Qadimgi davrlarda O’zbekistonda va Xorijda ijtimoiy pedagogik fikrlarning rivojlanishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	168.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Qadimgi davrlarda O’zbekistonda va Xorijda ijtimoiy pedagogik fikrlarning rivojlanishi

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Qadimgi davrlarda O’zbekistonda va Xorijda ijtimoiy pedagogik
fikrlarning rivojlanishi
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………… ..... …….... 5
I BOB. O’ZBEKISTONDA VA XORIJDA IJTIMOIY PEDAGOGIKANING
RIVOJLANISH TARIXI
1.1.O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi...............................7
1.2.Xorijda ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixi......................12
II BOB. O’ZBEKISTON VA XORIJDA QADIMDA IJTIMOIY
PEDAGOGIK FIKRLARNING RIVOJLANISHI
2.1.O’rta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy pedagogik g’oyalari....................23
2.2.Xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy pedagogik fikrlarning rivojlanishi................26
XULOSA ………………………………………………………………….....…... 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………..…........39
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy pedogogika fani bundan 2000 yil oldin
ham mavjud bo’lgan bo’lib, ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish
tarixida, bu fan pedagogikaning tarkibida bo’lgan. Ijtimoiy pedagogika fani
rivojining uch bosqichda rivojlanish tarixini ko’rish mumkin. Ijtimoiy
pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining birinchi bosqichi. Qadimgi davrlardan
XVII asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda tarbiya tajribasining
ortib borishi, faktlar to’planishi, pedagogik va ijtimoiy nazariyalar shakllangan.
Ijtimoiy pedagogika rivojlanishining bu bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida
tan olinishi bilan tavsiflanib, bu davrda tarbiyaning turli nazariyalari yuzaga kelishi
muqarrar bo’lgan. Hozirda, respublikamizning barcha sohalarida bo’lgani kabi,
ta’lim borasida ham katta islohotlar amalga oshirilmokda. Ijtimoiy tuzilmalarni
insonparvarlashtirishning yangi tamoyillari, bozor iqtisodiyoti munosabati
qonunlari, mafkuraviy va axloqiy tamoyillar o’zgarib borayotgan bir paytda
ishsizlik, moddiy yetishmovchilik, bolalarning nazoratsizligi, oilalarning ajralib
ketishi, g’ayri ijtimoiy hodisalar - alkogolizm, narkomaniya, jinoyatchilik,
foxishabozlik kabi ijtimoiy muammolarni yechish ham alohida ahamiyat kasb
etadi va bu borada harakatlar susaytirilgani yo’q hamda davlat tomonidan
nazoratga olingan. Bunday holatda ijtimoiy yordam va muhofazaga birinchi
navbatda bolalar, lekin shu bilan birga kattalar ham muhtojdirlar. Bunday
sharoitda jamiyatning ijtimoiylashuvi jarayonida shaxsning ijtimoiy
muammolari bilan bog’liq bo’lgan pedagogik masalalarni hal qilishga yordam
beruvchi mutaxassisga - ijtimoiy pedagogga extiyoj paydo bo’ladi.
Kurs ishining obyekti . O’zbekiston va xorijda qadimda ijtimoiy pedagogik
fikrlarning rivojlanishiga doir qo’llanmalar
Kurs ishining predmeti. Sharq uyg’onishi davri olimlarining asarlari, ijtimoiy
pedagogikaga qarashli fikrlarni bizning allomalarimiz, jadidchilik harakati
etakchilari, 20 asr boshlarida yashab o’tgan, ijod qilgan allomalar
3

Maxmudxo’ja Bexbudiy, Munavvar qori Abdurashidov, Abdulla Avloniy,
X.X.Niyoziy va boshqalarning asarlari
Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda va xorijda ijtimoiy pedagogikaning
rivojlanish tarixi, O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi,
xorijda ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixi, O’zbekiston va
xorijda qadimda ijtimoiy pedagogik fikrlarning rivojlanishini o’rganishni o’z
oldiga maqsad qilib olgan.
Kurs ishining vazifasi
-O’zbekistonda va xorijda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi;
-O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi;
-xorijda ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixi;
-O’zbekiston va xorijda qadimda ijtimoiy pedagogik fikrlarning rivojlanishi;
-O’rta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy pedagogik g’oyalari;
-xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy pedagogik fikrlarning rivojlanishi;
-O’zbekistonda zamonaviy bosqichda ijtimoiy pedagogika rivojlanishining
ijtimoiy-siyosiy va huquqiy asoslarini o’rganish kurs ishining vazifalariga kiradi
Kurs ishining tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo’lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
4

I BOB. O’ZBEKISTONDA VA XORIJDA IJTIMOIY
PEDAGOGIKANING RIVOJLANISH TARIXI
1.1.O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi
Ijtimoiy pedagogika fan sifatida respublikamiz mustaqillikni qo’lga
kiritgandan so’ng o’qitila boshlagan bo’lsa-da, ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy faoliyat-
ijtimoiy ximoya ko’rinishida qadimiy ildizlarga ega. Ilk diniy-falsafiy (Avesto) va
adabiy (Alpomish, Go’ro’g’li) manbalarda biz insonning ijtimoiy kelib chiqishi
nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etishini ko’ramiz. Keyinchalik VI-
VII asrlarda Markaziy Osiyo hududida islom dinining tarqalishi yangi ma’naviy,
axloqiy qadriyatlarni olib keldi va ular mintaqada oila va jamiyat tarbiyasi tizimiga
ta’sir ko’rsatdi. Markaziy Osiyoning arab halifaligi tarkibiga kirishi madaniy
almashuv, fikr va qarashlarning erkin kurashi, o’zaro munosabatlarning
shakllanishiga olib keldi. Moddiy barqarorlik va ishlab chiqarish hamda savdo
rivoji ehtiyojlariga asoslangan yangi ijtimoiy-iqtisodiy holat ma’naviy va madaniy
hayotning yuksalishiga, dunyoviy ilm va fanlarning gullab-yashnashiga, fors, arab,
qadimgi yunon madaniyati yutuqlarini o’zlashtirishga yordam berdi.
Ijtimoiy pedagogika fani bundam 200 ming yil oldin h am mavjud bo’lgan.
Faqat unda bu fan pedagogikaning tarkibida bo’lgan. Pedagogik sotsiologiya
fanining ilk kurtaklari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829
yillardan boshlab rivojlangan, albatta fan bo’lib emas. H ozirda pedagogi k
sotsiologiya fan sifatida kiritilgan. Pedagogik sotsiologiya sotsiologiya fanining
tarmogi sifatida. Har bir fan aniq bir haqiqatdan “o’sib chi q adi”, uning aksini
ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatidan uzilgan xolda rivojlana olmaydi.
Aynan amaliyot istalgan fanning manbayi hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha
amaliy faoliyat ham agar ilm fan yutuqlariga asoslangan bo’lsa yanada samarali
bo’ladi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida
ham farqlaydilar, aslida ular bir-biri bilan o’zaro bog’liq. Amaliy faoliyat - bu
ijtimoiy pedagogikaning aniq bir bola yoki bolalar guruhi bilan olib boradigan
ishidir.
5

Ijtimoiy–pedagogik ish O’zbekistonda davlat va jamoat tashkilotlari faoliyatida
alohida o’rinni egallaydi. «Milliy g’oya–bizning g’oya», «Istiqbolimiz–
istiqlolimiz», «Tafakkurimizni o’zgartirgan o’n yil» mavzularidagi tadbirlar bunga
misol bo’la oladi. Jamoat tashkilotlari, madaniyat, maorif, san’at muassasalari
faoliyatiga tegishli bo’lgan ma’naviy –ma’rifiy shakldagi ishlar ham shular
jumlasiga kiradi. Ularning faoliyati targ’ibot va tashkilot ishlarining ko’lamini
kengaytiradi,o’sayotgan avlod tarbiyasida yangi imkoniyatlar ochadi. Ma’naviy
muassasalar yana bir muhim vazifa bajaradi. Gap odamlarning jamoa bo’lib
ma’naviy hayot kechirishni tashqil etish ustida bormoqda. Bu vazifa inson va
jamiyatning bilish ehtiyojini qondirish, ularning faoliyatida uchraydigan
hodisalarni, mehnatini, turmushini, bo’sh vaqtini chuqur mushoxada qilish bilan
uzviy bog’liqdir.
Ijtimoiy pedagogika o’quv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin. O’quv fani
- bu umumta’lim yoki maxsus ta’lim muassasalalarida o’rganiladigan predmetdir.
O’zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi o’ziga xos xususiyatga ega -
fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda o’quv fani sifatida.
qadim antik davrlardayoq bolani himoya qilish maqsadida o’z ijtimoiy pedagogik
tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar. Eramizdan avvalgi 7-6 asrlar
Markaziy Osiyo xududida jahon dinlari orasida eng kadimgi din zardushtiylik dini
xukumronlik qildi. Bu din insoniyatga katta ta’sir qildi, ya’ni insonni birinchi
o’ringa olib chikdi. Zardushtiylar muqaddas kitobi “Avesto” (olovga siginish) o’z
erasining o’ziga xos qomusiy asari deb hisoblash mumkin. Zardusht dinda axloqiy
me’yorlar asosi (axloqiy mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto”da - inson
yaxshi fikrlarga ega bo’lishi, faqat yaxshi so’zlar va savob ishlar qilishi lozim deb
yozilgan (xulk atvor)1.
“Avesto”ning katta qismi bo’lgan “ Yasna’larda inson kamolini ko’rsatuvchi
axloq–odob mezoni anna shu uchlikda xumata (gumata)–yaxshi fikr, xukta (gukta)
–yaxshi soz va xvarsha (gvarshta)–yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr,
yaxshi so’z, yaxshi ishga shon- shavqat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat
qonunga shon shavqat baxsh etaman” (“yasna”, 14), deyiladi. “Avesto”
6

tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so’zlari va ishlariga ikki karama-qarshi
kuch: Voxu Mana (“Yezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovuz fikr”) ta’sir ko’rsatadi
deydi. Barcha fikrlar, so’zlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovuz lik yotadi.
“Yaxshi fikr” deganda iloxiy-qonun ruxidagi kishisiga mexribon bo’lish,
maqsadlarga ko’maklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga tayyor turish,
kishilarni baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va do’stlik, totuvlikda
yashashga intilish ruxidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan. Inson o’z
fikri xayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg’azab
bo’lmaydi va boshqa jixatlarga berilmaydi. Chunki bunday xolatda inson yaxshi
niyatni yo’qotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojuya harakatlar qiladi.
“Avesto” va jamiyatning ijtimoiy hayoti Eramizdan oldingi minginchi
yillarning o`talarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik
mazmunidagi juda ko`p afsonalar, rivoyatlar aytilgan bo`lib, ular zardushtiylik
dinining muqaddas kitobi «Avesto»ga kiritilgan. Ma’lumotlarga ko`ra, «Avesto»
eramizdan avvalgi VII asrning oxiri va VI asrning boshlarida yaratilgan bqlib,
to`liq kitob holida eramizdan avvalgi I asrda shakllangan. «Avesto»ni qadimgi
davrlarda ajdodlarimizning tabiiy, ilmiy, ma’rifiy fikrlari to`plangan dastlabki
pedagogik asar deb hisoblash mumkin. Shuningdek, tadqiqotchilar uning diniy
xarakterdaligini ta’kidlash bilan birga falsafa, siyosat, ta’lim-tarbiya adabiyot
masalalarini ham qamrab olgan asar sifatida ta’riflaydilar.
Manbalarda «Avesto»ning kitob holidagi matni eramizdan oldin, 12 ming
oshlangan mol terisiga oltin har flar bilan bitilgani keltiriladi. Zardushtiylik
ta’limoti aks etgan Zardushtning «Avesto» kitobi bizgacha 2-nusxada yetib kelgan.
Birinchisi - duolar tuplamidan iborat bo`lib, «Vendidat- sede», ya’ni «Pok
Vendidat» deb ataladi . Bu kitobga «Yasna»lar, «Vispered» ham kiritilib, yaxlit
tarzda shakllangan. Ikkinchisiga birinchisidagi kabi «Vendidat», «Yasna»,
«Vispered»lar qatori ularning izohli tarjimasi «Zand» (sharx ma’nosida) kiritilgan.
Shuning uchun ham sharxli nusxasi «Avesta va Zend» yoki «Zend Avesta» deb
yuritiladi.
7

Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali butun yaxshilik va
yomonlik dunyosi tushuniladi. Taqvodor chorvador odil, oqil va hurmatga
sazovor bo`lsa, katta podaga ega bo`ladi. Chorvadorlar nazdida ko`chmanchilar
dushman sanaladi. Chunki ular odamlarni talaydi, molini haydab ketadi. Bular
axloqsiz maxluqlarga o`xshatiladi, ular azob-uqubatga loyiq, chunki ser hosil
yaylovlarni yakson etadilar, yaxshilik homiylariga hujum qiladilar. Demak,
bulardan kqrinib turibdiki, shaxsning axloqiy xislatlari birinchi o`ringa qo`yiladi.
Zardushtning asosiy yo`riqlaridan biri ham Axuramazdaning ko`makchisi sifatida
inson saxovatli bqlishi kerak, degan aqidadir. Garchi zardushtiylikda diniy
rasm-rusmlarga rioya etish, Zardushtning barcha axloqiy yo`l-yo`riqlarini
bajarish har bir kishining muqaddas burchi deb qaralsa ham, ayni paytda dunyoviy
ishlar ham targ`ib etiladi.
«Avesto»ning katta qismi bo`lgan «Yasna»larda inson kamolini ko`rsatuvchi
axloq-odob mezoni ana shu uchlikda xumata (gumata)-yaxshi fikr, xukta (gukta)-
yaxshi so`z va Xvarsha (Gvarshta)- yaxshi ishlarda ifodalanadi. «Men yaxshi fikr,
yaxshi so’z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat
Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman» Zardusht ta’limotida 15 yosh
balog`at yoshi sanalgan. O’smir balog`at yoshiga yetganda Zardusht
qonunlari, axloqiy yo`riqlari o`rgatilgan. O’smirlarning xudojo`y, mehnatkash,
adolatli, uy-niyatlari, so`zlari, ishlarida halollikka alohida e’tibor berilgan.
Zardushtiylikning axloqiy yo`riqlariga binoan insonning o`z burchini xis
etishining eng birinchi belgisi ma’naviy poklik hisoblangan. Bunda ayniqsa,
ayollarga, jumladan homilador ayollarga g`amxo`rlik qilish asosiy insoniy
burch hisoblangan. Tozalikka rioya qilish - insonning o`z tozaligiga rioya
qilishi, kanallar, ko`llar, suv havzalarining tozaligiga alohida e’tibor berilgan.
Fuqarolik jamiyatini shakllantirishda rostgo`ylik, qaqiqat, demokratiya, o`z
huquqini bilish va talab etish doimo muqim ijtimoiy masalalarning biri bo`lib
kelgan.
Shu ma’noda “Avesto”dek nodir yodgorlik ayniqsa ijtimoiy-pedagogik
masalalarni tarixiy nuqtai nazardan yoritganligi bilan aloqida aqamiyat kasb etadi.
8

Yunon tarixchisi Gerodotning ta’kidlashicha Markaziy Osiyoda qaqiqatga, tartibga
siqinish zardushtiylik dini shakllangunga qadar qam mavjud bo`lgan,
haqiqatga sajda qilish-do’stga bo`yin egish bu buyuk qonun hisoblangan. Bu
marosimlarda yigitlar qilichlar bilan qo`llaridan qon chiqazib, do`stga sodiq qolish
uchun qasamyod qilganlar. Shuningdek, “Avesto” da jamiyat bir butun ijtimoiy
tuzum sifatida tasvirlanadi. Bunda davlat muassasalari bilan birga jamoat
tashkilotlari bahamjihat faoliyat ko`rsatishlari kerakligi ta’kidlanadi. Ijtimoiy
hayotda jamiyatni boshqarish masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Jamiyatni
boshqarish uchun Ilohiy Nizom va Odil Nizom zarurligi aytilib, davlat
mahkamalari va jamiyat tashkilotlaridagi barcha yo`nalishlar shu Nizomlar
doirasida faoliyat ko`rsatishlari kerak bo`ladi. Ilohiy Nizom talablari “Avesto”
ning “Vendidod” va “Xot” qismlarida bayon etilgan. Ilohiy Nizomga ko`ra
odam faoliyatining barcha yo`nalishlari ezgulik ruhi bilan sug`orilgan bo`lishi
shart. Podshoh va vazirlar muhim, davlat ahamiyatiga molik ishlar bilan band
bo`lganlar. Mahalliy o`z-o`zini boshqarish mahkamalari samarali ishlashi
uchun unga yordam berganlar, ammo ularning ichki ishlariga xuda-behudaga
aralashmaganlar. Bu hol mahalliy mahkamalar va “erkaklar uylari” kabi
(hozirgi choyxonalar) jamoat muassasalari ma’suliyatini oshirishga imkon
tug`dirgan. Har bir odamning fe’l-atvori, hatti-harakati, butun faoliyati
jamoatchilik nazorati ostida bo`lib, ularning musbat va manfiy jihatlari
belgilashning aniq mezonlari bo`lgan. Atrof-muhit tozaligi va jamoat joylari
pokizaligini maxsus kishilar nazorat qilib borganlar. Kimda kim tozalik va
ozodalikka rioya qilmasalar, ularni avvalo tartibga chaqirgan, qilgan ishlari
uchun javobgarlikka tortilgan. Daraxtning bir shoxini sindirgan ham, nopok
ko`zani hovuzga solgan ham 25 qamchi kaltak bilan jazolangan.
Er xotinning bir-biri bilan kelisha olmasligi, kelinning qaynonaga
yoqmasligi, fitna, bo`xton, chaqimchilik tufayli oilalarning buzilib ketishiga
mahalla ko`y va jamoatchilik sira yo`l qo`ymagan. Zonokorlik qattiq
qoralangan. Zinokor 14 ta ariqqa ko`prik solib berish bilan o`z gunohlarini
yuvishi mumkin bo`lgan. Har bir sog`lom inson diniy talab va Nizomni bekamu-
9

ko`st bajarish bilan birga ijtimoiy foydali mehnat bilan shug`ullanishi shart
bo`lgan. Gunoh ish qilganlar jamoatchilik nafrati metodi bilan jazolangan.
“Avesto” da shu kabi ko`plab ijtimoiy pedagogik muammolar o`z ifodasini topgan.
Jamiyat manfaati yo`lida o`zidagi barcha bilim, qobiliyat va iste’dodini baxshida
etishga tayyor turgan yetuk insonlar, uddaburon yoshlar, fidoiylar
bo`lmasa,O`zbekistonni dunyodagi eng ilg`or davlatlar safiga qo`shish qiyin
kechadi. Yoshlarni tarbiyalashda birinchi galda Sharq va G`arb
mutafakkirlarining ma’naviy va madaniy meroslari katta ahamiyat kasb etadi.
Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Axmad Yassaviy, Bahouddin
Naqshband, Ismoil Al Buxoriy, Abu Abu Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Firdavsiy,
Amir Temur, Navoiy va Bobur singari alloma va mutafakkirlarimizning
shuningdek G`arb allomalarining ham ijtimoiy -siyosiy va falsafiy ta’limotlariga
tayanib ish ko`rilsa tarbiya ta’sirchanligi yanada samarali kechadi. Ular
ijtimoiy hayotimizning barcha jabhalariga doir o`z qarashlarini bildirib o`tganlar.
Aynan “Ijtimoiy pedagogika” degan atamani o`z ijodlariga foydalanmagan
bo`lsalarda, ijtimoiy hayotimizning atrof-muhitning insonlarga, ularning
ma’naviy dunyosiga ta’sirini atroflicha yoritib berganlar.
1.2.Xorijda ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanish tarixi
Ijtimoiy pedagogika Pedagogika fanidan ajralib chiqqaniga deyarli ko’p vaqt
bo’lgan emas. Biroq pedagogika fanining o’zi ham mustaqil fan sifatida, faqatgina
17 asrdan boshlab shakllangan. Bu buyuk chex pedagogi (1592-1670) Yan Amos
Komenskiy nomi va uning “Buyuk didaktika” asari bilan bog’liq. Bu asarda
pedagogikaning tadqiqot predmeti va prinsiplari belgilab berilgan. Shu bilan birga
pedagogika tarixining ildizlari juda qadimga borib ta q aladi. Ilgari ta’kidlab
o’tganimizdek, pedagogika uzoq asrlardan buyon falsafa fani doirasida rivojlanib
keldi. Shu nuqtai nazardan ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan yosh emas,
doimo pedagogikaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida pedagogika fani doirasida u
bilan rivojlangan. Shu sababli ijtimoiy pedagogika tarixi muammolari bilan
shug’ullanuvchi olimlar o’z tadqiqot ishlarini pedagogika tarixi, falsafa va barcha
davrlar va xalqlar o’tmish allomalarining pedagogik qarashlari bilan bog’lashlari
10

tasodif emas. Agar ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish davrlariga va shu nuqtai
nazardan qaraydigan bo’lsak, uni bir qator bosqichlarga bo’lish mumkin deb
o’ylaymiz:
Rossiya ta’lim akademiyasi ijtimoiy pedagogika markazi, ijtimoiy ta’lim
Akademiyasi Moskva, Sankt-Peterburg, Tula, Yekaterinburg va boshqa shaharlar
pedagogik Universitetlarida “ijtimoiy pedagogika” fakultetlari tashkil etildi.
V.G.Bocharova, M.A.Galagizova, A.V.Mudrik kabi va boshqa olimlar ijtimoiy
pedagogika bo’yicha nazariy tadqiqotlar olib boradilar. Ijtimoiy pedagogika bilan
bir vaqtda XX asr 90 yillarida Rossiyada ijtimoiy ishlar instituti kritildi. Ijtimoiy
ishlarning vazifasi aholining ijtimoiy himoyalangan qismiga yordam ko’rsatish
bo’ld i . Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi bir biriga juda
yaqin. Birinchi navbatda ularning madaniy tarixiy an’analari, alohida g’amxo’rlik
va e’tiborini talab qiluvchi odamlarga munosabatlari ularni birlashtiradi.
“Mehribonlik”, “Xayriya”, “Yordam ko’rsatish” va boshqa tushunchalar ijtimoiy
pedagogika va ijtimoiy ishlarda keng foydalanish bejiz emas. Ammo ular yaqqol
ifoda etuvchi o’ziga xosligi va farqlarga ega. Ularning umumiyliklari va o’ziga
xosliklari nimalardan iborat. Birinchi navbatda bu ularning obyektiv yoki
adresatiga taalluqlidur. Ijtimoiy ishchi ko’z oldida inson bo’ladi, lekin har qanday
emas faqatgina insonga muvaffaqqiyatli bo’lishi, farovonligi jamiyatning haqiqiy
a’zosi, tekis hayot kechirishida muammolari bo’lgan inson bo’ldi. Insoning hayoti
davomida yuzaga keladigan muammolar har bir odamda uchraydi. Ular psixologik,
tibbiy, xuquqiy, moddiy va boshqa xususiyatli bo’lishi mumkin. Ular insonga
bog’liq bo’lmagan tashki omillar ekologik, ijtimoiy texnogen, millatlararo va
boshqa katalizatorlar) yoki ichki shaxslararo (jismoniy yoki psixik rivojlanishida
sog’ligi yaxshi emasligi) bilan bog’lik bo’lishi mumkin. Shunday qilib ijtimoiy
ishlar obyekti ijtimoiy hayot davomida yordamga maqsad bo’lgan inson
hisoblanadi deb aytishimiz mumkin, ya’ni inson yoshidan kat’iy nazar ijtimoiy
obektivdir. Ijtimoiy pedagogika esa uning ijtimoiylashishi – individning ijtimoiy
subyektga aylanishi jarayonida yordam ko’rsatilishi kerak bo’lgan bola bilan
shug’ullanadi, ya’ni bola shakllanayotgan, rivojlanayotgan shaxs. Bu obektivlarni
11

taqqoslash ana shu ikki fanni nimalar yaqinlashtirishini (ijtimoiy hayot davomida
yordam ko’rsatish) va obyektni farq qilishini (katta odam va bola) yaqqol
ko’rsatadi. Shunday qilib, turli mamlakatlarda tarixiy va madaniy an’analari
jamiyatning rivojlanish darajasiga, pedagogika va ijtimoiy pedagogikaning
rivojlanishiga qarab terminalogiyalarida birlashtiruvchi narsalar ham bor.
Umumiyligi shundan iboratki, har qanday jamiyat ham “doimiy muammolarni”
bolalarning rivojlanishi, tarbiyasi va ta’limi, ayniqsa ruxiy kamchiliklari va defekti
bo’lgan bolalarning muammolarini har doim hal etib kelgan, hal etmoqda va hal
etadi. Ijtimoiy pedagogika va 1-navbatda nemis fani pedagogikasi rivojlanishi
tarixiga katta hissa qo’shgan, shining uchun Germaniyada ijtimoiy pedegokikaning
rivojlanish tarixini ko’rib chiqamiz, uning 100 yildan oshiqroqdir. Ijtimoiy
pedagogika” termini 1844-yili K. Mager tomonidan tarbiya haqidagi ochiq ilmiy
munozaraga kiritilgan va keyinchalik A.Disterveg tomonidan tarqatilgan. Ana shu
tushuncha paydo bo’lgan paytdan to hozirgi kungacha nemis adabiyotlarida uni 2
turlicha talqini mavjuddir.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi ancha qadimiylikka borib
tutashadi. Uning qadimiyligi buyuk mutafakkirlarning ilmiy qarashlarida o’z
tasdig’ini topgan. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishining Birinchi
bosqichi- qadimgi davrlardan XVII asrgacha bo’lgan davrini o’z ichiga oladi. Bu
davrda faktlar to’planishi, tarbiya tajribasining anglanishi, pedagogik va ijtimoiy
nazariyalarning shakllanishi ro’y bergan. Ijtimoiy pedagogikaning bu rivojlanish
bosqichi tarbiyani ijtimoiy hodisa sifatida asta-sekin tan olinishi bilan
xarakterlanadi. Buning natijasida turli tarbiya nazariyalari paydo bo’lgan.
Birinchi bosqichning bu kabi davriy chegaralanishi avvalambor, insoniyat
tarixining ilk bosqichlarida ham ijtimoiylashtirish muammosining mavjud
bo’lganligi bilan izohlanadi. CHunki ibtidoiy jamoada to’plangan boy tarbiyaga
oid ijtimoiy pedagogik g’oyalar haqida gapirishga imkon beradi. Tarbiya
ijtimoiy hodisa sifatida insonning hayvonot olamidan ajralishi bilan paydo
bo’lgan.. Dastlab tarbiya faoliyat turi sifatida yuzaga kelgan bo’lsa, keyinchalik
esa o’ziga o’ziga xos faoliyat turiga aylangan va bu bilan shug’ullanuvchi
12

odamlar-tarbiyachilar paydo bo’lgan. Vaqt o’tgani sari tarbiya jarayoni ham
murakkablashib borgan, yosh, jins, mazmuniga ko’ra farqlana boshlagan, uning
axloqiy jihatlariga e’tibor qaratila boshlagan. Juft oilalarning oilaviy tarbiya ham
ommalasha boshlagan. Bundan tashqari, arxeologik ma’lumotlar ibtidoiy jamoada
kasal va yaradorlarga yordam ko’rsatilganligini bolaligida olingan jarohatlar
tufayli vafot etganlarning skeletlari asosida to’la tasdiqlaydi.
Bu kabi qarashlar etnografik ma’lumotlarda paydo bo’lish bilan ham o’z
tasdig’ini topgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida yashagan barcha elatlarida
mehnatning jins va yoshga qarab ajratish an’anasi bo’lgan. Mavjud yoshlarni
muntazam ravishda turli kasb-xunarlarga o’rgatishgan. Bularning hamasi ibtidoiy
jamoada ijtimoiy-pedagogik tajribaning ilk ko’rinishlari mavjud bo’lganligi
haqida tasavvur qilishga imkon beradi. Agar ibtidoiy davrni ijtimoiy pedagogik
amaliyotning vujudga kelishiga zamin yarangan bo’lsa, qadimgi dunyoning ilk
sivilizatsiyalarining paydo bo’lishi ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishiga
kuchli ta’sir ijtimoiy-pedagogik fikrning shakllanishi yozuv hamda pedagogik
g’oyalarning yozma manbalarda ko’rsatilgan saqlanib qolish hodisasi bilan
bog’liqdir. Sharqning quldorlik davlatlarida ijtimoiy pedogogik g’oyalar bir
nechta mualliflar tomonidan shakllantirilgan va odatda muqaddas kitoblar
shaklida butun xalq mulkiga aylangan (Xitoyda-SHukit, Hindistonda-Vedalar,
Misrda-Tot xudosi kitoblari, O’rta Osiyoda-Avesto va boshqa). Faqatgina
miloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy
pedogogik g’oyalarni yaratuvchilarining nomlari ma’lum bo’la boshlaydi.
Shubhasiz, ijtimoiypedagogik tafakkurning rivojlanishiga antik davr (yunon va
rim) faylasuflari katta hissa qo’shishgan. Xususan, Suqrot (mil. avv. 469-399
y) “O’z o’zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda
barcha yovuzlikni yo’qotishi mumkinligini ta’kidlagan. Demokrit (mil. avv. 460-
370 y) o’z ta’limotida tarbiyada bola tabiatini hisobga olish tamoyilini
asoslab bergan. Bundan tashqari uning fikricha, bola tarbiyasini yoshligidan
boshlamoq kerak. Aflotun (mil. avv. 423-347 y) ilk marotaba davlat va tarbiyaning
o’zaro munosabati g’oyasini ilgari surgan. Uningcha tarbiya davlatning eng muhim
13

vazifasi bo’lgan. Arastu (mil.avv. 384-322 y) faylasuf, qomusiy olim. U antik
duyoda tarbiyaning eng to’liq nazariyasini ishlab chiqqan. Aflotundan farqli
o’laroq u inson tarbiyasida asosiy urg’uni davlatga to’liq bo’ysundirishga emas,
balki insonning o’zini manfaatlariga qaratadi. Shaxsning jamoat bilan uyg’un
rivojlanishi to’g’risidagi g’oya ham unga tegishlidir.
Mark Fabiy Kvintilian (mil. avv. 42-118 y) notiqlik san’atining qadimgi
yunon nazariyotchisi, pedagog. Ilk pedagogik asar bo’lmish “Notiqning tarbiyasi
haqida” unga tegishli bo’lib, unda tarbiyaning muhim g’oyalari, ta’lim
metodikasi bayon etilgan.Kvintilianning asosiy g’oyalari –o’z “men”nini
saqlab qolish, “o’z ustidan” hukmronlikka erishish kabilarni tashkil etadi.
Feodalizm davri tarbiyasining o’ziga xos xususiyatlari asketizm, dunyo
dinlari qoidalariga qattiq amal qilish bo’lgan. O’sha davrning (VI-XII asrlar)
ijtimoiy-pedagogik g’oyasini yaratuvchilari o’sib kelayotgan avlodga
singdirmoqchi bo’lgan axloqiy qadriyatlar orasida hamdardlik, yaqinlarga
yordam, xususan kasallar va nochorlarga yordam kabilar paydo bo’ldi.
XV-XVI asrda avval Italiyada, so’ngra yevropaning boshqa davlatlarida
kapitalistik munosabatlar rivojlana boshladi. Paydo bo’layotgan yangi toifa
vakillariga, aksariyat ziyolilarga asketizmning tamoyillari begona edi. YAngi
burjua madaniyati shakllana boshlaydi va uni xarakterlashtirish uchun odatda
insoniylashtirish va qayta tiklash tushunchalar qo’llanilgan. Gumanizm
(insoniylik) tushunchasi yangi madaniyat markazida ilohiylik emas, inson
turishi guvohlik berardi. Uning o’zi ham qalban, ham jisman go’zal bo’lishi
lozim. Faqatgina inson ongi, kuchi, muvaffaqiyatiga ishonchi, faolligi, irodasi
tufayli barcha qadriyatlar va o’z baxtining yaratuvchisiga aylana oladi.
Asketizm(yunoncha)- tuyg’u va istaklarnicheklash yokibostirish, azob tortish,
hayot ne’matlaridan voz kechish. Bu yerda gap uning shaxsiy hislatlari,
shaxsiyati, mashhurligida emasligi hisobga olingan.. SHu bilan birga gumanistlar
cherkovga qarshi ochiq qarshi chiqmaganlar. Ular xudoni, olamni harakatga
keltirgan va o’shandan beri unga aralashmagan yaratuvchi deb bilishgan.
14

XIV-XVI asrlar gumanistlarining aksariyati yoki o’zlari pedagog bo’lishgan yoki
pedagogik nazariyaga murojaat qilishgan. Gumanizm g’oyasi pedagogikada
xuddi ana shu davrlardan boshlab o’rnasha boshlagan. Asl tarbiya o’z mohiyatiga
ko’ra doim go’zallik haqida, uning kelajagi haqidagi g’amxo’rlikni bildirgan.
Uyg’onish davrida ijtimoiy gumanizm g’oyalarini amalga oshirila boshlanishi
mashhur italiyalik pedagog-gumanist Vittorino de Genotre (1378-1446)
tomonidan ilk marta “Quvonch uyi” nomli internat maktabning yaratilishi
bilan bog’liq. Shuni ta’kidlash joizki, ta’riflanayotgan davrda din, pedagogika
va ijtimoiy-pedagogika bir-biriga uzviy ravishda rivojlangan.
Diniy qarashlarda asosiy e’tibor umuminsoniy qadriyatlarga qaratilgan. Diniy
rivoyatlarda, muqaddas kitoblarda oyatlarda axloqiy o’gitlar, insonlararo
munosabatla, qavm-qarindoshlarga,, bolalarga g’amxo’rlik haqida ko’p gapirilgan.
Bu asosda ko’pgina avlodlar tarbiya topishgan va bu borada yevropada
cherkov uzoq vaqt mobaynida “nogiron bolalar” rahnamosi bo’lgan. Unga
nafaqat ruhiy yordam so’rab, balki tibbiy, moddiy yordam so’rab, adolatsizlikdan
himoya so’rab murojaat qilishgan. Butun dunyoda diniy tashkilotlarning boy
ana’nalari mavjud. Masalan, yevropada antik davrlardan buyon ota-onasiz
qolgan bolalarni ibodatxonalar eshigi oldiga qo’yib ketishgan. Manbalarga
ko’ra ota-onasiz qolgan bolalar uchun ilk tarbiya uylari IV asrda Kesariya (Kichik
Osiyo) shahrida yepiskop Vasiliy Kesariyning tashabbusi bilan paydo bo’lgan. 787
yilda bunday muassasa Milandagi soborda ham paydo bo’lgan. Uzoq vaqt u
yevropada yagona bo’lib tashkilot qolaverdi va faqat XIV asrga kelib tarbiya uylari
soni 30 tagacha ko’paydi. Qizig’i, endi unda faqat tarbiya bilan
shug’ullanishmagan, ularda amaliy ishlar ham olib borilgan: onalarga yordam
berilgan, bolalarni oilalarga berishgan, ularning tarbiyasini nazorat qilishgan.
Keyinchalik ham bolalar uylari ruhoniylar tomonidan boshqarilgan. Parijda
1640 yil ruhoniy Vinsentom Depolen tomonidan asos solingan tarbiya uyi juda
mashhur bo’lgan. U uyni qirol Lyudovik XIV tomonidan moliyalashtirishga
erishgan. Mehribonlik bilan shug’ullanuvchi organlar- yirik cherkov
tashkilotlari ham tuzila boshlagan.
15

Ijtimoiy pedagogika rivojining ikkinchi davri- XVII-XIX asrlar- ijtimoiy-
pedagogika eng ilg’or g’oyalar va ilmiy konsepslar bilan boyitilgan davr
bo’ldi desak, xato bo’lmaydi. XVIII-XIX asrlar (burjua-demokratik inqiloblar
davri) olimlarining (pedagog, faylasuf, sotsiolog, psixologlar) davlat va jamoat
institutlari bilan biri ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilish g’oyalarining
paydo bo’lishi davridir. Tarbiya masalalari jamiyat islohotlari, inson huquqlari
tengligi bilan bog’lana boshlandi. Aynan shu davrda ijtimoiy-pedagogikaning
asosiy yo’nalishlarining aniq faoliyatda amalga oshishi sodir bo’ladi. Ijtimoiy
pedagogik g’oyalarning rivojlanishiga fransuz faylasufi, yozuvchi,
ma’rifatparvar J.J.Russo (1712-1778 y) ulkan hissa qo’shgan. U tabiiy huquq,
din va tabiiy rivojlanish asosiga qurilgan tabiatan shakllangan tarbiya g’oyalarini
ilgai suradi.
Rus qomusiy olimi va pedagog M.V.Lomonosov (1711-1765 y) o’z
“reglamentlari”da tarbiyaning xalqparvar g’oyalarini, insonga faol shaxsga
bo’lganidek yondashuvni, bolani axloqiy sifatlarini shakllantirish muhimligini
bayon etgan. Yangi ijtimoiy pedagogik g’oyalar fransuz faylasufi va
ma’rifatparvari Klod Adriana Gelvetsiy (1715-1771 y) ishlarida ham tilga
olingan. Ular tarbiya omillari- muhit va pedagogik ta’sir, shaxsiy va jamiyat
manfaatlarining birligi masalalaridir. Shvetsariyalik buyuk pedagog Iogann
Genrix Pestalotssi (1746-1827 y) o’z faoliyatida ijtimoiy pedagogik nazariyani
va amaliyotni birlashtirgan va o’z mablag’lari evaziga yetimlar uchun uylar
ochgan.
XIX asr shunisi bilan xarakterliki, bu davr mobaynida ijtimoiy pedagogikaning
pedagogikadan ajralishi jarayoni sodir bo’lgan. Ikkinchi tomondan uning boshqa
fanlar psixologiya, ijtimoiyogiya, tibbiyot, falsafa kabi fanlar yaqinlashuvi
bilan ham ro’y bergan.
XIX asr ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo’nalishlariga esa quyidagilar tegishli:
1) ijtimoiy pedagogikaning nazariy asoslarini ishlab chiqish- bu uning
fan bo’lishiga olib kelgan. Bu yo’nalishga mafkurani ham kiritsa bo’ladi.
16

2) Ta’lim sohasidagi ijtimoiy pedagogik faoliyat. Gap ijtimoiy
pedagogik ta’lim, tarbiya maqsadi va xarakteriga ta’siri haqida ketmoqda.
3) Xayriya va o’quv-tarbiya muassasalarining tuzilishi bo’yicha
ijtimoiy pedagogik faoliyat (Bazedovning “filantroplari”, Ouenning “yangi
institut” konsepsiyalari);
4) ijtimoiy pedagogikaning harakat doirasining kengayishi, “nochor” va
tanlab olingan bolalardan tashqari unga boshqa toifadagi katta yoshdagilar
ham kiradi. Asosiysi ijtimoiy pedagogika o’z faoliyatida davlat darajasiga
chiqadi va o’z sheriklari bilan birga talablarini qonuniy rasmiylashtirishga
erishiladi.
XIX asrning 60-70 yillarida Germaniya, Angliya, AQSHda ijtimoiy qonunchilik
tizimlari yaratiladi. Ijtimoiy pedagogika rivojlanishining barcha yo’nalishlarini
uning eng asosiy vazifasi-bolalarning huquqlarini himoya qilish birlashtiradi.
Biroq XVIII-XI X asrlarda u avvallari e’tiborsiz bo’lgan g’oyalar bilan
to’ldiriladi. Aniqrog’i, ijtimoiy pedagogika g’oyasi nazariyasi va amaliyotida
birinchi o’ringa umuminsoniy qadriyatlar chiqadi. Ijtimoiy pedagoglarni
birlashtirib turgan boshqa muhim g’oya tarbiya va ta’limning uzviy bog’liqligini
anglash bo’ldi. Ingliz faylasufi va pedagogi Robert Ouenning ijtimoiy
pedagogik faoliyati bir qancha qiziqarli va sermaxsul tajribalardan iborat.
Nyu-Lenarkda “Inson xarakterini tuzishni yangi instituti”ni ishchilarning
turmush darajasini yaxshilash uchun yaratib, u amaliyotda ishlab chiqarish
ta’limini madaniyat bilan bog’lab qo’ydi. Jahonda ilk marta didaktik o’yinlar
o’tkaziladigan, bolalarning jismoniy holati haqida g’amxo’rlik qiluvchi
muassasalar u tomonidan tuzilgan.
Ingliz faylasufi Gebert Spenser (1820-1903 y) oilaning shaxs shakllanishidagi
o’rni haqidagi ijtimoiy pedagogik g’oyalar bilan to’ldirilgan asarlar yaratgan.
Bu maqsadlarga erishishi uchun u qiziq usulni ilgari surgan-Angliyaning davlat
va siyosiy tuzilmasini oila va maktab tomonidan imitatsiyalashuvi.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab pedagogika va ommaviy tarbiya
tizimiga buyurtmalar kengayadi. Unga asta-sekin yoshlarni tarbiyalash,
17

shuningdek ijtimoiy xulq-atvor normalarini buzuvchi shaxslarni qayta
tarbiyalash kirgan. Industiryalashtirish qishloq axolisining shaharga ommaviy
migratsiyasini keltirib chiqardi. Buyurtmaning kengayishini keltirib chiqargan
holat yevropa va Amerika mintaqalarining ijtimoiy madaniy jarayonlari bilan
ham bog’liq. Qishloq axolisining shaharga ko’chib o’tishlari g’ayriaxloqiy
xulq-atvor, jinoyatchilik, daydilikning ko’payishiga olib keldi. Ayniqsa,
AQSHda holat nihoyatda og’ir edi. Bu davlatga boshqa kam rivojlangan
davlatlardan axoli ko’chib kelishi bilan bog’liq. Ayni vaziyatda cherkov rolining
susayishi kuzatildi. U shu paytgacha axloqiy normalarning ana’naviy
tashuvchisi bo’lib kelgan. Biroq u jamiyatning yangi ehtiyojlari va
voqeliklarini anglay olmadi va ko’pgina odamlar hayotida o’zining avvalgi
mavqeini yo’qotdi. Shu bilan birga yevropada milliy davlatchilikning
shakllanishi va Amerikada millatning yuzaga kelishi barcha ijtimoiy
qatlamlarda muayyan g’oya va qadriyatlarning madaniylashuvini talab qilardi.
Bu esa masalani yechish vositalarini topishni taq azo etardi. XIX asr oxirida
mustaqil fanga aylangan ijtimoiy pedagogika rivojiga aynan shu omil
vosita bo’ldi. Bu paytda esa nemis pedagogi Fridrix Disterveg tomonidan
faqatgina XX asrda keng qo’llanilgan ijtimoiy pedagogika atamasi fanga
kiritildi.
Aynan shu vaqtdan ijtimoiy pedagogikaning mustaqil fan sifatida rivojlanishining
uchinchi bosqichi boshlanadi. XX asr inson sivilizatsiya tarixiga ilmiy-
texnikaviy inqiloblar asri sifatida nom qoldirdi. Fan ishlab chiqarish ob’ektidan
iqtisodiy va madaniy sohaning yetakchi omiliga aylandi. Ilmiy inqiloblar
ijtimoiy pedagogikaning keyingi rivojiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Bu
avvalambor falsafa orqali amalga oshdi. Ijtimoiy pedagogikaning boshqa
fanlar-psixologiya, fiziologiya, anatomiya, tarix, sotsiologiya va boshqalar bilan
yaqinlashuvi ro’y berdi. Eng asosiysi-XX asrda insonning muammolari, uning
tarbiyasi va ta’limi uchun ijtimoiy sharoitlarni yaratish zamonning eng global
muammosiga aylanadi. Aynan shu davrda pedalogiya-bolani har tomonlama
o’rganish haqidagi fan rivojlana boshlaydi. Uning asoschilari E.Meyman,
18

S.Xoll, Torndayk hisoblanishadi. Bu borada Rudolf SHteynerning pedagogikasi
ham muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy pedagogikani yangi g’oyalar va tarbiya
usullari bilan boyitgan pedagogika arboblaridan Georg Kirshenshteyner (1854-
1932 y)-Germaniya, Jon Dyui (1859-1952 y)-AQSH, Vilgelm Layni (1862-1926
y)-Germaniya ko’rsatsa bo’ladi.
G.Kirshenshteynerning pedagogik nazariyasi maktablarni bolalarning sust
qabul qilinishidan faol harakatdagi ehtiyojlarini amalga oshirishga, ijodga
ko’ra isloh qilish g’oyasiga asoslanadi. Kirshenshteyner ijtimoiy pedagogik
tizimining asosiy tamoyillari-bolalarni jamiyatda har tomonlama tayyorlash
uchun mehnat maktablarini yaratish, hamkorlik malakalarini rivojlantirish,
davlat manfaatiga xizmat qiluvchi bolalarning fuqarolik tarbiyasidir.
Jon Dyui pragmatik pedagogika asoschisi hisoblanadi. Uning oliy
qadriyatlari amaliy natija, biznesda muvaffaqiyatga erishish hisoblanadi. Bu
pedagogning xizmati shundaki, u maktab bilan hayotning aloqasi, ta’limning
individuallashuvi kabi ijtimoiy psixologik g’oyalarga murojaat qilganidir.
Vilgelm Lay “Ґarakatlar pedagogikasi”ni yaratdi. U inson faoliyati va
mavjudligining fiziologik va psixologik mexanizmlarini o’zida
mujassamlashtiruvchi biologik reaksiya tamoyiliga tayangan. U tarbiyaning
biologik tomonini-tug’ma reflekslar, sezgi, reaksiyalar, ularning bolalar
o’yinlarida paydo bo’lishini va ijtimoiyogik tarbiyachining reaksiyalarga
ta’sirini ko’rsatgan. Hozirgacha turli davlat olimlari o’rtasida ijtimoiy
pedagogikaning boshqa pedagogik fanlari orasidagi o’rni borasida –bu mustaqil
fan bo’la oladimi yoki faqatgina yosh guruhlarini o’rganish bilan cheklanadigan
pedagogikaning mustaqil bir sohasi bo’lib qolaveradimi, degan masaladabahs-
munazara davom etmoqda.
Bu bahslar, yangi fan tushunchasining shakllanmaganligi ijtimoiy
pedagogika mohiyatini inkor etuvchi ba’zi pedagoglar nazariyalarida paydo
bo’lgan. Masalan G.Noll va G.Boymer (20-30 y) ijtimoiy pedagogikani
bolalarga yordam berish va voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining
profilaktikasi deb tushunishgan.
19

Ijtimoiy pedagogikaning mohiyatini nemis olimi Paul Natori (XX asrning 20-
yillari) umuman boshqacha ta’riflangan. U ijtimoiy pedagogik jamiyatning
tarbiyaviy kuchlarining yaqinlashtirish muammosini xalqning madaniy va
axloqiy darajasini ko’tarish maqsadida tadqiq etadi deb hisoblagan. Bunaqa
tushunish yangi davrning buyurtmasiga ko’proq mos kelgan va ijtimoiy
pedagogika inson hayoti davomida tarbiyalash haqidagi bilim sohasi ekanligini
tasdiqlagan. XX asrning 60-yillarida ijtimoiy pedagogika huquqbuzarlik sodir
etgan bolalarga yordam berish, bolalar uyida tarbiya ishlari o’tkazish
maqsadidagi ijtimoiy tarbiya asosi sifatida ta’rif etilaboshladi.. Ijtimoiy
pedagogika pedagogikani rivojlanishi bilan birga chet ellarda ijtimoiy
pedagogika sohasidagi mutaxassislarning kasbga oid faoliyati ham rivojlandi.
Xususan, XX asrning 70-yil Germaniyada oliy ma’lumotli pedagoglar tayyorlana
boshlandi. XX asrning50-yillariga kelib ijtimoiy pedagogika muammolarining
global darajaga yetganiga BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 20.11.1959 yil va
20.11.1989 yilda bola huquqlari deklaratsiyasini qabul qilinganligi guvohlik
beradi. Unda aloxida e’tibor yetimlarning ijtimoiy himoyasiga, ko’p bolali
oilalar, kam ta’minlangan oilalar bolalariga ijtimoiy yordam ko’rsatishga
qaratilgan.
Bizning respublikamizda ijtimoiy pedagogika an’ana va tamoyillarini
tiklanishi murakkab sharoitlarda amalga oshmoqda; davlat ta’lim standartlari,
mutaxassisliklar, darsliklar, o’quv rejalari va dasturlarning yetishmasligi,
ijtimoiy muxofazaning davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi chet el
mutaxassislari bilan yaqin hamkorlik asosida bo’lish kerak. CHunki
Germaniya, Angliya, AQSHlarda boy ijtimoiy pedagogik tajriba mavjud.
20

II BOB. O’ZBEKISTON VA XORIJDA QADIMDA IJTIMOIY
PEDAGOGIK FIKRLARNING RIVOJLANISHI
2.1.O’rta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy pedagogik g’oyalari.
Ijtimoiy pedagogik g’oyalar va nazariyalarning shakllanishida Sharq
uyg’onishi davri olimlarining asarlari beqiyos o’ringa ega. Ular faoliyatining
mohiyati shuki avval mavjud bo’lgan o’sha davrni ijtimoiylashtirish usullari ilmiy
asoslangan tizimi asosida to’planganligidadir. yetuk olimlarning faoliyat
xarakteri-ilm bilan mashg’ul bo’lish ijtimoiy pedagogik qarashlarning mazmuniga
o’z ta’sirini ko’rsatdi. Buyuk olim Al-Xorazmiy (783-850 y)ning asarlari yorqin
didaktik xarakterga egadir. U savol-javob metodi orqali bilimlar qo’lga
kiritilishini, bu jarayonda shaxs boshqalar bilan munosabatlarga kiritilishini,
jamiyatning faol a’zosiga aylanishini ta’kidlagan.
Al-Xorazmiy-Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek-kabi olimlar o’z ilmiy va
pedagogik faoliyatlarida rivojlantiruvchi, tarbiyalovchi va ta’lim beruvchi ta’sir
kuchlarini o’sib kelayotgan avlodga qaratish g’oyasini tushunishgan va buni tadbiq
etishgan. Bu avvalambor ular ta’limning maqsadi hayotga tayyorlash, axloqiy
norma va qoidalar, kasbiy malakalar va chuqur bilimlarga ega bo’lishida deb
bilganliklarida namoyon bo’lgan. Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy
(973-1050 y) ta’lim jarayoniga qo’llaniladigan ilmiy usullarni ishlab chiqqan.
U shuningdek ta’lim tamoyillarini ham tasniflagan. Uning pedagogik
qarashlarining ijtimoiy yo’naltirilishi u axloqni ijtimoiy xususiyatlar va
hissiyotlarning ifodasi sifatida tushunganligida o’z ifodasini topgan.
Olimning tarbiya, shaxsning shakllanishida va jamiyatdagi amaliy hayot
uchun ilm va mehnatning ahamiyati haqidagi g’oyalari hozirgacha muhimligini
saqlab qolgan. Buyuq qomusiy olim Abu Ali ibn Sino (980-1037 y) o’z
davrining barcha bilim sohalarini qamrab oluvchi katta ilmiy meros qoldirgan.
Uning barcha asarlarida pedagogik qarashlar mavjud. Biz uning bilim, iroda
va insonning rivojlanish jarayonidagi maqsadga intiluvchanligi, atrof muhit
ta’siri, axloqiy va mehnat tarbiyasi, muomala san’ati, bolalarni jamoada o’qitish
haqidagi g’oyalari muhim hisoblanadi.
21

Forobiy, ibn Sino, Beruniy ta’lim muammolari bo’yicha bir xil fikrlar bildirgan va
insonning jamiyatga sermahsul xizmat qilishi uchun o’z aqliy, jismoniy, axloqiy,
estetik va mehnat qobiliyatlaridan samarali foydalanish imkonini beruvchi
ta’lim vazifasini ajratib ko’rsatganlar. Ta’limning rivojlatiruvchi vazifasini
amalga oshirish maqsadida ular quyidagi didaktik tamoyillardan foydalanishni
maslahat berganlar:
-asta-sekin tushunchalarning murakkablashuvi;
-amaliyotni tajriba bilan bog’lash;
-qabul qila olishlik;
-ko’rgazmalilik.
Ibn Sinoning fikricha ijtimoiylashtirish ko’nikmalari jamoa bo’lib o’qitish
shaklida yaxshi shakllanadi. Buning uchun u quyidagilarga asoslanishi lozim:
1. Ta’lim oluvchilar, o’qituvchi va o’quvchilar orasida tajriba, bilim,
ma’naviy va axloqiy qadriyatlar almashinuvini tashkil qilish.
2. Musobaqalashuv elementidan foydalanish.
3. O’quvchining ijtimoiy axloqiy xususiyatlarini-muomala, o’zaro
tushunish, o’zaro yordam, do’stlik hissini rivojlantirish.
Buyuk olimlarning pedagogik qarashlari va faoliyatlarining ijtimoiy pedagogik
yo’naltirilganligi, ularning avvalambor hayotga har tomonlama tayyorlash
hisoblangan ta’lim maqsadini sharhlashlarida o’z ifodasini topgan. Shaxsning
jamiyatda o’z o’rnini belgilab olishini ta’minlab beruvchi eng muhim xususiyatlar
deb, ular mehribonlik, yaqinlarga yordam, g’urur, vijdon, yaxshi niyatlilik, sabrni
bilishgan. O’quvchilarning har tomonlama intellektual va mehnat
tayyorgarliklariga katta e’tibor qaratib, Forobiy va ibn Sino yoshlarning jamiyatga
“kirish”larining eng muhim omillari sifatida, faollik, mustaqil tashabbuskorlik,
intiluvchanlik, qiziquvchanlik, ijodiy qobiliyatni hisoblashgan.
Ijtimoiy tarbiyada o’qituvchiga yetakchi o’rin ajratib, Forobiy uning
faoliyatini, jamiyatning kelajagi unga bog’liq bo’lgan hukmdor faoliyatiga
qiyoslaydi. Forobiy ham ibn Sino kabi pedagog o’quvchilarning bilimlarini
hayotga tadbiq etishlariga e’tibor berish lozimligiga ishora qilgan.
22

Qomusiy olimlar shaxsiy namunaga nihoyatda katta e’tibor berishgan hamda
o’zlari ham intiluvchanlik, yuqori ijtimoiy mavqe’ga erishganlik namunasi
bo’lib xizmat qilishgan. Forobiy nihoyatda mehnatsevar, irodali, kamtar,
sodda bo’lgan va doim yordamga intilgan. Forobiyning o’quvchilarning
individual psixologik va aqliy xususiyatlariga mos tushuvchi ta’limni usuli,
kasb tanlash muhimligi haqidagi fikrlari hozir ham katta ahamiyatga ega.
O’rta Osiyo olimlari tomonidan tarbiya va ta’limning ijtimoiy o’rnini tushunishlari
shunda namoyon bo’ldiki, ular ijtimoiylashuvining mikroomillar-muhit, oila,
o’quvchilar guruhiga e’tibor karatganlar va ota-onalar, pedagog va
o’quvchining harakatlarini mujassamlashtirishni maslahat berganlar.
Shunday qilib, o’rta asr olimlari ijtimoiy pedagogik yo’naltirilganlikga ega katta
pedagogik meros qoldirganlar. Ularning ilmiy pedagogik asarlari zamonaviy
ijtimoiy pedagogika ilmining rivojlantirish uchun muhim manba hisoblanadi.
XI-XIX asr ma’rifatparvar shoirlari va olimlarining ijtimoiy pedagogik qarashlari
Farobiy, Ibn Sinolarning falsafiy va pedagogik konsepsiyalari keyingi
davrlarning yetakchi ta’limotlarini rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qilgan.
XI-XII asr Markaziy Osiyo ma’rifatparvar olimlari turli fanlar, shu jumladan
pedagogikaning rivojiga katta hissa qo’shishdi. YUsuf Xos Xojib, Burxoniddin
Zarnujiy va Ahmad Yugnakiylar bolalarning jamiyatda o’z o’rnini topib olishi
uchun bilimning, ota-onaning, oilasining o’rniga e’tibor qaratishgan. Ular
tarbiyaning asosiy maqsadi deb yaxshi odam qilib tarbiyalash, unga yetishish
vositasi deb esa qattiqqo’llik, doimiy mehnatga o’rgatish deb bilishgan.
Zarnujiyning YUsuf Xos Xojibning “Qutadg’u bilig” asari O’rta Osiyoda
“Ta’limda o’quvchiga pandlar” kitobi Markaziy Osiyoda pedagogikadan birinchi
kitob hisoblanadi? Tarbiyaning ijtimoiy xarakteri haqidagi g’oyalar Alisher
Navoiyning she’riy merosida nihoyatda aniq ifodasini topgan. Shoirning
pedagogik qarashlari insonparvar xarakterga ega. Inson egallashi lozim bo’lgan
barcha bilim va kasb-xunarlar u tomonidan Vatan foydasi uchun qo’llanilishi
kerak.
23

XVIII-XIX asrning ma’rifatparvar shoirlari Munis Xorazmiy (1778-
1829), Muhammad Ogahiy (1809-1874), Ubaydulla Zavqiy (1853-1921) birinchi
o’ringa keng ommaning ma’rifatli kilish va ta’lim masalalarini kuyishgan.
Ta’limning asosiy vazifasi ular axloqiy mukammallashuvida va mehnatga
o’rgatishda deb bilishgan.
Saidahmad Siddiqiyning (1864-1927) qarashlari o’zoqni ko’ra olishlik va zakovati
bilan ajralib turgan. Dehqon oilasidan chiqqan pedagog, demokrat shoir o’z
qishlog’i hovlisida dehqon va xunarmandlar uchun ilk maktabni ochgan,
kattalar uchun maktab tuzgan, 1914 yil kitob, darslik va o’quv qo’llanmalari
bilan savdo qiluvchi do’kon ochgan. Keyinchalik Siddiqiy yana bir nechta
qishloq maktablari ochgan va ularda o’zbek, tojik, rus bolalariga ta’lim-tarbiya
bergan. Tabiatshunoslik va geografiya darslari tabiat qo’ynida o’tkazilgan.
2.2.Xorijiy mamlakatlarda ijtimoiy pedagogik fikrlarning rivojlanishi
XIV-XVI asrlar aksariyati yoki o’zlari pedagog bo’lishgan yoki pedagogik
nazariyaga murojaat qilishgan. Gumanizm g’oyasi pedagogikada xuddi ana shu
davrlardan boshlab o’rnasha boshlagan. Asl tarbiya o’z mohiyatiga ko’ra doim
go’zallik haqida, uning kelajagi haqidagi g’amxo’rlik bildirgan. Uyg’onish davrida
ijtimoiy gumanizm g’oyalarini amalga oshirila boshlanishi mashhur italiyalik
pedagog gumanist Viktorino Genotre (1378-1446) tomonidan ilk marta “Quvonch
uyi” nomli internet maktabning yaratilishi bilan bog’liq.Shuni ta’kidlash joizki,
ta’riflanayotgan davrda din, pedagogika va ijtimoiy pedagogika bir-biriga uzviy
ravishda rivojlangan. Diniy qarashlarda asosiy e’tibor umuminsoniy qadriyatlarga
qaratilgan. Diniy rivoyatlarda, muqaddas kitoblarda oyatlarda axloqiy o’g’itlar,
insonlaro munosabatlar, qavm qarindoshlarga bolalarga g’amxo’rlik haqida ko’p
gapirilgan. Bu asosda ko’pgina avlodlar tarbiya topishgan va bu borada yevropada
cherkov uzoq vaqt mobaynida “nogiron bolalar” rahnamosi bo’lgan.Unga nafaqat
ruhiy yordam so’rab, balki tibbiy moddiy ham yordam so’rab adolatsizlikdan
himoya so’rab murojat qilishgan. Butun dunyoda diniy tashkilotlarning boy
ana’nalari mavjud. Masalan yevropada antik davrlardan buyon ota-onasiz bolalarni
ibodatxonalar eshigi oldiga qo’yib ketishgan. Manbalarga ko’ra otaonasiz qolgan
24

bolalar uchunilk tarbiya uylari IV asrda Kesariy (Kichik Osiyo) shahrida yepiskop
Vasiliy Kesariyning tashabbusi bilan paydo bo’lgan. 787 yilda bunday muassasa
Milandagi soborda ham paydo bo’lgan. Uzoq vaqt u yevropada yagona tashkilot
bo’lib qolaverdi. XIV asrga kelib tarbiya uylari soni 30 taga yetadi. Qizig’i, endi
unda faqat tarbiya bilan shug’ullanishda chegaralanmasdan, ularda amaliy ishlar
ham olib borilgan: onalarga yordam berilgan, bolalarni oilalarga berishgan,
ularning tarbiyasini nazorat qilishgan. Keyinchalik ham bolalar uylari ruhoniylar
tomonidan boshqarilgan. Parijda 1640 yil ruhoniy Vinsentom Depolen tomonidan
asos solingan tarbiya uyi juda mashhur bo’lgan. U uyni qirol Lyudovik XIV
tomonidan moliyalashtirishga erishgan. Mehribonlik uyi bilan shug’ullanuvchi
organlar yirik cherkov tashkilotlari ham tuzila boshlagan. Ijtimoiy pedagogika
rivojining ikkinchi davri XIX asrda ijtimoiy pedagogika, eng ilg’or g’oyalar va
ilmiy konseplar bilan boyitilgan davr bo’ldi desak, xato bo’lmaydi. Ijtimoiy
pedagogika fani bundan 200 ming yil oldin ham mavjud bo’lgan. Faqat unda bu
fan pedagogikaning tarkibida bo’lgan. Pedagogik sotsiologiya fanining ilk
kurtaklari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829 yillardan boshlab
rivojlangan, albatta fan bo’lib emas. Hozirda pedagogika sotsiologiya fan sifatida
kiritilgan. Eramizdan avvalgi VII-VI asrlar Markaziy Osiyo xududida jahon dinlari
orasida eng qadimgi din zardushtiylik dini xukumronlik qildi. Bu din insoniyatga
katta ta’sir qildi, ya’ni insonni birinchi o’ringa olib chiqdi. Zardushtiylar muqaddas
kitobi “Avesto” (olovga sig’inish) o’z erasining o’ziga xos qomusiy asari deb
hisoblash mumkin. Zardushtiylik dinida axloqiy me’yorlar asosi (axloqiy
mezonlar) uchlikka tayangan edi. “Avesto”da inson yaxshi fikrlarga ega bo’lishi,
faqat yaxshi so’zlar va savob ishlar qilishi lozim deb yozilgan (xulq atvor)
“Avesto”ning katta qismi bo’lgan “ Yasna’larda inson kamolini ko’rsatuvchi
axloq–odob mezoni ana shu uchlikda xumata (gumata)– yaxshi fikr, xukta (gukta)
–yaxshi so’z va xvarsha (gvarshta)–yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr,
yaxshi so’z, yaxshi ishga shon- shavqat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat
qonunga shon shavqat baxsh etaman” (“yasna”, 14), deyiladi.
25

“Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so’zlari va ishlariga ikki
qarama-qarshi kuch: Voxu Mana (“Yezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovuz fikr”)
ta’sir ko’rsatadi deydi. Barcha fikrlar, so’zlar va ishlar ichida aslida ezgulik va
yovuz lik yotadi. “Yaxshi fikr” deganda iloxiy-qonun ruxidagi kishisiga mexribon
bo’lish, maqsadlarga ko’maklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga tayyor
turish, kishilarni baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va do’stlik, totuvlikda
yashashga intilish ruxidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan. Inson o’z
fikri xayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi darg’azab
bo’lmaydi va boshqa jixatlarga berilmaydi. Chunki bunday xolatda inson yaxshi
niyatni yo’qotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojuya harakatlar qiladi.
Pedagogika fani tarixi qadimgi davrlariga borib taqaladi. Ko’p ming asrlar
mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi, qadimgi zamonlardan buyon
olamda insonning o’rni va roli, shaxsning axloqiy shaklllanishida madaniyat va
dinning ahamiyati barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar muhim
o’ringa ega.
Ijtimoiy pedagogikani va ijtimoiy-pedagogik faoliyat rivojining
metodologik asoslari quyidagilar hisoblanadi:
1. Bozor munosabatlarini shakllantirish va jamiyatni demokratiyalashtirish
sharoitida davlatning kuchli ijtimoiy siyosati. Bu siyosatning asosiy
yo’nalishlari I.A.Karimov asarlarida va davlat dasturiy hujjatlarida ko’rsatilgan.
2. Aholining eng kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish
choralari to’g’risidagi hukumat farmoyishlari, qonun, farmonlarni hayotga tatbiq
etish.
3. O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy pedagogik konsepsiyasi. Ijtimoiy
muammolarga nihoyatda katta e’tibor qaratilishining sababi milliy
davlatchilikni shakllantirish jarayonidir. Bu davrda ayniqsa ijtimoiy
muammolar nihoyatda keskinlashadi, ijtimoiy qarama-qarshiliklarning yuzaga
kelishi milliy havfsizlikka tahdid omili bo’lib xizmat qilishi mumkin. SHuning
uchun vaqtida choralar qabul qilish nihoyatda muhimdir.
26

Iqtisodning liberallashuvi turli ijtimoiy qiyinchiliklarni –ilmsizlar sonini
ortishi, turli tengsizliklar paydo bo’lishi, hayot tarzining buzilishini keltirib
chiqardi. Shuning uchun O’zbekiston taraqqiyotining o’z yo’li, asoslanadigan
yetakchi tamoyillaridan biri kuchli ijtimoiy siyosat olib borish hisoblanadi. Bu
siyosatning maqsadi quyidagilardir:
1. Bozor islohotlarining hamma bosqichlarida aholining ijtimoiy himoyasini
ta’minlash;
2. Aholining turli qatlamlarini paydo qilmaslik orqali ijtimoiy kelishuvni
ta’minlash.
Mustaqillik yillarida ko’rsatilgan maqsadlarga aholining ijtimoiy
himoyasining yangi mehanizmi shakllangan va u quyidagilarda namoyon bo’ladi:
 ishlab chiqarishni barqarorlashtirish;
 davlat mablag’laridan tashqari, mehnat jamoalari, ijtimoiy va mehribonlik
fond va tashkilotlarining mablag’larini yo’naltirish;
 aholi daromadlarining yuqori tabaqalashuviga yo’l qo’ymaslik;
 kambag’allikka qarshi kurashish, nogiron, yetim va qariyalarni qo’llab-
quvvatlashni kuchaytirish.
Milliy mentalitet va hayot tarzining xususiyatlarini inobatga olib, eng kam
ta’minlangan oilalarni aniqlash va ularga mahalla qo’mitalari orqali yordam
ko’rsatish kabi ijtimoiy qo’llab-quvvatlash shakli tarqalmoqda. Bunday
yondashuv bizning xalqimizda ko’p asrli ildizlarga ega va amaliy ahamiyati esa
mablag’larning hayotda aniq tarqatilishini ta’minlaydi.
Respublikada olib borilayotgan ijtimoiy siyosatning huquqiy asosi bo’lib
quyidagi yo’nalishlarga doir hujjatlar xizmat qilmoqda:
1. Xayriya-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 4
martdagi “Sog’lom avlod uchun xalqaro nohukumat xayriya fondining
faoliyatini ta’minlash choralari to’g’risida”gi farmoni. Unda fondning asosiy
vazifalari belgilangan:
-mablag’larni “Sog’lom avlod” davlat dasturiga qaratish;
-oila va jamiyatda sog’lom hayot tarzini targ’ib qilish;
27

-xorij va milliy homiylarning xayriya yordami vosita va mablag’larini jalb
qilish;
-ko’p farzandli oilalar, nogiron bolalar, bolalar uylari
tarbiyalanuvchilariga insonparvarlik yordami ko’rsatish.
2. Mehr-muruvvatga oid O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2004 yil 27 yanvardagi “Mehr-muruvvat to’g’risida”gi farmoyishi. Uning maqsadi
jamiyatda do’stlik, bag’rikenglik, xalqlararo totuvlik fuqarolar, ayniqsa
yoshlarning yaxshi axloqiy hislatlarini rivojlantirishdir.
3. Sog’lom avlod tarbiyasiga oid O’zbekiston Respublikasining “fuqarolar
sog’ligini saqlash to’g’risida”gi qonuni haqida aholining malakali tibbiy
yordam va ijtimoiy himoya olishdagi konstitutsiyaviy huquqlarni amalga oshirishi,
sog’liqni saqlash tizimini mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarga
moslashtirish maqsadida quyidagi farmon va farmoyishlar qabul qilindi.
O’zbekiston Respublikasi prezidentining 1998 yil 10 noyabrdagi “O’zbekiston
Respublikasida sog’liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi
to’g’risida”gi farmoni, Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 3 dekabrdagi “O’sib
kelayotgan avlodni sog’lomlashtirish muammolarini kompleks hal qilish
to’g’risida”gi farmoyishi, 2000 yil 15 fevraldagi “Sog’lom avlod davlat
dasturi to’g’risida”gi, 2002 yil 31 oktyabrdagi “O’zbekiston bolalar sportini
rivojlantirish fondi faoliyatini tashkil qilish to’g’risida”gi, 2002 yil 25
yanvardagi “Ayollar va o’sib kelayotgan avlodning sog’ligini mustahkamlash
to’g’risida”gi farmoni.
4. Ayollarning ijtimoiy himoyasiga oid O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining “Ayollarga qo’shimcha imtiyozlar to’g’risida”gi 1989 yil 14
apreldagi qonuni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1989 yil 17
martdagi “Ayollarning maxsus himoyasini kuchaytirish to’g’risida”gi farmoni,
Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 17 martdagi “Zararli va sharoiti og’ir
ishlarda band ayollarning daromadlariga soliq solinayotganidagi imtiyozlar
to’g’risida”gi farmoni.
28

5. Oilani qo’llab-quvvatlashga oid O’zbekiston Respublikasi prezidentining
1994 yil 16 iyundagi “Ko’p bolali oilalarga ijtimoiy yordam tizimini
mukammallashtirish to’g’risida”gi farmoni, Vazirlar Mahkamasining 1986 yil
10 dekabrdagi “Ko’p bolali oilalarga yordam ko’rsatish to’g’risida”gi
farmoyishi.
“Voyaga yetmagan bolali oilalarga nafaqa to’lash to’g’risida”gi Nizomida bu
nafaqalarni olish huquqiga quyidagilar ega:
-nogiron bolali oilalar;
-ota-onasi yo’q bo’lgan va bolalarning tarbiyasi bilan
qarindoshlari shug’ullanuvchi oilalar;
-ota-onadan biri yoki ikkalasi ham nogiron bo’lgan
oilalar;
-ota-onadan biri yoki ikkalasi ham ishsiz bo’lsa.
6. Nogironlarga yordam berishga oid 1991 yil 18 noyabrdagi
“O’zbekiston Respublikasida nogironlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”,
Vazirlar Mahkamasining “YOshligidan nogiron bo’lganlarga, qariyalarga va
mehnat qilishga layoqatsiz shaxslarga nafaqa to’lash to’g’risida”gi 1994 yil 24
iyundagi № 319 farmoyishi. Ularda nazarda tutilgan choralar nogironlar uchun
individual rivojlanishlari, ularning ta’limlari va ishlab chiqarishda qatnashishlari,
sog’liqni saqlash dasturini amalga oshirishga qaratilgan.
7. Aholining kam ta’minlangan qatlamlarini himoyalashga oid
O’zbekiston Respublikasining aholining kam ta’minlangan oilalarini himoyasi
to’g’risidagi farmon, farmoyishlari. SHuningdek, ijtimoiy himoyaga muhtoj
aholini ishga joylashtirishda ish o’rinlarining minimal soni o’rnatiladi.
8. Mahallaning ijtimoiy maqomini mustahkamlashga oid Mahalla
qo’mitalariga fuqarolarni o’z-o’zini boshqarish organiga aylanishi munosabati
bilan 1999 yil 14 apreldagi “Fuqarolarni o’z-o’zini boshqarish organlari
to’g’risida”gi Qonun, shuningdek 1999 yil 13 yanvardagi “Aholining ijtimoiy
qo’llab-quvvatlanishini ta’minlashda o’z-o’zini boshqarish organlari rolini
oshirish to’g’risida”gi farmon qabul qilindi. Ular shahar, qishloq, mahalla
29

oqsoqollari yig’ilishlarining vakolatlarini belgilab berishadi.Ulardan asosiylari
davlatning oilalarni ijtimoiy ta’minlash uchun ajratilgan mablag’larini to’g’ri
taqsimlash, ayollar manfaatlarini himoya qilish, oilada ma’naviy-axloqiy muhitni
shakllantirish, ijtimoiy tartibni ta’minlashda ishtirok etish, huquqbuzarliklarning
oldini olish, voyaga yetmaganlarning huquqlarini himoya qilish, aholi
markazlarining tozalik va ekologik holatini nazorat qilish.
Zamonaviy sharoitlarda ijtimoiy siyosatni o’tkazish hayotning barcha
sohalarini ijtimoiylashtiruv ijtimoiy ishlarning aniq belgilangan yangi shakllarini
joriy qilish zarurligini tug’diradi. Bu borada quyidagi ishlar amalga oshirildi:
1) 1996 yil 23 fevralda Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonda tibbiy-
ijtimoiy patronaj tizimini tuzish” haqidagi buyrug’i chiqdi. Unda “Sog’lom
avlod” fondining taklifi bilan viloyatlar, Toshkent shahri, Qoraqalpog’iston
Respublikasida 15 ta tez tibbiy yordam guruhilarini tuzilishiga mablag’ ajratildi.
Bu buyruq tibbiy- ijtimoiy yordam ko’chma guruhlarini mutaxassislar bilan
ta’minlash vazifasini amalga oshirishga qaratilgan. Unda shuningdek tibbiy-
ijtimoiy patronaj ishchilarini tayyorlash tashkiloti zarurligi ham aytilgan.
O’zbekiston Respublikasi mehnat vazirligiga bir oy muddat ichida kasb-hunarlarni
tasniflash Respublika markaziga yangi kasb-“tibbiy- ijtimoiy ishchi” kasbini
kiritish vazifasi yuklatildi. Tibbiy- ijtimoiy patronaj funksiyalari tarkibiga
quyidagilar kiradi:
1. Tibbiy- ijtimoiy patronaj ijtimoiy sohada faoliyat yurituvchi turli
tashkilot, muassasalar intilishlarini birlashtiradi.
2. tibbiy- ijtimoiy patronaj o’z faoliyatida O’zbekistonda yashovchi
xalqlarning asriy an’analariga, fan yutuqlariga asoslanadi va O’zbekistonda
yuritilayotgan samarali ijtimoiy siyosatni har bir oilaga yetkazishga majburdir.
3. tibbiy- ijtimoiy patronaj har bir oilaning tibbiy ijtimoiy holati
monitoringini o’tkazadi.
Tibbiy- ijtimoiy patronaj maqsadlari quyidagilardan iborat:
 Sog’liqni saqlash vazirligi, Aholini ijtimoiy ta’minoti vazirligi va
Sog’lom avlod uchun fondi ko’rsatkichlari yordamida mahalliy organlar
30

bilan yaqin aloqada bo’lib yashashning tozalik gigiyenik sharoitlarini,
oilaning psixologik iqlimini, uning a’zolarining sog’ligi holatini aniqlash
 tibbiy, ijtimoiy va psixologik yordamga muhtoj ayollar va bolalarni o’z
vaqtida aniqlash;
 oilada sog’lom turmush tarzining shakllanishi.
4. ko’rsatilgan maqsadlarga muvofiq tibbiy ijtimoiy patronajga quyidagilar
yuklatiladi:
-oilalarga tibbiy, ijtimoiy va huquqiy yordam ko’rsatish;
-ayol va bolalarni sog’lomlashtirishda yordam ko’rsatish, oilani rivojlantirish
bo’yicha keng tushuntirish ishlarini olib borish.
2) 1998 yil 1 aprelda Vazirlar Mahkamasining “Ona va bola skiringi
dasturini tasdiqlash to’g’risida”gi farmoyishi chiqdi. Bu dastur homilador
ayollarda nogiron bolalarning tug’ilishini oldini olish uchun tug’ma va boshqa
patalogiyasini aniqlashga qaratilgan. Bu farmoyishga binoan “Ona va bola
skiringi” dasturini qo’llab-quvvatlash mas’uliyati “Sog’lom avlod uchun”,
“Mahalla” fondi, O’zbekiston Respublikasi xotin-qizlar qo’mitasiga yuklatildi.
1998-2001 yillar orasidagi davrda “Sog’lom avlod uchun” fondining “Villak”
(Finlandiya) va Bristol Monteds Skvibb (AQSH) kompaniyalari bilan tuzilgan
shartnomalariga muvofiq skrining markazlari agrotexnika va boshqa texnik
jihozlari bilan ta’minlandilar.
3) 1997 yil 31 dekabrda Vazirlar Mahkamasining “SOS-O’zbekiston
bolalar qishloqlari assotsiatsiyasini ta’sis etish to’g’risida”gi farmoyishi chop
etildi. Bu assosatsiatsiya bolalar qishloqlarini tashkil qilish jamiyati- SOS-
Kinderford xalqaro jamiyati (Avstriya) tomonidan ta’sis etildi.
Assosatsiatsiya faoliyatining asosiy maqsad va yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
-jamoatchilik va davlat tuzilmalarining yetim bolalarning jismoniy, aqliy va
axloqiy jihatdan rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratishdagi harakatlarini
tartibga solish;
-yetim bolalarga yordam berishga qaratilgan loyiha va dasturlarni amalga
oshirishda moliyaviy yordam berish;
31

-falokatga uchragan barcha bolalarga yordam ko’rsatish;
-O’zbekiston Respublikasida SOS-O’zbekiston bolalar qishloqlarini tashkil
qilish va ularni jihozlar bilan ta’minlash;
-SOS-Kinderford interneyshnl bilan hamkorlik qilish;
-Assotsiatsiya faoliyatiga davlat, jamoat va xususiy xususiyatlarni jalb
qiladimi;
-Yetim bolalar uchun insonparvarlik dasturlarini tarqatish va qo’llab-
quvvatlash uchun OAVlari bilan hamkorlik qilish, ko’rgazma, seminarlar
o’tkazish, axborot materiallarini chop etish.
Yuqorida keltirilgan hujjatlardan ko’rinib turibdiki, ijtimoiy
muammolarga alohida e’tibor 1996 yildan qaratilgan. Bir yil avval 1995 yil
O’zbekistonda shaxsni shakllantirishning ijtimoiy pedagogik konsepsiyasi
ishlab chiqildi. Uning tuzilishi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, ta’lim tizimini
to’g’ri isloh qilish bilan izohlanadi.
Konsepsiyaning asosiy qoidalari:
1) madaniy-axloqiy tarbiyaning ta’limdan ustuvorligi;
2) insonda ijtimoiy faollik, o’z-o’zini boshqarish ko’nikmalari, muomala
va axloq madaniyati, yuqori intizomga ega demokratik jamiyat fuqarosini
tarbiyalash;
3) ijtimoiy faol shaxsni jamiyat ishlab chiqarishning asosiy sharti
sifatida shakllantirish har bir fuqaro hayotining ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy
sohalarida ishtirok etishi;
4)shaxsni ijtimoiylashtirish vositalari sifatida demokratiyalashtirish,
insonparvarlik tamoyillarini amalga oshirish;
Ta’limni demokratiyalashtirish-faollik va tashabbusni, hamkorlik, birlik
vositalarini rivojlantirishni nazarda tutsa insoniylashtirish-yosh avlodni milliy,
ijtimoiy-madaniy qadriyatlar orqali umuminsoniy ma’naviy qadriyatlarga, inson
huquqlarini ta’minlashga ko’nikishlari demakdir.
32

Bu konsepsiya boy tarixiy, madaniy, ma’naviy, pedagogik, ijtimoiy
an’analar bilan birgalikda ijtimoiy-pedagogika fanining amaliy faoliyat sohasi
sifatidagi rivojida poydevor bo’lishi mumkin.
XULOSA
Ibtidoiy davr ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishida qadimgi dunyoning
ilk sivilizatsiyalarining paydo bo’lishi uchun ijtimoiy-pedagogik fikrlarning
shakllanishiga kuchli ta’sir etgan. Mil. avvalgi 1 ming yillikning o’rtasi va ikkinchi
yarmida ijtimoiy pedagogik g’oyalarni yaratgan allomalarning nomlari
ma’lum bo’lgan va ijtimoiy pedagogik tafakkurning rivojlanishi uchun antik davr
faylasuflari ham katta hissa qo’shgan. Ibtidoiy davr, ijtimoiy-pedagogik
amaliyotning vujudga kelishi, ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy muhofaza, ijtimoiy
yordam, pedagogik bilim, ijtimoiy pedagogika rivojining davrlari, yangi ijtimoiy
pedagogik g’oyalar, O’zbekistonda ijtimoiy pedagogika mustaqil fan. Ijtimoiy
pedagogika rivojining ikkinchi davri XVII-XIX asrlarda ijtimoiypedagogika
ilg’or g’oyalar va ilmiy asoslantirishlar bilan boyitilgan bu davrni o’z ichiga
oladi. XVIII-XIX asrlarda olimlari faylasuf, sotsiolog, pedagog va
psixologlarni davlat va jamoat institutlari bilan hamkorlikda ijtimoiy
pedagogik muammolarni hal qilish g’oyalarining paydo bo’lishi davri hisoblangan.
Shu davrda ijtimoiy pedagogikadagi asosiy yo’nalishlarning, g’oyalarning
rivojlanishiga fransuz faylasufi, ma’rifatparvar, yozuvchi, J.Russo, rus
pedagogi va qomusiy olimi M.Lomonosov, frantsuz faylasufi va
ma’rifatparvari K.Gelvetsiy, Shvetsariyalik buyuk pedagog I.Pestalotstsi, ingliz
pedagogi va faylasuflari R.Ouen va G.Spenser oilaning shaxs tariqasida
shakllanishidagi o’rni haqida ijtimoiy-pedagogik g’oyalar bilan singdirilgan
asarlarni yaratgan. Ijtimoiy pedagogika tarbiyasi uning ijtimoiy tomoni bilan bir
umumiylikni tashkil qiladi. Ijtimoiy pedagogika ma’lum ijtimoiy sharoit bo’lib,
turli vaziyatlarda pedagogik yordam sifatida ishtirok etadi. Ijtimoiy
pedagogikaning birinchi yo’nalish vakillari: K.Mager, P.Natorn, E.Borneshann,
F.Shliper, D.Legeler va boshqalar bo’lgan. Pedagogika sotsiologiya fanining
birinchi kurtaklari Yevropa va Osiyoda yozilgan. Bu fan asosan 820-829
33

yillardan boshlab rivojlangan, albatta fan bo’lib emas. Hozirgi kunda pedagogika
va sotsiologiya fan sifatida kiritilgan. Pedagogik sotsiologiya va sotsiologiya
fanining tarmog’i sifatida har bir fan aniq bir haqiqatdan “o’sib chiqadi” va uning
aksini ifodalaydi. Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatidan uzilgan holatda rivojlana
olmaydi. Amaliyot fanning aynan istalgan manbayi hisoblanadi. Boshqa
tomondan qaraganda, barcha amaliy faoliyat ham agar ilm fan yutuqlariga
asoslangan bo’lsa, yanada samarali bo’ladi. Sharqda ijtimoiy pedogogik
g’oyalar odatda muqaddas kitoblar shaklida butun xalq mulkiga aylanib
ulgurgan (Xitoyda-Shukit, Hindistonda-Vedalar, Misrda-Tot xudosi kitoblari,
O’rta Osiyoda, Avesto va boshqalar). Faqatgina mil. avvalgi birinchi 1000
yillikning o’rtalari va ikkinchi yarmida ijtimoiy pedogogik g’oyalarni
yaratuvchilarining nomlari ma’lum bo’lishni boshlagan.
1991-yil O’zbekiston mustaqillikga erishgandan keyin pedagogikaning ko’pgina
sohalari, shu qatorda ijtimoiy pedagogikani ham rivojlantirish vazifasi oldinga
qo’yildi. 1997-yil “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Talim to’grisida qonun”
qabul qilinishi bilan ma’naviy-axloqiy tarbiyaning samarali yillarini topish,
ma’naviy madaniyatni rivojlantirish, shaxsni fuqoro sifatida, erkin fikrlovchi
shaxsni shakllantirishning eng samarali yollarini yaratish topish maqsadida
pedagogik fan oldiga ta`lim tizimini demokratlashtirish va
insonparvarlashtirishdek vazifalari oldinga qo’yildi. O’zbekiston Respublikasida
ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelib rivojlanishida boshqa mamlakatlarning
tajribalari muhim ahamiyatga ega. Bu sohadagi pivojlanish jarayonida vujudga
kelgan muammolarni tahlil qilish, ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni
o’rganishning o’rni beqiyosdir. O’zbekistonga ijtimoiy pedagogika mustaqillika
erishilgandan so’ng kirib kelgan lekin undan oldin u ijtimoiy tarbiya ijtimoiy
faoliyat ijtimoiy himoya kabi qadimiy ildizlarga ega. Pedagogika fani tarixi
qadimgi davrlarga taqaladi. Qadimgi zamonlardan beri dunyoda insoning o’rni
va ro’li shaxsning axloqiy shakllanishida madaniyat va dinning ahamiyati
kotta. Sharq uyg’onish davri ya’ni (9-11 asrlar) qomusiy olimlardan biri Abu
Nasr al Farobiy bolani ayni go’daklik payitidanoq tarbiya qilish zarurati,
34

shuningdek bolaning tarbiyasiga tabiat atrof muhitning ta’siri haqida juda muhim
ijtimoiy pedagogik fikr va g’oyalarni aytib bizga qoldirib o’tganlar. Ijtimoiy
pedagogikaga qarashli fikrlarni bizning allomalarimiz, jadidchilik harakati
etakchilari, 20 asr boshlarida yashab o’tgan, ijod qilgan allomalar
Maxmudxo’ja Bexbudiy, Munavvar qori Abdurashidov, Abdulla Avloniy,
X.X.Niyoziy va boshqalarning asarlarida ham ko’plab ko’rish mumkin.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishi 20 asr 20- 30 yillari alohida
orin titadi. Bu davrda A.Avloniy, M.Qori Abdurashidov, va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi o’ziga xos
xususiyatga ega- fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda o’quv
fani sifatida. Qadimgi antik davrlardanoq bolani himoya qilish maqsadida o’z
ijtimoiy pedagogik tarbiyaga oid muammolarni oldinga surganlar. X.X.Niyoziy,
V.F.Lubensov, N.P.Arxongeliskiy, va boshqa pedagoglarning faoliyati muhim
ahamiyatga egadir. Ular ya’ni bu allomalar ijtimoiy pedagoglar bo’lib, ular tashkil
etgan maktablar shuningdek, boshqa pedagoglar tajribalariga
tayanganlar. Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shunday xulosaga kelish
mumkinki, ijtimoiy pedagogika mustaqil fan tarmog‘i sifatida o‘zining nazariy va
amaliy mohiyatiga ega. U bugungi kunda ijtimoiy hayotimizning barcha
jabhalarida o‘zining yorqin ifodasini topmoqda. Mustaqilligimizning dastlabki
kunidan e’tiboran mamlakatimizda ijtimoiy pedagogik fikrlarni rivojlantirish
asosida mazkur fanni yanada mukammallashtirish masalasiga alohida e’tibor
qaratilib kelinmoqda. Buni hozirda mazkur fan bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarining
keng ko‘lamda olib borilayotganligi, matbuot sahifalarida esa bu boradagi tadqiqot
natijalarining, ilg‘or pedagogik tajribalarning yoritilib borilayotganligi bilan
izoxlash mumkin. Ushbu fanning o‘qitilish samaradorligi esa:
- DTS, fan dasturi talablariga javob beradigan darslik va qo‘llanmalarning bir
necha variantlarda yaratilishi;
- mashg‘ulotlar jarayonida ta’limning ilg‘or pedagogik texnologiyalarini
qo‘llashga doir ishlanma, tavsiyalarning ishlab chiqilishi;
35

- o‘qitish jarayonida ta’lim-tarbiyaning qonuniyat va tamoyilidagi uzviyligiga
amal qilinishi;
- o‘qitishda ta’limning zamonaviy va innovatsion usullari (tanqidiy fikrlash,
aqliy xujum, kichik guruhlar bilan ishlash, muammoli topshiriqli, “debat”,
“klaster” kabi) ning qo‘llanishi;
- mashg‘ulotlar jarayonida multimediyali va masofali o‘qitishning amalga
oshirilishi;
- o‘qitishda fanlararo uyg‘unlikning amalga oshirilishi;
- talabalar tomonidan bajariladigan mustaqil ish shakllarining boyitilishi;
- ilg‘or pedagogik tajribalarning ommalashtirilishi;
- omma orasidagi ijtimoiy holat, kayfiyatni o‘rganishga doir sotsiologik
tadqiqotlarga talabalarni keng jalb etilishi;
- ijtimoiy pedagogika bo’yicha ilg‘or tajribalarni o‘rganish va ularni
pedagogik amaliyotga tadbiq etish;
kabilarga bog‘liqdir.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. . O’zbekiston Respublikasining 29 yilligi bayramida Prezident Shavkat
Mirziyoevning so’zlagan nutqi. Xalq so’zi 2020 yil 1 sentyabr.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2020 yil 30
sentyabrda "O’qituvchi va murabbiylar kuni" tantanali marosimdagi nutqi
3. Ijtimoiy pedagogika O’quv qo’llanma; F.Egamberdiyeva , M.Toshov,
U.Mamanazarov 2023 "EFFECT-D" nashriyoti,2023 78-b
4. Rabochaya kniga sotsiologo. – M.: Prosvesheniye. 1991. 147-b
5. Galaguzova M. A. Sotsialnaya pedagogika – M.: Vlados, 2000.112-b
6. Egamberdiyeva N. Ijtimoiy pedagogika. T., 2010 . 89-b
7. Mavlonova R. va boshq. Ijtimoiy pedagogika. T., 2009 y.74-b
8. Yo’ldoshev J.G’. Ta’lim yangilanish yo’lida. – T.: O’qituvchi. 2000. 45-b
9. Istoriya sotsialnoy pedagogiki / Pod. red. M.A. Galaguzovoy – M.: Vlados,
2003.96-b
10. A.Begmatov,M.Qurbonov, Ijtimoiy pedagogianing dolzarb
masalalari.TDPI. nashri,1998 yil.93-b
11. Giddens Entoni.Sotsiologiya. T., “SHarq”, 2002 yil. 114-b
12. Axatova D., Aliqulova H. Ijtimjiy pedagogika. Ma’ruzalar matni. Navoiy.
2010 y.
13. Umumiy sotsiologiya. UzMU. 2000 y. 36-b
14. M.Quronov, Z.Qurbaniyazova. Ijtimoiy pedagogika. Ma’ruza matnlari. T.,
2003 y. 47-b
INTERNET MANBALARI:
1. www.arxiv.uz
2. www.jdpi.uz
3. www.soff.uz
37

Sotib olish