Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy o‘yinlari va tomoshalari - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	377.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Iyun 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

47 Sotish

Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy o‘yinlari va tomoshalari

Sotib olish

О ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
Jahon tarixi va arxeologiya kafedrasi
“5220200 Tarix(mamlakatlar va mintaqalar bo‘yicha)” ta’lim
yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun
Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy o‘yinlari va tomoshalari
mavzusida yozgan

Qarshi 2012 yil BITIRUV MALAKAVIY ISHI BITIRUV MALAKAVIY ISHI
1

M U N D A R I J A
Kirish .............................................................................................................3-6
I. Voha axolisining an’anaviy o‘yinlari.
I .1. An’anaviy o‘yinlar tarixidan..................................................................7-18
I .2. Mustaqillik va milliy o‘yinlarning tiklanishi........................................19-26
II. Voha axolisining an’anaviy tomoshalari.
II. 1. Halq bayramlari va sayillari................................................................27-40
II. 2. An’anaviy tomoshalar.........................................................................41-58
Xulosa ..........................................................................................................59-60
Tavsiyalar …………………………………………………………….……60
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati ...........................................................62-63
Ilova .............................................................................................................63-66
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligи. Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan xalqning
madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq xalqlari uchun
qudratli ma’naviyat manbai bo‘lib xizmat qilganligi, milliy an’analar zamirida
xalqimizning orzu-istaklari, uni istiqbolning nurli manzaralari sari chorlagan ezgu
o‘ylari mujassamlashganligi ta’kidlangan.
Xalqimizning milliy qadriyatlari bo‘lgan ma’naviy, madaniy boyliklarimizni
tiklash, boyitish, asrab-avaylash, uni kelajak avlodlarga bekamu-ko‘st yetkazish,
ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan,
bebaho boyligimiz bo‘lgan urf-odatlar, marosimlar, xalq o‘yinlar, bayramlar
hamda milliy qadriyatlarimizning o‘rni va mavqe’ini tiklash asosiy
vazifalarimizdan biridir 1
. Qaysi jamiyatda madaniy-ma’rifiy va tarbiyaviy tadbirlar
oqilona yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, shu jamiyat ijtimoiy adolat mezonlari asosida tez
rivojlanganligi bizga tarixdan ma’lum.
Odatda, xalq ijodi shu xalqqa mansub asotir, afsona, mif, rivoyat, ertak, doston,
matal, maqol, qo‘shiq, xalq o‘yinlari, latifa va askiya janrlaridan tarkib topgan
bo‘ladi.
- O‘zbek xalqi asrlar davomida ezgulikni o‘zida aks ettirgan qadimiy va boy
milliy madaniyatini o‘rganish.
- Mustaqil Respublikamizni jahonga tanitishda sportning ahamiyati katta
bo‘lmoqda. Hozirgi kunda milliy o‘yinlar, kurash, uloq shu кабилар dunyo
xalqlari o‘rtasida o‘zbeklarning obro‘sini oshirishga xizmat qilayotganligi.
- Qadriyatlarni e’zozlash, qadimiy urf-odatlarni shakllantirish, e’tiqodlarni
mustahkamlash, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan madaniy merosimizni kelajak
avlodga yetkazish va yoshlar ongiga milliy xalq o‘yinlarining mazmun-mohiyatini
chuqur singdirish bugungi dolzarb masaladir .
Ma’lumki, inson o‘z hayotida o‘yin, o‘qish, mehnat, dam olish kabi
mashg‘ulotlar bilan band bo‘ladi. Inson hayotining dastlabki davrlarida o‘yin
1
Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q – Toshkent: O‘zbekiston, 1998. B -11.
3

asosiy faoliyat hisoblanadi, keyin esa u o‘qish bilan baravar davom etadi, undan
so‘ng esa o‘yin kamayib, uning o‘rnini o‘qish va mehnat egallaydi. Insoniyat
tarixining dastlabki davrlarida hozirgi bolalikdagidek o‘yinlar hayotda muhim
o‘rin tutgan. O‘yinlar yordamida insoniyat o‘sgan, ulg‘aygan, chiniqqan, jismonan
baquvvat bo‘lgan, aqlan, ruhan rivojlangan, ma’nan kamol topgan.
O‘yin odamzot taraqqiyotida katta ahamiyat kasb etgan. Buning sabablari
quyidagicha:
- insonning o‘yinga nisbatan tabiiy ehtiyoji bo‘lib, u hayotdagi bo‘shliqni
to‘ldirgan, inson tanidagi ortiqcha kuchni sarflashga, yetishmagan kuchni
to‘plashga yordam bergan.
- o‘yinlar xalq tarixining in’ikosidir. O‘yinlarda insonning turmushi, mehnati,
tajribasi, tashvishi, kurashi, yutuqlari o‘z aksini topadi. O‘yinlar orqali biz
insoniyat tarixi, orzu-o‘ylari, muammolari, niyatlarini o‘rgansak bo‘ladi.
- o‘yin inson madaniyatining eng qadimgi ko‘rinishi, ko‘pgina ma’naviy soha
(raqs, tomosha-teatr, musiqa, sport, marosim kabi) larning manbai sifatida xizmat
qilgan.
- o‘yinlar ajdodlarimizning tajribasini o‘zida uyg‘unlashtiruvchi madaniy meros
va zamondoshlarimizni, ayniqsa yosh avlod aqliy, ruhiy va jismoniy barkamol
bo‘lishiga xizmat qiluvchi bebaho manbadir shu bois ham ushbu mavzu bugungi
kunda o‘ta muhim dolzarb ahamiyat kasb etadi.
- milliy uyinlar va tomoshalarni xalqimiz turmush tarzidaги an’anaviylik va
modernizatsion jarayonlar masalasi jahon miqyosida ko‘plab xorijiy va mahalliy
tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga jalb qilgan, dolzarb mavzulardan biri sifatida
e’tirof etiladi 2
.
Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Mazkur ishning asosiy
maqsadi vohasi aholisining an’anaviy uyinlari va tomoshalarнинг turmush tarzida
zamonaviylashib borishi jarayonini Qashqadaryo voxasi misolida tarixiy-etnologik
yo‘nalishda o‘rganishdan iborat.
2
Marianne Kamp. The New Woman in Uzbekistan. 2006.
4

Bitiruv malakaviy ishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Xalq o‘yinlari yangi sog‘lom avlodni shakllantirishda ham o‘ta muhim o‘rin
tutgani uchun biz ularni ko‘z qorachig‘idek asrashimiz, e’zozlashimiz va ulardan
oqilona foydalanishimiz zarur. Mustaqillik tufayli milliy qadriyatlar – milliy ong,
tarixiy xotira, azaliy an’analar, diniy e’tiqodlar, xalq ijodi qatorida milliy o‘yinlar
ham jadal tiklana boshladi. “Xalq o‘yinlari bayrami” (1991, 1992, 1993y.y.
Forish), “ Milliy sport va xalq o‘yinlari ” I–II Olimpiadalari (1994, 1996y.y.
Forish), “Alpomish” I Respublika xalq o‘yinlari festivali (1998, Termiz),
“To‘maris” qizlar milliy festivali (1999, Jizzax), “Alpomish”
II Respublika xalq o‘yinlari festivali (2000, Farg‘ona), “To‘maris” II (Shahrisabz,
2001), O‘zbek milliy o‘yinlari festivali (2005y. Jizzax sh.), “To‘maris” III qizlar
milliy festivali (2007y. Namangan sh.), O‘zbek milliy o‘yinlari festivali (2007y.
Chirchiq sh.) kabi yirik anjumanlar – o‘zbek xalq o‘yinlari tarixida yangi davrni
boshlab berdi
- o‘yinlar avlod-ajdodlarimizning sog‘lomlashtiruvchi vositasi hisoblangan.
Ota-bobolarimiz xalq o‘yinlari va musobaqalari yordamida aqlan raso, ruhan tetik,
jismonan baquvvat bo‘lib kelgan. Sog‘lom avlodlarni shakllantirishda o‘yinlar
asosiy omilga aylanganligini ko‘rsatib berish.
- o‘yinlar eng samarali tarbiya vositasi. Bolalar o‘yinlar orqali hayotga
tayyorgarlik ko‘rgan, turmushdagi qiyinchiliklarni yengishni mashq qilgan, ish va
kurashda g‘alaba qilishni o‘rgatganligin ochib berish.
Mavzuning o‘rganilish darajasi . Qashqadaryo voxasidagi milliy uyinlar va
tomoshalarning paydo bo‘lishi va rivojlanish jarayonalari etnik jixatdan taxlil
qilish, qishloq va ovullardagi xozirgi ko‘rinishlari ilmiy jixatdan taxlil qilingan.
Tadqiqotning davriy chegarasi milliy uyinlar tomoshalarni mustaqilligimiz
davirlardagi rivojlanishi mavzumizning davriy chegarasini tashkil qiladi.
Tadqiqotning obyekti va predmeti . O‘zbek xalqining milliy o‘yinlari va
tomoshalarining Qashqadaryo hududida yashovchi o‘zbeklar turmush tarzida
tutgan o‘rnini yo‘qotmagan holda, xozirgacha saqlanib qolgan marosimlar
5

ko‘rinishlarini batafsil ravishda ilmiy tahlil etish hamda uning
modernizatsiyalashuv omillarini ochib berish tadqiqot obekti hisoblanadi.
Tadqiqotning nazariy-uslubiy asosi sifatida tarixiy va etnologik
tadqiqotlarda umum qabul qilingan tarixiylik prinsipi, qiyosiy va yaxlit tahlil,
shuningdek, etnosotsiologiyaning zamonaviy usullari: kuzatish, individual
intervyu, madaniy (kulturologik), psixologik kabi usullardan foydalanildi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari,
ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan nazariy ko‘rsatmalar tadqiqot ishida nazariy
metodologik asos bo‘lib xizmat qildi 3
.
Ishning yangiligi va amaliy ahamiyati . Milliy uyinlarimiz va
tomashalarimiz xaqida yangi ma’lumotlarni tuplpshga xarakat qilindi. Mavjud
ilmiy manbalar va adabiyotlar, shuningdek, arxiv hujjatlari asosida Qashqadaryo
o‘zbek xalqlari turmushidagi uyinlar bilan bog‘liq urf-odat va marosimlari hamda
modernizatsiyalashuv omillarini har tomonlama kompleks tadqiq etishga
bag‘ishlangan ushbu tadqiqotning natijalari milliy qadriyatlarni tiklashga va
anglashga yaqindan yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishi materiallari va asosiy
natijalaridan etnologiya bo‘yicha kurs ishilar yaratishda faydalanish bitiruv
malakaviy ishining amalliy ahamiyatini tashkil etadi.
Ishning aprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy ish Qarshi davlat universiteti Tarix
fakulteti “Jahon tarixi va arxeologiya” kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchi”
to‘garagida ma’ruza qilgan.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi. Bitiruv мalakaviy
ishi kirish, ikki bob, 4 fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar, ilova va 66 bet dan
iborat.
I. Voha axolisining an’anaviy o‘yinlari.
I.1. An’anaviy o‘yinlar tarixidan.
Xar bir mamlakat, xalk va millatning uziga xos an’analari, urf - odatlari,
marosimlari va bayramlari bor. Bu usha xalkning ogzaki va yozma ijodida,
3
Karimov I.A. Buyuk kelajak sari. – T.: O‘zbekiston, 2003.
6

san’atida, xayot va faoliyatining elementlarida, kiyim - kechaklarida namoyon
buladi. Boshka xalklarda bulganidek, uzbeklarda xam oilaviy - maishiy
marosimlar: bola tugilishi, nom kuyilishi, nikox tuyi va boshqalar. Mexnat
bayramlari xosil bayrami, "Navruz", "Kushchi oshi", "mola xaydash" va boshqalar
kadimdan bayram kilib kelingan. Bu marosimlar ilgor mazmunga ega bulib,
xozirgi kunda xam xalkimiz milliy xayotini boyitib, tuldirib turibdi.
Mamlakatimiz uzra mustakillik mavkurasi shiddat bilan uz maksadlarini
amalga oshirib kelayotgan bir paytda xalkimizning an’anaviy bayram va urf -
odatlarining tarixiy rivojlanish davriga nazar solmaslik nourindir. Shu bilan birga
xozirgacha urganilmay kelinayotgan uzbek xalk bayramlari uzok va boy tarixga
ega ekanligini e’tirof etaolmaymiz. Agar tarixchi, madaniyatshunos olimlarning
"bayram inson bilan birga paydo bulgan va rivojlangan" fikriga tayansak,
bayramlar kurtaklarini eng kadimiy poleolit davridan, ya’ni O‘rta Osiyoda odam
zoti paydo bula boshlagan - 500 ming yil avvalgi vaktdan izlanishi kerak ekan. Shu
bilan bir vaktning uzida bu yarim million yil doirasidagi inson xayoti, madaniyati,
odatlari jiddiy tadkikot va izlanishlarni kutganligi xakida xam olimlarimizning
shaxsiy fikrlari asosli ekanligiga ishonch xosil kilamiz.
Biz esa, xozirgi kunda, keyingi taxminan 3 ming yil mobaynida O‘rta
Osiyoda yashab istikomat kilib kelgan etnoslar - sak, massaget, baktriya, sugdlar,
xorazmiylar kabi ajdodlarimizning bayramlari va sungra urta asrlarda yashagan
xamda o‘z madaniyati, urf - odatlari bilan shakllanib kelgan uzbek xalkining
an’anaviy bayramlarini urganamiz.
Ibtidoiy davrda vujudga kelgan ilk bayramlar.
Biz tarix saxifalariga kanchalik chukur kirib boraversak, shunchalik tarixiy
manbaalarning kamayib ketayotganini sezamiz. Shu sababli ibtidoiy davr
bayramlarini asosan arxeologik kazilmalar va topilmalar bergan ma’lumotlarni
kiyosiy - tarixiy topologik taxlil kilish bilan urganishga, kuldorlik va undan
keyingi tuzumlardagi bayramlarni oz bulsada, saklanib kolgan tarixiy, adabiy va
boshka manbalari asosida tadkik kilishga xarakat kilamiz.
7

Arxeologlar, tarixchilar, etnograflar, san’atshunoslar bergan ma’lumotlarga
karaganda, bayramlar eng kadamiy davrlardayek mavjud bulgan va ibtidoiy
odamlar xayotida muxim rol uynagan. Bu firkni yoritishda biz D.M. Genkinning
"...bayramlarning chukur ildizi insoniyatning"gudaklik"davriga borib takladi",
M.M. Baxtinning "... bayram - insoniyat madaniyatining boshlangich shaklidir"
degan fikrlariga asoslanamiz. 4

Ma’lumki, inson o‘z mexnati tufayli xayvonot dunyosidan ajralib chikkach,
yashash uchun kurash jarayonida kanchalik ongli mexnat kilsa, u shuncha
muvaffakiyatlarga erishgan. Bu jarayon odamlar ovchilik bilan kun kurayotgan
davrda yakkol sodir bulaboshlagan. Biz arxeologik kazilma va topilmalardagi tosh,
sopol va boshka devoriy chizilmalarni kurib uz vaktida izoxlagan edik.
Ovdan ulja bilan kaytish va uz mexnatidan manfaatdor bulish insonlarda
xursandchilik xamda shodiyena kayfiyatini yaratgan. Bu xolatda ovchilar ov
jarayonini imo - ishora bilan, maxsus xarakatlar xamda uyin shaklida ifodalashga
urinishgan, natijada "Ovchilar uyini" paydo bulgan. "Uyin - mexnat farzandi" deb
uz vaktida G.V. Plexanov xam aytib utgan edi 5
.
Tarixiy manbalarga karaganda, kechki poleolit taxminan miloddan 40-41
ming yil ilgari yer yuzining shimoliy kismida totemga oid "A y i k bayramlari"
bulgan.. Bu bayram ayikka bagishlangan afsonalarga tayangan bulib, ayik
kabilalarni ofatdan saklab koladi va buning evaziga odamlar kabilaning eng go‘zal
qizini ayikka turmushga beradilar. Bu bayramda tuy marosimi tasvirlanib ayik
uyini bilan yakunlanadi. Xozirgi kunimizda xam Sibir ulkalarida yashovchi ayrim
xalklarning xayotiga "Ayik bayrami" mansub bulib kelmokda. Birok guzal qizni
ayiqqa turmushga o‘zatish fakat afsonaviy voke’likka mansubligini aytishimiz
mumkin xolos. "Ayik uynatish" tomoshalarini O‘zbekiston xududidagi shaxar va
chekka tumanlarda uchratishimiz mumkin, kaysiki kuchalarda, oromgox joylar,
sayil va katta xalk tamoshalarida ayikchi va ayikning xalk urtasida chikishlarining
guvoxi bulamiz. "Ayiq uyini, ayiq bayrami" xalqimizning e’tiborli bayramlaridan
4
Генкин. Массовые праздники. М., 1975, 44 б .
5
Искусство и общественная жизнь. - М., 1953 й. 69 б.
8

xisoblanib bizgacha yetib kelgan va ibtidoiy davr elementlarining shaklan bir
ko‘rinishidir.
Ot, yevvoyi echki, sigir, quchkor urishtirish, ot choptirish, ulok tashlash,
ayik uynatish kabi tamoshalar xalkimizning eng sevgan an’anaviy bayramlari
xisoblanadi.
Quyida e’tiboringizga Qashqadaryo vohasi xalklarining "Uloq tashlash -
kupkari" milliy tomosha - bayramlaridan bir lavxani xavola etamiz.
"Mexnat uyinlari" - yaxshi kayfiyat, ya’ni keng ma’noda aytganda, bayram xolatini
vujudga keltiradi. Ma’lumki, dexkonlarning xayotida eng kuvonchli vokea - bu
xosilni yegish va yangi noz - ne’matlarni tatib kurish jarayonidir. "Mexnat
uyinlari" insonning "birinchi kasbi" - ovchilik asosida "ovchilik uyinlari" vujudga
kelgan bulsa, uning dexkonchilikka utishi munosabati bilan mexnat uyinlari
shakllanib, yangi mexnat bayramlari uchun zamin yaratgan.
Shunday kilib mexnat - bayramlarning bosh manbai, "yashash uchun kurash"
- mexnatning natijasi shaklida vujudga kela boshladi.
Ibtidoiy jamiyatda jamoa va uning a’zolariga bagishlangan tantanalar asta -
sekin shakllana bordi. Ilk shakldagi bu bayramlar "Orgaist" bayramlari bulib,
bunda barcha erkak va ayollar uzlariga "juft tanlash" erkinligidan foydalanganlar.
Bu davrda urugchilik vujudga kelib oila shakllana bordi. Natijada tuylar
marosimiga asos solindi. Bu tuy marosimlarida kuyev va kelinlar turmush kurishga
kay darajada tayyor ekanligi sinab kurilardi. Kadimgi davrdagi bayram tusida
utkaziladigan marosimlaridan biri "Erkaklikka utish" edi. Uspirin yigit kiynalgan,
sinalgan, yoshlik odatlarini tashlab kattalar katoriga utkazilgan, birga ovga borgan,
barchalar q atori mexnat q ilgan
Xalq o‘yinlarining shakllanishi j uda qadimiy va boy tarixga ega bo‘lgan xalq
o‘yinlarining ildizlari insoniyat paydo bo‘la boshlagan ibtidoiy davrga borib
taqaladi. Sodda-sodda o‘yin turlarining hozir ham hayvonot dunyosida uchrab
turishi, o‘yinlar tirik (jonli) mavjudotga xos faoliyat ekanligidan dalolat beradi.
Insonning shakllanishida o‘yinlar muhim o‘rin egallab kelganligi sir emas.
Ibtidoiy odamlar terib yeb kun kechirish bilan mashg‘ul bo‘lgan davrda bu sohaga
9

oid tajribalar bilan birga o‘yin-musobaqalarga ham ehtiyoj sezila boshladi. Buning
sabablari quyidagicha:
Birinchidan, terib yeyish davrida kim ko‘p va tez meva zaxirasi yig‘sa, u to‘q
bo‘lgan. Bu o‘ziga xos musobaqani vujudga keltirgan.
Ikkinchidan, mohir terimchilar qariganda, ularga daraxt uchiga chiqib, xatarli
shoxlarda turib, meva terish qiyin bo‘lgan. Bolalarda esa, harakat- o‘yinlarga
moyillik bo‘lgan. Bundan foydalangan qarilar bolalarga meva terishni ish sifatida
emas, balki o‘yin shaklida o‘rgatishgan.
Uchinchidan, ibtidoiy davrda urug‘-qabilalar o‘rtasida serhosil joylar uchun
janglar bo‘lib, buning oqibatida qurbonlar ko‘p bo‘lgan. Borgan sari bu
masalalarni madaniy shaklda hal qilish yo‘llari izlangan. Vaqt o‘tishi bilan
tugaydigan janglar o‘rniga, madaniylashgan kurash-olishuvlar vujudga kelgan.
To‘rtinchidan, qabilalar o‘z muammolarini janjal bilan emas, balki tinchlik
yo‘li bilan hal qilish maqsadida qo‘shni urug‘ vakillarini mehmonga chaqirgan.
Inson tili rivojlanmagan bu davrda mehmon va mezbonlar o‘z fikrlarini
pantomimik o‘yin-raqs shaklida ifodalashgan.
Inson temirchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan davrdayoq o‘yinlarning ilk shakllari –
meva terish bo‘yicha musobaqa, tarbiyaviy o‘yin-mashg‘ulotlar, sardorlar
olishuvlari, pantomimik o‘yin-raqslar shakllana boshlaydi.
Odamlar ovchilik bilan shug‘ullana boshlaganda ularning ovi samarali tugasa –
qorni to‘ygan, ov natija bermasa-och qolgan, qiynalgan. Ovdan o‘lja bilan
qaytishayotgan ovchilar, xursand bo‘lib, ov jarayonini imo-ishora, maxsus
harakatlar hamda o‘yin shaklida takrorlashga harakat qilishgan. Natijada “ov
o‘yinlari ” nomi bilan tarixda muhim o‘rin tutgan madaniy tadbir vujudga kelgan.
Ibtidoiy odamlar hayotida “ovchilik o‘yin” lari muhim o‘rin tutib, ular ovdan
oldin ham, undan so‘ng ham o‘tkazilgan. Ovdan oldingi o‘yinlar – ov oldi mashqi
(ovga tayyorgarlikni tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy shaylanish) vazifasini
o‘tab, o‘ziga xos kichik jiddiy tadbir shaklida uyushtirilgan. Bu o‘yinlarda
yoshlarni ham ov qilishga o‘rgatishgan.
10

O‘yin faqatgina chaqqonlik mashqi, dovyuraklik darsi bo‘lib qolmasdan, balki
o‘z zamonasiga mos odamlarni tarbiyalash maktabi ham bo‘lib xizmat qilgan.
Ovchilik asosida chorvachilik shakllanadi. Chorvachilikda muayyan
hayvonlar: ot, ho‘kiz, eshak, tuya, bug‘u mehnatidan foydalanish jarayonida ham
bu hayvonlar harakatlariga taqlid qiladigan o‘yinlar vujudga keladi. Masalan,
bahorda yer haydash uchun ho‘kizni boqish – “Xo‘sh-xo‘sh”, shoxlarini moylash,
bo‘yash “Shoxmoylar”, qo‘sh haydash marosimlari “Qo‘sh hayda”, ilk bor ot
egarlash vaqtida – “Qaysar ot” kabi o‘yinlar paydo bo‘ladi 6
.
Shuningdek, qo‘y junlarini olish mavsumiy marosimi, qoramol terilarini iylash,
ulardan po‘stin tikish, jun yigirish va kiyim to‘qish an’analari, turli qo‘shiq-raqslar,
o‘yinlar yordamida amalga oshirilgan.
Xullas, chorvachilik tarmoqlarining har biri, masalan, qoramolchilik,
qo‘ychilik, yilqichilik, parrandachilik, baliqchilik, asalarichilik kabilar bilan
bog‘liq o‘ziga xos o‘yin-odatlar paydo bo‘lgan.
Shunday qilib, eng qadimgi davrdan boshlab inson hayotida termachilik,
ovchilik, chorvachilik, dehqonchilikka oid mehnat tajribalari bilan birga o‘yin-
raqslar shakllana boshlaydi. Ongli mehnat va tajriba asosida turli o‘yinlar paydo
bo‘ladi. O‘z navbatida bu o‘yinlar mehnatning taraqqiy etishida, inson
rivojlanishida ham muhim o‘rin tutadi.
Obrazli qilib aytganda, o‘yin ko‘pgina qadimiy madaniy mashg‘ulot turlarining,
jumladan, raqs, teatr, sport kabilarning “onasi” hisoblanadi.
Dastlab o‘yin insonning rivojlanishi uchun kerak bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik
inson o‘yinni rivojlantirdi.
Har bir tarixiy davr o‘z o‘yinlarini yaratadi va bu o‘yinlar o‘z davri kishisini
tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. O‘yinlar odamlarda yashash uchun eng zarur
bo‘lgan sifatlarni shakllantiribgina qolmay, balki ularni har tomonlama –
ma’naviy, aqliy, jismoniy rivojlantirishda ham ahamiyatli bo‘lgan.
O‘yinlar xalq hayotining muhim qismi bo‘lganligini Sharq allomalari –
Firdavsiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Qoshg‘ariy, Kaykovus, Alisher Navoiy,
6
Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996 b-26
11

Bobur asarlaridan ham bilsa bo‘ladi. Chunki Firdavsiy – Shox o‘yinlari, Beruniy-
qadimgi xalqlar o‘yinlar, Ibn Sino-o‘yinning shifobaxsh xususiyatlari, Mahmud
Qoshg‘ariy-turkiy xalqlarga oid ko‘plab o‘yin turlarining bayoni, Kaykovus-
o‘yinlarda qatnashish odobi, Alisher Navoiy-pahlavonlik, zo‘rchi zavqi-shavqi
haqida jiddiy fikrlar izhor etganlar.
Tarixiy o‘yinlarni o‘rganishda Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘otit turk”
asari muhim o‘rin tutadi. Bu lug‘atda xalq o‘yinlarining 150 dan ortiq turlari tilga
olinadi va ularning 20 tasiga ta’rif berilgan.
Jumladan, devonda “Qorang‘uni” (qorong‘uda qo‘rg‘on olish), “Bandol” (asir
olish), “O‘tish-o‘tish” (davra o‘yini), “Mungiz” (suv o‘yini), “Chavgon” (to‘p
o‘yini), “O‘tish-o‘tish” (turtib o‘tish o‘yini), “O‘t bandal” (tayoq o‘yini),
“Tirandozlik”, “Oq so‘ngak”, “Jangli-mangli”, qilichbozlik, nayzadorlik, o‘q otish
kabi ko‘plab o‘yinlar haqida ma’lumotlar keltiriladi.
Shuningdek, “So‘qimga boqiladigan”, “Yuk tashish”, “Kazot”, “Poyga” kabi ot
o‘yinlariga ham to‘xtalgan.
Mahmud Qoshg‘ariy o‘yin va musobaqalarga nisbatan “bahs” atamasini
ishlatgan. (Masalan, merganlik bahsi, hayvonlarni ovlamoq bahsi, ot ustida
olishish bahsi va hokazo). Devonda o‘yinlarga oid ko‘plab atamalar ham
keltiriladi. Masalan, “oyun” (o‘yin), “oynagu” (o‘yinchoq), “utush” (yutush),
“tobiq” (chavgon to‘pi), “cho‘mishdi” (suvga sho‘ng‘ishda bahslashuv), “tuldi”
(urdi) va hokazo.
Afsonaviy “Alpomish” dostoni xalq o‘yinlarini o‘rganishda o‘ta muhim manba
bo‘la oladi. Unda kurash, ot poyga, uloq, nayza sanchish, kamondan o‘q otish,
qilichbozlik, merganlik kabi o‘yinlar negizida jasurlik, jangovarlik, oriyatlilik,
matonat, ma’naviy va jismoniy komillik bilan bog‘liq fazilatlarni tarbiyalash
bo‘yicha xalq tajribasi o‘z o‘rnini topgan 7
.
Sohibqiron Amir Temurning har tomonlama kamol topishida ham o‘yinlar katta
rol o‘ynagan. Amir Temur yoshligida olishuv-kurash, ot o‘yinlar, chavandozlik,
nayzabozlik, tosh ko‘tarish, uzoqqa chopish kabi musobaqalarda qatnashib,
7
Современные этнокултурные процессы в махаллях г.Ташкента. Т., 2005.б-23
12

chiniqqan. Yoshligidagi bu o‘yin-mashqlar keyinchalik sohibqironga juda
asqotgan.
O‘zi o‘yin-mashqlarda chiniqqan Amir Temur xalq o‘yinlaridan o‘z qo‘shinini
harbiy tayyorlashda keng foydalangan. Jahongir Amir Temur o‘z qo‘shinining
ruhiy va jismoniy bardam qilish uchun mashq, musobaqa, o‘yinlar tizimini
yaratgan.
Xalq o‘yini turlari va an’analari . O‘zbek xalqi ham boshqa xalqlar kabi
o‘zining boy o‘yin zaxiralariga egadir. Minglab hammaga ma’lum o‘yinlar bilan
bir qatorda ayrim mintaqalarimizga xos o‘rganilmagan o‘yinlar ham bisyordir.
Ba’zi bir qishloq o‘yinlari boshqalariga umuman o‘xshamasligi ham mumkin.
Bundan tashqari, o‘zbek xalqining an’analari orasida turli yoshdagilar, turli
jinsdagilar, yil fasllari, shahar va qishloqlarga xos o‘yinlar tizimi bo‘lgan.
O‘zbek xalq o‘yinlari orasida boshqotirma, so‘z, qo‘shiq, raqs-o‘yinlar,
voqeaband harakatli o‘yinlar turlari mashhur bo‘lgan. Biroq ilmiy adabiyotlarda
hanuzgacha qabul qilingan umumiy tasnifni topish qiyin. Shunday bo‘lsada biz
o‘yinlar va ularga xos ayrim an’analarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganamiz.
Tabiiy-mavsumiy o‘yinlar . Tabiatdagi o‘zgarishlar, yil fasllari asosida
vujudga kelgan. Shu sababli doimiy o‘tkaziladigan o‘yinlar bilan birga har bir fasl
o‘yinlari ham mavjud bo‘lgan. Masalan, bahorda daraxtlar uyg‘onib, tollar kurtak
chiqarganda - “Tol bargak”, dala gullari ochilganda – “Gul o‘yini”, tabiat bilan
inson ruhiyati uyg‘onganda o‘ziga xos qo‘shiqli-raqsli, tez harakatli “Yomg‘ir-
yog‘aloq”, “Oq terakmi-ko‘k terak” kabi o‘yinlarga ehtiyoj tug‘ilgan. Ayniqsa,
suvda cho‘milish vaqtida “Suvda quvlashish” (“Quvlashmachoq”), “Tez suzish”,
“Suv ostida o‘zish kabi o‘yinlar” avjga chiqqan. Yoz oxiri kuz boshidagi
pishiqchilik vaqtida danak, yong‘oq o‘yinlari, arg‘imchoq uchishlar sevib
o‘ynalgan. Kech kuz, qishda yog‘ingarchilik boshlanib, yer yumshaganda qoziq,
oshiq, tosh o‘yinlar odat tusiga kirgan.
Qor yoqqanda “Qorxat”, “Qorbo‘ron”, yomg‘ir yoqqanda “Yomg‘ir-yog‘aloq”,
kuchli shamol esganda “Bo‘ron-bo‘ron” kabilarni o‘ynash an’analari bo‘lgan.
Sovuq o‘z kuchini ko‘rsatganda barcha sandal atrofida yig‘ilib: “Topishmoq top”,
13

“Tez aytish”, “Kim aytdi”, “Oyog‘ingni tort” kabi o‘yinlar o‘ynalgan. Kech
kuzdan to bahor o‘rtalarigacha “Uloq” musobaqalari o‘tkazilgan. Chunki issiq yoz
kunida ot ham, chavandoz ham qattiq qiziydi.
Yozda issiq pasaygan, salqin kechada bolalar “Oq suyak” o‘ynaganlar. “Oq
suyak” ni nafaqat kechasi, balki qorong‘u tunda ham o‘ynash mumkin bo‘lgan.
Hududlarga xos o‘yinlar . O‘zbekiston hududida hamma biladigan qiziqarli
o‘yinlar bilan birga o‘z hududlariga xos o‘yinlar ham mavjuddir. Farg‘onada
“Chumchuq tushdi boshimga”, “Botmon-botmon”, “Qo‘shiqni boshi”, “Kapitan”,
“Do‘ppi tishlar”, “Par etdi”, “Shayton-shayton” va boshqalar, Toshkentda
“Chig‘iriq” (joyida aylangan holda koptok o‘ynash), “Chortak” (yerda chizib
qo‘yilgan chiziqlar orasida sakrash), “Arqon o‘yin” (arqondan sakrab o‘tish),
“Tosh o‘yin” (mayda toshchalar) kabi o‘yinlar rasm bo‘lgan.
Hududiy o‘yinlar ham turli joy va muhitda o‘ynalgan. Masalan, uyda – sandal
o‘yin, boshqotirma va so‘z o‘yinlari; hovlida – tom o‘yinlari, arqon, chiziqli
o‘yinlar, bekinmachoq; maydonlarda – chirikas, tortishmachoq; bog‘da – yong‘oq,
danak o‘yinlari; suvda – suv ostida ko‘p turish, suzish bo‘yicha musobaqalar,
quvlashmachoq; havoda – arg‘imchoq uchish; osmonda – varrak o‘yinlari
bajarilgan.
Har bir joyning o‘z o‘yini bo‘lgan, hatto sardoba, karvonsaroy, choyxona,
mehmonxona kabi joylarning ham o‘z o‘yinlari bo‘lgan. Tuyada, otda kelayotgan
yo‘lovchilar dam olish bekatlarida oyog‘ini yozish maqsadida arqondan sakrash
o‘yinlari bilan shug‘ullanganlar.
O‘yin-musobaqalar o‘tkaziladigan maxsus joylar ham bo‘lgan. Ular o‘yingoh
(yoki saylgoh) deb nom olgan. O‘yingohlarda yuzlab o‘yinlar o‘ynash mumkin
bo‘lgan.
Turli yoshlarga xos o‘yinlar . O‘yin insonning shakllanishida va ayniqsa yosh
bolaning rivojlanishida o‘ta muhim o‘rin tutadi. Bolaning birinchi “faoliyati” o‘yin
bilan boshlanadi. Bola hayotni avvaliga o‘yin orqali o‘rganadi, his qiladi,
tushunishga harakat qiladi, o‘yin yordamida katta hayotga tayyorgarlik ko‘radi.
Masalan, chaqaloq yig‘lamasligi uchun unga ovunchoq berishadi va uni
14

ovutadigan o‘yinlarga jalb etishadi. Undan so‘ng bola go‘dak davrida –
manipulatsiyali (o‘yinchoq-qo‘g‘irchoq) o‘yinlarni xush ko‘radigan bo‘lib qoladi.
Bolalar taqlid qilish va syujetli o‘yinlarga, ya’ni “Uy-uy”, “Ona-bola”, “Qo‘shni-
qo‘shni”, “Ov-ov”, “Ish-ish” kabi o‘yinlarga talabgor bo‘lishadi. Shu yoshdagi
qizlar orasida, ayniqsa “Xola-xola”, “Bola boqish”, “Ovqat pishirish”; o‘g‘il
bolalar o‘rtasida “Ovga chiqish”, “Mehnat qilish”, “Urush-urush” va hokazolar
rivojlangan. O‘smirlar va yoshlar o‘rtasida harakatli o‘yinlar: “Bekinmachoq”, “Oq
terakmi-ko‘k terak”, “Chillak”, “Yong‘oq o‘yini”, “Tosh o‘yini”, “Suyak o‘yini”,
“Do‘ppi (telpak) ketdi”, “Podachi” kabilar keng tarqalgan.
O‘yin bola ongi, tafakkurini o‘stirib, ruhiy, hissiy (emotsional) taraqqiy
ettirishga xizmat qiladi. Shuningdek, o‘yin bolani katta hayotga tayyorlashda
mashq vazifasini bajarib, kelajakda hayotda duch keladigan turli holatlarga
ma’naviy tayyorlaydi. “Agar bola o‘yinda halol o‘ynasa, keyinchalik hayotda ham
halol bo‘ladi” yoki “Bolaning o‘yindagi harakatiga qarab, uni qanday odam
bo‘lishini aytish mumkin”, degan naqllar bekorga aytilmagan. O‘yinlar tufayli
bolalarda ularni o‘rab turgan dunyoni tushunish va unga ta’sir qilish ehtiyoji
shakllanadi, aqliy, axloqiy, irodaviy va jismoniy sifatlari shakllanadi, bir so‘z bilan
aytganda, o‘yin yordamida inson tarbiyalanadi, shaxs shakllanadi.
O‘yinlar nafaqat bolalar, balki katta yoshdagilar hayotida ham muhim o‘rin
tutadi. Agar o‘yinlar bolalarning ruhiy va jismoniy rivojlanishi, hayotga
tayyorlanishi uchun kerak bo‘ladigan bo‘lsa, katta yoshdagilar uchun ular bo‘sh
vaqtlarini mazmunli va qiziqarli o‘tkazish, hordiq chiqarish, sog‘liqlarini
mustahkamlash, chiniqish uchun lozim bo‘ladi.
Turli jinsdagilar o‘yinlari . Hammabop o‘yinlar bilan bir qatorda o‘g‘il bolalar
va qizlar o‘yinlari, keyinchalik esa erkak va ayollar o‘yinlari bo‘lgan. O‘g‘il va qiz
bolalarga xos instinkt 2-3 yoshdan namoyon bo‘ladi. Masalan, yosh qizchalarda
qo‘g‘irchoq o‘yiniga moyillik sezilsa, o‘g‘il bolalar esa ish va urush qurollariga
o‘xshash o‘yinchoqlar tanlab o‘ynashadi.
Yosh bolalarning umumiy o‘yinlari bo‘lsada, taxminan 13 yoshdan so‘ng qizlar
va yigitlar alohida o‘ynashadi. Yigitlarning “Podachi”, “Chavandoz”, “Cho‘nka
15

shuvoq”, “Oq suyak”, “Oq tayoq”, “Bo‘ron jinni”, “Ko‘rpa yopindi”, “Tepa
kurash”, “Yelkada kurash”, “Qirq tosh”, “Soqqa”, “Quloq cho‘zma” kabi o‘yinlar
o‘ynashgan.
Katta yoshdagi erkaklarning uloq, kurash (olishish), chavgon kabi sport turlari
bo‘lsa, ayollarning esa ko‘proq so‘z, raqs, qo‘shiqli o‘yinlarni o‘ynashlari odat
bo‘lgan.
Mashg‘ulot, mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘yinlar . Tarixiy
jarayonda, terimchilik, ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik,
tikuvchilik kabi hunarlar bilan bog‘liq o‘yinlar shakllangani bizga ma’lum.
Masalan, termachilikda (daraxtga chiqib, meva terish, mo‘ljalga tayoq va tosh
otish musobaqa o‘yinlari); ovchilikda (“ov o‘yini”, kamondan otish, uchar nishon,
“kiyik ovi”); chorvachilikda (“Podachi”, “Cho‘pon va oqsoq bo‘ri”);
dehqonchilikda (“Moshoba”, “Xirmon-xirmon”); hunarmandchilikda (“Sartarosh”,
“Kovushim”, “Kashtachi”, “Terimchi”) kabi o‘yinlar bo‘lgan. 8
Harbiylarning ham o‘z mashg‘ulotlariga mos keladigan “Urush-urush”, “Asir
olish”, “Qal’ani egallash” kabi o‘yinlari mashhur bo‘lgan.
Voqeaband o‘yinlar. Teatrlashtirilgan (syujetli) o‘yinlar tarixiy voqealarni
hayotning ta’sirli, qiziqarli daqiqalarini badiiy-ijodiy ifodalaydi. Bunday
o‘yinlarga “Podsho-vazir”, “Ov o‘yin”, “Urush o‘yin”, “Asir olish”, “Echki
cho‘pon”, “Bo‘ri va qo‘ylar” va boshqalar misol bo‘la oladi.
Harakatli o‘yinlar . Epchillik, chaqqonlik ko‘pchilik musobaqasi sifatida bir
necha tomonlar o‘rtasida o‘tkaziladi. Bularga misol qilib, “Tepa kurash”,
“Qo‘riqchi”, “Aylanib tep”, “Qirq tosh”, “Cho‘nka shuvoq”, “Chirkash” (yoki
“Chiri kas”) kabilarni ko‘rsatish mumkin.
Harakatli o‘yinlarni to‘rtga bo‘lish mumkin:
1) Bir kishilik o‘yinlar (masalan: “Qoziq o‘yin”, “Sakra” va hokazolar). Ular
insonning xususiy, jismoniy, fazilatlarini taraqqiy ettirishga ko‘mak ko‘rsatishi
mumkin.
8
Karimov I. A. Buyuk kelajak sari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2003. b-56
16

2) Ikki kishilik o‘yinlar (masalan: “Kurash-olishuv”, “Ag‘darish”, “Shaxmat”
kabilar). Ular yakkama-yakka kurashish, maqsadga erishish, g‘alaba qozonishga
intilish hislarini shakllantirgan.
3) Guruh, jamoa bo‘lib o‘ynaladigan o‘yinlar (masalan, “Aylanma darra”,
“Sichqon-mushuk”, “Cho‘pon o‘yini” kabilar). Ular inoqlik, o‘rtoqlik, do‘stlik,
hamkorlik, hamjihatlik kabi xislatlarni vujudga keltirishga xizmat qiladi.
4) Tarafma-taraf (komanda-komanda) bo‘lib o‘tadigan o‘yinlar(masalan, “Oq
terakmi-ko‘k terak”, “Botmon-botmon” kabilar). Bu o‘yinlar raqibga qarshi halol
kurashish va jamoa a’zolarini hurmat qilish, maqsadga hamjihat bo‘lib erishish
kabi fazilatlarni tarbiyalagan.
Turli vositali o‘yinlar . Bu o‘yinlarni ikkiga bo‘lish mumkin: Moddiy vositalar
(ovunchoq, qo‘g‘irchoq, o‘yinchoq hamda tayoq, tosh, to‘p, yong‘oq kabilar)
yordamida bajariladigan o‘yinlar; Ma’naviy, badiiy ifodali vositalar (fikr, so‘z,
qo‘shiq, raqs, teatr kabilar) yordamida amalga oshiriladigan o‘yinlar.
Moddiy vositalar bilan bajariladigan o‘yinlarda to‘p, tosh, tayoq, suyak (oshiq),
arqon, belbog‘ kabilardan foydalaniladi.
Qo‘shimcha foydalanadigan vosita o‘yin nomini belgilagan. To‘p yordamida
“Poda to‘p”, “Qochar to‘p”, “To‘p devor”, “Shtanba”, “To‘p o‘yin” kabi, tosh
yordamida “Chekimtosh”, “Bekki”, “Uch tosh”, “Besh tosh”, “Qirq tosh”, “Yuz
tosh”, “Lapar” kabi, tayoq yordamida “Chillak”, “Dastak”, “Qadama tayoq” kabi,
yong‘oq yordamida “Toqmi-juft”, “Dulki” kabi, suyak yordamida “Oq suyak”,
“Oshiq o‘yin” kabi, arqon yordamida “Arqon tortish”, belbog‘ yordamida “Belbog‘
tortish”, “Belbog‘ ustida kurash” kabi o‘yinlar o‘ynalgan.
Asosiy vosita o‘yin mazmuni, xarakteri, shakli, ko‘pincha turi va nomini
belgilab beradi. Shu sababli, ifodali vositali o‘yinlar ichida so‘zli, qo‘shiqli, raqsli,
voqeaband (teatrlashgan) o‘yinlar alohida o‘rin tutadi.
1) Boshqotirma o‘yinlar. Bu o‘yinlarga aqliy salohiyat kerak bo‘ladi, ular
bolalarning aqlini ishga solishga, o‘stirishga, mantiqli va tez fikr qilishga, farosatli,
topqir bo‘lishiga xizmat qiladi. Masalan, “Taxtda jang”, “Chiziq o‘yin”,
“Shaxmat”, “Topqir” kabi o‘yinlarni bosh qotirmasdan o‘ynab bo‘lmaydi.
17

2) So‘z o‘yinlari. Asosan og‘zaki nutqdan tashkil topib ularga “Tez aytish”,
“Topishmoq top”, “Qirq yolg‘on”, “Bahri bayt”, “Guldir gup” kabilar kiradi.
Bunday o‘yinlarda aqliy faoliyat asosiy o‘rin tutgani uchun, ularni ba’zida
“aqliy o‘yinlar” ham deyishadi.
3) Qo‘shiqli o‘yinlar. Kuy va ashula, aytishuv asosida vujudga kelib, ularga
“Yaq-yaq”, “Um-ufu”, “Bushama”, “Kichkina”, “Yurmana-yurman”, “Sidircha”,
“Yozi-kal”, “Botmon-botmon”, “Oq terakmi-ko‘k terak” kabilar kiradi.
4) Raqsli o‘yinlar. Asosan, raqsli yoki pantomimali harakatlar asosida ijro
etilib, ularga “Beshqarsak”, “Cho‘pon o‘yin”, “Xo‘sh-xo‘sh”, “Laka-lak” va
boshqalar kiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, vositali o‘yinlar ko‘pincha sof holda
uchramaydi, ular boshqa o‘yinlar bilan aralash holda, ya’ni turli yoshlilar, turli
jinsdagi kishilar orasida yilning turli davrlarida ham o‘ynaladi.
Hayvonlar ishtirokida o‘tadigan o‘yinlar. Bu holdagi o‘yinlar eng qadimgi
hisoblanadi. Qadimgi odamlar avvaliga tabiatning o‘zida hayvonlar jangini
tomosha qilishgan.
Keyinchalik hayvonlarni ushlab, ularni maxsus urushtirishgan. Natijada
“Bedana urishtirish”, “Xo‘roz urishtirish”, “Qo‘chqor urishtirish”, “It urishtirish”
kabilar paydo bo‘lgan.
Hayvonlar ishtirokida o‘tadigan boshqa o‘yinlar ham bo‘lgan. Ularda
hayvonlardan vosita, ulov sifatida foydalanishgan. Jumladan, eshak va ot minib
o‘ynaladigan o‘yinlar. “Eshak ko‘pkari”, “Uloq”, “Ot poyga”, “Ag‘darish”,
“Chovgon” va boshqalar o‘zbek xalqi orasida keng tarqalgan.
II. 2. Mustaqillik va milliy o‘yinlarning tiklanishi
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab O‘zbekiston Respublikasi
uchun qisqa davrda xalqaro maydonga chiqish, shu bilan birga, xalqning milliy
merosini tiklash va yoshlarimizga tanishtirish muhim vazifa etib belgilandi.
18

Ushbu vazifalarni amalga oshirishda Prezidentimiz I.A.Karimov boshchiligida
milliy uyinlar va an’analarimizga e’tibor kuchayib, qilinishi kerak bo‘lgan
ishlarning tamoyillarini ishlab chiqildi va ustuvor yo‘nalishlarini belgilab
olindi. Shu bilan birga xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi
tiklashga e’tibor qaratildi.
Xalqimizning milliy qadriyatlari bo‘lgan ma’naviy, madaniy boyliklarimizni
tiklash, boyitish, asrab-avaylash, uni kelajak avlodlarga bekamu-ko‘st yetkazish,
ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan,
bebaho boyligimiz bo‘lgan urf-odatlar, marosimlar, xalq o‘yinlar, bayramlar
hamda milliy qadriyatlarimizning o‘rni va mavqe’ini tiklash asosiy
vazifalarimizdan biridir. Qaysi jamiyatda madaniy-ma’rifiy va tarbiyaviy tadbirlar
oqilona yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, shu jamiyat ijtimoiy adolat mezonlari asosida tez
rivojlanganligi bizga tarixdan ma’lum.
Milliy o‘yinlardan namunalar “Podsho-vazir” o‘yini ushbu xalq o‘yinida
asosan o‘g‘il bolalar, o‘smir-yigitlar ishtirok etishadi. Qishning uzoq tunlarida
o‘zaro suhbatlashish, diydorlashish maqsadida juda qadim zamonlarda ota-
bobolarimiz ushbu o‘yin turi bilan mashg‘ul bo‘lishgan.
O‘yinda 10-12 ta o‘g‘il bolalar ishtirok etib, ular tomonidan o‘rtaga oshiq
(gugurt) kabi predmetlar navbati bilan tashlanadi. Bunda davradagilardan kimning
gugurti tik holatda turib qolsa, u davraning “podshosi” hisoblanadi va keyingi
“podsho” aniqlangunicha u davrada hukmronlik qiladi. Gugurtning yoqiladigan
tomoni bilan turilsa “vazir”, suratli tomoni bilan turilsa “so‘fi”, gugurtning orqa
ya’ni suratsiz tomoni bilan turilsa “o‘g‘ri” qilib belgilab qo‘yiladi. O‘yin
jarayonida “podsho” dan tashqari barcha ishtirokchi gugurtni tashlashda davom
etaveradi. O‘yin shartiga ko‘ra ishtirokchilardan birining gugurt tashlashi “o‘g‘ri”
bo‘lib qolsa, “vazir” birdan o‘yinni to‘xtatib, “podsho” ga arz bilan chiqadi va u
bunday deydi: - “Dod podsho, dod !!!...” – “Podsho” – “Arzing bo‘lsa ayt” – deydi.
“Vazir” – “Mana bu kazzob o‘g‘ri fuqaro Teshavoyning ikki bosh qo‘yini
o‘g‘irlabdi, buyuring olampanoh” – deydi. “Podsho” – “Bu o‘g‘rini yaxshilab o‘n
darra uringlar, toki u ikkinchi marotaba bunday noma’qulchilik qilmasin” – deya
19

amr qiladi. Hukm vazir tomonidan bajariladi ya’ni mahkum yerga yuztuban
yotqizilib biron-bir matodan tayyorlangan “durra” bilan savalanadi.
O‘yinning oshiq tashlash variantida “olchi” tomoni “vazir”, “taha” tomoni ya’ni
tik holatining ikkinchi tomoni “podsho”, “chikka” ya’ni oshiqning kovak tomoni
“o‘g‘ri”, “pikka” ya’ni oshiqning orqa bo‘rtma tomoni “so‘fi” qilib belgilanadi.
Qashqadaryo viloyatining ba’zi hududlarida soqqa va qog‘oz bilan o‘ynash
variantlari ham borligi ma’lum.
Viloyatning folklor-etnografik jamoalari tomonidan xalq o‘yinlari asosida
qadimiy kuy-qo‘shiqlarga yangicha ruh berilib, sayqallanib hozirgi avlod vakillari
ongiga singdirilmoqda.
Quyida mana shu o‘yin asosida tayyorlangan teatrlashtirilgan tomosha
dasturlaridan namuna keltiramiz. O‘yinda ishtirok etayotgan 10-12 nafar yigitlar
davra olishib o‘zaro bayt qo‘shiq ijro qilishadi.
1-baytchi: Bo‘z yigitning bo‘yini
Bo‘ylaganda bilasan,
Jigitman deb davraga
Qo‘shilganda bilasan.
2-baytchi: “Podsho” , “Vazir” deganni
Chidasang o‘yna mayli.
Ko‘nglingni ko‘chasi ko‘p,
“Podsho” bo‘lay degan ko‘p.
3-baytchi: Titramasin qo‘llaring,
Ochiq bo‘lsin yo‘llaring.
Baxt toshi deysan “YO tavakkal”,
O‘zingga ishonsang hammasi hal.
4-baytchi: “O‘g‘ri” bo‘lsang netarsan,
“Dustaman” (yuz tuban) bo‘p jotarsan.
Joning qattiqroq bo‘lsa,
O‘n darraga chidarsan. 9
9
Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996 b-26
20

Bunday o‘yinlar insonlarni, jumladan yoshlarning har xil xunuk illatlardan
uzoqroq yurishga undovchi va tarbiyaviy ahamiyati bilan xalq qadriyatlari va
udumlarini yanada ulug‘lashga xizmat qiladi.
“Jambil” o‘yini Ushbu o‘yinda jamoalar 2 ga bo‘linadi. O‘yin markaziga
doira chizilib, o‘rtasida 5 dona yassi tosh teriladi. Qur’a tashlash yo‘li bilan
jamoalarning qaysi biri o‘yinni birinchi bo‘lib boshlashi aniqlanadi.Har bir
jamoada 5 tadan ishtirokchi qatnashadi.
O‘yin boshlangach o‘yin marrasi belgilanadi, ya’ni belgilangan joydan
tikilgan toshlar tomon o‘yinni boshlagan jamoa ishtirokchilari toshlar yiqilganga
qadar galma-gal koptokni otadilar. Agar tosh yiqilsa ikkinchi jamoa tosh yiqitgan
jamoani koptok bilan quvlaydi. Tosh yiqitgan jamoa bo‘lsa, toshlarni chaqqonlik
bilan o‘zlariga koptokni tekkizmasdan qaytadan joyiga yig‘ishi kerak bo‘ladi. Agar
toshlarni qayta yig‘ayotgan jamoa o‘zlariga koptokni tegizmasdan yig‘sa shu
jamoa g‘olib bo‘ladi, aksincha bo‘lsa mag‘lub bo‘ladi va o‘yin shu tariqa davom
ettiriladi.
“Chillak” o‘yini ta’rifi bu o‘yinda tomonlar ikki jamoa bo‘lib o‘ynaydilar.
“Chillik” tayog‘i uzunligi 20-25sm. bo‘ladi, uradigan tayog‘ining uzunligi 50-
60sm. qilib tayyorlanadi. O‘yin maydoniga 2ta oralig‘i 15-20sm. dagi toshlar
tikiladi. O‘yin boshlanishidan oldin “Chillik” tayog‘ini uradigan tayog‘ini sanaydi,
qaysi jamoa ko‘p tushurmasdan sanasa shu jamoa o‘yinni birinchi boshlaydi.
O‘yinni boshlagan jamoa tomonidan otilgan “chillik” tayog‘i ikkinchi jamoa
tomonidan qaytarilib belgilangan marraga otilishi kerak. Agar “chillik” tayog‘i
ikkinchi jamoa tomonidan ilib olinsa yoki marraga otib tushirilsa o‘yin tugab,
qaytadan ikkinchi jamoa o‘yinni boshlaydi. Agar o‘yin davomida “chillik” tayog‘i
qaytarilmasa g‘olib jamoa “chillik” tayog‘ini tushirmasdan qancha sanagan bo‘lsa,
shuncha uzoqlikka tayog‘ini otadi va “zuvillab kelish” deb nomlangan jazoni
mag‘lub jamoaga qo‘llaydi. O‘yin shu tariqa davom ettiriladi.
“Besh tosh” o‘yini ta’rifi o‘yinda ikki yoki undan ortiq ishtirokchi
qatnashishi mumkin. O‘yin 10ta shartga qadar davom ettiriladi. Bir xil shakldagi
besh dona toshlar tanlab olinadi. O‘yinni kim birinchi boshlashi uchun
21

ishtirokchilar tomonidan qo‘l kaftlariga tosh yashiriladi. Yashirilgan toshni kim
topsa o‘sha o‘yinni boshlaydi. Har bir shartda faqat to‘rt dona toshlar ishtirok
etadi, bir donasi esa havoga otiladi. Birinchi shartda toshlar yerga sochib yuborilib,
bittadan terib olinadi, ikkinchi shartda ham toshlar yerga sochib yuboriladi va tosh
olar juft-juft qilib ilib oladi. Uchinchi shartda uchta, to‘rtinchi shartda to‘rtta qilib
ilib olinadi. Beshinchi shartda esa to‘rtta tosh qo‘l kaftida turgan holda, bir donasi
havoga otilib, ko‘rsatkich barmoq yerga tekkiziladi. Oltinchi shart “bo‘ri” deb
nomlanadi. Bunda bosh o‘rta barmoq yerga tekkizilib, ko‘rsatkich barmoq o‘rta
barmoq ustiga chiqarilgan holatda yerga qo‘yiladi. Toshlar ustidan bittasiga
ikkinchi ishtirokchi tomonidan “bo‘ri” nomi beriladi va toshlar galma-galiga
ichkariga kirgiziladi. Faqat “bo‘ri” deb nomlangan tosh bir zarb bilan o‘tkazilishi
kerak bo‘ladi. Agar o‘tkazilmasa o‘yin to‘xtatiladi. Yettinchi shart “ayri” deb
nomlanib, bu shartda ko‘rsatkich va o‘rta barmoq ayri shaklida yerga qo‘yiladi. Bu
shart ham xuddi oltinchi shart kabi bajariladi. Sakkizinchi shart esa “qafas” deb
nomlanadi. Hamma barmoqlar qafas shaklida yerga qo‘yiladi. Bunda toshlar har
bir barmoq orasidan o‘tkaziladi. To‘qqizinchi shart “ko‘za” deb nomlanadi. Bunda
bosh va ko‘rsatkich barmoqlar bir-biriga birlashtirilib doira shakliga keltiriladi va
toshlar galma-gal “ko‘za” ichiga tushiriladi. O‘ninchi shart “O‘ngmi-chap” deb
nomlanadi. Ushbu shartda barcha toshlar ikkala qo‘l kaftlariga olinadi. Hamma
toshlar havoga otilganda qo‘llarning ustki qismida toshlarni ilib olish kerak
bo‘ladi.
“Xo‘rozlar” jangi o‘yini . Yer (pol)ga diametri 3-4 metrga teng bo‘lgan
doira chiziladi. O‘yinda qatnashuvchilar ikki komandaga bo‘linib qarama-qarshi
tomonlarga saflanadilar. Har bir komandadan kapitan saylanadi. Bittadan
o‘yinchini “Xo‘rozlarni” o‘z komandalaridan doira ichiga kiritadilar. Ularning
ikkinchisi ham bir oyog‘ini bukib, qo‘llarini orqaga qilib boradilar. Rahbarning
ishorasi bilan bir oyoqda sakrab yelkalari bilan bir-birlarini turtib doiradan chiqarib
yuborishga yoki o‘zaro muvozanatni yo‘qotib, ikkinchi oyog‘ini yerga tekkizishga
harakat qiladilar. Bu bahsda bolalar o‘z raqiblariga chap berishi taqiqlanadi. Chap
bergan, zarbadan qo‘rqqan bola yutqazgan hisoblanadi. G‘alabaga erishgan bola
22

o‘z komandasiga bir ochko olib beradi. Shundan so‘ng doiraga navbatdagi juft
tushadi. Qaysi komandaning o‘yinchilari ko‘proq g‘alabani qo‘lga kiritsa yutib
chiqqan hisoblanadi. Bolalarning soni 5-6 tadan oshmagan paytda komandaga
bo‘linishi shart emas. Bunda yutqazgan “Xo‘roz” navbatdagi bola bilan kurashni
davom ettirishlari lozim. Bahslarning oxirida eng kuchli baquvvat bola aniqlanadi.
O‘yin qoidalari:
1. Ikki oyoqda turib olgan yoki doiradan chiqib ketgan “Xo‘roz”
mag‘lubiyatga uchragan hisoblanadi.
2. Ikkala “Xo‘roz” ham doiradan bir vaqtning o‘zida chiqib ketsa kurash
yana boshidan boshlanadi.
3. “Xo‘rozlar” jangni faqat signal bilan boshlaydilar.
4. “Jang” vaqtida “Xo‘rozlar” ning qo‘llari orqalarida bo‘lishi shart.
“Oshiq” o‘yini оshiq o‘yinida ikki kishi qatnashadi. Tekis yerga tomonlari
taxminan 1,5-1,5metr ga teng kvadrat chiziladi va uning o‘rtasiga oshiqlar qator
qilib teriladi. Oshiqlar terilgan katakdan 2,5-4 metr uzoqlikdan xirp oshib
(yedirilib, silliqlangan qo‘rg‘oshin quyib og‘irlashtirilgan oshiq. Xirp asosan
qoramol oshig‘idan yasalib, hajmi katta bo‘ladi). Yerga nisbatan parallel holatda
chirpirak qilib otiladi, maqsad oshiqlarni kvadrat chegarasidan urib chiqarish. Xirp
bir yoki bir necha oshiqni chetga urib chiqarib, o‘zi qayerga tushsa o‘ynovchi
o‘sha yerga bir oyog‘ini qo‘yib boshqa oshiqlarni urib chiziq tashqarisiga chiqara
boshlaydi. Agar o‘yinchi har urganda bironta oshiqni chiqarsa hammasini
chiqarguncha o‘zi o‘ynaydi. Urish natijasiz bo‘lsa, navbat raqibga o‘tadi.
Kvadratdan qaysi o‘yinchi ko‘proq oshiq urib chiqarsa shu o‘yinchi yutgan
bo‘ladi. O‘yinchilar navbat bilan o‘yin boshlaydilar.
“Podachi” o‘yini diametri 3-4metr kattalikdagi doira chiziladi va ohak
bilan belgilanadi. Doira ichida uchta o‘yinchi qo‘lida chim xokkey anjomiga
o‘xshab yasalgan tayoqni ushlab qo‘yadi. O‘yinchi doira tashqarisida uch joyda
joylashib turadi. Doiraning o‘rtasida yog‘ochdan yasalgan (balandligi 5-6sm)
nishonlar 10-15sm. oraliqda doira shaklda qo‘yilgan bo‘ladi.
23

O‘yin boshlangach doira tashqarisida bir metr uzoqlikda turgan hujumchilar
ikki kichik to‘pni bir-biriga tez oshirib qulay fursat topib doira ichidagi
himoyachilarni chalg‘itib nishonlarni birin-ketin yiqitishga kirishadi. Doira
chetidagi chiziqqa koptok qo‘yib o‘rtadagi nishonni urishga bir marta ruxsat
beriladi. So‘ngra himoyachi doira chizig‘iga koptokni qo‘yib zarb bilan uzoqroqqa
urib chiqaradi. Nishonni koptok bilan urib yiqitgan jamoaga beriladi (O‘yin bir
necha bor qaytarilgandan keyin himoyachilar hujumchilar bilan joylarini
almashadilar). O‘yinda ko‘proq ochko to‘plagan guruh g‘olib chiqadi.
O‘yin qoidalari:
1. O‘yin vaqtida doira ichidagi himoyachilarning chiqib ketishi man etiladi.
2. Himoyadagi o‘yinchilarning tayog‘i hujumchilarga tegsa yoi doira
chizig‘idan tashqariga chiqsa jarima ochko beriladi.
3. O‘yin vaqtida hujumchilar tayog‘ini yuqoriga ko‘tarsa havfli harakat
hisoblanadi.
4. Havfli harakat tez-tez takrorlansa, o‘yinchi bir necha daqiqaga o‘yindan
chiqariladi.
“Tortishmachoq” o‘yini мaydon yoki katta xona markazidan ikki tomonga
orasi 3metr dan ikkita chiziq o‘tkaziladi. Ikkala komandaning o‘yinchilari uzun
arqonning ikki tomoniga o‘tib, uni qo‘llariga olib turadilar. Bunda arqonning
o‘rtasi belgilab qo‘yiladi. Bu belgi markaziy chiziq ustida turishi lozim.
Rahbarning signali bilan har qaysi komanda arqonni o‘z tomoniga tortadi.
O‘yinchilarning uch marta urinishlaridan so‘ng raqib komandasini ikki marta
chiziqdan tortib olgan komanda g‘alaba qiladi.
O‘yin qoidasi:
1.Faqat rahbarning signalidan so‘ng tortish mumkin.
2.Signal berilgunga qadar arqonni qo‘yib yubormaslik kerak.
Tortishmachoq o‘yini uzoq tarixga ega. Mamlakatimizda o‘tadigan sayl,
bayram va katta yig‘inlarda hamda nikoh kechalarida erkak va ayollar
tortishmachoqda bahslashganlar. Bunda ko‘rinib turibdiki, ajdodlarimiz kuchli,
epchil, baquvvat bo‘lishlikni ardoqlaganlar.
24

“ Eshak mindi” o‘yini bu o‘yinda ikki guruh ishtirok etib, o‘yin qur’a
tashlash yoki boshqa shart asosida boshlanadi.
Guruhlarda 5 nafar 8 nafargacha ishtirokchi bo‘ladi. Bir kishi “bosh”, qolgan
7 kishi “tana” o‘rnida hisoblanadi va boshqa guruh qatnashchilarining yugurib
kelib sakrab minishlariga shay holda turadilar.
Minuvchi guruh to‘liq joylashib olganlaridan keyin oldingi guruh bularni
ma’lum masofagacha yelkalarida olib boradi. Agarda minuvchi guruhdan birortasi
yiqilsa o‘rin almashinadi yoki mindiruvchi guruh manzilga beshikast yetkazsa ham
o‘rin almashinadi.
Mabodo mindiruvchi guruh zaiflik tufayli yiqilsa, o‘yin boshqatdan
boshlanadi.
“Tosh ko‘tarar” o‘yini bu o‘yinni ham jamoa bo‘lib yoki yakka-yakka
holda o‘ynash mumkin. Bunda mushtdan sal kattaroq 2 ta tosh olib, 1-qatnashchi
5-6metr masofaga toshni irg‘itadi. 2-kishi esa toshni irg‘itgan joydan turib, otilgan
toshni mo‘ljalga oladi va toshga tekkizadi. Agar otilgan tosh toshga tegsa birinchi
qatnashchi uni yelkasiga opichlab 2-qatnashchini toshi yumalab borib to‘xtagan
masofagacha ko‘tarib boradi. Tekkiza olmagan taqdirda esa buning aksi bo‘ladi.
Shunga qarab musobaqa g‘oliblari aniqlanadi. Albatta bu jarayon ma’lum
belgilangan vaqtgacha davom etadi.
“Ilon dumi” o‘yini bu o‘yinda ikki guruh tarkibida 5-10 tagacha o‘yinchi
qatnashadi. Qatnashchilar qator turib bir-birlarining bellaridan ushlab, egilgan
holda uzun qator hosil qilib turishadi.
Qatorning boshida turgan “ilon boshi” ham sardor, ham himoyachi
hisoblanib, o‘zining orqasida turgan ishtirokchilarini dushmandan himoya qiladi.
Dushman raqib komandadan bir kishi bo‘lib, u qator turgan himoyachining
orqasidagi ishtirokchilarga qo‘li tegsa shu ishtirokchi qatordan chiqadi. O‘yin
uchun ma’lum vaqt berilib, o‘yin oxirida hisob-kitoblarga ko‘ra qaysi guruhdan
ko‘p kishi qatordan chiqib ketgan bo‘lsa, shu guruh yutqazgan hisoblanadi.
“ Poda lov-lov” o‘yini bu o‘yinda 10-12 nafar ishtirokchi qatnashishi
mumkin. O‘yin qoidasi quyidagicha:
25

O‘rta diametri 30-35sm lik chuqurcha bo‘lib, uning aylanasida 11ta
maydaroq chuqurchalar kavlanadi.
11 nafar ishtirokchida uchi xiyol egilgan 1 metrlik tayoqlar bo‘ladi. Yana bir
kishining qo‘lida ham shunday tayoq va jundan qilingan to‘pcha bo‘ladi. 11 kishi
cho‘plarini chuqurchaga qo‘yib turadi. 1 kishi to‘pni tayoq bilan yerda olib yurib,
ichkaridagi chuqurchaga tushurishga harakat qiladi. 11 kishi unga yo‘l qo‘ymaydi,
qaysisining to‘g‘risiga kelsa haydaydi.
Bularning maqsadi to‘pchani o‘rtadagi chuqurchaga tushirmaslik, mabodo
to‘pcha chuqurga tushgan taqdirda o‘yinchilar joylarini tezlik bilan almashtiradi.
Shunda oldingi yakka o‘yinchi ham birorta chuqurchaga egalik qilsa, kimdir buni
o‘rniga o‘yinni yana boshidan boshlaydi. O‘yin qur’a tashlash yo‘li bilan
boshlanadi.
II. Voha axolisining an’anaviy tomoshalari.
II.1. Halq bayramlari va sayillari.
Ko‘p asrlar davomida xalq o‘yinlari avlodlarni tarbiyalashda “Hayot
maktabi” vazifasini o‘tagan. Ular ajdodlarimizni aqliy, ruhiy va jismoniy barkamol
bo‘lishida muhim o‘rin tutib kelgan.
26

Tarixiy manbalarda keltirilishicha va olimlarimiz fikriga ko’ra, Navro’zning
shakllanish davri - eng qadimgi zamonlardan «zardushtiylik»ning paydo
bo’lishigacha davom etgan asrlarni o’z ichiga oladi.
O’zbek xalqining allomalaridan biri Abu Rayhon Beruniy «Qadimiy
xalqlardan qolgan yodgorliklar» kitobida Quyosh yili hisobida yilning birinchi oyi
deb sanalgan Farvardin oyi to’g’risida so’zlab: «Bu oyning birinchi kuni
Navro’zdir, – deydi. — Navro’z yilning birinchi kuni bo’lib, uning forscha nomi
ham shu ma’noni anglatarkan. Navro’z eronliklar «zij»lari bo’yicha o’tmish
zamonlarda, ular yillarini kabisali qilgan vaqtlarida Quyoshning Saraton burjiga
kirish paytiga to’g’ri kelar edi. So’ngra u orqaga surilgach, bahorga keladigan
bo’ldi. Endi u butun yil unga xizmat qiladigan bir vaqtda, ya’ni bahor yomg’irining
birinchi tomchisi tushishidan, gullar ochilgan, daraxtlar gullashidan mevalari
yetilguncha, o’simlik unib chiqa boshlashdan takomillashguncha davom etgan
vaqtda keladi. Shuning uchun Navro’z olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil
qilingan» deya izohlaydi.
Qadim-qadimdan Navro’z xolis niyatli kishilarning sevimli ayyomi bo’lib
kelgan. O’sha kunlarda hatto urush-janjallar ham to’xtalgan, gina-qudratlar
kechirib yuborilgan. Shohlar el ichidan eng munosib kishilarni taqdirlashgan,
ayrim mahbuslarning gunohidan o’tishgan.
Bahor va yangi ayyom har bir yurakdan muhim joy olgan quvonchli
damlarda ko’pchilikning «Navro’z qaerda va qachon paydo bo’lgan ekan?» –
degan savoliga «Saodat» jurnalida e’lon qilingan «Onaqutining saxovati»
maqolasida bunga asosli javob berilgan. Unda jumladan: «Dunyoga ilk alifboni
bergan buyuk allomalarning vatani bo’lgan, dunyoviy fanlarga asos solgan Xorazm
yurti qadimda, hatto eramizdan avvalgi minginchi yillarda Xvayrazam deb atalgan.
Keyingi yillarda olib borilgan arxeologik va etnografik izlanishlar Navro’z
bayrami ilk bor xuddi shu zaminda Niso (ya’ni, ayol shahri poytaxti bo’lmish
Parfiyona) grek va Ovrupa faylasuflari asarlarida Parfiyada nishonlanganini
ashyoviy topilmalar tasdiqladi. Bunga Burgut qal’a, Jomboq qal’a va Niso
qo’rg’onlarida bunyod qilingan va shu kunlargacha saqlanib qolgan «olov uy»lari
27

yaqqol misol bo’la oladi. Burgut qal’a markazida moviy gumbazli maqbara
bo’lgan. Maqbara mehrobida Onaqutining ko’tarilgan qo’lida Zumrad tosh
bo’lgan. Bahorgi teng kunlikda-shamsiy hisob bilan hamal oyining birinchi kuni,
hozirgi taqvimimiz bo’yicha 22-martda maqbara gumbazidagi tuynukdan quyosh
nuri Onaquti qo’lidagi Zumrad toshiga tushib, sumalak pishirish uchun tayyor
turgan qozonning o’txonasiga o’t yoqqan», deyilgan.
Boshqa afsonalarga qaraganda, Odam Ato Momo Havo bilan uchrashgan
kun Navro’z deb tan olingan emish.
Firdavsiyniig «Shohnoma»sida yangi yil bayrami shoh Jamshid nomi bilan
bog’lanadi. Jumladan, Jamshid yurtga yaxshilik qilish maqsadida odamlarga kasb
o’rgatadi, temir eritib qurol yasatadi, ip yigirtirib kiyim to’qitadi, imoratlar barpo
qiladi, tabiblik sirlarini ochadi, kema yasaydi, bog’ bunyod qiladi. Nihoyat,
«ishlari gurkirab berganda meva» bir kuni taxt yasatib, unda osmonga ko’tariladi.
Ushbu afsonaga ko’ra xuddi shu kuni Navro’z nishonlangan.
Alisher Navoiy «Tarixi mulki ajam» (“Ajam shohlari tarixi”) asarida
Jamshidning buyuk kashfiyotlari so’ngida ulug’ Navro’z ixtiro qilinganligini
bayon qiladi. Navoiy yozishicha: «Jamshid «Chihil minor» nomli odamzod
ko’rmagan va aql bovar qilmaydigan baland bino qurib... «bu imorat tugandi, olam
salomin va ashrov va ahbarin yig’ib, anda azim jashn qildi. Ul vaqtkim, quyosh
nuqta e’tiqodli rabiyg’a taqvil qilib erdi ul binoda taxt ustiga o’ltirib, adolat sayt va
sadosin olamg’a muntashir qildi va ul kunining otin navro’z qo’ydi».
Darhaqiqat, Navro’zning qachon va qanday vujudga kelganligini aniq ko’rsatish
qiyin bo’lsa-da, shuni aytish mumkinki, bu bayram dono kishilar tomonidan kashf
qilingan. Chunki Navro’zning dunyoga kelishi chuqur ilmiy asoslangan koinot va
tabiat qonuniyatlari, ya’ni Quyoshning hamal burjiga kirishi, tun va kunning
tenglashuvi, kunduzning uzaya boshlashi, tabiatda jonlanishning boshlanishi bilan
bog’liq bo’lgan. Bu esa (har qanday jamiyatda) yil boshi qachon kelishidan qat’i
nazar navro’zni uyg’onish bayrami sifatida nishonlash uchun asos bo’lgan. Bundan
tashqari, Navro’zning chuqur ildizlariga murojaat qilsak, u eng qadimiy davrlarda
28

– ibtidoiy odamlarning dehkonchilikka o’tganidan so’ng dalalarda yangi ish
mavsumi boshlanishidan oldin o’tkazilgan bahor bayramlariga borib taqaladi.
Bugun mana yana elimizga Navro’zi olam uz sepini yoymokda. Ma’lumki,
xalqimiz istak-xohishlarini e’tiborga olgan holda Yurtboshimiz tomonidan, 21-
martni dam olish kuni deb e’lon qilingan.
Navro’z barcha viloyatlarning shaharu qishloqlarida, korxonalarida, ilm-fan
dargohlarida o’ziga xos tarzda ko’tarinki kayfiyat va tashabbus ila o’tkaziladi.
Bayram kuni turli xil musobaqalar, qariyalar bilan muloqotlar bo’ladi. Bahor
ko’katlaridan tayyorlangan nozu ne’matlar tortiq etiladi. Barcha viloyatlarning eng
iste’dodli va yosh xonandalari xizmatda bo’ladilar.
Elimizning murodu maqsadini kuylagan, yurtimizning oromu osoyishini o’ylagan,
butun borliq muruvvat aylagan, bag’riga benihoya ezgu muhabbat joylagan,
yomonliklar yo’lin boylagan, yaxshilikdan doston so’ylagan, barchani birday
siylagan bayramdir.
«Bu bayramni bahori barobar kelguvchi, bir xil yig’lab, bir xilda kulguvchi,
muchal yilini bilguvchi, urfini hurmat qilguvchi talay elu elatlar, mazhablaru
millatlar yangi yil deb nishonlaydilar. «To’qson»ning baxayr o’tganini, ya’ni
«ko’k»ka og’izlari etganini aytib, bir-biri bilan omon-omonlashadi» 10
.
Xavashyaliklarning aytishicha, Sulaymon podshohning uzugi yo’qolgan kun
podshohligi ham qo’lidan ketgan. Qirq kundan keyin uzugi topilgach, podshohligi
ham, ravnaqi ham qaytib kelgan. Podshohlar uning huzuriga to’planadilar. SHunda
eronliklar «Navro’z omad», yangi kun keldi» deganlar. Natijada shu kun Navro’z
deb ataladi.
Hozir 21-martdan to 3-maygacha barcha kunlarni Navro’z oyi deb bayram
qilinadi. Bu kunlarda turli urf-odatlarni eslab, atrof-muhit tozalanadi,
ko’kalamzorlashtirish va obodonlashtirish ishlari avj oladi, har xil mevali va
mevasiz ixota kuchatlari utkaziladi, gullar ekiladi, turli ko’katlarni terib, vitaminli
taomlar, bug’doy undirib, sumalaklar pishiriladi. Qarindosh-urug’larni yod olib
ular holidan xabar olishga boriladi, ota-bobolarni, o’tgan avlodlarni xotirlab,
10
Современные этнокултурные процессы в махаллях г.Ташкента. Т., 2005.б-23
29

qabrlarini ziyorat qiladilar. Bemorlarni Navro’z taomlari bilan yo’qlab, ko’ngil
ko’taradilar va shundan keyingi kunlardan dala, ishlariga kirishib ketadilar.
Musulmon davlatlari, jumladan, Markaziy Osiyo xalqlari Miloddan avvalgi
III asrdayoq Navro’z bayramini Yangi yil tariqasida keng nishonlaganlar. Yangi yil
– yilning birinchi kuni bo’lib, dunyodagi ko’pgina xalqlarning eng muhim
bayramidir. Yangi yilni kutib olish va nishonlash turli davrlarga to’g’ri kelgan.
Masalan, bizda Navro’z 21-mart kuni. Ovrupaliklar Yangi yilni 1-yanvarda,
mo’g’ul va xitoyliklar Yangi yil-sagalganni fevralda nishonlar ekanlar.
Mutaxassislarning asoslangan fikrlariga ko’ra, Quyosh ayni shu kuni
hayotbaxsh nurlarini tik, ya’ni 90 daraja burchak hosil qilib, sayyoramizning qoq
beliga – ekvatorga yo’naltiradi. Shu daqiqalarda bahorgi kecha-kunduz tenglashadi
va 22-martdan boshlab Quyoshning tik yo’nalgan nuri shimoliy tropik chizig’i
tomon harakatlanadi. Bu Navro’zning ilk va qutlug’ qadami bo’lib, tabiatning
jonlanishi bilan kishilarning xo’jalik faoliyati o’rtasida uyg’unlik namoyon bo’ladi.
Jumladan, bobo dehqon ona erga mehr ishlov berishga kirishadi; tabiat o’t-o’lanlar,
qir-adirlarni gilam singari yashil libosga bo’yaydi.
Navro’z musulmon xalqlarining taqvimida mustahkam o’rin olgan eng sara
bayramlaridan biridir. U inson va tabiat o’rtasidagi uyg’unlikni anglatadigan noyob
va ijtimoiy hamda tabiiy hodisadir. Lekin ayni paytda biz kutib olayotgan, yangi
yilning birinchi kuni 1-yanvar to’g’risida bunday fikrni aytish mumkin emas,
chunki bu marosim taqvimda turg’unsiz bo’lgan sun’iy, ya’ni kishilarning xohish-
irodasiga bog’liq holda belgilangan sanadir.
Qadim-qadimdan xalqimiz Navro’z arafasidan boshlaboq, rizq-ro’zimiz manbai
ona erga alohida mehr bilan ishlov berib, urug’ qadagan, mevali va mevasiz
daraxtlar o’tkazish marosimlari tashkil etilgan, xilma-xil tansiq taomlar, pishiriqlar
tayyorlangan, turli musobaqalar, o’yin-kulgular, sayillar va hokazolar bo’lib
o’tgan. Darhaqiqat, o’z xalqiga qaytarilgan yangi yil – Navro’z barchaga olam-
olam quvonch keltirib, ma’naviy oziq beradigan taqvimdagi muhrlangan qadimiy
an’anamizdir.
30

Navro’z yaqin tarixi sovet davrida O`zbekiston va Markaziy Osiyoning
boshqa qismlarida ochiq nishonlanmagan. Bir necha ming yillik tarixga ega bu
bayram O`zbekistonda ayniqsa 1980-yillarga kelib rasman taqiqlangani haqida
ma’lumotlar bor. Bu davrga kelib, deydi yaqin tarixni sharhlayotgan ayrim
mutaxassislar, O`zbekistonda milliylik tuyg`usi kuchaya boshlagan.
Mustaqillikdan keyin esa Navro`z davlat miqyosida keng nishonlanadigan
bayramga aylandi. Dastlab madaniy ayyom sifatida ko’rilib, xalq sayli sifatida
tantana qilingan Nazro`z bugunga kelib ancha siyosiy-rasmiy tus olgan. Sovet
davrida Navro’zning taqiqlanishi ikki bosqichda kuzatilgan. “Avval 1920-yillarda
“xudosizlar jamiyati”ni tuzish davrida, odamlarni dindan voz kechasan, deb
majburlash paytida, Navro`z ham taqiqlangan bayramlar qatoriga kirgan” 11
, –
deydi tarixchi olim Fayzulla Is’hoqov. 1985-86 yillarda esa Navro`z asosan
O`zbekistonda “xavfli an’ana” sifatida ko’rilgan. Qayta qurish davrida kechgan bu
ta`qiblar milliy uyg`onish davrini boshdan kechirayotgan o`zbek ziyolilari
o`rtasida kenh muhokama qilingan. Xalq hofizi Dadaxon Hasanning eslashicha,
shu yillarda O`zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov Navro`zni “Baxt va Bahor”
bayrami deb o`zgartirish tashabbusi bilan chiqqan. “O`zbekiston Markaziy
qo`mitasining ideologiya bo`yicha kotibasi Ra`no Abdullayeva edi. U qo’mita
plenumida Navro’zni diniy bayram deb tanqid qilgan. Abdulla Oripov esa bu baxt
va bahor bayrami degan. Keyin men “Marhabo Navro`zi olam” degan qoshig`imni
aytib chiqqan edim”, – deydi Dadaxon Hasan. 1980-90 yillardagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlar ishtirokchisi bo’lgan o’zbek ziyolilaridan biri Hayitboy Abdullayev
fikricha, Navro’zni taqiqlash o`zbek kommunistlari tashabbusi edi. “Bu faqat
O`zbekiston kompartiyasining qarori bilan taqiqlangan. Chunki qo’shni Tojikiston
va Qozog`istonda Navro`z bayram qilinayotgan edi”, – deydi u. Fayzulla Is’hoqov
fikricha esa Navro’zni cheklash asosan Moskva buyrug’i bilan amalga oshirilgan.
“1986-yili shunday qaror qabul qilingan. Hozir ko`plar buning uchun Ra`no
Abdullayevani ayblashadi. Lekin aslida bu Moskva tomonidan boshqarilgan. Bu
11
Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996 b-39
31

ayolning aybi shuki, u bu tazyiqlarga qarshilik qila olmagan”, – deydi tarixchi
olim.
“Ikkinchi Jahon Urushidan keyingi yillarda Navro`zni “Qozon to`ldi” deb
ham atashgan. O’troq turkiylar bu bayramda yetti xil ovqat qilishgan. Uni yangi yil
sifatida kutishgan. Keyingi yilgacha qozonimiz to`lib tursin degan ma`noda. Ayrim
joylarda lola bayrami sifatida nishonlangan”, – deydi Hayitboy Abdullayev.
Navro’z mustaqillikdan keyingi yillarda.
1991-yildan keyin Navro`z umumxalq bayrami darajasiga ko`tarildi.
Bayram bugun katta tayyorgarlik bilan qarshilanadi. O`zbekiston prezidenti har yili
xalqni Navro`z bilan rasman tabriklaydi.
Biroq, deydi sharhlovchilar, Navro’z haligacha ham, tom ma’noda xalq bayramiga
aylanmagan. “Sovet davrida asosan 9 may, 1 may bayram qilinar edi. Milliy
bayramlar yo`q edi. Xalqimiz o’sha qolipga tushib qolgan. Navro’z kelganini ham
konsert berilganiga qarab sezadi. Chunki sovetlar xalqimizni Navro`z ruhidan uzib
qo`ygan. Xalqimiz hamon shu izimdan chiqolmayapti”, – deydi hofiz Dadaxon
Hasan.
Hayitboy Abdullayev fikricha esa Navro`z to`qchilik, to`kin-sochinlik
bayramidir. Xalq moliyaviy yetishmovchilikdan qiynalar ekan, Navro`zga nisbatan
munosabat ham shunga yarasha. “Hozir bayramni milliy ruhga singdirish uchun
harakat bo`layapti. Masalan, avval kuzatilgan shanbaliklar tiklanayapti. Bu ham
ehtimol pokizalikni saqlash uchun foydalidir. Lekin 4-5 ming kishiga osh berish
bilan ish bitmaydi. To`qlik zamon bo`lsa, har bir kishi Navro`zni o`z xonadonida
bayram qiladi”, – deydi Hayitboy Abdullayev.
Adabiyotshunos olim Naim Karimov nazarida tarix chig`iriqlaridan qat`iy
nazar Navro`z ruhi xalqni tark etmagan. “Navroz bayrami tiklangach bildikki, u
bilan bog`liq qancha udumlarimiz bor ekan. Qancha qo`shiqlar, qancha taomlar bor
ekan. Hatto birgalikda jo`r bo`lib, aytiladigan qo`shiqlarimiz bor ekan. Qabristonga
borish, o’tganlarni xotirlash kabi udumlari bor ekan”, – deydi u.
Navro`z, ayrim dindorlar nazarida, islomga xos bayram emas. Shariatga to’g’ri
kelmaydi, deydi ular.
32

Bu munozaralar O`zbekistonda ochiq muhokama qilinmasa-da, ijtimoiy
tarixdan xabarbor insonlar yuqoridagi talqinni tamonan rad etadi.
“Qadim zamonlarda Navro`z ehtimol boshqa bir diniy tarixga ega bo`lgandir.
Lekin vaqt o`tishi bilan Navro`z milliy an’anaga aylandi. Navroz kuni quyosh bir
kundan ikkinchi kunga o`tadi. Burj tahlil qilinadi. Islom dunyosi bu haqiqatni tan
oladi. Shariatda bunga qarshilik yo’q. Aksincha hamisha hurmat qilib kelingan.
Afsuski, mutaassib, fikr doirasi tor diniy oqimlar nafaqat Navro`zni, balki boshqa
an`analarni ham inkor etishi etishi mumkin”, – deydi islomshunos olimlardan biri.
Adabiyotsunos Naim Karimov deydiki Navro`z xalq hayotida, qolaversa o’zbek
madaniyati va adabiyotida yangilanish timsoli sifatida o`rin egallab bo’lgan.
X asr boshida Buxoro va Xiva xonliklarida o‘zbek xalqining asrlar
davomida shakllanib va rivojlanib kelgan xalq tomoshalari an’analari davom etgan.
Bu davrda xalq tomoshalarida asosan masxarabozlik, qiziqchilik va
qo‘g‘irchoqbozlik, dorbozlik katta e’tibor qozongan. Tomoshalarda masxarabozlar,
dorbozlar va qo‘g‘irchoqbozlar bilan birgalikda sozandalar, mashhur hofizlar,
mashshoqlar, raqqoslar, baxshilar nayrangbozlar ham ishtirok etganlar.
An’anaviy tomoshalar ommaviy sayllar, bayramlar, to‘ylarda xalqning
kayfiyatini ko‘tarish va dam olishiga xizmat qilgan.
Xalq tomoshalari avloddan-avlodga, ustozdan shogirdga o‘tib, sayqal topib,
boyitib borilgan. Bu tomoshalarning o‘z an’anaviy obrazlari, mavzulari bo‘lgan.
Xalq tomoshalari uchun alohida teatr binosi yoki sahna bo‘lmagan, tomoshalar
xalqa tarzida o‘rab olingan ommaviy qurshovlarda namoyish etilgan .
Xalqqa tomosha ko‘rsatuvchi har bir san’at sohasining o‘z ustalari va yosh
shogirdlari bo‘lgan. San’atkorlar kasabalarga uyushganlar va o‘z saflarida yosh
havaskorlarga alohida e’tibor qaratib, ularni yillar mobaynida tarbiyalab, o‘z
mahoratlarini o‘rgatib borganlar. Xususan, qiziqchilarni korfarmonlar boshqargan.
Ularning o‘z risolasi bo‘lib, risolada san’at an’analari, tarixi, san’atkorning odobi,
axloqiy qadriyatlari bayon etilgan .
Bu davrda xalq orasida qo‘g‘irchoqboz tomoshalari ham mashhur bo‘lib,
qo‘g‘irchoqbozlar bozorlarda dam olish kunlarida, xalq sayllari va bayramlarda
33

chodir tikib, uning ortida yog‘och qo‘g‘irchoqlar yordamida tomosha
ko‘rsatganlar. Ular qo‘g‘irchoqlar yordamida turli kasb egalari, xalq qahramonlari
va hayvonlar obrazlarini yaratganlar. Qo‘g‘irchoqbozlar tomoshalarida xalq
ertaklari bilan birga hayotiy voqealar va turli hajviyali chiqishlar ham namoyish
etilgan.
Umuman, bu davrdagi xalq tomoshalarida kulgili voqealar, hajviyalar
alohida o‘rin tutgan bo‘lib, ular xalq kayfiyatini ko‘tarishi bilan birga ijtimoiy
muammolar, amaldorlar adolatsizligi, salbiy odatlar va illatlarni ba’zan yengil,
ba’zan o‘tkir tanqid ostiga olgan. Ehtimol shuning uchun ham ular xalqqa juda
manzur bo‘lgan va uning qalbiga yetib borgan. Bu hajviyalarda nafaqat adolatsiz
amaldorlar, boylar, qozilar, balki turli kasb egalari, Xususan, bilimsiz tabiblar,
mudarrislar, ta’magir miroblar ham hajviya yo‘li bilan kulgi ostiga olingan.
An’anaviy san’at turlari namoyandalari yirik shaharlarda keng tarqalgan.
Masalan, Buxoro amirligida Buxoro, Samarqand, Karmana, G‘ijduvon,
Kattaqo‘rg‘on, Qarshi, Shaxrisabz, Denov, Termiz, Xo‘jand singari qadimiy
shaharlarida katta yoki kichik to‘dalarga birikib ishlaganlar. Shahardagi deyarli har
bir dahaning o‘z san’atkor to‘dalari bo‘lib, ularga oqsoqol, kalonpo, usto rahbarlik
qilgan. Mazkur to‘dalar mamlakat mirshabxonasining Kolibxona deb atalgan
korxona, san’atkorlar faoliyatini boshqaradigan o‘ziga hos boshqarma tomonidan
boshqarilgan. Kolibboshining ruxsati bilan to‘y, tomosha, bazmlarga borib xizmat
qilganlar. XX asr boshida amirlikda san’at ishlari bilan Jalol mirzaboshi Kolib
bilan Mirzo Abdurahim mirshab shug‘ullanganlar. Shahar beklari huzurida alohida
san’at guruhlari xizmat qilgan. Xususan, Shaxrisabz, Qarshi, G‘uzor beklari
o‘rdasida o‘yinchilar to‘plari faoliyat yuritgan.
Buxoro amirining arkida o‘sha davrning taniqli va mashhur san’atkorlari bir
necha guruh bo‘lib xizmat qilganlar. Saroyda o‘sha davrning mashhur raqqoslari –
Rajab Ali, Dakanxon, Jo‘raxon, Ergashcha, Fayzicha, Nurullo, Karimcha bozingar,
Xadicha, Homidcha, Isom Shodi, Hamdamxon, Mirzaxon, Ahmadcha, Abdurahim,
Juma’cha chortoriy, Iskandar, Maston, Chavkarxon kabilar xizmat qilganlar. Ular
34

ijro etgan raqslar jozibasi, nafisligi bilan rus sayyohlarini ham maftun etgan, ular
bu raqslarni Yevropa sahnalarida namoyish etishga loyiq deb topganlar.
Sayyohlardan V.V.Krestovskiyni «…3-4 soat davom etadigan, shiddatli va
texnik jihatdan murakkab tana harakatlari bilan bog‘liq xoreografik mashqlardan
iborat bu raqslar» hayratga solgan”.
Raqs san’atiga bolalar 10-12 yoshdan boshlab bir necha yil davomida qattiq
intizom bilan o‘rgatilgan, ular “Shashmaqom” raqslari (“Bozi kalon”, “Mavrigi”),
xonaki o‘yinlar, xilma-xil yallalarni va xattoki, ayollar raqsini ham o‘rganganlar,
ammo mashhur o‘yinchilar ayollar raqsini va qochirimlarni kam ishlatishgan,
umuman erkak raqsi ayol raqsidan afzal ko‘rilgan.
“Bozi kalon” bilan “Mavrigi” raqslari maqom taronalari ostida o‘ynalgan,
ular keng davraga mo‘ljallangan, viqorli, ayni choqda mayin va nafis bo‘lib, uch,
besh yoki yetti nafar raqqos ishtirok etgan, raqqoslar kashta guli, yengli qizil chit
ko‘ylak kiyib, keng qizil kamar taqqan, boshlariga zardo‘zi do‘ppi kiyganlar.
“Bozi kalom” raqsidan so‘ng tanaffus qilinib, yengil va sho‘x ohangli yallalar
ostida “Mavrigi” raqsi o‘ynalgan. “Mavrigi” raqsida raqqoslar qo‘llariga tayoqcha
tutib, unga usul berib va urishtirib raqsga tushganlar.
Saroyda qo‘g‘irchoqbozlar to‘pi bo‘lib, ular orasida Zarif miskar“ nomli
mashhur qo‘g‘irchoqboz faoliyat yuritgan. Qo‘g‘irchoqbozlar repertuarida “Chodir
hayol” teatri katta o‘rin tutgan . Amir qarorgohi Shirbudunda maxsus sahna bo‘lib,
qo‘g‘irchoq teatri aynan shu yerda namoyish etilgan.
Saroyda san’atkor ayollar dastasi ham bo‘lib, unda Bibish, Muhtaramxon,
Salomatcha, Mullocha, Chervonxon, Brillyantxon, Mahmalxon, Anbari Ashk kabi
san’atkorlar asosan ayollarga tomosha ko‘rsatganlar. Ayol san’atkorlar maqomlar,
yallalar aytib, raqqoslar raqs tushganlar.
Saroyda masxarabozlar truppasi ham mavjud bo‘lib, ular To‘la masxara
guruhi nomi bilan tanilgan. Bu guruhda Jo‘ra masxara (uning ukasi), Zarif
masxara, Ergash masxara, Sa’di masxara, Xoliq masxara, Murod Siyoh, Abdurauf
oqsoqol, Abdurauf korfarmon, Said mirzaboshi korfarmon, Kali Abbos, Uamro
35

garmon, OKo Ashraf mavrigi, Usta Qudrat doyradast, Sharif bozingar, Egamberdi
cho‘bboz kabi 16 ta masxaraboz xizmat qilganlar.
Saroyda san’atkorlarning har bir guruhi amir tomonidan belgilangan o‘z
boshlig‘iga (oqsoqol, qolib, korfarmon, usto) ega bo‘lib, ular muntazam mashq
(repetitsiya) lar uyushtirar, dasturlar tuzar, yangi asarlarni o‘rgatar, truppa
a’zolarining manfaati va huquqlarini muhofaza qilar edi. Bevosita qushbegiga
bo‘ysungan boshliq o‘z san’atkorlar guruhining badiiy saviyasi va intizomi uchun
javobgar edi.
Katta bazmlarda bu guruhlar birlashib, muayyan dastur asosida tomosha
ko‘rsatganlar. Raqqoslar maqomchilar bilan, masxarabozlar qo‘g‘irchoqbozlar
bilan, nog‘orachi, surnaychi va doyirachilar qo‘g‘irchoqbozlar bilan tomosha
ko‘rsatishgan. Masalan, 1879 yil 4 martda I.L.Yavorskiyga namoyish etilgan raqs,
cholg‘u musiqasi. nayrangbozlik, masxarabozlik, qo‘g‘irchoq o‘yinidan iborat
tomosha uch soatdan ortiq davom etgan .
V.V.Krestovskiyga esa saroyda 2 qismli – masxarabozlar va raqqoslar
chiqishi, hamda “Chodir hayol”dan iborat tomosha ko‘rsatilgan . Saroyda jami
yuzdan ortiq kuchli san’atkorlar xizmat qilgan. Ular nafaqat Saroy axliga, balki
keng xalq ommasiga ham xizmat qilgan. Bayram kunlari amir ularni bozorlarga
yuborib, xalqqa tekin tomosha ko‘rsatgan . Chavqi deb atalgan bunday
tomoshalarga minglab odam to‘plangan. Tomosha bir kunda ikki marta soat 2 dan
4 gacha va 7 dan 9 gacha namoyish etilgan. Kunduz kuni 50 mingacha odam
yig‘ilgan. Kunduzgi chavqida dorbozlar, cho‘pboz o‘yinchilar, masxarabozlar
ishtirok etishgan. Kechqurungi chavqida asosan qo‘g‘irchoqbozlik va
masxarabozlikdan namoyish etilgan.
Saroy san’atkorlari boshqa bekliklarga ham yuborib turilgan. Masalan, 1875
yilda amir Muzaffarxon Shaxrisabzga saroy san’atkorlari bilan birga borib, nafaqat
o‘rdada, balki chorsuda va registonda ham tomoshalar ko‘rsatishga farmon beradi .
Bunday tomoshalar Karmana, Vobkent, G‘ijduvonda ham haftasida 2-3 martadan
uyushtiriladi.
36

Masxarabozlar nafaqat hajviy chiqishlarga, balki muqallidlik tomoshalari,
hayvon obrazlari orqali insoniy munosabatlar talqiniga e’tibor qaratganlar.
“Polvonbozlik”, “Eshak sotdi”, “Dallollik” kabi hajviy chiqishlar, ikki itning
tanishuvi, mushuklarning oshiq-ma’shuqligi, xo‘rozlarning urishuvi, qurbaqalar
suhbati kabi muqallid – imitatsiyalar xalqda katta qiziqish va zavq bilan kutib
olingan.
Saroy masxarabozlari oddiy xalq orasida ko‘rsatgan tomoshalarda – to‘ylar
va sayillarda xizmat qilganda ijtimoiy muammolarni erkinroq talqin etganlar.
Chunonchi, “Qozibozlik”, “Qoribozlik”, “Qassoblik” kabi hajviy chiqishlarda
masxarabozlar zolim, makkorlar, zo‘ravon amaldorlarning qilmishlari va fe’l-
atvorini tanqid ostiga olganlar.
Xalq sayillarida masxarabozlar 8-10 soat davom etadigan katta dasturli
tomoshalar ko‘rsatib, “Maktab”, “Mirob”, “Xundibozlik”, “Polvonbozlik”, “Eshak
savdosi”, “Kema o‘yin”, “Sartaroshlik”, “Tegirmonchi” kabi yigirmaga yaqin
hajviy mavzularda masxarabozlik va muqallidlik chiqishlarini namoyish etishgan.
XX asr boshida Xiva xonligida ham an’anaviy xalq tomoshalari orasida
qo‘g‘irchoqbozlik va masxarabozlik alohida o‘rin tutgan. «Chodir jamol» va
«Chodir hayol» deb nomlangan qo‘g‘irchoq teatrida ko‘plab personajlar, jumladan,
Kachal polvon, yasovul, jarchi kabi obrazlar bosh qahramonlar edi.
O‘z san’atini xalq sayillari va to‘y-tomoshalarda namoyish etgan
masxarabozlar orasida xivalik Xudoybergan ko‘r bilan Matchon ko‘r, Buvajon
to‘q-to‘q bilan Yopirdi masxaraboz, urganchlik Navzolim bobo, gurlanlik Buvajon
sori, shabbozlik Quvvat kalta bilan Matyoqub ko‘r, Buvajon Mang‘itli kabilar xalq
orasida mashhur edilar .
Xorazm masxarabozligining o‘ziga xos hususiyatga ega bo‘lib, alohida
uyushma yoki guruhga birlashmagan, balki asosan qo‘shiqchi, musiqachi, dorboz
va muallaqchilar bilan birga xalqning to‘y-tomoshalarida, turli sayil va tadbirlarda
ishtirok etganlar.
Xorazm masxarabozlari repertuarida murakkab akrobatik harakatlar bajariladigan
raqslar («Kosa o‘yini», «Tayoq o‘yini», «Pichoq o‘yini», «Tog‘ora o‘yini», «Likob
37

o‘yini»), qahramonlari hayvon va qushlar bo‘lgan raqs-pantomimalar ( «Ot
o‘yini», «Qum pishiq», «Pishak», «Uloq», «Xo‘roz», «Foz», «Qirg‘ovul»,
«Makiyon», «Go‘sfand», «Xo‘roz urishtirish», «Kaptar o‘yini»), mehnat va
maishiy turmushga bag‘ishlangan pantomimik o‘yinlar («Supsa (supurgi) o‘yini»,
«Cho‘girma tikish», «Ko‘knori», «Qimorboz», «Karta o‘yin») o‘rin olgan edi .
Bulardan tashqari masxarabozlarning repertuaridan hajviy spektakllar ham
o‘rin olgan bo‘lib, ular o‘zlari o‘ynayotgan obraz qiyofasiga tez kira olish
hususiyatiga ega bo‘lganlar. Bu borada Bobo to‘q-to‘q va Yapirdi masxarabozlar
juda mashhur bo‘lganlar. XX asr boshlarida xorazmlik masxarabozlar Davlat
paqapaq, Jumaniyoz qori va Yusuf sharlamalar o‘ynagan spektakllardan
«Sartarosh», «Folbin», «Zimlak» o‘yinlari tomoshabinlarning olqishiga sazovor
bo‘lib kelgan.
Masxarabozlar nihoyatda mohirona ijro etgan «Gul uforisi», «Mo‘ri»,
«Xotinboz hazili», «Kasal hazili», «Bo‘ydoq» kabi qator spektakllarni
tomoshabinlar doimo zavq bilan kutib olishgan. Xorazm masxarabozlari ko‘pincha
o‘ynayotgan spektakl yoki o‘yinning mazmuniga qarab turli niqoblar kiyib olib,
aft-basharasini o‘zgartirib, harakat qilganlar.
Xonlikda asrlar davomida avloddan avlodga o‘tib kelgan an’anaviy xalq
tomoshalari mintaqaga hos umumiy hususiyatlar bilan birga o‘ziga hos
hususiyatlarga ham ega edi. Xususan, an’anaviy xalq san’atning faqat Xorazmga
hos turlaridan biri xalfachilik bo‘lgan. Xorazm hududida xalfa deb yuritilgan ayol
san’atkorlar ashula aytish bilan birga raqs tushishga, doira chalishga mohir bo‘lib,
adabiyotdan yaxshi xabardor bo‘lganlar. XIX asrning oxiri – XX asr boshlariga
kelib xalfalar bir qatorli oddiy garmon chalib kuylashlari rasm bo‘lgan. Xonimjon
xalfa Saidahmad qizi, Onajon xalfa Sobirova, Onabibi qori (Ojiza) kabilar mashhur
xalfalar garmon chalib, kuylashga mohir bo‘lganlar. Yakka holda yoki guruh
bo‘lib faoliyat yuritgan xalfalarning ko‘pchiligi cholg‘u asbobi yordamida emas,
balki ikki piyola yoki likobchani bir-biriga urib, undan chiqqan ovozga jo‘r bo‘lib
kuylagan. Guruhda esa 3 kishi – xalfa, doirachi va raqqosa bo‘lgan. Xalfalar
asosan to‘y, sayil va aza marosimlarida xotin-qizlar davrasida xizmat qilib, kun
38

botgandan boshlab tonggacha navbat bilan Xorazm shoirlarining g‘azallari, xalq
dostonlari, qo‘shiqlar kuylaganlar, ba’zan esa ular ma’rakalarning xarakteriga
qarab o‘zlari ham qo‘shiq to‘qiganlar. Ular ma’raka, qizlar va ayollar bazmi,
to‘ylarga fayz kiritib, xalq kayfiyatini ko‘targanlar .
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Xorazm xalfalari nafaqat haqiqatni, adolatni,
o‘zbek ayollarining armon va xasratlarini aks ettiruvchi she’r va g‘azallarni baralla
kuylaganlar. Xususan, Asfandiyorning haramiga zo‘rlab keltirilgan norasida
qizlarning achchiq taqdiri haqida xalfalar ijro etgan «Qizlar harob bo‘ldi»
qo‘shig‘ida xon haramiga uning mahramlari yordamida ota-onasi bag‘ridan yoki
sevgan yigitidan ajratib, zor yig‘latib olib kelingan, xonga qarshilik ko‘rsatgani
uchun jazolangan norasida qizlarning hasratlari o‘z aksini topgan bo‘lib, buni
oshkora kuylash katta jasoratni talab qilar edi. Bunga jazm etgan xalfalar
amaldorlar va ulamolar tazyiqiga uchragan. Ular xalfalarni ayollarni «yo‘ldan
uruvchilar», «islom dinidan qaytgan dahriylar» deb haqoratlashgacha borganlar.
Xalfalar ijodida xonlik tuzumining ba’zi siyosatidan xalqning noroziligi
ifodalanganligi sababli ularning ijodi faqat xotin-qizlargagina emas, balki uni
chetda turib tinglashga muyassar bo‘lgan erkaklarga ham ma’qul bo‘lardi.
Masalan, xivalik Shukurjon xalfa qatnashgan to‘ylarda erkaklar ziyofat
bo‘layotgan ayollar xonasining tuynuk va eshiklari tirqishidan xalfalarning
qo‘shiqlarini jon dili bilan tinglab, o‘yinlarini tomosha qilar edilar.
Bu davrda Xiva xonligida Shukurjon xalfa, Sharifa xalfa, Joni xalfa, Anash
Maryam, Bibijon xalfa Qosimova, xonqalik Durxonim xalfa Qurbondarozova,
Kish xalfa Hasanova, Ayitjon xalfa Safayeva, Guljon qori xalfa, Oysha kulol xalfa
Iskandarova, Yoqut xalfa Vafoyeva, Sharifa ko‘g‘oy Otasheva, O‘g‘il ko‘g‘oy
Quryozova, Yoqush xalfa Seyitniyozova va boshqa xalfalar o‘z ijodi va ijrosi bilan
Xorazm vohasi axolisining e’tibori va hurmatini qozongan edilar. Ular Navoiy,
Maxtumquli va boshqa mumtoz shoirlar she’rlarini kuyga solib, ko‘pchilik orasida
kuylab yurganlar.
Xonimjon suvchi xalfa Saydahmad qizi ayollarga nisbatan haqsizlik,
adolatsizlikni aks ettirgan she’rlari (Suvchi tahallusi) bilan butun Xorazmga
39

mashhur bo‘lib, ma’lum muddat Muhammad Rahimxon saroyida xizmatda
bo‘lgan. U o‘zining «O‘lar bo‘ldik bu xonlarning dastidan», «Umring yig‘lab
o‘tgay bevafo zolim», «Naylayin armonli ketdim» degan qo‘shiqlari bilan el
orasida mashhur bo‘lgan. 12
Uning shogirdi Onajon xalfa Sobirova 16 yoshidan boshlab xalq
qo‘shiqlarini maromiga yetkazib ijro etgan, garmon chalish va raqs tushishga
mohirligi bilan shuhrat qozongan. O‘z ustozi an’analarini davom ettirgan Onajon
xalfa ayollarga nisbatan haqsizlikni kuylagani uchun amaldorlar chaquvi tufayli
xon Asfandiyorxon Onajon xalfani, uning ustozi Xonimjon Suvchini hamda Momo
Talmin xalfani qopga solib yuz tayoq urishni buyurgan . Lekin ana shunday tahqir
va haqoratlashlardan keyin ham xalfalar el-yurtga san’atini namoyish etishda
davom etganlar.
Xullas, Buxoro Xiva xonliklarida an’anaviy san’at turlari tomoshabinlar
kayfiyatini ko‘tarish, ularga estetik zavq bag‘ishlash bilan birga, xalq dardini
ko‘rsatish, o‘sha davrning o‘tkir ijtimoiy muammolarini tanqid ostiga olish kabi
maqsadlarga ham xizmat qilgan.
12
Abdumalikov R., A. Akromov O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixini urganish masalalari. T. 1994
y. b-29
40

II. 2. An’anaviy tomoshalar
Milliy madaniyatimizning serkirra kurinishlaridan xisoblangan xalk uyinlari va
tomoshalari aloxida e’tiborga molikdir. Bu milliy meros uzining kelib chikishiga
kura uzok tarixga ega bulib, ajdodlarimiz ijodiy saloxiyati, ma’naviy va jismoniy
rivojlanish extiyojlari negizida yaratilgan va bugungi kunda xam ana shu
maksadlarga amal kilib kelmokda.
Xalk uyinlari va tomoshalari an’anaviy va ommaviy ijodiy maxsuldir. Bu ijodiy
maxsul kup asrlar davomida xalkimizning ijtimoiy - maishiy xayotini tarannum
etib kelgan bulsa, vakt utishi bilan jamiyatda sodir bulgan ichki va tashki siyosat,
iktisodiy uzgarishlar xamda mafkuraviy ta’sirlar ostida, yangicha tus va shakllarda
uzgarib bordi, kupchilik xollarda uz xususiyatlarida zamon talablariga buy sundi,
uzgardi va ba’zi kurinishlari unitildi. Birok aksariyat uyinlar va tomoshalar xalk
urf odatlari, marosimlari va bayramlariga asoslanib ijtimoiy xayot bilan xamnafas
buldi, oddiy insonlar turmush tarzida muxim rol uynab yashab kelmokda. Bu
madaniy meros shodiyona va gamgin (motam, kaygu) kunlarida xam insonlarni bir
joyga tuplab, umumiy kechinmalari va tuygularini muayyan badiiy shakllarda
ifodalanishiga xizmat kildi. Xalk termalari, aytishuvlari, savol - javoblari,
kushiklari, rakslaridan baxramand bulgan tadbir katnashchilarining kayfiyatlarini
yuksaltirib, tamoshabinlarning extiroslarini birlashtirib kelgan.
(mashgulotlarimizning birida bu fikrlar ustida ayrim ma’lumotlarga ega bulgan
edik)
Xalk uyinlari va tomoshalari, marosim xamda bayramlarida uzok davrlar
davomida avloddan - avdodga utib kelayotgan bu meros zamirida xalkimizning
ijrochilik maxorati, iste’dodi, uning dunyo karashi, orzu - niyatlari va kelajakka
bulgan intilishi yotadi.
Xalkimizning ommaviy uyin va tomoshalari moxiyatan bir - biriga boglangan
yagona badiiy maxsuldir, chunki ikkalasida xam ijrochi va tomoshabin bor,
ma’raka va maydon bor, shu bilan birga muayyan talab va koidalar asosida,
ma’lum usullarga tayangan xolda tarannum etib kelinadi.
41

Xalk uyinlari va tomoshalari uzining ijro etilishi buyicha yakka va ommaviy
(gurux) kurinishda namoyish etiladi. Masalan yakka ijrochilar - bakovullar,
kizikchilar, baxshilar, mukallidlar, ayik, maymun, ilon, uynatuvchilardir. Bu
ijodkor ijrochilar yakka xolda shaxar va kishlok xududlarida bulishib xalk
tuplanadigan gavjum joylar - bozor, guzar, maxalla va katta ochik maydonlarda uz
san’atlarini namoyish etsalar, gurux kurinishidagi san’atkorlar - kizikchilar,
masxarabozlar, dorbozlar, tosh kutaruvchi polvonlar, kugirchokbozlar va boshkalar
uz maxoratlarini katta maydon, uyingox xamda teatrlashtirilgan saxnalarda
namoish etib tamoshabinlarning kungillarini xushnud etib kelganlar.
Mana shunday turli toifadagi ijrochilarni uziga xos bulgan "milliy sirk" kabi
ijodiy guruxlar uz atrofiga masxaraboz, tosh kutaruvchi va kurashga tushuvchi
polvonlar, dorbozlar xamda kizikchilarni tuplaganlar.
Uzbek xalki dorbozlik san’ati. Dorbozlik uyin san’ati kadimdan
xalkimizning mumtoz kadriyati, faxrli udumi xisoblanadi. Dorbozlik san’ati
xakidagi ma’lumotlarni arxeologik kazilmalar natijasi, urta asr kulyozmalarining
bayoni, tarixchi olim va ayrim sayyoxlarning esdaliklari asosida Uzbekistonda sirk
san’atining kadimdan rivojlanib kelganligini kuramiz. Ayrim manbalarda
kursatilishicha soxibkiron Amir Temur davrida poytaxt Samarkand deb e’lon
kilingandan keyin bu yerda uyushtirilgan xalk tomoshalari, sayil xamda ommaviy
bayram va katta tantanalarda bir nechta maxsus dorlar tikilib xalkning madaniy
xordik chikarishida, barcha tadbirlarni ulugvorlik xamda tantanavorlik ruxida
utkazilishida dorbozlarning ishtiroki mufassal bayon etilgan.
D o r suzi fors - tojik iboralari bulib, daraxt tanasi ma’nosini bildiradi. Shu
bilan birga u dorbozlar tomonidan tomosha kursatadigan kurilmadir. Bu kurilma
asosan doryogoch, arkonlar, chigirik (dorning asosiy yugon urtadan tortilgan
arkonni ikki tomon yerga karatib tortib turadigan kismi), langar - chup va
xavozadan tashkil buladi. Bu kurilma dorga arkonlar bilan bir katorda simdorlar
xam kushilib tamoshabinlarning e’tiborini uziga tortgan. Utmishdagi dorlarning
balandligi kamida 40 metrga, ba’zi joylarda esa 50 metrdan kam bulmagan.
Keyinchalik dorbozlik san’ati mamlakatning boshka shaxarlariga xam yoyila
42

boshlagan. Uz vaktida Buxoro dorbozlari Peterburg, Moskva, Kozon va boshka
shaxarlarda bulib uz maxoratlarini namoyish etib kelganlar. Xorazm xoni
Muxammad Raximxon II - Feruz Xivada sozanda, xofiz va shoirlarni, masxaraboz
va rakkoslarni, dorboz va kizikchilarni uz saroy atrofiga yigib ularning san’atini
yanada rivojlantirish uchun yetarlicha sharoitlar yaratib, uta maxorat soxiblarini uz
vaktida ragbatlantirib kelgan ekanlar. Bu vaktda dorbozlar ichidan Yokub dorchi,
Avaz dorchi, kizikchi xamda masxarabozlardan Xudoybergan kur, Matchon kur,
Buvajon tuk - tuk bilan Yopirdi masxaraboz kabi san’atkorlar yetishib chikkan. Bu
san’atkorlarning xalk urtasidagi xizmatlari benixoya sermaxsul bulganligi xakida
Xivaning markaziy san’at va tarix muzeyidagi eksponatlardan xam bilishimiz
mumkin. Uzbek dorbozlik san’atining uchoklari sanalmish Asaka xamda Kuva
shaxarlaridan yetishib chikkan dorbozlarning dovrugi esa birgina Respublikamizda
emas balki Xindiston, Eron, Afgoniston, Turkiya, Amerika, Angliya, Polsha,
Chexoslovakiya va unlab boshka xorijiy davlatlarda uz san’atlarini namoyish etib
tamoshabinlarning olkishlariga sazavor bulib keldilar.
Toshkent, Andijon, Asaka, Shaxrisabz dorbozlar guruxi uz san’atlari bilan
milliy madaniyatimiz namunalarini butun jaxonga tarannum etib kelganlar. Termez
shaxridagi dorbozlar guruxi uz chikishlarida olov purkovchilar, tayok
uynatuvchilar, yogoch oyok uyini va yoga usulidagi uta murakkab jismoniy
mashgulotlarni namoish etishlari bilan ajralib turgan.
Uzbek dorbozchilik maktabining asoschisi xisoblanmish Toshkanboy
Egamberdiyev (1866 - 1963) sulolasi milliy sirk xamda dorbozchilik san’atini
butun jaxonga tarannum etganlar. Xozirgi kunda bu sulolaning davomchilari
Uzbekiston davlat milliy sirki ijodiy jamoasining asosiy uzagini tashkil etib
Toshkamboyevlar yaratgan san’atning murakkab turi - dorbozlik an’analarini
davom etib kelmokdalar. Ularning dor tomoshalariga mansub bulgan xayratlanarli
chikishlarini sirkka yigilgan tamoshabinlar, ayniksa besh dorboz birgalikda
bajargan "Obkash", "Uch kavatli piramida" shu bilan birga dorda ikki oyokni mis
jomga tikib yurish, baland poshnali tuflida yurish, velosiped xaydash, kursichada
siljish, kuzni boglab yurish kabi chikishlari davomli karsak va olkishlarga sazovor
43

bulib kelgan. Ular yaratgan sirk atraksionlari butun jaxon sirk san’ati va
madaniyatiga uzining axamiyatli xissasini kushib uzbek dorbozlarining shuxratini
olamga taratdi.
O‘zbek xalki kulgisevar xalk. Xalkimizdan yetishib chikkan tanikli
san’ankorlar, badiiy suz ustalari asrlar davomida shirin suxanlik, ochik kungillik
xamda inson kunglini xushnud etishga doimo amal kilib kelgan. Ayniksa
utmishdan xalk ogzaki ijodining. kurinishlaridan biri askiya (azkiyo)san’ati
xozirda yangidan tiklanib uz axamiyatiga ega bulib kelmokda. Bu borada Kukon
va Fargona san’atkorlarining chikishlarida askiya payrovlari tomoshabinlarning
kax - kaxa kulgi va gulduros karsaklari sadosi ostida namoyish etib kelingan.
Askiya san’atining vatani Fargona vodiysidir. Bu san’at turining
nomayondalari Maxsum ota, Erka kori, Bolta xofiz, Yusuf kizik, Sulaymon kori,
Oxunjon kizik, Tursun buva, Akabuxor, Mamajon maxsum, Juraxon Sultonov,
Ganijon Toshmatov kabi unlab suz ustalarining ijodi milliy madaniyatimizning
tarakkiy etish yulida sunmas iz koldirgan. Mustakillik yillari askiyachilik
san’atining rivojlanishiga katta e’tibor berilmokda.
Xalk tomoshalari va marosimlarini yangitdan tiklashda va ularni yanada
rivojlantirishda fol’klor - etnografik dastalarning xizmatlarini nazarga olishimiz
kerak. "Boysun", "Beshkarsak", "Anor" va boshka unlab badiiy - ijodiy "Xalk
ansanbllari"ning repertuarlarida kadimiy tomosha turkurmi bulmish "karsak uyini",
"lagan uyini", "xalikki uyini" kabi milliy uyinlar tiklanib badiiy kompazitsiya
shaklida namoyish etib kelmokda. Bunday uyinlarning ijrosi Navruz xamda
Mustakillik bayramlarida namoyish etilmokda. Bu ansambllarning ijodiy
chikishlari tufayli utmishdan meros bulib kelgan beshik tuy, muchal tuy, gul sayli
va gullar bayrami, kelin salom, kizlar va yigitlar aytishuvlari, ot mindi, arkon
tortish, tosh kutarish xamda milliy kurash kabi tomoshalar bilan boyitilganligini
kuramiz. Bundan tashkari kadrli an’analarizdan xisoblanmish "Ulok tortish
(kupkari)" xalk milliy uyinlari mustakillik yillari yangicha kurinish va shakllarda
yanada takomillashdi, milliy gurur va shodiyonalik kayfiyatini uzida namoyish etib
kelmokda. Navruz bayrami bilan boglik shakllangan uyinlar aloxida uzida bir
44

tarovatni tashkil etib jushkilligi, kizikarligi, tamoshibinlarning e’tiboriga loyikligi
bilan bir butun teatrlashtirilgan badiiy kompozitsiya turkimini uzida
mujassamlashtirgan.
Bu kadrli milliy bayramimiz mustakillik yillari yangicha mavzu xamda
kurinishlarda respublikamizning barcha xududlarida keng nishollanmokda. Maxsus
ssenariy va rejissura asosida saxnalashtirilgan Navruz bayramlari maxalliy an’ana
va udumlarga tayangan xolda ijtimoiy xayotimizning barcha jabxalarini uzida aks
ettirmokda. Navruz bayrami bilan boglik bulgan milliy uyinlar aloxida bir
turkumni tashkil etib uz kizikarliligi, jushkinligi, tamoshabobligi, bir butun
teatrlashtirilgan badiiy kompozitsiya shaklida uyushtirilishi bilan ajralib
turadi."Arkon tortish", "Kul jangi (karate, taykvando)", "Chavandozlar raksi" kabi
turkum uyin - munosobakalar temuriylar davridan bizgacha xarbiy - jismoniy
san’at darajasida shakllanib kelgan. Amir Temur davrida mansur bulgan "Ming
askar" jangovor kurash uslubi xozirgi kunimizda kaytadan tiklanib, xayotga tadbik
etish borasida yetarlicha sharoitlar mavjutligini kursatmokda Ayniksa "Milliy
kurash (Fargonacha, Buxorcha)" sport uyinlarimiz nafakat Respublikamizda, balki
butun jaxon sport anjumanlarining kun tartibidan urin egallab kelmokda.
1992 yildan buyon uzbek kurashi buyicha xar turt yilda Shaxrisabz shaxrida
soxibkiron Amir Temur xotirasiga bagishlangan jaxon chempionati muntazam
utkazilib kelinadi. Bu jaxon axamiyatiga molik bulgan uyinlarda Maxtumkuli
Maxmudov, Kamoldin Murodov, Baxrom Avazov kabi polvonlarimiz uz
rakiblarini dogda koldirib Uzbekiston bayrogini yuksak kutarishga muyassar
bulganlar.
1999 yili poytaxt Toshkent shaxrida kurash buyicha I - jaxon chempionati
bulib utdi. Unda jaxonning 50 dan ortik mamlakatlaridan kelgan polvonlar ishtirok
etib natijalar buyicha asosiy sovrin - oltin medallar uzbek polvonlariga nasib etdi.
Mutlok vaznda chempionlikni kulga kiritgan Akobir Kurbonov buldi. Bu polvon
uz vaktida Sambo kurashi buyicha jaxon chempioni bulgan otasi S. Kurbonovning
an’analariga sodikligini namoyish etib uzbek polvonlarining dovrugini yanada
yukori boskichlariga kutardi.
45

"Xalkaro kurash assotsiatsiyasi - XAK" Jaxon Olimpiya uyinlari dasturiga
uzbek kurashini katta mamnuniyat bilan kiritdi.Osiyo va Jaxon sport
musobakalarida uzbek kurashining mavke’yi "Grek - yunon" kurashlari darajasiga
yetdi. Bu musobakalarda uzbek polvonlarining chikishlari xalkimiz tomonidan
e’zozlanib katta olkishlariga sazovor bulibchempionlarimizning soni yildan - yilga
kupayib, Uzbekiston Davlat Bayrogi yuksak boskichlarga kutarilib Madxiyamiz
baralla yangramokda.
Xalk uyinlari va tomoshalari tarixiy xarakterga ega. Ular nixoyatda kadimiy
bulib, mexnat turlari, diniy e’tikodlar, marosim xamda bayramlar umumiylashgan
shakllarda asta - sekin takomillashib borgan. Xalk uyinlari va tomoshalarida
ajdodlarimizning xayot falsafasi, ichki kechinmalari, elga va vatanga bulgan mexr
xamda sadokati, ota - bobolarimizning milliy tafakkuri, orzu istaklari, xayotiy
tajribalaridan kelib chikkan milliy ongi uz aksini topgan.
Shunday ekan xalk uyinlari va tomoshalari ajdodlarimizdan bizga kolgan
mumtoz meros va u bizning daxlsiz badiiy mulkimizdir. Shu boisdan xam xar bir
ijtimoiy - madaniy faoliyat xodimining oldida xalk uyinlari va tomoshalarini
yanada takomillashtirish, yangicha uslub, shakllarda milliy rux asoslariga tayangan
xolda rivojlantirish vazifasi yotganligini xis etish kasbiy zaruratdir.
Masxarabozlik san’ati xam uzbek xalkining kadimgi ananaviy ijodiyotning
maxsulidir. Masxarabozlik san’ati kizikchilik bilan yonma - yon bir yusinda
xamrox bulgan ijodiy faoliyatdir. Birok ular bir biridan ularok farkli ravishda
namoyon etib keladi. Kizikchilik san’ati janri uzida maishiy xayotda sodir
bulayotgan vokealarni kizik - kizik xangomalar bilan uzida namoyish etib barcha
tamoshabin - shinavandalarni kulgili mimika, obrazga kirish bilan uziga tortsa,
masxarabozlik esa xayotiy vokealarni badiiy suz xamda xarakatlar vositasida, yuz
tuzilishi - mimikasining xar xil uzgarish xolatlari yordamida shu bilan birga
gapirayotganida kul, yuz, gavda xaraklarini mavzuga xos ravishda uzgartirib xajviy
- yumoritstik xarakat yoki suz uyinlari doirasida namoyish etadi.
Masxarabozlikning dikkatli xususiyatlaridan yana biri, tomosha vaktida ijrochi -
masxaraboz mavzuga xos bulgan obrazlarni yoritishga kizikchilik xamda
46

askiyabozlikning ayrim elementlarini xam ijroda namoyish etadi. Zukkolik,
xozirjavoblik, chandish xamda kochirimlar bilan bir katorda butun vujudi va gavda
organlarida elastik - muloyimlik, egiluvchanlik xamda akrobatik xarakatlarni xam
bajaradi. Uning ijrochiligida barchani birdaniga kax - kax kulishga majbur etgan
bir xolda, birdaniga jiddiylik, extiyotkorlik xamda raxm - shafkatga olib kiruvi
sharoitlarni xam xosil kiladi. Albatta bunday ijro xolatida u uzidagi barcha artistlik
maxoratlarini namoish etishi kerak. Demak, masxaraboz - artistdir. Tugri,
utmishda xalkimiz urtasida nomlari mashxur bulgan masxarabozlar maxsus
bilimgoxlarni bitirmagan bulsalarda, ustozga shogirdlik kilib, uzok vakt ichida
ustoz ortidan borgan, unig ijodiy guruxida sinovlar muddatini utab kelgan.
Masxarabozlik san’at turlaridan biri xisoblanib, bir yoki bir necha katnashchilar
ishtirokida namoyish kilinadi. Bunday chikishlarni kupincha katta-katta sayillarda,
xalk bayrami va tantanalarida, dor atrofidagi tomoshalarda kurishimiz mumkin.
Yukorida aytib utganimizdek, masxarabozlar dorbozlar ijodiy guruxi
tarkibiga kirgan xolda tayinlangan mavzu asosida tomosha repertuarining ajralmas
kismini tashkil etib kelganlar.Bunday xolda dor ustida uyin kursatayotgan
san’atkorlar bilan birga masxarabozlarning dor ostida bulayotgan vokealarni uzviy
olib borishi ta’minlanadi.
Masxarabozlarning chikishlari dor ustida bulayotgan tomosha bilan boglik
ravishda bulib, dordagi tuxtalish xolatlarida, oralikda bushlik sodir bulmasligini
oldini olish uchun xam xizmat kiladi. Bu vaktda masxaraboz dor ustidagi dorbozga
yoki urtani olib borayotgan Ustozga, kupchilik xollarda esa tomoshabinlarga
lukma tashlab, barchaning e’tiborini uziga tortadi. Kuyidagi kurinishda
masxaraboz Aka Buxor Zokirov shunday xolatdan chikish yulini namoyish etadi.
Masxarabozlik san’ati ijrochidan juda katta bilim, kobiliyat xamda iktidor talab
etadi. Masxarabozda til, nutk madaniyati, abjirlik xamda nayranglik, mugombirlik
xamda zukkolik sifatlari bilan bir katorda chakkonlik va bakuvvatlik, chidamlilik
xamda tokatlilik fazilatlari mujassam bulishi kerak. Chunki, u uz bilimi xamda
kobiliyati, iste’dodi va akl-idroki bilan tomoshabinlarning e’tiborini torta olishi,
ularning xurmatiga loyik darajadagi zukkolik sifatlariga ega bulishi kerak. Bunday
47

sifat va fazilatlar fakat katta san’at soxibiga loyikdir.
Masxarabozning asosiy kiladigan ishi - tomoshabinni kuldirish. U uz chikishida
badiiy suz xamda xarakatlar yordamida utmishdagi tekinxur boylar, muttaxam
kozi-eshonlar, beyuz ugri amaldorlarning kora niyatlarini fosh kilib, xalk urtasida
ularni sharmanda kiladi. Ular ustidan kuladi, tankid ostiga olib ogir kun kechirgan
oddiy mexnatkashlarni kuldirib, ularning kungillarini kutarib ma’naviy ozuka
beradi.
O‘zbekiston xududida yevropa uslubidagi, yangi tipdagi uzbek teatrlari
tashkillanib unda Yusuf kizik Shakarjonov, Orif garmon Toshmatov, Komil kori
Kulijonov, Xoji tam - tam, Usmon kori kabi unlab masxaraboz va kizikchilar
xizmat kilib kelganlar. Ularning xangomali xamda ichak - uzdi tomoshalari xozirgi
kunimizda xam yoshi ulug insonlarning yodlarida xurmat va extirom bilan saklanib
keladi.
Mustakillik yillari masxaraboz va kizikchilar orasida ijodiy uyushish, guruxlarga
birlashish xususi amalga oshib kelmokda. Toshkent, Andijon, Fargona va boshka
markaziy shaxarlarimizda tashkil etilgan "Mirzo", "Obid - A", "Mutti", "Sutakuzi",
"Xandalak", "Kaxkaxa", "Xanda", "Tabassum" xamda Uzbekiston televideniyasi
koshidagi "Teleminiatyuralar teatri" kabi ijodiy dastalarning tomoshalarini
xalkimiz yuksak mamnuniyat va kizikishlar bilan karshi olmokdalar.
Uzbek xalkining san’atga katta ixlosmandligi, kulgi xamda kushik shaydosi
ekanligi, shu bilan bir katorda kadim zamonlarda xam shu zaminda xalk sevgan va
ardoklagan kizikchi-masxarabozlar, askiyachilar, dorbozlar turli xil tomoshalar
bilan uz san’atlarini namoyish etib xizmat kilib kelganliklari ma’naviy xamda
ma’rifiy yuksalishning tub negizi ekanligining bir namunasidir.
Xozirgi kunimizga kelib muxtaram Yurtboshimiz raxnamoligida,
xukumatimiz, maxalliy tashkilotlar jonbozligida xalk ijodiyotini, ma’naviy
merosimizni kayta tiklash xamda uning rivojiga yetarlicha sharoitlar yaratish
borasida axamiyatli ishlar amalda bajarilib kelinmokda. Poytaxtimizda madaniyat
va san’at oliygoxlari xamda maxsus bilim yurti-kollejlarda dorbozlar,
48

masxarabozlar, kizikchilar, sirk artistlari tayyorlashga katta urin berilgan. Bu ijodiy
ishlar kelajakda uzining samamarsini bermoqda.
O‘zbek xalqining an’anaviy sport turlaridan biri bo‘lmish kurash uch yarim
ming yillik tarixga ega. Kurash o‘zbekcha so‘z bo‘lib, u qator qadimiy sharq
adabiy manbalarida yakkama-yakka olishuv va ijtimoiy ko‘ngilochar sport turi
sifatida tilga olingan.
Bundan ming yil muqaddam paydo bo‘lgan afsonaviy Alpomish
eposida kurash olis o‘tmishda O‘zbekiston zaminida ommaviy tus olgan eng
sevimli va nufuzli sport turi bo‘lganligi qayd etiladi. Qadimda va o‘rta asrlarda
yashab ijod etgan qator faylasuf va tarixchilar o‘z asarlarida kurashni alohida
ehtirom ila tilga olganlar.
Sharqning buyuk mutafakkirlaridan biri bo‘lmish Abu Ali Ibn
Sino kurash bilan shug‘ullanmoq jon va tan sog‘ligini ta’minlashning eng yaxshi
vositasidir, deya e’tirof etgan. Shunga qaramasdan hali-hanuz kurash aynan
qachon va qaerda paydo bo‘lganligi xususida aniq ma’lumotlar mavjud emas. O‘z
navbatida bunday mavhumlik qator olimlar tomonidan kurashni qadimiy sport
turlaridan biri sifatida e’tirof etilishi uchun to‘siq bo‘la olmadi. Eramizning IX
asrida kurash rivoji yangi bosqichga ko‘tarildi. O‘sha kezlarda zamonaviy
O‘zbekiston hududida istiqomat qiluvchi aholi an’anaviy bayramlar, to‘y-
hashamlar va yirik jamoatchilik tadbirlari davomida kurashdan ko‘ngil ochish va
dam olish vositasi sifatida foydalanganlar.
Keyinroq kurash ko‘ngil ochish vositasidan mustaqil sport turi va jismoniy
chiniqish usuliga aylandi. Eng kuchli kurashchilar xalq orasida ma’lumu-mashhur
bo‘lib, ular haqida afsonalar to‘qila boshlandi. XII asrda yashab o‘tgan Pahlavon
Mahmud buning yaqqol namunasidir. Hali-hanuz uning qabri ziyoratchilarning
sevimli maskani va muqaddas qadamjolardan biri hisoblanadi.
XIV asrda insoniyat tarixida yorqin iz qoldirgan tengi yo‘q sarkarda va
davlat arbobi Amir Temur o‘z askarlarini chiniqtirish va jismoniy tayyorgarligini
oshirish maqsadida kurashdan foydalangan. Ma’lumki, Amir Temur armiyasi
zamonasining eng qudratli va yengilmas qo‘shini hisoblangan.
49

Vaqt o‘tishi bilan kurash zamonaviy O‘zbekiston hududida istiqomat
qiluvchi aholining eng sevimli va ardoqli an’analaridan biriga aylandi. Shu
ma’noda kurash o‘zbeklarning qon-qoniga singib ketgan, deb aytish mubolag‘a
bo‘lmaydi. Ushbu sport turiga bo‘lgan muhabbat otalardan bolalarga meros sifatida
o‘tib keladi. Bugungi kunga kelib birgina O‘zbekistonda kurash bilan muntazam
shug‘ullanuvchilarning soni ikki millionga yetgan. Ushbu sport ishqibozlari va
havaskorlarning soni esa behisobdir.
1980 yillarning boshida mashhur o‘zbek kurashi ustasi, dyuzdochi va
sambochi Komil Yusupov o‘zbek kurashining boy merosini tadqiq etish ishlarini
boshlab yubordi. Ushbu sport turining qayta tiklanishining faollaridan biri bo‘lgan
mazkur zotning asosiy maqsadi kurashning xalqaro meyorlarga mos bo‘lgan
yangicha qoidalarini ishlab chiqishdan iborat bo‘ldi. To‘qsoninchi yillarning
boshlariga kelib u ushbu sharafli vazifani muvaffaqiyatli ado etib o‘zbek kurashini
xalqaro arenaga olib chiqishni o‘z oldiga maqsad qildi. Avvaliga u o‘zi ishlab
chiqqan kurashqoidalarini jamoatchilik, mutaxassislar va ishqibozlar e’tiboriga
havola etdi. Yangi qoidalar o‘zbek kurashining eng ardoqli an’analari va maxsus
kiyim bosh, musobaqalarni o‘tkazish joyi va bellashuvning davom etish muddati
kabi xalqaro sport meyorlarini o‘zida mujassam etdi. Sport mutaxassislari Komil
Yusupov tomonidan ishlab chiqilgan kurashqoidalari to‘laligicha xalqaro sport
talablariga javob berishini e’tirof etdilar. Kurash qoidalarining asosiy
afzalliklaridan biri shundaki, ular yotgan holda bellashuvni davom ettirilishiga yo‘l
qo‘ymaydi. Sportchilardan birining tizzasi gilamga tegishi bilanoq hakam
bellashuvni to‘xtatadi va kurashchilar turgan holda musobaqani davom ettirishadi.
Bu hol kurashni tez sur’atlarda olib borilishi va muxlislar uchun qiziqarli va
maroqli bo‘lishini ta’minlaydi. Bundan tashqari kurash qoidalari belbog‘dan pastki
qismni ushlovchi yoki og‘riq qo‘zg‘atuvchi va bo‘g‘uvchi uslublarni ishlatishni
ta’qiqlaydi. Shu tariqa kurash sportchilarga tan jarohati yetkazilishining oldi
olingan eng xavfsiz sport turlaridan biriga aylandi. 1991 yilda O‘zbekiston o‘z
mustaqilligini e’lon qilishi kurashga yangicha hayot baxsh etdi. Respublika
hukumati 70 yil totalitar tuzum davrida oyoq-osti qilingan o‘zbek
50

xalqining milliy qadriyatlari va an’analarini qayta tiklashni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘ydi. Milliy sport turi hisoblanmish kurashni qayta tiklash davlat siyosatining
ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilandi.
1992 yilda K.Yusupov O‘zbekiston Respublikasi prezidenti qabulida bo‘ldi.
Bo‘lib o‘tgan suhbat chog‘ida o‘zbek kurashini nafaqat ona diyorimizda, balki chet
ellarda ham rivojlantirish masalalari muhokama etildi. Kurashni haqiqiy xalqaro
sport turiga aylantirish, keyinchalik esa olimpiada o‘yinlari dasturiga kiritish eng
asosiy maqsad bo‘lib qolmoqda. 13
O‘sha uchrashuvdan so‘ng, K.Yusupov boshchiligidagi faollar gruhi o‘zbek
kurashini xalqaro miqyosda rivojlantirishga qaritilgan faoliyatni boshlab
yubordilar. Ular tomonidan O‘zbekistonning turli hududlarida uyushtirilgan qator
yirik musobaqalar muvaffaqiyati haqiqatdan ham barchani hayratga soldi.
Mamlakatning turli chekkalaridan kelgan minglab kurashchilar
musobaqalarda ishtirok etish istagini bildirgan bo‘lsa,
millionlab kurashishqibozlari ushbu jozibali musobaqalardan bahra olish
ishtiyoqida respublika bo‘ylab stadionlarni to‘ldirdilar.
Kurash faollarining sa’y-harakatlari O‘zbekiston bilan chegaralanib qolmadi.
Ular 1992 yildan boshlab Janubiy Koreya, Kanada, Yaponiya, Hindiston, AQSH,
Monako va Rossiyada o‘tkazilgan qator nufuzli sport anjumanlarida o‘zbek
kurashini tanitishga qaratilgan tadbirlarga bosh qosh bo‘ldilar. Ushbu sa’y-
harakatlar natijasida O‘zbekiston poytaxti Toshkentda bo‘lib
o‘tgan kurash bo‘yicha birinchi xalqaro musobaqalarda dunyoning 30 ga yaqin
mamlakati vakillari ishtirok etdilar. Toshkent markazida 30 ming kishiga
mo‘ljallangan stadion tomoshabinlarga to‘lib ketdi. O‘zbekiston va uning
tashqarisidagi millionlab teletomashabinlar televizorda batafsil olib ko‘rsatilgan
musobaqalarni yaqindan kuzatib bordilar. O‘zbekiston Prezidenti sovrini tikilgan
birinchi xalqaro musobaqa muvaffaqiyatli o‘tdi. Turk sportchisi Salim Tataroglu
musobaqa g‘olibi bo‘ldi. Birinchi xalqaro musobaqa bilan bir paytda mamlakat
yana bir muhim tarixiy voqeaning guvohi bo‘ldi. 1998 yilning 6 sentabrida
13
Abdumalikov R., A. Akromov O`zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixini urganish masalalari. T. 1994
y. b-25
51

Yevropa, Osiyo va Amerikaning 28 mamlakati vakillari
Xalqaro Kurash Uyushmasiga asos soldilar. XKU xalqaro miqyosda o‘zbek
kurashini namoyon etuvchi rasmiy tashkilotga aylandi. Dastlabki ta’sis kongressi
davomida yangi xalqaro sport tashkilotining nizomi tasdiqlandi, Kurashning
xalqaro qoidalari qabul qilindi hamda XKUning boshqaruvi organi- Ijroiya
qo‘mitasi saylandi. Kurashni xalqaro miqyosda rivojlantirish g‘oyasining dastlabki
tashabbuskori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov bir ovozdan
XKUning Faxriy Prezidenti lavozimiga saylandi. Kurash xalqaro qoidalari muallifi
Komil Yusupov esa XKU Prezidenti etib saylandi. Tashkilot ijroiya qo‘mitasi 15
kishidan iborat bo‘lib, qo‘mita a’zolari XKU kongressi tomonidan ko‘pchilik ovoz
asosida to‘rt yil muddatga saylanadilar. Ular, shuningdek, qayta saylanish
huquqiga ham egadirlar.
1999 yilda Toshkent yana bir olamshumul voqeaning guvohiga aylandi - shu
yili bo‘lib o‘tgan kurash bo‘yicha birinchi jahon chempionatida Yevropa, Osiyo,
Afrika, shimoliy va janubiy Amerika qit’alarining 48 mamlakati vakillari ishtirok
etdi. Yangi sport turi bo‘yicha birinchi marta o‘tkazilayotgan jahon chempionatida
shuncha davlat vakillarining ishtirok etishi sport olamida olamshumul voqea
bo‘ldi. Chempionatning ochilish marosimida O‘zbekiston davlat rahbari, XKU
faxriy Prezidenti Islom Karimov o‘zbek kurashi ushbu azim o‘lka xalqi tabiatiga
xos bo‘lgan mardlik, jasurlik, o‘z raqibiga bo‘lgan mehr oqibat, adolat,
haqqoniylik va insonparvarlik kabi xislatlarni o‘zida mujassam etganini qayd etdi.
Ushbu xislatlarni o‘zida mujassam etgan sport turi esa jahon miqyosida
xayrixohlik ila kutib olinishi va qo‘llab-quvvatlanishi muqarrardir.
O‘zbekistonning tomoshabinlar bilan to‘lib toshgan stadionlari ajoyib
manzaraning guvohi bo‘ldilar. 50 dan ortiq mamlakatdan tashrif buyurgan yuzlab
kurashchilar ushbu bellashuv turi bo‘yicha jahonda tengi yo‘q ekanliklarini
isbotlash uchun gilamga tushdilar.
Musobaqalar uch vazn toifasida o‘tkazildi -73,90 kilogramm va mutloq
vazn. Bellashuvlar juda ham zavqli shu bilan birga qizg‘in ruhda o‘tdi. Musobaqa
natijalariga ko‘ra uchchala vazn toifasida ham O‘zbekistonlik kurashchilarning
52

g‘oliblik shohsupasiga ko‘tarilganligida alohida ma’no bor. O‘shandan buyon
XKU yillik asosda kattalar orasida jahon chempionati bellashuvlarini muntazam
o‘tkazib kelmoqda. Kurash bo‘yicha ikkinchi jahon chempionati ushbu maroqli
bellashuv vatanidan tashqarida o‘tkazildi. 2000 yilning iyul oyida Turkiyaning
O‘rta yer dengizi qirg‘oqlarida joylashgan Antaliya kurort shahrida bo‘lib o‘tgan
ikkinchi jahon chempionatida ayollar ham ishtirok etdilar. Uchinchi jahon
birinchiligi 2001 yilning avgust oyida Vengriya poytaxti Budapesht shahrida bo‘lib
o‘tdi.
XKU kattalar o‘rtasidagi birinchiliklar bilan bir qatorda 2000 yildan buyon
yoshlar o‘rtasida ham jahon chempionati o‘tkazib kelmoqda. Ushbu toifadagi
birinchi ikki chempionat 2000 va 2001 yillarning may oyida Rossiyaning Tver
shahrida bo‘lib o‘tdi. XKU 1999 yilning iyunida ayollar o‘rtasida birinchi xalqaro
bellashuvni o‘tkazdi. Bellashuv maskani etib Rossiyaning Bryansk shahri tanlandi.
Unda 9 mamlakatdan kelgan 25 jamoa ishtirok etdi. Germaniyalik Gretta Myuller
musobaqa g‘olibi bo‘ldi. Ikki nafar Rossiya va musobaqa g‘olibining yana bir
vatandoshi ikkinchi va uchinchi o‘rinlarni baham ko‘rdilar.
Kurash bo‘yicha birinchi qit’a chempionati 1999 yilning dekabrida bo‘lib
o‘tdi. Belorus poytahti Minsk kurash bo‘yicha birinchi Yevropa chempionatiga
mezbonlik qildi. Ayollar hamda erkaklar ishtirok etgan kurash bo‘yicha birinchi
Osiyo chempionati 2001 yilning aprel oyida bellashuvning vatani Toshkent
shahrida bo‘lib o‘tdi. 2001 yilning iyul oyida Janubiy Afrikaning Xartenbos
shahrida Afrika qit’asining birinchi qit’a chempionati bo‘lib o‘tdi. Birinchi Pan
Amerika chempionati esa 2002 yilning mart oyida Boliviya poytaxti La-Pas
shahrida bo‘lib o‘tdi.
XKU doirasida uyushmaga a’zo davlatlarda turli xalqaro turnirlar ham
muntazam ravishda o‘tkaziladi.
Shu kabi nufuzli bellashuvlar sirasiga 2000 yildan buyon
Britaniya kurash uyushmasi tomonidan o‘tkazib kelinayotgan Islom Karimov
xalqaro bellashuvini keltirish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va
XKU faxriy Prezidenti sharafiga tashkil etilgan mana shunday musobaqalar
53

dastavval 2000 yilning oktabr oyida Buyuk Britaniyaning Bedford shahrida bo‘lib
o‘tdi. Ikkinchi turnir 2001 yilning noyabr oyida Buyuk Britaniyaning Dartford
shahrida o‘tkazildi. 2001 yildan buyon XKU "eng yaxshi kurashchi", "eng yaxshi
hakam", "eng yaxshi federasiya" kabi 12 turli nominasiyada yilning eng yaxshi
voqeasini va insonlarini aniqlashni yo‘lga qo‘ydi. Kurash tarixida birinchi
marotaba "2001 yilning eng yaxshi kurashchisi" nominasiyasida O‘zbekistonda
bo‘lib o‘tgan bellashuvda ajoyib o‘yin ko‘rsatib g‘olib chiqqan Braziliyalik
kurashchi Aleksandr Katsuragi oliy mukofot sazovori bo‘ldi. Budapeshtda bo‘lib
o‘tgan jahon chempionatida g‘olib chiqqan Polshalik Dorota Sikora "Yilning eng
yaxshi kurashchi ayoli" deb topilgan. "Eng yaxshi texnika" nominasiyasida 2001
yilda O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan ikki xalqaro turnirning mutlaq g‘olibi, o‘zbek
kurashining navqiron yulduzi, og‘ir vaznli sportchi Abdulla Tangriev oliy
mukofotni qo‘lga kiritdi. Bugungi kunga kelib kurash butun jahonda e’tirof etildi.
Boliviya, Kanada, AQSH, JARdan boshlab Gollandiya, Turkiya, Rossiya va
Yaponiya kabi mamlakatlarda kurash ma’lumu-mashhur. Hozirda XKU Osiyo,
Yevropa, Amerika va Afrika qit’alarida joylashgan 4 qit’a va 40 dan
ortiq milliy kurash federasiyalarini birlashtiradi. XKUsining xalqaro sport
tashkiloti sifatidagi nufuzi kundan-kunga ortib bormoqda. Albatta XKU Prezidenti
va tashkilot ijroya qo‘mitasi a’zolarining turli xalqaro sport uyushmalari va
tashkilotlari rahbarlari bilan olib borayotgan muzokara va uchrashuvlari ko‘p
jihatdan bunga turtki bo‘ldi. Kurash eng qadimiy bellashuv turlaridan biri
hisoblanadi. Shu bilan birga jahon sahnasida u eng yosh sport turi hamdir.
O‘zining uzoq o‘tmishiga qaramasdan kurash faqatgina 1998 yilda jahon sport
sahnasida shahdam odim tashladi. Ushbu odimlar na yengil va na qisqadir. Avval
boshidanoq kurashning porloq odimlari va undan kutilgan maqsad aniq
belgilangan edi. U ham bo‘lsa O‘zbek kurashini xalqaro sport turiga aylantirishdir.
Uloq-ko‘pkarilarimiz kish va bahor oylarida yurtimizda milliy xalq o‘yinlaridan
bo‘lmish – uloq-ko‘pkari avj oladi. Chunki, u xalqimizning nafaqat milliy
madaniyati va boqiy qadriyatlarini, balki yilqichiligimizning rivoji, mohir
chavandozlarimizning epchil va baquvvat ekanligini ham namoyish etadi. Bitta
54

to‘y-ko‘pkari o‘tkazish uchun oylab tayyorgarlik ko‘riladi, uzoq-yaqindan
mehmonlar taklif qilinadi. Qo‘shni viloyat va tumanlardan kelgan yuzlab
chavandozlardan tashqari minglab ishqibozlar, hatto xorijlik sayyohlar ham tashrif
buyurishadi. Forish tog‘larida Navro‘z bayrami kunlari tashkil etilgan ko‘pkari
ayni avjiga chiqqan… Bakovul asosiy uloq o‘yinlari boshlanganini va sovrinni
e’lon qildi. Shu payt otlar to‘dasini yorib, hech kim tanimaydigan noma’lum bir
polvon kirib keldi. Qotmadan kelgan, boshida tankchilarning maxsus kiyim boshi –
"shlem" kiygan chavandoz uzangini mahkam bosganicha egilib, yerda yotgan
uloqni ko‘tardi va chaqqonlik bilan taqimiga oldi. Oti esa xuddi shuni kutib
turganday oldinga intilib, to‘dani yorib chiqdi. Uning ortidan boshqa chavandozlar
ham ot surib, quvib ketishdi. "Shlem"li chavandoz maydonni bir qur aylanib,
oldidan yonlamasiga chiqqan otliqlarga chap berganicha, uloqni bakovulning
oyoqlari ostiga tashladi. Tomoshabinlar uning kimligini bilmasa-da, mahoratiga
tan berishdi. Birorta ko‘pkarida uncha-bunchasi oldiga chiqolmagan uloqchilar
hayratda – kim ekan bu "polvoncha"? Nahotki, u bizni dog‘da qoldirgan bo‘lsa?
Bakovul sovringa tuya qo‘yilganini e’lon qilgach, uloq maydon o‘rtasiga tashlandi.
Otliqlar "huv-huv"lashib, baqir-chaqir qilib, o‘rtaga aylanisha boshladi. Noma’lum
chavandoz bu safar ham otini chog‘lab to‘daga urdi. Butun maydon chang bilan
qoplangan. Chetda turganlar "ana uloq qozog‘istonlik Sabit polvon qo‘liga ilashdi,
deyishsa, ba’zilari yo‘q "u toshkentlik Qahramonning qo‘lida", deya baqirishardi.
Shu payt chang-to‘zon orasidan bir qora tulpor otilib chiqdi. Hamma qichqirib
yubordi, "u axir anavi polvonning oti-ku, ammo uning o‘zi yo‘q-ku". Chortoqdan
oltmish metrlar uzoqlagach, ot yoniga yonboshlab olgan polvon gavdasini ko‘tardi,
qo‘lidagi uloqni oyoqlari bilan qisib olgancha, ot surib ketdi. Sadoqatli ot mana-
man degan polvonlarning otlari orasidan shiddat bilan o‘tib, bakovulboshi turgan
tepalik tomon yelib ketdi. Chavandozning qo‘lida esa ichiga tuz tiqilgan yetmish
kilogrammlik uloq salanglab kelardi. O‘zi kichikkina bo‘lsa ham, ancha chayir
ekanligi ko‘zga tashlanib turgan "yigitcha" ikki tomonidan yetib kelib, uloqni
olishga harakat qilayotgan chavandozlarga chap berganicha, marraga yetib keldi.
Odamlarning qiyqiriqlari orasida bakovulning "halol", deb baqirgani eshitildi.
55

"Shlem" kiygan chavandoz qorabayir otini shappatilagancha chetga chiqdi. Otiga
dam berish uchun yerga sakrab tushgan vaqtida boshidagi telpagi tushib, bexosdan
yelkasiga uning uzun sariq sochlari yoyilib tushdi. Shunda hamma havas qilib
olqishlab turgani, noma’lum chavandoz – Nurota davlat qo‘riqxonasining xodimi
Natalya Beshko ekanligi ma’lum bo‘ldi. Unga uloqni oldirib qo‘ygani
yetmaganday, ortidan quvib ham yetolmagan mag‘rur chavandozlar esa uyalib,
maydondan chiqib ketishdи. Bugungi kunda ko‘pkari milliy o‘yin sifatida asosan
sharq mamlakatlarida keng tarqalgan. Tojikistonda "bozkashi", qozoqlar "ko‘kpar",
qirg‘izlar esa "kekberi" deb atagan mardlar bellashuvi – uloq bilan qadim sak,
massaget qabilalari, forslar ham mashg‘ul bo‘lishgan ekan. O‘rta asrlarda ko‘hna
Yevropada ham shunga o‘xshash turli bellashuvlar o‘tkazilgan. Amerikani kashf
etgan Kolumbning izdoshlari tomonidan hindularning ham ot choptirib, ot yoki
bizon terilaridan maxsus tayyorlangan buyumlarni bir-biridan kuch bilan tortib
oladigan kurash turi borligi yozib qoldirilgan. Buyuk mo‘g‘ul xoni – Chingizxon
qo‘shinida ham eng saralangan sarbozlar chayir otlarda kurash tushib, bir-birini
yiqitishga intilishgan. o‘olib mag‘lubning qurol-aslahasiga qo‘shib, bor boyligini
ham qo‘lga kiritarkan. Bu aynan uloq – ko‘pkari deyilmasada, harholda unga yaqin
bo‘lgan bellashuv turidir. U bilan ayollar ham shug‘ullanganligi tarixdan ma’lum.
Ota-bobolarimizdan meros bo‘lib kelgan xalq og‘zaki ijodi namunalari –
Alpomish, Go‘ro‘g‘li dostonlarini o‘qisak, otning inson do‘sti ekanligi, uning
vafodor va sadoqatli yorga tenglashtirilganligining guvohi bo‘lamiz. Tarixda ot
o‘yinlari haqida katta-katta doston-u afsonalar borligini ko‘p eshitganmiz. XI
asrlarda Eron shohi Kaykovusning "Qobusnoma"sida ham bu haqda fikrlar
bildirilgan.
O‘tgan asrning 70-80-yillarida ko‘pkari qiladiganlar kam edi. Niyat
qilganlari ham birov bilib qolmasmikan, boshimni "qotirmasmikan", degan
hadikda yashirib o‘tkazishardi. Rahbar lavozimdagilar esa ko‘pkariga borib
tomosha qilishga qo‘rqishar edi. Chunki, ular mansabidan ajrab qolishlari mumkin
bo‘lgan. Baribir bu xabar tepada o‘tirganlarga yetib borar, to‘y egalarini haftalab
so‘roqqa tutishardi. Xayriyatki, mustaqillik shamoli tufayli qadimdan milliy urf-
56

odatimiz bo‘lib qolgan uloq – ko‘pkari o‘z qaddini ro‘y-rost yana tikladi. Hosil va
Navro‘z bayramlari, sayillar usiz o‘tmay qoldi. Ekin-tikin yig‘ishtirib olingandan,
to may oyigacha uloq o‘yinlari davom etadi. Viloyatimizning barcha tumanlarida,
ayniqsa, Urgut, Qo‘shrabot, Nurobod, Ishtixon, Payariq kabi tog‘li tumanlariga
borsangiz, albatta, ko‘pkarining ustidan chiqasiz. To‘yida 80-100 tacha sovrin
yig‘ib, uloq tashlaydigan odamlar ko‘paydi. Ba’zida o‘rtaga pul yoki boshqa turli
qimmatbaho buyumlar qo‘yishib, "gashtak" ko‘pkarilar avj olib ketdi. Natijada,
haddan tashqari isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilib, qadimdan milliy udumimiz –
ko‘pkariga qo‘yilib kelingan muvozanat toshi izidan chiqdi. Bir-biridan o‘zish
maqsadida, nom chiqarish uchun hali tug‘ilmagan o‘g‘liga yoki o‘zining tug‘ilgan
kuniga bag‘ishlab tashkil etilgan to‘y-ko‘pkarilar ko‘paydi. Tomoshalar ikki-uch
kun yoki haftalab davom etadigan bo‘lib qoldi. Ularga mezbonlardan tashqari
Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlaridan, hatto qo‘shni Qozog‘iston,
Tojikiston va Turkmanistondan ham chavandozlar kela boshlashdi.
Bugungi kunda Bishkek shahrida Xalqaro uloq-ko‘pkari federatsiyasi tashkil
qilinib, faoliyat olib bormoqda. Yangicha qoidalar ishlab chiqilib ular asosida turli
musobaqalar o‘tkazilib kelinmoqda. Shuningdek, respublikamiz va viloyatlarda
ko‘pkari federatsiyalari tuzilib, ular nizom asosida ish olib borishmoqda.
Bugungi kunda yurtimizning har bir mahallasi, har bir qishlog‘ida to‘y va gashtak
ko‘pkari, ya’ni "olomon" uloq-ko‘pkari o‘tkazish udumga aylangan, – deydi
viloyat ko‘pkari federatsiyasining bosh kotibi Ibodulla Ziyodullayev. – Ammo,
ba’zi bir tumanlarda ko‘pkariga joy tanlash va o‘tkazish, tomoshabinlar
xavfsizligini ta’minlashda xatoliklarga yo‘l qo‘yilmoqda. Maydon chetida
o‘rnashib olgan oshxonalarda esa sanitariya-gigiyena qoidalarga zid holda taomlar
tayyorlash, spirtli ichimliklar sotilishi avj olayotir. Albatta, bu ko‘pkariga
kishilarning munosabati o‘zgarishi, tadbirda tartib-qoida buzilishiga olib
kelmoqda. Ko‘pkarilarda ro‘y berayotgan barcha noxush voqea-hodisalarga ana
shu holatlar sabab bo‘lmoqda.
Ko‘pkarining o‘ziga xos tartib-qoidalari bor. O‘yinni bakovulboshi va
boshqa kayvonilar boshqarib turishadi. Viloyat uloq-ko‘pkari federatsiyasining
57

nizomi asosida jamoaviy ot o‘yinlarini tashkil etish, joylarda o‘tayotgan
ko‘pkarilarni ma’lum bir qoidalar asosida tartibga solishga harakat qilinmoqda.
O‘tgan yili barcha tumanlarda federatsiyalar tashkil etildi. Ularga milliy urf-
odatlarimizni yaxshi biladigan, qolaversa, ot va uloq-ko‘pkari haqida ma’lum bir
tushunchaga ega bo‘lgan fidoyi insonlar rahbarlikka qo‘yildi.
58

Xulosa
Xalqning utmishi va kelajagini hayot ko‘zgusi, quvonch va shodlik manbai
bo‘lgan bayramlarsiz tasavvur qilish qiyin. O‘zining go‘zal, zavqli, xushchaqchak
bayramlariga ega bo‘la olgan xalqning istiqboli porloqdir. Zotan ajdodlarimiz ming
yillar davomida e’zozlab, avloddan avlodga meros qilib qoldirgan bayramlarni
ehtiyotkorlik bilan oqilona tarzda tiklab, zamon ruhi bilan boyitib, istiqbol yo‘lini
belgilash va kelajak avlodlarga yetkazish muqaddas ish ekanligini unitmasligimiz
lozim. Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chikib quyidagicha xulosalar
qilishimiz mumkin.
1. Har bir xalqning ijtimoiy-madaniy hayotida an’ana, odat, o`yinlar, marosim
va bayramlar alohida o’rin tutib, turmushdagi o’zgarishlar ta’sirida kengayib
boradi.
2. o‘yinlar xalq tarixining boshlanishi o‘yinlarda insonning turmushi, mehnati,
tajribasi, tashvishi, kurashi, yutuqlari o‘z aksini topadi. O‘yinlar orqali biz
insoniyat tarixi, orzu-o‘ylari, muammolari, niyatlarini o‘rgansak bo‘lishi
kuzatildi
3. Bayram va tomoshalar hayotning davomi bo’lib, shaxs, oila, jamiyat, millat,
davlat, xalqaro hayotdagi muhim voqea va hodisalarni tantanovor ifodasi
sifatida namoyon bo’ladi.
4. Sho’rolar kommunistik mafkurani tarqib qiluvchi bayramlar keng joriy
etilib, xalqning an’anaviy bayramlari ta’qiqlandi.
5. Mustaqillik yillarida milliy an’analarni tiklash davlat siyosati darajasiga
ko’tarilib, xalqimizning tarixiy merosi bo’lgan an’analar (Navro’z, Qurbon
hayiti, Ro’za hayiti) rasman tiklandi, istiqlolning yangi bayramlari
(Mustaqillik kuni, Konstitutsiya kuni, O’qituvchilar va murabbiylar kuni,
Xotira va qadrlash kuni kabilar) joriy etildi, umumiy insoniy qadriyatlarni
tarqib qiluvchi bayramlar ( Yangi yil , Xotin-qizlar bayrami kabilar) saqlab
qolindi.
6. Mustaqillik yillarida xalqimizning an’anaviy bayramlari yangi mazmun
bilan boyitilgan holda nishonlanmoqda, ona tabiat sahovatini uluqlovchi
59

sayillar, ma’naviy hayotni ifodalovchi xalq o’yinlari, xalqning ijtimoiy
madaniy hayotini aks ettiruvchi kasb bayramlari shular jumlasidandir.
7. мilliy uyinlarimiz xalq madaniyatining eng qadimgi ko‘rinishi, ko‘pgina
ma’naviy soha (raqs, tomosha-teatr, musiqa, sport, marosim kabi) larning
manbai sifatida xizmat qilib kelmoqda.
8. o‘yinlar ajdodlarimizning tajribasini o‘zida uyg‘unlashtiruvchi madaniy
meros va zamondoshlarimizni, ayniqsa yosh avlod aqliy, ruhiy va jismoniy
barkamol bo‘lishiga xizmat qiluvchi bebaho manba ekanligi yana bir bor
tasdiqlandi.
Tavsiyalar
1. O‘zbek milliy o‘yinlarini yoshlarimizni xam jismonan xam aqlan
sog‘lom qilishda muxim ahamiyat kasb yetishini xisobga olgan xolda
maktabda boshlang‘ich sinflardan boshlab o‘quvchilarga chuqur urgatish
kerak.
2. Milliy tomoshalarimizni utmishdagi va bugungi kundagi xolatini yanada
chuqur urganish kerak.
3. Milliy uyinlarimiz va tomoshalarimizni chuqur bilgan bobo va
buvilarimiz bilan suhbatlar tashkil qilish kerak.
60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Prezident I. Karimov asarlari
I.1. Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li / O‘zbekiston
buyuk kelajak sari – Toshkent: O‘zbekiston, 1998.
I.2. Prezident Islom Karimovning 1998 yil, 5-dekabrda Konstitutsiyaning 6-
yilligiga bag‘ishlangan tantanali majlisida so‘zlagan nutqidan // Ayolga ehtirom:
to‘plam / Tahrir hayyati: R. Shog‘ulomov, M.M. Do‘st, X. Sultonov va boshq. –
Toshkent: O‘zbekiston, 1999.
I.3. Karimov I.A. O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz. –
Toshkent: O‘zbekiston, 1999.
I.4. Karimov I. A. Sog‘lom avlod – bizning kelajagimiz. – Toshkent: Abu Ali Ibn
Sino, 2000.
I.5. Karimov I. A. Buyuk kelajak sari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2003.
I.6. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz o‘z kuch-qudratimizga,
hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog‘liq. T: 12. – T.: O‘zbekiston, 2004.
I.7. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yenilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
II. Rasmiy hujjatlar
II.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992.
III. Manbalar
III. 1. Abu Nasr Forobiy Fozil odamlar shahri. T., 1993
III. 2 . Amir Temur vasiyati (risoli) T. 1991 y.
III. 3. Abdumalikov R., A. Akromov O`zbekistonda jismoniy madaniyat va
sport tarixini urganish masalalari. T. 1994 y.
III. 4. Abdumalikov R., Eshnazarov K. Ajdodolar jismoniy madaniyati
tarixini urganish masallari T. 1993 y.
III. 5. Boynazarov F. Qadimgi dunyo tarixi. T., 2004
III. 6 . Bo‘riyev O. Demokratiya darsxonasi.- «Tafakkur», 2002 yil. 3-son .
III. 7. Вилкин Н.Р. Откуда пошли Олимпиские движения М. 1970 г.
61

III. 8 . Jalilov Sh. Kuchli davlatdan- kuchli jamiyat sari: tajriba, tahlil,
amaliyot. T., 2001.
III. 9. Кун А. Очерки Шахрисябзского бекства. СПб., 1880.
III. 10. Meliqulov A. Mahalla – vatan ichidagi Vatan. T., 2006
III. 11. Sagdullayev A.Qadimgi O‘zbekiston ilk yozma manbalarda. T., 1996
III. 1 2. Современные этнокултурные процессы в махаллях г.Ташкента.
Т., 2005.
III. 13. Suvonqulov M. Mahalla – qariyalarni qadrlash va yoshlar ma’naviy
tarbiyalash maskani. – “Fuqarolik jamiyati” 2008 yil 4- son
III. 1 4. Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства. Т., 1958.
III. 1 5. Филанович М.И. О некоторых аспектах истории общины в
древности происхождениях «махалла».- «Ўзбекистон тарихи», 2003 йил 2-
сон.
III. 1 6. Шарифходжаев М., Ахунова Г. Махалля-как институт местного
самоуправления Т., 2005
III. 1 7 .Столбов В.В. История физической культуры.М. Прсвешение
1989 г.
III. 18. Ismoilov R. SHolomitskiy. O`zbekistonda FK tarixi. T. 1969 y.
III. 19. Muminov I. Amir Temurning o`rta Osiyo tarixida tutgan urni va roli
(yozma manbaalar ma’lumoti asosida) T. 1993 y.
III. 20. Ibn Sino Tib kunlari 1,2,3 tom. T. 1994 y.
III. 21. www.ZiyoNET.uz .
III. 22.www.LEX.uz.
III. 22.www. O‘z A .uz.
62

Arxeologik qazishmalarda topilgan kurashchilar rasmlari.
63

Kurashchilar rasmi. Afrosiyob.

64

Navruz bayramida.
65

Qashqadaryo vohasi aholisining an’anaviy o‘yinlari va tomoshalari

Sotib olish