Savod o‘rgatish davri yozuv darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	22000UZS
Hajmi	84.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

31 Sotish

Savod o‘rgatish davri yozuv darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish

Sotib olish

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
SIRTQI BO‘LIM BOSHLANG‘ICH TA'LIM YO‘NALISHI
3-KURS 2-MUTAXASSISLIK 501-GURUH TALABASI
BABAQULOVA DILBARNING
“ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI VA UNI O‘QITISH
METODIKASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: “Savod o‘rgatish davri yozuv darslarida mustaqil ishlarni tashkil
etish”
Bajardi: Babaqulova Dilbar
Rahbar: Zarnigor G‘afforova
JIZZAX 2025
1

MUN DA RIJ A
KIRISH .................................................................................................................................................... 2
I BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRI YOZUV DARSLARINING NAZARIY ASOSLARI 1.1.
Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlari ................................................................................. 4
1.2. Yozuv darslarining o‘quvchilarning fikrlashiga ta’siri .................................................................... 14
II BOB. YOZUV DARSLARIDA MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL ETISH METODIKASI ......... 24
2.1. Savod o‘rgatishning tayyorlov davri yozuv darslarida mustaqil ish turlarining shakllari va
foydalanish metodikasi .......................................................................................................................... 24
2.2.Yozuvga o‘rgatishning tashkiliy va gigienik shartlari ...................................................................... 31
XULOSA ............................................................................................................................................... 34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................ 36
KIRISH
Respublikamiz ijtimoiy va madaniy hayotida, xalq xo‘jaligining barcha
sohalarida davlat tilida aniq va pishiq ish olib borish. Fikrni og‘zaki va yozma
shaklda to‘g‘ri, ravshan, izchil ifodalay bilish, milliy-ma'naviy qadriyatlarni puxta
egallash singari talablar barkamol mutaxassislar tayyorlashning muhim shartidir.
So‘nggi yillarda pedagogika faniga, ta’lim tizimiga shiddat bilan kirib
kelayotgan yangi pedagogik texnologiyalar, innovatsiyalar, yangi-yangi
pedagogik-psixologik tushunchalar, interfaol metodlarni, intnegratsion
2

texnologiyalarni ta’lim beruvchi tomonidan o‘zlashtirilib va qo‘llanib borilishi,
ta’lim mazmunini tubdan o‘zgartirib yubordi desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
O‘quvchilarini fanga ijodkorlik nuqtai-nazari bilan qarashlarini tashkil qilish,
ularda izlanuvchanlik xususiyatlarini shakllantirish va albatta, yangi pedagogik
texnologiya usullaridan foydalangan holda darsni tashkil etish kerak bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘z nuqtai nazariga, qarashlariga ega
insoniy fazilatlar sohibi sifatida shakllanishi esa ularning hatti-harakatlari, o‘z
burchiga munosabati, atrofdagilar bilan muloqoti orqali yaqqol namoyon bo‘ladi.
Shu bois, o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini o‘stirish, muloqot
madaniyatini egallab borishlarida ta’lim hamda tarbiya imkoniyatlaridan
foydalanish ham dolzarb ahamiyatga ega.
Mavzuning dolzarbligi . Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish davri —
o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini shakllantirishda muhim bosqich
hisoblanadi. Ayniqsa, yozuv darslari orqali o‘quvchilar nafaqat to‘g‘ri yozishni,
balki mustaqil fikrlash, o‘z fikrini bayon qilish, savodxonlik ko‘nikmalarini
rivojlantirishni o‘rganadilar. Bugungi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar,
zamonaviy yondashuvlar asosida mustaqil ishlarni tashkil etish o‘quvchilarning
faolligini oshiradi, bilimlarni chuqurroq o‘zlashtirishga xizmat qiladi.
Yozuv darslarida mustaqil ishlar o‘quvchining o‘quv faoliyatida mustaqil
fikr yuritish, o‘z ustida ishlash, mas’uliyatni his qilish kabi sifatlarini rivojlantiradi.
Bu esa kelajakda o‘zini erkin ifoda eta oladigan, mustaqil fikrlaydigan shaxsni
shakllantirishga zamin yaratadi.
Shuningdek, yangi avlod o‘quv dasturlarida ham o‘quvchining mustaqil
ishlash ko‘nikmalariga katta e’tibor berilgan. Shu sababli savod o‘rgatish davridagi
yozuv darslarida mustaqil ishlarni to‘g‘ri tashkil etish, ularning samaradorligini
oshirish bugungi ta’limda dolzarb masalalardan biridir.
Kurs ishining maqsadi. Savod o‘rgatish davri yozuv darslarida mustaqil
ishlarni samarali tashkil etishning nazariy va amaliy asoslarini o‘rganish, ularning
o‘quvchilarning savodxonlik darajasini oshirishdagi o‘rnini aniqlash.
Kurs ishining vazifalari
3

 Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlarini tahlil qilish;
 Yozuv darslarida mustaqil ishlarning turlarini o‘rganish;
 Mustaqil ishlarni tashkil etish metodikasini yoritish;
 Amaliy misollar asosida yozuv darslarida mustaqil ishlarni qo‘llash
imkoniyatlarini ko‘rsatish;
 O‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirishda mustaqil ishlarning rolini
asoslab berish.
Kurs ishining obyekti . Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish davri yozuv
darslari.
Kurs ishining predmeti. Yozuv darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish
jarayoni, usullari va shakllari.
Kurs ishining m etodologik asoslari
Ushbu kurs ishida ta’limning zamonaviy pedagogik yondashuvlari,
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga doir nazariy va
amaliy qarashlar asos qilib olingan. Kuzatish, taqqoslash, tahlil, tajriba asosida
xulosalash metodlaridan foydalanilgan.
Kurs ishiningning tuzulishi: Kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat.ʻ
I BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRI YOZUV DARSLARINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlari
Boshlang‘ich ta’limning eng muhim bosqichlaridan biri bu — savod
o‘rgatish davridir. Ushbu davrda bolalar yozuv va o‘qish ko‘nikmalarini
shakllantiradi, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, yozish va o‘qish asoslarini
o‘zlashtiradi. Bu esa ularning keyingi ta’lim jarayonida muvaffaqiyatli o‘qishlari
uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
4

Savod o‘rgatish davri odatda 1-sinfda, o‘quv yili boshida boshlanadi va
taxminan 4–5 oy davom etadi. Bu davrda o‘qituvchi bolalarni tovushlar bilan
tanishtirib, ularni so‘zlar, gaplar tarkibida anglash, yozish va o‘qishga o‘rgatadi.
Savod o‘rgatish jarayoni mustahkam nazariy asoslar hamda izchil metodik
yondashuvlar asosida olib boriladi.
Savod o‘rgatish davri quyidagi bosqichlarga bo‘linadi:
1. Alifboga tayyorgarlik bosqichi (1–2 hafta):
Bu bosqichda o‘quvchilar maktab hayotiga moslashadi, nutqiy faoliyatga
tayyorlanadi. So‘zlarni aniqlik bilan talaffuz qilish, og‘zaki nutqni rivojlantirish
mashqlari bajariladi. Rasmlar asosida gap tuzish, og‘zaki hikoya qilish, tinglab
tushunish kabi mashg‘ulotlar amalga oshiriladi.
2. Savod o‘rgatish (asosiy) bosqichi:
Bu bosqichda harflar, tovushlar, ularning talaffuzi va yozilishi o‘rgatiladi. Har
bir tovushga mos harflar bilan tanishish, ularni bo‘g‘in, so‘z, gap tarkibida o‘qish
va yozish mashqlari bajariladi. O‘quvchilar o‘qish va yozishga o‘rgatiladi. Bu
davrda yozuv darslari muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bolalar yozuv daftarlari orqali
chiziqlarni to‘g‘ri tutish, harflarni chiroyli yozish, so‘z va gaplarni yozishda
oraliqni saqlashni o‘rganadilar.
3. Savodli o‘qish va yozishni takomillashtirish bosqichi:
Bu bosqichda o‘quvchilar o‘zlashtirgan savod ko‘nikmalarini
mustahkamlashadi. Yangi so‘zlar, murakkab gaplar bilan ishlash, diktant,
ko‘chirma, mustaqil yozuv mashqlari bajariladi. O‘qish tezligi va tushunish
darajasini oshirishga ham e’tibor qaratiladi.
Shunday qilib, savod o‘rgatish davri — bu bolalar uchun o‘qish va yozuv
asoslarini o‘zlashtirish, mustaqil fikrlash va ifoda etish ko‘nikmalarini
shakllantirish davridir. Ushbu bosqichlarning har biri ketma-ketlikda va metodik
asosda tashkil qilinishi ta’lim samaradorligini oshiradi.
Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish
haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish
malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka
5

o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga
yetkaziladi.
O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir.
O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan,
ya'ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq
bilan uzviy bog‘liq holda shakllantiriladi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati
savod o‘rgatishning qanday darajada o‘qitilganligiga bog‘liq.
O‘quvchini savod o‘rgatish jarayonida elementar “o‘qish va yozishga”
o‘rgatishda o‘quvchilarning faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga intilishlari
uchun talab bo‘lishi, o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma ifodalay olishlari uchun
zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi zarur. Ma’lumki, savod
o‘rgatish, o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush va harfni
tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli,
ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o‘quvchilar
lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, mavxum
tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr
mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o‘qishda o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda
bolalarda o‘zgalar nutqing eshitish, diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush,
bo‘gin, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar
shakllanadi. Bular o‘quvchilarniig o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam
beradi.
O‘qish va yozish — nutq faoliyatining turi. Maktabda o‘qitish o‘qish va
yozishga o‘rgatishdan boshlanadi. ,,Alifbe"ga suyangan holda qisqa vaqt ichida
o‘quvchilar o‘qish va yozishga o‘rganadilar.
Savod o‘rgatish davrtda o‘qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq
ravishda bajara olish o‘qish va yozish ko‘nikmasi deyiladi.Ushbu ko‘nikma bilimni
talab qiladi, chunki har qanday ko‘nikmalarsiz shakllanmaydi. Bilim ko‘nikmaga
aylanmagan bo‘lishi iiuimkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv
chiziqlari bo‘ylab qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki
6

o‘quvchi harflarni tanib, ularni o‘qiy olmasligi mumkin. ko‘nikmasini hosil qilish
uchun boshqa faoliyat turlari, ya'ni yozish jarayonida partada to‘g‘ri o‘tirish,
ruchkani barmoqlar orasida tutitsh, daftarni qiyalikda qo‘yish kabilar ham
o‘rgatiladi.
O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi.
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha marta takrorlanishi lozim.
O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga
oshuvini ta'minlaydi. Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga
o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi.
Shunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur.
O‘qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir
necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan
matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va
mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni
o‘stiradi. O‘quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad — o‘qish va
yozishni o‘rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad —
topishmoqni o‘qish va javobini topish, so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida
so‘zlab berish kabilar turadi.
O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya'ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush
uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik
shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi.
Bu o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik tug‘dirgandek tuyulsa-
da, aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni
ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlashtirish uchun
tovush va harflarning o‘zaro munosabatiga oid qoidalarni o‘zlashtirish kifoya.
Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi.
O‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. O‘zbek tili yozuvi fonematik yozuv
hisoblanadi. 1993-yil 2-sentabrdagi ,,Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini
joriy etish to‘g‘risida"gi qonunga muvofiq o‘zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi
7

asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul
qilindi.
O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda, ularni sintezlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o‘rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z
bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indan kerakli — o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi,
tahlil qilinadi, o‘rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun
o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi. Bunda o‘zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda
belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik
tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
Savod o‘rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan bosh- lanadi.
Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘.
E harfi so‘z va bo‘g‘in boshida qo‘llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan
keyin o‘rta keng lablanmagan unli tarzida o‘qiladi (kel, tez). Savod o‘rgatishda
oldin so‘z boshida keladigan e, so‘ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi
bilan tanishtiriladi.
O harfi o‘zbekcha, umumturkiy so‘zlarda quyi keng, lablangan o lovushini
ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so‘zlarda urg‘usiz bo‘g‘inda a tarzida
(botanika), o‘ tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) ta- talaffuz qilinadi.
Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so‘zlar savod o‘rgatish
davridan so‘ng o‘quv jarayoniga kiritiladi.
A tovushi bahor, savol kabi so‘zlarda o kabi, muomala, munosabat kabi
so‘zlarda i tovishiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi.
U tovushi qovun, sovun kabi so‘zlarda i tovushiga yaqin talaffuz eshitilsa
ham u yoziladi.
1. tovushi bilan, sira kabi so‘zlarda talaffuz etilmasa ham yozuvda doimo
saqlanadi.
2. O‘zbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan
ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan
8

belgilanadi. Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (jo‘ja), k, i, m, n, p, q, r, s, t,
v, x, y, z, g, sh, ch, ng. Undoshlarni o‘rgatishda ham muayyan tartibga, talabga
asoslaniladi.
Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya'ni ovozdor
tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo‘g‘in
va so‘z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh
tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. Harf birikmalarini
o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi
bosqichida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir.
J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar
ajratiladi. Birinchi darsda portlovchi j tovushini o‘rgatish, talaffuzini tushuntirish,
analitik-sintetik mashqlar yordamida ko‘nikmalar hosil qilinadi, keyingi darsda esa
sirg‘aluvchi j tovushi va uning talaffuzi o‘rgatiladi. So‘ng bu ikki tovushning
talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim analitik-
sintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi.
Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch
tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach,o‘rgatiladi.
O‘quvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit tovushli sifatida o‘qish va yozishga
ko‘nikishlari lozim. Bu davrda s'h (is'hoq) tarzida o‘qiladigan holatga
to‘xtalmaydi.
Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar talaffuzi (b—p, d~t, v—f, g~k, Z~s
kabi) haqida dastlabki amaliy tushunchalar hosil qilinadi, ularning talaffuzi va
yozilishiga e'tibor qaratiladi.
X va h tovushlarining talaffuzi va imlosi haqida ham dastlabki tushunchalar
beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus mashqlar ham uyushtiriladi.
Tutuq belgisi (') unli tovushdan so‘ng kelsa, uni cho‘zib talaffuz qilishga,
undosh tovushdan so‘ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat
qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta-sekin uni qo‘llashga doir ko‘nikmalar
shakllantiriladi.
Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik)
9

shakli va ularning ishlatilish o‘rni o‘rgatiladi.
O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi. Bo‘g‘inlab
o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bog‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlashni
o‘rgatish muhim sanaladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar so‘zlarni
bo‘g‘inlarga to‘g‘ri ajrata olsalar o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydilar.
Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin
orfografik, so‘ngra oifoepik o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi
taqqoslanadi. O‘quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng
orfoepik o‘qish mashq qilinadi.
O‘qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar
kichik yoshdagi o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.
Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilish uchun rasmlarni
ko‘z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni
aytishga oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, undan bo‘g‘inni
aytishni talab qiladi. O‘quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan
chiqib qoladi yoki ularni qo‘shib bo‘g‘in, bo‘g‘indan so‘z hosil qilguncha, o‘qish
jarayoni sustlashadi.
Boshlang‘ich ta'limning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilar nutqini
o‘stirishdir. Nutq o‘stirish uch yo‘nalishda: so‘z ustida ishlash, so‘z birikmasi va
gap ustida ishlash, bog‘lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi
metodik adabiyotlarda qayd etilgan.
Savod o‘rgatish darslarida ham yuqoridagi uch yo‘nalish bo‘yicha ish olib
boriladi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod
o‘rgatish ham o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish bilan bog‘liq holda
uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng bo‘lib,
ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet va sujetli rasm yuzasidan suhbat
va shu kabilar bilan bog‘lanadi. Bu davrda o‘quvchilar nutqini o‘stirishning
vazifalari quyidagilardan iborat:
1) o‘quvchilar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash;
10

2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan
bog‘liq holda lug‘atini boyitish;
3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so‘zlarning ma'nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch-to‘rt gapli kichik ,,hikoya" (bog‘lanishli nutq)ni og‘zaki
to‘g‘ri tuzish ko‘nikmasini o‘stirish.
Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi
predmetlar bilan tanishish yordamida so‘zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli
sodda yig‘iq gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola do‘konga bordi),
uyushiq bo‘lakli gap (Anvar o‘qidi va yozdi) tuzadilar. Ular bu ko‘nikmalarni
amaliy mashqlar yordamida egallaydilar.
Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiatni kuzatishlari nutq
o‘stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Narsalar, uy-ro‘zg‘or buyumlari,
o‘simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo‘lib xizmat qiladi. Suhbat
jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi.
Birinchi sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda bolalarning o‘yin va ermaklari,
rasm ko‘rish va ,,Bu nima?, Bu kim?, U nima qilyapti?" kabi savollar asosida
suhbatdan ham foydalaniladi.
Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli
predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlarni ma'lum belgilari
asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o‘qituvchining topshirig‘iga
muvofiq, ma'lum bir mavzuda (kuz, mevali bog‘, sinf, maktab haqida) ikki so‘zdan
iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yig‘iq gaplar tuzib, uni savollar
yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Ular o‘rgangan harflaridan so‘zlar va kichik
gaplar tuzib yozadilar.
O‘qish darslarida o‘quvchilar rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar,
o‘qituvchi savoliga to‘liq javob berishga o‘rganadilar. Alifbedagi rangli, chiroyli
rasmlar tevarak-atrofdagi predmet va hodisalar, hayvonlar va o‘simliklarning
nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash ham katta
ahamiyat kasb etadi, chunki ko‘pgina bolalarning talaffuzida kamchiliklar bo‘ladi:
11

bir tovush o‘rniga boshqasini (sh o‘rniga s, r o‘rniga l) talaffuz qiladilar, chuchuk
til bilan duduqlanib gapiradilar, so‘zdagi ayrim tovushni tushirib yoki boshqa bir
tovush qo‘shib talaffuz qiladilar, tovushlar o‘rnini almashtirib qo‘yadilar va
hokazo. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun logopedlar maxsus mashqlardan
foydalanadilar. O‘qituvchi ham har bir darsda va darsdan tashqari vaqtda
o‘quvchilar talaffuzini kuzatib borishi, kamchiliklarni aytib, to‘g‘ri talaffuz
namunasini ko‘rsatishi lozim.
2. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, harfni, bo‘g‘inni,
so‘zni qayta o‘qishiga to‘g‘ri keladi. o‘quvchining diqqati kengaygan sari bo‘g‘in
va so‘zni butunligicha idrok eta boshlaydi.
3. O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan matn mazmunini
o‘zlashtirmaydi, chunki u so‘zni qanday o‘qishga ko‘p kuch beradi. Darslikdagi
rasmlar, o‘qituvchining savollari, ko‘rgazmali qurollar ularning ongli o‘qishlarini
ta'minlaydi.
4. Tajribasiz kitobxon so‘zni birinchi bo‘g‘iniga yoki rasmiga qarab
topadi. Bu xato o‘qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so‘z
bo‘g‘inlab o‘qitiladi, so‘zni bo‘g‘in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf
tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.
O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi,
tafakkuri va nutqini o‘stirishga katta e'tibor berish kerak. Savod o‘rgatishda
fonematik eshitish qobiliyatlarini o‘stirishga, ya'ni tovushni aniq talaffuz qilishga,
boshqa tovushlardan farqlashga o‘rgatish, bo‘g‘in yoki so‘zdan o‘sha tovushni
ajrata olish ko‘nikmasini o‘stirish muhim sanaladi.
Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu
bois savod o‘rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun ham maxsus xilma-xil
mashqlar o‘tkazib borish maqsadga muvofiqdir.
Yozuv jarayonida o‘quvchilar ruchkani to‘g‘ri ushlashni, daftarni to‘g‘ri
qo‘yishni, harfni yozishda yozuv chiziqlari, ular bo‘ylab qo‘lni harakatlantirishni
esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig‘ish-sig‘masligini
mo‘ljallashi lozim. Bu jarayon o‘quvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa,
12

ularning barmoq va yelka muskullari charchaydi. Shuning uchun ham darsda ikki-
uch marta daqiqali jismoniy mashqlar o‘tkazilishi maqsadga muvofiqdir.
Yozuv jarayonida o‘quvchi ruchkani qog‘oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan
qimirlatadi, bir harfni yozib to‘xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba'zan
chiziqdan chiqib ketadi, noto‘g‘rilarini bo‘yab, to‘g‘rilaydi. Bunda u o‘qituvchiga
har daqiqada murojaat qiladi, uning qo‘li va boshi yozishda birgalikda harakat
qiladi. Yozuv jarayoni o‘quvchilarning ongli harakat qilishlarini ham talab etadi.
Shu sababli o‘qituvchi yozuv jarayoniga sabr-qanoat bilan katta e'tibor qaratishi
juda muhim. Yozuvning chiroyli va imloviy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi
savodxonlikning yuksak belgisidir.
13

1.2. Yozuv darslarining o‘quvchilarning fikrlashiga ta’siri
Yozuv darslari boshlang‘ich ta’lim jarayonida nafaqat savod o‘rgatish, balki
o‘quvchilarning fikrlash jarayonini rivojlantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Yozuv
jarayoni bolaning aqliy faoliyatini faollashtiradi, tafakkurini chuqurlashtiradi va
fikrni izchil ifoda etish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Fikrlash — bu ongli tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirish, xulosa
chiqarish jarayonidir. Yozuv darslarida bolalar harflarni birlashtirib so‘z tuzish,
so‘zlardan gap tuzish, gaplar orqali mazmunli matn tuzishni o‘rganadilar. Bu esa
bolaning mantiqiy tafakkurini, og‘zaki va yozma nutqini rivojlantiradi. Har bir
yozilgan harf, so‘z va gap bola tomonidan anglab bajarilishi, unga ongli
munosabatda bo‘lishi fikrlash jarayonini rag‘batlantiradi.
Yozuv darslarida o‘qituvchi o‘quvchiga savollar berib, uni fikrlashga
undaydi. Masalan, "Bu so‘z nimani bildiradi?", "Bu gapda nima haqida
aytilmoqda?", "Gapni davom ettirib yoz", "Rasmdagi voqeani gap qilib yoz" kabi
topshiriqlar bolaning mustaqil fikr yuritish, sabab-oqibat bog‘liqligini anglash,
fikrini ifoda etish malakasini kuchaytiradi.
Yozma ishlar, jumladan, diktant , ko‘chirma , mustaqil yozuv topshiriqlari
o‘quvchining eslab qolish, diqqatini jamlash va mantig‘iy fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, yozuv mashqlari orqali o‘quvchi
harflarni chiroyli yozishga intiladi, bu esa estetik didning shakllanishiga ham
yordam beradi.
Yozuv darslari orqali:
 O‘quvchi narsalarni tahlil qilishni o‘rganadi;
 O‘z fikrini mantiqiy ketma-ketlikda bayon qilishga harakat qiladi;
 Matnga mustaqil munosabat bildiradi;
 Nutq boyligi ortadi va tushuncha doirasi kengayadi.
Y ozuv darslari o‘quvchining faqat yozuv ko‘nikmasini emas, balki uning
tafakkuri, nutqi, ijodiy yondashuvi va axborotni qayta ishlash qobiliyatini
rivojlantiradi. Bu esa bolaning shaxs sifatida shakllanishida muhim bosqich
hisoblanadi.
14

Savod o‘rgatish jarayonida yozuvga o‘rgatish. Savod o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilar o‘qishga o‘rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar
malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi
malakalarni egallashlari lozim:
1. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, xoshiyaga rioya qilish.
2. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha katta va
kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish:
bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida
yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish
va diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izoxlab o‘qish
bilan tekshirish.
5. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish.
Analitik-sintetik tovush metodi tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi
saqlanadi.
Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya'ni
o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida
esa shu harfli so‘zni yozadilar.
Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir
malaka ham ta'lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosda qator
mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi.
Grafik malaka, birinchidan, qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi
qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning
o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan tovush grafik belgilarga, ya'ni harfga tarjima
qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan,
tovush va harfning to‘g‘ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va orfografik
qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o‘z fikrini, taassurotini ifodalashda yozuv
malakalaridan foydalanishni talab qiladi.
15

Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda yozuvlaridan foydalanish
hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda yozma nutq malakasi
shunchalik muvoffaqiyatli va to‘g‘ri shakllanadi. Savod o‘rgatish jarayonida
bolalar juda sekin yozadilar, uz fikrini, xatto bir yozuv bilan yozma ifodalash
uchun ham yarim oylar o‘tadi. Yozuv malakasi o‘qish malakasi bilan uzviy
bog‘liqdir. Bola yomon o‘qisa, yozuvni egallashi qiyin bo‘ladi, chunki bo‘g‘inlab
o‘qish malakasidan so‘ng, bo‘g‘inlab yozish malakasi shakllanadi.
Yozish va o‘qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta
ahamiyatga ega. Keyinroq bolalarda uz fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz
barqarorlashganda, bu malaka nutqga, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta'sir
qiladi.
Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar:
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish. Yozuv
qurollarini to‘g‘ri tutish, turli qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani
chamalash va hokazo.
2. Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar,
osti va usti ilmoqli elementlar chizish.
3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish, harf birikmalarini, bo‘g‘inni
yozish, harflarni to‘g‘ri tushib yozish malakasini hosil qilish uchun so‘z yozish.
Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir tekisda,
elementlarga ajratmay bog‘lab tez, bir maromda yozish, so‘zlarni qatorga to‘g‘ri
joylashtirishdir. Shuni ta'kidlash kerakki, savod o‘rgatish davrida bola harflarni
yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni ko‘z oldiga keltirib, fikrlab oladi,
ba'zan harf shaklini havoda «chizadi», harf namunasini ko‘chiradi, tarkibini tahlil
qiladi, uni qanday yozishni o‘zicha sekin gapiradi: o‘qituvchi o‘quvchi yoniga
o‘tirib, ruchkani to‘g‘ri ushlatadi va uning qo‘li bilan harfni yozishni ko‘rsatadi
yoki o‘zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga
katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod o‘rgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha
so‘zni yozishi mumkin.

16

Maktabda asosiy yozuv o‘uroli sharikli ruchka, xattaxtada yozish uchun
bo‘rdan foydalaniladi.
Savod o‘rgatish davrida bolalarni yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda
turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq qog‘oz
ishlatilgan bo‘lsa, keyin quyoq yopiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli
daftardan foydalanilgan.
Bunday daftarda yozuvga o‘rgatilgan bola boshlang‘ich sinflarni bitirgunga
qadar besh xil daftarga yozishni o‘rganishi talab etilar edi.
Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi.
Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba'zan birinchi sinfda
o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o‘tiladi.
Daftar tutishda bolalarni xoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya
qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavxani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat
boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda saranjom-
sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar «Yozuv daftari» bilan
ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar
bo‘lgani ma'qul.
O‘qituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning uchun daftar
parta ustiga 25 gradus qiyalikda qo‘yilishini ta'kidlab turadi.
Orfofafiya grekcha «to‘g‘ri» va «yozaman» so‘zlaridan olingan bo‘lib,
adabiy tilning yozma shakli bilan bog‘liq. Orfografiya to‘g‘ri yozish haqidagi
qoidalar ko‘nikmasidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til normalari
asosida yozma ifodalab bo‘lmaydi. O‘quvchilarning orfografik savodxonligi
qaqida g‘amxo‘rlik qilish tilning aniqligi, fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan
o‘zaro xatosiz muomala qilish uchun g‘amxo‘rlik demakdir. Savod o‘rgatishda
bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan bir vaqtda imloga oid malakani
shakllantirishga ham zamin yaratiladi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar: a) talaffuzi va yozilishida farq
qilmaydigan so‘zlarda tovush bilan harfning mosligini; b) so‘zlarni alohida
yozishni, ya'ni yozuv vositasida so‘zni ma'no birligi sifatida ajratishni; v) so‘zning
17

satrga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab ko‘chirib yozishni,
bunda bo‘g‘in hosil qilgan bir unli harfni qatorga ko‘chirib yozib bo‘lmasligini; g)
gap boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qo‘yilgan nomlarda bosh
harfning ishlatilishini amaliy tarzda o‘rganadilar.
Savod o‘rgatish davridayoq ko‘chirib yozish, diktant va ijodiy yozuvlardan
foydalaniladi. O‘z-o‘zini tekshirishga o‘rganadilar.
Yozuv darslarida ham o‘quvchilar nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish
asosiy vazifalardan hisoblanadi. Shu bilan birga ushbu davr o‘quvchilarni to‘g‘ri
va chiroyli savodli yozishlari uchun asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Tayyorgarlik davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda
bolalarda o‘zgalar nutqning eshitish, diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush,
bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar
shakllanadi. Bular o‘quvchilarning o‘qishni muvoffaqiyatli egallashlariga yordam
beradi.
O‘qishga o‘rgatish uchun avvalo o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni
ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo‘nalishda
amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng kerakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiridadi.
2. So‘z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan
tovush ajratibolinadi: ot. O‘qituvchi ot rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning
nomini - so‘zni aytadilar. O‘qituvchi o tovushini cho‘zib (o-o-o-ot) aytadi va
qaysitovushni cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar o
tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob o‘tkaziladi. O tovushli
so‘zlar o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli
alifbodan ko‘rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida
e'tibor beriladi.
3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf aralashtirib
18

qo‘yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu harf
ifodalaydigan tovushni aytadilar. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar.
Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
ko‘rsatadilar.
Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida
ishlanadi. O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun
o‘qituvchida bo‘g‘in jadvali bo‘lishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish
namunasi ko‘rsatiladi, ya'ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib,
uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalasini bog‘lab, unlini
mo‘ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Ma'lumki, savod o‘rgatish, o‘qish darslarining
asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri
talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini
shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli
nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, mavxum tafakko‘rini shakllantirish, eshitish,
qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas'uliyatliligi bilan alohida o‘rin
tutadi.
Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir
darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin.
Bunda «Alifbe» sahifalaridagi so‘zlarni oldin bo‘g‘inga bo‘lish, so‘ng o‘qishni
mashq qilish yaxshi samara beradi. O‘qituvchining namunali o‘qishidan so‘ng xor
bilan o‘qish, yakka-yakka o‘qishdan, shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. Ayniqsa,
sekin o‘qiydigan o‘quvchilar bo‘lgan sinflarda xor bilan o‘qitish o‘qishni
tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kelib
chiqib, matndagi so‘zlarni harf xattaxtasiga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, o‘rganilgan
harflarni hisobga olgan xolda qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va
o‘qitish usulidan ham foydalaniladi.
Ma'lumki, «Alifbe» sahifalarida bo‘g‘in tuzilishi murakkablashib boradi.
Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab ish
usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt tovushdan
tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
19

chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi bo‘g‘inlarda — o-la:m, Ma: n- no: n
tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inda ring, do‘st
tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda
bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi.
Umuman olganda, har bir o‘qish darsida albatta bo‘g‘in tuzilishi murakkab
so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarda o‘qish
malakasining takomillashuviga yordam beradi.
O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini
hosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo‘naltiriladi. O‘quvchi tushirib
qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki
mos emasligiga e'tibor beradi, o‘rtoqlariga nisbatan tez topib, o‘qituvchining
raxmatiga sazovor bo‘lishga intiladi.
«Alifbe» darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular
shularga mos ohang tanlashni, to‘xtash, pauza qilish o‘rinlarini belgilab olishni
taqozo etadi. Bunda ham o‘qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish
belgini izohlashi) va ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi katta ahamiyat kasb
etadi. Ifodali o‘qilgan matngina tushunarli tuziladi.
Har bir predmetda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham ta'lim-tarbiya
birligiga e'tibor beriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matnning ongli
o‘zlashtirilishiga bog‘liq. O‘quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini
anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan
esa yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun
ongli o‘qishni ta'minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga
diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi?
Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog‘lanish bormi?
Matn mazmunini rasmga qarab so‘zlab bering.
Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali,
Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?
Demak, o‘qish o‘qiganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim,
20

shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g‘oya o‘qituvchilar tomonidan
o‘zlashtiriladi. So‘ng so‘z va matnlar yod olingan taqdirda ham o‘quvchiniki bo‘lib
qoladi,
O‘qishning ongliligini va ta'sirchanligini ta'minlash uchun matn mazmunini
o‘quvchilarning ko‘rgan kechirganlarini, taassurotlari bilan bog‘lash lozim.
Shunda o‘quvchida o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi.
Ongli o‘zlashtirishni amalga oshirishda lug‘at ustida ishlash ham muhim
ahamiyat kasb etadi. She'r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq, maqol, hikmatli
so‘zlardan o‘qitish, yod oldirish ham o‘quvchilarni o‘qishga qiziqishini oshiradi,
o‘qish malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. O‘qish darslarining
uchdan ikki qismi o‘qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Demak, o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish, ularning o‘qish sur'atini oshirish,
ifodali va ongli o‘qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslarining
muhim vazifalari hisoblanadi.
Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod
o‘rgatish ham, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish bilan bog‘liq xolda
uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng bo‘lib,
ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet darslar, rasm yuzasidan suhbat va
boshqalar bilan bog‘lanadi. Bu davrda o‘quvchilar nutqini o‘stirishning vazifalari:
1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘irlash;
2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog‘liq xolda
lug‘atini boyitish;
3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so‘zlarning ma'nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch-to‘rt gapli kichik «hikoyacha» (bog‘lanishli nutq)ni og‘zaki
turli tuzish ko‘nikmasini o‘stirishdan iborat.
Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi
predmetlar bilan tanishish yordamida so‘zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli
tipdagi sodda yirik gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga
bordi), uyushiq bo‘lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi),
tuzadilar. Ular bu ko‘nikmalarni amaliy -mashqlar yordamida egallaydilar.
21

Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati, kuzatishlari nutq
o‘stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Predmetlar, uy-ro‘zg‘or asboblari,
o‘simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo‘lib xizmat qiladi. Suhbat
jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi.
Birinchi sinf o‘quvchilari nutqni o‘stirishda bolalarning o‘yin va ertaklari,
rasm ko‘rish va Bu nima? Bukim? Bu qanday predmet? Kim nima qilyapti? kabi
savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi.
Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli
predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlarni ma'lum belgilari
asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o‘qituvchining topshirig‘iga
muvofiq ma'lum bir temada (kuz, mevali bog‘, oila, sinf, maktab haqida) ikki
so‘zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar
yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. O‘rgangan harflaridan so‘zlar va kichik
gaplar tuzib yozadilar. O‘qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar,
o‘qituvchi savoliga to‘liq javob berishga o‘rganadilar. Alifbedagi rangli chiroyli
rasmlar tevarak-atrofdagi predmet va xodisalar, hayvonlar va o‘simliklarning
nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi.
Savod o‘rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy
o‘zlashtirish. Savod o‘rgatish davridayoq bolalar grammatika va imlodan ayrim
materiallarni amaliy asosda o‘zlashtira boradilar, ya'ni ularga mavzu
tushuntirilmaydi, nazariy ma'lumot berilmaydi.
Bolalar og‘zaki va yozma nutqni o‘zlashtirish va yozma mashqlarni bajarish
bilan o‘quv yilining ikkinchi yarmida yoki keyingi sinflarda o‘rganiladigan
mavzularni o‘zlashtirishga tayyorlaydilar.
Savod o‘rgatishning birinchi oylaridayoq bolalar Ali, Omon, Olam, Naima
kabi juda ko‘p ismlarni o‘qiydilar va kishilarning ismlari bosh harf bilan
yozilishini amaliy o‘zlashtira boradilar.
Bu bilan ular o‘quv yilining ikkinchi yarmida o‘rganiladigan kishilarning
ismi bosh harflar bilan yozilishiga doir imlo qoidasini o‘zlashtirishga
tayyorlanadilar. Til-dil, olti-oldi kabi so‘zlarni o‘qishni mashq qilish jarangli va
22

jarangsiz undoshlarni o‘zlashtirishga, son-sana, gul—gulchi-guldon—gulzor, bog‘-
bog‘bon- bog‘cha kabi so‘zlarni o‘qishni mashq qilish esa bolalarni «O‘zakdosh
so‘zlar» mavzusini o‘zlashtirishga tayyorlaydi.
Propedevtik mashqlar sistemasi boshlang‘ich sinflar grammatika va imlo
dasturining bosqichli izchillik tamoyili asosida tuzilishiga mos keladi. Amaliy
ishlar natijasida bolalarda ma'lum nutq tajribasi, til qoidalarini, so‘zni, uning
tarkibi va yasalishini, boshqa so‘zlar bilan bog‘langanda o‘zgarishini kuzatish
tajribasi to‘plana boradi. Mana shu tajribalar asosida o‘quvchilar nazariy
umumlashmalarni o‘zlashtiradilar, bular asosida esa grammatik tushuncha va
orfografik qoidalar shakllanadi.
23

II BOB. YOZUV DARSLARIDA MUSTAQIL ISHLARNI TASHKIL
ETISH METODIKASI
2.1. Savod o‘rgatishning tayyorlov davri yozuv darslarida mustaqil ish
turlarining shakllari va foydalanish metodikasi
Boshlang‘ich ta’limda, ayniqsa savod o‘rgatish davridagi yozuv darslarida
o‘quvchilarning mustaqil ishlashiga imkon yaratish juda muhim. Mustaqil ishlar
o‘quvchining bilimni faqat eslab qolishi emas, balki uni amalda qo‘llay olishiga
xizmat qiladi. Bunday ishlar bolaning o‘ylash, xulosa chiqarish, matn ustida
ishlash, o‘z fikrini mustaqil bayon etish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Yozuv darslarida qo‘llaniladigan mustaqil ish turlari bir necha shakllarga
bo‘linadi:
1. Ko‘chirma ishlar:
Bu ishlar yordamida o‘quvchilar yozuv malakasini mustahkamlashadi.
Matndan so‘z, gap yoki butun matnni ko‘chirib yozish orqali o‘quvchi to‘g‘ri
yozish, orfografik xatolarga yo‘l qo‘ymaslikni o‘rganadi.
2. Diktantlar:
O‘qituvchi tomonidan aytilgan matnni yozish orqali o‘quvchilar eshitganini
tushunish, yodda saqlash, grammatik va orfografik jihatdan to‘g‘ri yozishga
harakat qiladilar. Bu turdagi ishlar tinglab yozish malakasini rivojlantiradi.
3. Bo‘sh joyni to‘ldirish mashqlari:
So‘z yoki harflar tushirib qoldirilgan gaplarni to‘ldirish orqali o‘quvchilar
mantiqiy fikrlash, o‘rgangan so‘zlarini mustaqil qo‘llashni o‘rganadilar.
4. So‘z va gap tuzish topshiriqlari:
Berilgan harflar, bo‘g‘inlar yoki so‘zlardan yangi so‘z va gaplar tuzish
o‘quvchilarning ijodiy fikrlashiga turtki beradi.
5. Rasmlar asosida yozuv ishlari:
Rasm asosida gap yoki kichik matn yozish orqali o‘quvchi voqeani
tushunishga, ketma-ketlikni aniqlashga, mazmunli bayon qilishga o‘rganadi.
6. Matnni davom ettirish yoki tugallash:
24

Bu ish turi orqali o‘quvchilar o‘z tasavvur va fikriga tayanib, yozma nutqni
mustaqil shakllantiradilar.
Mustaqil ishlar turli shaklda berilishi ularning o‘quvchilarning yoshiga,
mavzuning murakkabligiga va dars maqsadiga qarab moslashtiriladi. Ularni
turlicha tashkil etish darsni qiziqarli va samarali o‘tkazishga imkon yaratadi .
1. Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so‘nggi yutuqlar bilan
to‘ldirib borish.
2. O‘quvchilarni yosh va fizialogik jihatlariga e’tibor berish.
3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo‘llash.
4. O‘qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish.
5. Alifbo va unga qo‘shimcha materillardan unumli foydalanish.
Savod o‘rgatish jarayoni o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham g‘oyat
ma’suliyatli davr bo‘lib ulardan kuch, g‘ayratni, bilimni talab etadi.
Bu davrdagi darslar qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa bolaning
savodini chiqarish shunchalik oson kechadi, ularning o‘qishni o‘rganishga bo‘lgan
qiziqishlari ortadi. Buning uchun mualimlar bolada motiv hosil qilish va uni
rivojlantirishga e’tibor qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga
undovchi, da’vat, turtki. Motiv bolada bilim olish ishtiyoqiga va qiziqish
uyg‘otadi. O‘qituvchilar bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o‘quvchilarga
beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo‘lmaydi.
Motiv hosil qilishga ta’limiy o‘yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo‘lib
bolalar jiddiy sinov turadi. Bola yangi jamoa-maktab jamoasiga kirib boradi, endi
shu jamoaning asosi ekaninni his etishga intizomga yangi sharoitiga moslashishiga
majbur bo‘ladi.
Bolalarni o‘qish va yozishga o‘rgatish, davrida savod o‘rgatish darslarini
to‘g‘ri tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-sintetik tovush
metodida o‘qish va yozish darslari bir vaqtda, parallel olib boriladi. Bir soatda
tovush-harf o‘rganilsa, keyingi darsda o‘sha tovushni ifodalovchi harfning
yozilishi o‘rgatiladi, har ikki turdagi darsni to‘g‘ri tahlil qilish uchun quydagilarga
25

e’tibor beriladi;
Bola kichkina bo‘lishga qaramay uni bajaradigan ishlari ko‘p. Bular maktab,
o‘qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab vazifalarni bajarish va boshqalar.
Muhimi o‘yindan maktabga, kundalik majburiy va uzoq mehnatga o‘tish bola
hayotida tub burilishdir. Buning o‘zi bo‘lmaydi; hatto maktabgacha tarbiya
muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas. Uydan maktabga kelgan bolalar
uchun yana ham qiyindir. Ayniqsa 40-45 minutlik darsda o‘tirish, tinglash va
topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez toliqtiradi bola o‘qishida maktabdan
sovushi mumkin.
Shuning uchun ham o‘qituvchilar bola faoliyatini qiziqarli tashkil etishga
intilishlari motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim.
Motiv o‘z-o‘zidan hosil bo‘lmaydi. Uni bolalar yoshiga psixologik
xususiyatlariga mos didaktik o‘yinlar va mustaqil ishlar vositalariga nazariy
bo‘limlar oson egallanadi; o‘quvchilarning bilim olishda qiziqishlari ortadi.
Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar,
pedagogik va axborot texnologiyalarni qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga
kuchayib bormoqda. Bunday usul o‘quvchilarni tayyor bilimlarni o‘zlari qidirib
topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o‘zlari
keltirib chiqazishlariga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi,
shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda
boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta'lim jarayonida
o‘quvchi asosoiy figuraga aylanadi.
Darlarda yangi pedagogik texnologiyalarni shunday tashkil etilishi kerakki,
bunda sinfdagi barcha o‘quvchilar faollashishi zarur, ya'ni dars o‘tish jarayonida
o‘quv materiallarining ma'lum bir qismi o‘quvchilar tomonidan mustaqil
o‘rganiladi, so‘ngra sinfda xar tomonlama muxokama etiladi. O‘qituvchi o‘quv
jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. O‘quvchining sinfda o‘zini
erkin xis qilishi va o‘quv faoliyati uni emotsional jixatdan qoniqtririshi lozim, ana
shundagina u o‘zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik
texnologiyalar xilma-xil bo‘lib, qaysi metodni tanlash o‘qituvchining o‘tayotgan
26

mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog‘liq.
Ulardan interfaol mashg‘ulot - o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘zaro faol ishtirok
etadigan mashg‘ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon.
Interfaol metodlarning qo‘llanishi darslarda beixtiyor psixologik o‘yin yoki
musobaqaga aylantirib, yuqorida tilda olingan bo‘sh o‘quvchilarni ham bir oz
bo‘lsada, o‘z fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan
bahs-munozaralarga befarq bo‘lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi.
O‘quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo‘llaniladigan usullarni to‘g‘ri
tanlash va savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga,
mavzuga qo‘yilgan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo‘li, usuli
puxta ko‘rib chiqilishi lozim. Demak, o‘qituvchi har bir foydalanadigan interfaol
usulni o‘quvchiga nima berishini oldindan ko‘ra olishi va darsni to‘g‘ri tashkil
qilishi kerak. Demak, siz qo‘llanmoqchi bo‘lgan interfaol usulini ko‘rib bo‘lgach,
o‘zingizga kerakli rasm, tarqatma material ko‘rgazmailardan keragini qirqib olib
konvertga solib qo‘yishingiz, mavzularni o‘rgatishda ishlatishingiz mumkin.
Interfaol uisullardan foydalanib o‘tganda quyidagilarga etibor berish lozim.6
l. O‘quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko‘nikmaga ega
ekanligiga ishonch xosil qilaman.
2. Guruhda sust o‘quvchilar va bilimi kuchli o‘quvchilar teng bo‘lishiga
e'tibor beraman.
3. Jamoa bo‘lib o‘rganish yoki muxokama vaqtida shovqin bo‘ladi, bunga
e'tibor bermayman.
4. Har bir guruhning ishiga e'tibor beraman, kerak bo‘lsa yordam beraman.
5. Mustaqil fikr va g‘oyalarni olqishlab, rag‘batlantiraman.
6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo‘rliqlar beraman. Vazifani tez
bajargan guruhga qo‘shimcha topshiriq tayyorlab qo‘yaman.
7. Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv
o‘quvchilarni qiziqtirib mavzuga jalb qilishga harakat qilaman.
Interfaol metod sinfda o‘tiladigan mavzular yuzasidan muammoli
vaziyatlarni muhokama qilishda, "Aqliy hujum", "Kichik guruhlarda ishlash",
27

"Burchaklar metodi", "Kubiklar" bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda
yaqindan yozdam beradi.
4. Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo‘llaniladigan samarali
metoddir. U qatnashchilarni o‘z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi.
U berilgan har qanday muammoga ko‘p sonli to‘g‘ri yechimlar topishda yordam
beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga
yordam beradi. Dars mashg‘ulotlarida o‘tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini,
qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko‘rsata olish, sinf o‘quvchilarining mustaqil
fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o‘zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga
chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning
o‘quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligi, o‘zlashtirilganligini bilish,
baholash maqsadida ushbu metodni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
darsning maqsadi - birgalikda o‘qitish ko‘maklashuvchi uslubiy yo‘llar, ya'ni
o‘quvchilarning jamoada o‘qitish yo‘li bilan bilim olishlari to‘g‘risida tasavvur
berishdir.
Bolalar yoshligidan o‘yinlarga ko‘nikma hosil qiladilar va bundan o‘zlariga
estetik zavq oladilar, uni yordamida aqliy va jismoniy kamolotga erishadilar. Bu
borada xalq og‘zaki ijodi, salmoqli hissa qo‘shadi. Bolalar o‘yinlarining ruhi,
tabiati, haraktiri, noetikasi, ishtirokchilarning hatti-haraklari shu xalqning mehnat
va milliy tradissiyalai bilan, turmush kechirish sharoitlari, geografik yashash o‘rni,
iqtisodiy va siyosiy talablardan rivojlanadi. Sinchiklab qaralsa, bola o‘yinida
kattalarning xulqi odatlari, mehnat qilish usullari, turmushda ko‘zda tutgan
maqsadlarning harakteri belgilari ko‘rinib turadi. Cho‘pon bolasining o‘yinlari
ma’lum ma’noda cho‘ponning kasbini eslatadi desak, xato bo‘lmaydi. Qizlar esa
aksariyat onalarning uydagi mashg‘ulotlarini takrorlaydilar.
Bugungi bolaning orzusi;
Injiner bo‘lish, osmono‘par binolar, havo kemalari qurish, dengiz-
okeanlarning sirini bilish, ularning ixtiyorida turli hil kitoblar, konstruktorlik
o‘yinchoqlari, o‘yinlar gimnastika, futbol, hokkey, tennis,boks, shahmat-
shashka,turist bo‘lib tog‘larga, vodiylarga, uzoq shaharlarga borish va shunga
28

o‘xshaganlari, bularning hammasi bolaning ertangi taqdirida, tanlaydigan kasb va
hunarida ijobiy iz qoldirishi turgan gap.
O‘zbeklar va ular bilan birga yashagan xalqlar va qabilalarning milliy
o‘yinlari haqidagi dastlabki ma’lumotlar bizgacha XI-asrning buyuk lingvisti,
tarixchisi, etnagrafik Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘atu turk “ kitobi orqali
yetib keldi. Devon muallifi O‘rta Osiyo hududida yashaydigan qabila va
xalqlarning milliy tillariga, ayrim so‘zlariga izoh berish orqali kishilarning
mashg‘ulotlarini va hatto bolalarining o‘yinlarigacha tilga olgan, ularning
qoidalariga ta’rif beradi.
Devondan bir misol keltiraman; Mo‘ko‘z-mo‘ko‘z bir xil bolalar o‘yini
shunday” bolalar tiz cho‘kib, dengiz labida o‘tiradilar. Sonlari orasida ho‘l qum
solib to‘ldiradilar. Ulardan biri ona boshisi moko‘z-moko‘z deydi. Qolganlari
namoko‘z nimaning mo‘ngusi (shoxi) deb so‘raydilar. U birin-ketin shoxli
hayvonlarni sanab ketadi. Uning ketidan ular ham takrorlaydilar. So‘ng onaboshi
shu nomlar orasidan tuya, eshak kabi shoxi yo‘q hayvonlar ismini aytib chalg‘itadi.
Bolalarning o‘yin tanlashdagi didi o‘zgarmoqda. Endi bolalarimiz jamoa
bo‘lib, ahillik, bir-birini qo‘llab-quvvatlash, bilan g‘alabani qo‘lga kiritib
bo‘ladigan chaqqonlik, dovyuraklikni talab qiladigan o‘yinlarni o‘ynashmoqda.
O‘yinlarda vatanparvarlik ruhi yaqqol ko‘rina boshladi. O‘yin shartlarida boshlash,
tomomlash, jazo, mukofot ham o‘zgarishiga uchradi. Bu o‘zgarishlari bilan,
bolalar o‘yin terminalogiyasi, milliy so‘zlar hisobiga boyimoqda.
O‘yinlar xalq bilim va tajribasining bitmas-tuganmas xazinasidir. Bu
xazinani saqlovchilari esa xalqi bolalar o‘yinlari materiallarini asosida shu
o‘yinlaridagi folklor elementlarini tutgan o‘rnini aniqlash muhimdir, jumladan,
o‘yinlar savod o‘rgatish davri o‘qish darslarida amalga oshirishda muhim ta’limiy
ahmiyatga ega savod o‘rgatish o‘qish darslarida amalgam ashirish bolani ortiqcha
jismoniy zo‘riqishdan saqlaydi, ulardan o‘z kuchiga ishonch tuyg‘usini uyg‘otadi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar nutq tovushlari, harflar bilan amaliy
tanishibgina qolmay bo‘g‘inlardan so‘z tuzish, so‘z va qisqa gaplarni o‘qish hamda
yozishni o‘rganadilar. O‘quvchilarda birinchi sinfdayoq unli va undosh tovushlarni
29

bir-biridan ajratish, o‘xshash undoshlar va ularning harfiy aniqlash yondoshgan
unlilarni shuningdek, tovush va bo‘g‘in tahlili gap tuzish bilan aloqador bo‘lgan
lug‘at imloga doir ishlar, talaffuzdan tushib qoladigan undoshlar, qator keladigan
unli va undosh oid imlo ko‘nikmalarini o‘stirib boriladi. O‘quvchilarning nutq
tovushlarini to‘g‘ri talaffuz etishga, so‘zni o‘rinli va to‘g‘ri ishlatishga gap va
bog‘lanishli nutqqa to‘g‘ri tuzishga, ular orasida erishish uchun o‘qituvchi dars
davomida qiziqarli o‘yinlarining xilma-xil usullaridan foydalanish zarur.
Savod o‘rgatishning tayyorlov davrida o‘quvchilarni asosan dars jarayonida
daftarqanday qo‘yish, ruchkani qanday ushlash va dars jarayonida o‘zini qanday
tutish malakalari hosil qilinadi. Bu davrda o‘quvchilar tez charchab va zerikishlari
kuzatiladi. Shu o‘rinda qiziqarli o‘yinlardan foydalanish o‘quvchilarni maktabga,
o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga katta yordam beradi. Shu o‘rinda aytib
o‘tish joizki, savod o‘rgatishning tayyorlov davrida yozuv darslari uchun 4 soat
vaqt ajratilgan. Bu vaqt ichida o‘quvchilat bilan o‘yinlar orqali darslarni tashkil
etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Qiziqarli o‘yinlar 3-5 daqiqa davom etishi
munkin. 1-o‘yin bu shakllarni to‘g‘ri ko‘chirishga doir. Bunda o‘qituvchi
tomonidan tayyorlangan shakllar o‘quvchilarga tarqatiladi:
O‘quvchilarni ikki guruhga bo‘lib, birinchi guruh mevalar rasmlarini
yaxshilab kuzatishlarini, ikkinchi guruh ‘sa sabzavot rasmlarini yaxshilab
kuzatishlari aytiladi. So‘ng o‘qituvchi “tun” deydi. Bolalar ko‘zlarini yumib,
boshini parta ustiga qo‘yadi. Rasmlar o‘rnini almashtirib bo‘lgach “kun” deydi.
Bolalar boshini ko‘tarib ko‘zini ochadi. O‘zgargan rasmlar o‘rnin qaysi guruh
birinchi topsa, qo‘lini ko‘taradi.
Har bir topilgan rasm talaffuzi tahlil qilinib, daftarlariga doiracha,
to‘rtburchak shaklda yozib tovushlarni qizil va ko‘k ranglarga bo‘yaydilar.
Bu o‘yin o‘quvchilarni sezgirlikka, chaqqonlikka o‘rgatadi. O‘qituvchi kam
vaqt sarflab, ko‘proq samaraga erishadi. Kesma rasmlar yordamida turli xilda
qiziqarli mashq turlaridan, o‘yinlardan foydalanish o‘qituvchining izlanishini,
ijodkorligi va mahoratiga bog‘liqdir.
30

2.2.Yozuvga o‘rgatishning tashkiliy va gigienik shartlari
Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya
qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat
boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda saranjom-
sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar.
Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir
malaka ham ta’lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosda qator
mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi.
Grafik malaka, birinchidan, qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi
qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning
o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima
qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan,
tovush va harfning to‘g‘ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va imloviy
qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o‘z fikrini, taassurotini, istaklarini
ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi.
Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi.
Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi sinfda
o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o‘tiladi.
Yozuv daftarida o‘quvchilar “Alifbe”da o‘rganilgan harfni yozma
shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki biror
mazmunli rasm keltirilishi, ayrim predmet nomlarini ifodalovchi so‘z chizmasi
katakchalarga ajratib berilishi, gap nusxalarining keltirilishi maqsadga muvofiqdir.
Ba’zi o‘rinlarda o‘quvchilar berilgan gap yoki so‘z chizmasini o‘zlari mustaqil
tasvirlaydilar. Yozuvga o‘rgatishda orfografik elementlar. Orfografiya yunoncha
so‘z bo‘lib, “to‘g‘ri yozuv” degan ma’noni bildiradi. Orfografiya (imlo) adabiy
tilning yozma shakli bilan bog‘liq bo‘lib, to‘g‘ri yozish haqidagi qoidalar
yig‘indisidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til me’yorlari asosida
yozma ifodalab bo‘lmaydi. O‘quvchilarning imloviy savodxonligi haqida
g‘amxo‘rlik qilish tilning aniqligi, fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan o‘zaro
xatosiz muomala qilish uchun g‘amxo‘rlik demakdir. Savod o‘rgatish davrida
31

bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan birga imloga oid malaka ham
shakllantiriladi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarda o‘z-o‘zini tekshirishga oid malaka
shakllantiriladi: ular yozganlarini namuna bilan solishtiradilar, yo‘l qo‘ygan
xatolarini topadilar, ularni izohlashga o‘rganadilar. SHu davrdanoq ko‘chirib
yozish, diktant va ijodiy yozuv (insho)lardan foydalaniladi.
Gap va so‘zlarni yozishdan oldingi tayyorgarlik ishlari, muntazam o‘tkazib
boriladigan o‘z-o‘zini tekshirish mashqlari, o‘qilgan matnning imlosini kuzatish
o‘quvchilarda yuqori savodxonlik garovi bo‘lgan orfografik ziyraklikni asta-sekin
shakllantira boradi, ularni yuqori sinflarda o‘rganiladigan imlo qoidalarini puxta
o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Yozuv darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish. Yozuv
darslarida ham o‘quvchilar nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish asosiy
vazifalardan hisoblanadi. O‘quvchilar gap yoki hikoyani og‘zaki ravishda erkin
tuza oladilar, lekin ammo yozish uchun o‘rganilmagan harf bo‘lmagan so‘zni
tanlashda qiynaladilar. Bu jarayonda o‘qituvchi yordam berishi va yozuvni kuzatib
borishi lozim.
Ijodiy yozuv mashqini doimo izchil ravishda o‘tkazib, asta-sekin
murakkablashtirib borish kerak. Bunday mashqlar o‘quvchilarni insho va bayon
yozishga tayyorlaydi, o‘z fikrlarini mustaqil ravishda yozma bayon qilishga
o‘rgatadi. Yozuv darslarida yuqoridagi kabi mashqlar o‘quvchilarning yozma
nutqini og‘zaki nutqi bilan bog‘liq holda o‘stirishni ta’minlaydi.
Savod o‘rgatish davrida o‘qish va yozuv darslari
O‘qish va yozuv darslariga qo‘yiladigan talablar. Dars ta’limning asosiy
shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush metodi asosida olib boriladigan savod
o‘rgatish darslari xilma-xil bo‘lishi, o‘quvchilarni zeriktirmasligi va charchatib
qo‘ymasligi kerak.
Savod o‘rgatish davridagi o‘qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim
turlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy talablar mavjud:
O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda harflar
bilan ifodalanadi. 1-sinf o‘quvchilari quyidagilarni bilib olishlari lozim: tovushni
32

talaffuz qilamiz va eshitamiz; harfni ko‘ramiz, o‘qiymiz va yozamiz; harf-
tovushning yozuvda ifodalanadigan belgisi. O‘quvchilar ko‘pincha tovush bilan
harfni aralashtirib, xatoga yo‘l qo‘yadilar.
O‘quvchilarda grafik malakani shakllantirish uchun ular quyidagilarni
bilishlari zarur:
1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni ifodalashi mumkin
(masalan, maktab so‘zidagi b harfi p tovushini, maktabim so‘zidagi b harfi b
tovushini ifodalaydi);
2) jo‘ja, jajji so‘zlaridagi j (j,) tovushi (jarangli, portlovchi) ham, jurnal,
jirafa so‘zlaridagi j tovushi (jarangli, sirg‘aluvchi) ham bitta j harfi bilan
ifodalanadi;
3) tong, keng so‘zlaridagi uchinchi jarangli undosh tovush ng ikki harf
birikmasi ng bilan ifodalanadi;
) sh ch harf birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi: shamol choy. Jarangli
va jarangsiz undosh tovushlar, ularning yozuvda ifodalanishi.
Punktuasiya o‘qitishda onglilikni ta'minlash uchun o‘qituvchi sintaksisdan
o‘tiladigan mavzularni punktuasiyaga bog‘lashi juda zarur. O‘quvchi har bir
gapning mazrmuniga to‘la tushungan bo‘lishi bilan birgalikda, undagi tinish
belgining nima uchun ishlatilganligi, uning sintaktik vazifasi nimadan iborat
ekanligini aniq tasavvur qilib turish kerak. O‘quvchi o‘rgangan punktuasiya
qoidalarini yozuvda va og‘zaki nutqda to‘g‘ri qo‘llay bilishi kerak.
Punktuasiya o‘rgatish oxang kuzatishlar, to‘xtalish va mantiqiy urg‘u ustida
kuzatish ishlari bilan bog‘lab olib boriladi. Punktuasion savodlilik - bu, tinish
belgilarini o‘z o‘rnida to‘g‘ri qo‘llashdangina iborat bo‘lmasdan, shu bilan birga,
matnni ifodali o‘qiy bilish ham demakdir. Bexato o‘qiy olgan bola, albatta bexato
ham yozishi kerak. Savodxonlik-boshlang‘ich ta'lim dasturining asosiy
maqsadlaridan biridir.
33

XULOSA
Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish davri o‘quvchilarning ta’lim olamiga
ilk qadami bo‘lib, bu davrda beriladigan bilimlar ularning keyingi o‘quv
faoliyatiga asos bo‘ladi. Ayniqsa, yozuv darslari orqali o‘quvchilarning
savodxonligini oshirish, mantiqiy fikrlashini rivojlantirish va mustaqil ishlash
ko‘nikmalarini shakllantirish muhim hisoblanadi.
Ushbu kurs ishida savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlari, yozuv
darslarining o‘quvchilarning tafakkuriga ta’siri, shuningdek, yozuv darslarida
mustaqil ishlarni tashkil etishning samarali shakllari o‘rganildi. Mustaqil ishlar
bolaning nutqini rivojlantiradi, uni faol fikrlashga undaydi, bilimini
mustahkamlashga yordam beradi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchining to‘g‘ri yondashuvi, metodik
mahorati va zamonaviy interfaol usullardan foydalanishi o‘quvchilarda yozma nutq
ko‘nikmalarining shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Shuningdek, har bir yozuv
darsida o‘quvchining yoshiga mos, bosqichma-bosqich, ijodiy yondashuv asosida
tashkil etilgan mustaqil ishlar dars samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Ma'lumki yozish san'ati yozuvchining fe'l atvori, bilimi va qanchalik
darajada mukammal insonligidan dalolat berib turadi. Insonlarning yozuvi orqali
ular qay darajada savodxon ekanliklarini bilib olishimiz mumkin. Yozuvlar
yuqoridagilardan dalolat berar ekan, demak biz o‘quvchilarni chiroyli va savodli
yozishga o‘rgatish orqali ularda yuqoridagi sifatlarni shakllantirishga erishishimiz
mumkin. O‘quvchilar savodli yozish orqali e'tiborli, irodali, tartibli bo‘lishga
o‘rganib boradilar. Bu esa jamiyatimizda shakllanayotgan har bir shaxsga tegishli
bo‘lgan fazilatlardan biridir.
O‘quvchilarni yozishga o‘rgatishga bag‘ishlangan ushbu bitiruv malakaviy
ishimda men ana shu masalani ko‘rib chiqdim. Unda asosan o‘quvchilarni
yozishga o‘rgatish masalalari, yozuv darslarida savodli yozishga o‘rgatish usullari
va boshqa masalalarga e'tibor berildi.
Ilmiy metodik adabiyotlar. Tadqiqot jarayonida olingan natijalar tahlili
hamda boshlang‘ich ta'lim jarayoni kuzatishlar asosida quyidagi xulosa va
34

tavsiyalarni taqdim etishni maqsadga muvofiq deb hisobladim.
Kichik yoshdagi o‘quvchilarga beriladigan til ta'limi va tarbiyasi o‘zgacha
yo‘nalish, o‘zgacha usullar bilan boyitib, til sofligi, adabiy til meyorlarini
singdirish kabi zaruriy mashqlar vositasida olib boriladi. Shuningdek, ona tili
fanini o‘qitishda pedagogik texnologiyalarning ilg‘or usullariga tayanib ish
ko‘rmoq joiz hamda bolalar idrok eta oladigan topishmoqlar tizimini ishlab chiqish
va qisman maxsus o‘quv jarayoni mazmuniga kiritilish zarur. Boshlang‘ich
ta'limning samaradorligini oshirish omillaridan biri bolalarning savodli yozish
malakaiarini tarbiyalashdir. Bu 1-sinfdan boshlanib, yuqori sinflarda ham davom
ettirilishi lozim.
Oquvchilarni savodli yozishga o‘rgatishda quyidagilarga amal qilish orqali
samaradorlikka erishishimiz mumkin:
-bolalar ruhiyatini chuqur o‘rganib, ularning har biriga o‘ziga xos
munosabatda bo‘lish;
-dars jarayonida, darsdan keyingi mashg‘ulotlarda bolaning doimo
yaxshi
-kayfiyatda bo‘lishini ta'miniashga;
-oquvchilar yozish jarayonida eng ko‘p yo‘l qo‘yayotgan xatolarga e'tibor
berish;
-savodli yozish daqiqalarini otkazish;
-o‘quvchilarni o‘z xatolari ustida ishlashga o‘rgatish;
-turli didaktik o‘yinlardan foydalanib yozish malakalarini oshirish;
Darslarga mana shu tarzda yondoshish orqali biz o‘quvchilarni savodli
yozishga o‘rgatib borishimiz mumkin bo‘ladi deb hisoblayman.
Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish davri yozuv darslarida mustaqil ishlarni
to‘g‘ri tashkil etish — ta’lim sifati va natijadorligining asosiy omillaridan biridir.
Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar va amaliy izlanishlar boshlang‘ich ta’lim
metodikasini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Siyosiy adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: Adolat, 2022.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. – Toshkent:
Adolat, 2021.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yangi O‘zbekiston maktabi”
konsepsiyasi to‘g‘risidagi qarori. – 2022.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori: Davlat ta’lim
standartlari haqida Nizom. – 2021.
Asosiy (metodik-pedagogik) adabiyotlar
1. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnolofiyalar va pedagogik
mahorat.Toshkent. 2006. Fan. 180 bet.
2. Abdullayeva Q., va boshqalar “Savod o‘rgatish darslari” T.,
“O‘qituvchi”1996 yil. 18-bet.
3. Bo‘ri Ziyamuhammedov, Mamarajab Tojiyev. Pedagogik
texnoloya- zamonaviy o‘zbek milliy modeli. O‘zbekiston. Toshkent. 2009.
4. Ma’qulova B. va boshqalar., «Husnixat» Toshkent. «O‘qituvchi» nashriyoti,
1997 yil.
5. Safarova R., M. Inoyatova, M. Shokirova, L. Shermamatova “Alifbe” (qayta
ishlangan 8-nashri). Toshkent. “Ma’naviyat” 2010 yil.
6. To‘hliyev. B. Nutqiy faoliyat va adabiy ta’lim. Og‘aki va yozma nutq
muammolari. T-2010 6-sahifa.
7. G‘affarova T. va boshqalar. Boshlang‘ich sinflar uchun ona tili va o‘qishdan
didaktik materiallar. “Ilm-ziyo” nashriyoti., T. 2004 y. 77 bet.
8. G‘ulomova X. va boshqalar. «1-sinfda ona tili darslari»,
T., «Sharq» nashriyoti., 2003 yil. 96 bet.
9. Husanboyeva.Q Adabiyot-ma’naviyat va mustaql fikr shakllantirish
omillari. “A. Navoiy” nashriyoti. 2009 y, 25-bet.
36

10. Yusupov. M. O‘qish va yozuv darslari samaradorligni
oshirish, Namangan., 1990 y, 84- bet.
11. Yusupov M., Boshlang‘ch sinf o‘qish darslarining o‘ziga xos xususiyatlari.
Namangan. 1992 y 36- bet.
12. Qosimova K., Safo Matchonov va boshqalar. “Ona tili o‘qitish metodikasi”.
Toshkent. “Noshir” nashriyoti 2009 yil. 365 bet.
13. Abduqulova Z.A., Eshmurodova G.T. Boshlang‘ich sinflarda o‘qish va yozuv
metodikasi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020.
14. Karimova R.A. Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish. – Toshkent:
“O‘qituvchi”, 2019.
15. Juraev R. Pedagogika nazariyasi va metodikasi. – Toshkent: “Iqtisodiyot”,
2021.
16. Jo‘raeva G., Qo‘chqorova M. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi. – Navoiy:
“Yangi asr”, 2022.
17. Axmedova D. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan yozma nutq ustida ishlash
usullari. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2020.
18. Raxmonqulova D.A. Yozuv darslarida innovatsion yondashuvlar. – Toshkent:
“Pedagog nashriyoti”, 2023.
Internet manbalari
1. www.lex.uz
2. www.edu.uz
3. https://uzedu.uz
4. https://ziyonet.uz
5. https://ilm.uz
6. www.pedagoglar.uz
37

Savod o‘rgatish davri yozuv darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish

Sotib olish