun suhbatdan oldin
ushbu kasbning (va hattoki) professiogrammasi bilan tanishib chiqish tavsiya
etiladi. talabani tanishtirish uchun siz bilan birga bo‘lsin).
Psixologning suhbatdan oldin va uning davomida talabani o‘rganish
natijasida to‘playdigan ma’lumotlar talabaning qaysi kasblarga ko‘proq moyilligini
va shaxsiy xususiyatlariga ko‘ra qaysi biri bilan ko‘proq mos kelishini aniqlashga
imkon beradi. O‘zini ma’lum bir kasbga bag‘ishlash istagi va qobiliyati o‘rtasida
nomuvofiqlik mavjud bo‘lsa, ushbu muqobil masalani hal qilish jarayoni
talabaning o‘ziga topshirilishi kerak. “Muhokama suhbati” texnikasining asosiy
afzalligi shundaki, talabaga uning kasbiy o‘zini o‘zi belgilashida samarali yordam
ko‘rsatiladi, shu bilan birga tanlovga tashqaridan har qanday tashqi bosimni yo‘q
qiladi yoki har qanday holatda ham juda qattiq cheklaydi.
Ushbu texnikaning ma’lum bir modifikatsiyasi, agar sinf jamoasi etarlicha
rivojlangan bo‘lsa, bir guruh talabalar bilan muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, kasbiy maslahat ishining ob’ekti nafaqat
o‘quvchining o‘zi, balki uning ota-onasi va ba’zan o‘qituvchilardir, ularning
o‘smirning kasbiy o‘zini o‘zi belgilashiga ta’siri ko‘pincha juda katta.
Psixologning ko‘p qirrali ishi, pirovardida, talabani uning qobiliyatlari va
manfaatlarini, shuningdek jamiyat ehtiyojlarini hisobga olgan holda kelajakdagi
kasbiy faoliyat sohasini ongli va to‘g‘ri tanlash imkoniyatiga olib kelishi mumkin.
Tanlov har doim inson etukligining ma’lum bir ko‘rsatkichidir. Kasbiy
tanlovni faqat ongli ravishda va mustaqil ravishda qabul qilinadigan, qobiliyatlarni,
qiziqishlarni, moyilliklarni etuk o‘z-o‘zini baholashga asoslangan, o‘z hayotining
ma’nosini izlashga asoslangan qaror deb hisoblash mumkin. Aks holda, yigit va
qizlar kasb tanlashda “ko‘ndirgan”, “qat’iy”, “tavsiya etilgan”, “o‘qishga kirgan”,
“qo‘zg‘aluvchan” va hokazo, ya’ni faqat tashqi ta’sirlar bilan bog‘liq bo‘lmagan
kabi hodisalarga duch kelamiz. ichki motivlar bilan qo‘llab-quvvatlanadi va
35

shuning uchun uni o‘smir yoki yigitning shaxsiy mulki deb hisoblash mumkin
emas.
Qulay psixologik iqlim uni tashkil etuvchi ko‘plab tarkibiy qismlarning
o‘zaro ta’siri natijasidir, ammo bu erda markaziy nuqta bolalarning kattalar va
tengdoshlari, shuningdek, kattalarning bir-biri bilan muloqotidir. To‘liq huquqli
aloqa, eng kamida, har qanday baholash yoki baholash holatlariga yo‘naltirilgan.
Muloqotda eng yuqori qadriyat - yoshi va turli xil ijtimoiy xususiyatlaridan qat’i
nazar, o‘zining barcha fazilatlari, xususiyatlari, kayfiyatlari bilan boshqa shaxs.
Psixolog ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasida qulay, xayrixoh munosabatlarni
yaratishga intiladi.
Buning uchun kattalarga munosabatlarni o‘rnatishga yordam berish kerak,
buning natijasida quyidagi ijobiy haqiqat bo‘lishi mumkin: ota-onalar o‘z
farzandlari bilan ishlaydigan o‘qituvchilarga hurmat va minnatdorchilik bilan
munosabatda bo‘lishlari, ularning aqlli, iste’dodli va etuk bo‘lishiga yordam
berishlari kerak. , va o‘qituvchilar o‘z o‘quvchilarining ota-onalarini hurmat
qiladilar va ularga ishonchlari uchun minnatdorlar. Bunday sharoitda
farzandlarimiz yanada mehribon, xotirjam, dunyoga, odamlarga ochiq bo‘lib
yetishishi mumkin edi.
XULOSA
Bugungi psixologik xizmatning qulay va shaxs kamoloti uchun nihoyatda
ahamiyatli tomonlari barchaga ma’qul va manzur bo‘lgan. Lekin psixologik
xizmatning keng targ‘ibot qilinishi uchun yuqoridan maxsus rasmiy farmoyishning
va amaliyotchi psixologlarning nihoyatda taqchilligi yoppasiga barcha maktablarda
xuddi shunday psixologik xizmatni tatbiq etish ishiga birmuncha to‘sqinlik qilib
kelar edi.1990-yillarga kelib mustaqillik, erk, o‘zlikni anglash hislari hukmron
36

bo‘lgan O‘zbekiston sharoitida inson va jamiyat kamolotini ko‘zlovchi barcha
ijtimoiy sohalar singari psiixoloogik xizmat tatbiqining keng quloch yoyishi uchun
ham o‘ziga xos zamin hozirlandi. Bu esa O‘zbekiston uchun xarakterli bo‘lgan
psixologik xizmat rivojlantirilishinning navbatdagi amaliyotchi-psixologlar
tayyorlash bosqichiga o‘tishni muqarrar qilib qo‘ydi.
Chunki maktabdagi ijtimoiy-psixlogik iqlimni tahlil qila oluvchi malakali
amaliyotchi-psixologlar tayyorlamay turib,O‘zbekistonda psixologik xizmat
tatbiqini muvaffaqiyatli amalga oshirib bo‘lmas ekan. Shunga muvofiq dastavval
Toshkentda, so‘ngra Buxoroda, keyinchalik Navoiy, Andijon,Samarqand va
boshqa viloyatlarda umumta’lim maktablari uchun “Amaliyotchi-psixologlar”
mutaxassisligi bo‘yicha qayta tayyorlov kurslari ochildi va bu kurslarni
muvaffaqiyatli tugatganlar Respublikamizning talaygina maktablarida psixologik
xizmat tashkilotchisi, targ‘ibotchisi va tadqiqotchisi samarali ish olib bormoqdalar.
Psixologik xizmat qanchalik yaxshi yo‘lga qo‘yilsa,insonlarda uchraydigan turli
ruhiy holatlar ham shunchalik oson korreksiya qilinadi.Insonlar o‘z hayotida
uchraydigan muammolarni bartaraf qilishni o‘rganadilar.Allbest.ru saytida
joylashgan
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. SH. M. Mirziyoyevning 2024-yil 15-oktabrda qabul qilingan
“O‘zbekiston Respublikasi psixologik xizmatlar tizimini yanada rivojlantirishga
doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” farmoni
2. Abdullaeva, N. (2020). Psixologik korreksiya va uning metodlari .
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligi.
37

3. Xusainova, M. & Zaynullaeva, R. (2019). Kasbiy psixologiya va
psixoterapiya: Teoriya va amaliyot . Toshkent: Fan va texnologiyalar.
4. Bekmurodov, Sh. (2021). Psixologik xizmatning rivojlanish istiqbollari .
Toshkent: O‘zbekiston psixologlar assotsiatsiyasi.
5. Ismoilov, K. (2018). Psixologik maslahatlar va ularning
samaradorligi . Toshkent: Ma'naviyat.
6. Mamatqulov, U. (2022). Ruhiy salomatlik va uning jamiyatdagi o‘rni .
Toshkent: Yangi avlod nashriyoti.
7. Shukurova, N. (2020). Psixologik yordam va uning turlari . Toshkent:
Ta'lim va ilm-fan.
8. Andijonova, D. & Salohiddinov, S. (2021). Kognitiv-behavioral
terapiya: asoslari va amaliyotda qo‘llanilishi . Toshkent: O‘zbek pedagogika
akademiyasi.
9. Yunusov, J. (2017). Psixologik muammolar va ularni hal qilish
yo‘llari . Toshkent: O‘zbekiston psixologiya jurnali.
10. Safarov, I. (2019). Psixoterapevtik yondashuvlar va ulardan
foydalanish . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi.
11. Razzaqova, A. (2021). Psixologik profilaktika va uning jamiyatda
o‘rni . Toshkent: Milliy universitet.
12. Ergasheva, N. (2020). Psixologik maslahatlar va psixoterapiya
asoslari . Toshkent: O‘zbekiston ilm-fan va ta'lim nashriyoti.
13. Matqulov, A. (2022). Xulq-atvorni to‘g‘rilash va psixologik korreksiya .
Toshkent: Inson taraqqiyoti.
14. Qodirov, B. (2020). Psixologik tahlil va xulq-atvorni o‘zgartirish
metodlari . Toshkent: O‘zbekiston Psixologiya Instituti.
15. Raximov, R. (2018). Kognitiv terapiya: Zamonaviy yondashuvlar .
Toshkent: Fan va ta'lim.
16. Ibragimov, M. (2021). Psixologik yordam va uning samaradorligini
o‘lchash . Toshkent: Milliy Psixologiya Markazi.
Internet saytlar:
38

1. www.psychologytoday.com - Psixologik maslahatlar, terapiya va
psixologik yordam haqida keng qamrovli ma'lumotlar.
2. www.apa.org - Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi (APA) ning rasmiy
sayti, psixologik yordam, maslahatlar va tadqiqotlar haqida.
3. www.psychcentral.com - Psixologik masalalar, muammolar va ularning
yechimlariga oid onlayn resurslar.
4. www.mayoclinic.org - Ruhiy salomatlik va psixoterapiya bilan bog‘liq
keng qamrovli tibbiy ma'lumotlar.
5. www.psychology.org - Psixologik xizmatlar va tadqiqotlar haqida
yangiliklar va ilmiy maqolalar.
6. www.psychologytools.com - Psixologik yordam va terapiya uchun
vositalar va resurslar, shu jumladan psixoterapiya metodlari.
7. www.bps.org.uk - Britaniya Psixologiya Jamiyati (BPS) ning rasmiy
sayti, psixologiya sohasidagi tadqiqotlar va maslahatlar.
8. www.nami.org - Milliy Ruhiy Kasalliklar Assotsiatsiyasi (NAMI),
ruhiy salomatlik bo‘yicha qo‘llanmalar va maslahatlar.
9. www.psychologytoday.com/intl - Turli mamlakatlarda psixologik
yordamni qidirish imkoniyatlari, shu jumladan, boshqa tillarda resurslar.
10. www.counseling.org - Amerika Konsellorlar Assotsiatsiyasi, psixologik
yordam va maslahatlar haqida resurslar.
11. www.who.int/mental_health - Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO)
ning psixologik salomatlik va yordamga oid sahifasi.
39

Sotib olish