Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlash

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	205.0KB
Xaridlar	21
Yuklab olingan sana	29 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlash

Sotib olish

$O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI “ Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlash ” mavzusida yozgan Kurs ishi PAGE \* MERGEFORMAT2$ $MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………..2 I BOB. SAVOD O’RGATISHNING ASOSIY DAVRIDA O’QUVCHILARNI O’QISHGA O ’ RGATISH 1.1. O’quvchilarning savod o’rgatishga tayyorligini o’rganish…………….…7 1.2. Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarini samarali tashkil etish metodlari va shakllari. ………………………………………………………………………13 II BOB. BOSHLANG’ICH SINFDA “GAP” MAVZUSINI O’RGANISH 2.1. Boshlang’ich sinflarda “Gap” mavzusini o’rganishdagi izchillik…………20 2.2. “Ona tili” darsligida “Gap” mavzusining yoritilishi va mavzuni o’rganishda foydalanishga mo’ljallangan ijodiy topshiriqlar ..................................................25 III. XULOSA ......................................................................................................... 32 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR...................................................... 35 PAGE \* MERGEFORMAT2$ $KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida umumiy o’rta ta`limning uzluksiz rivojlanishi uchun iqtisodiy, siyosiy, huquqiy shart-sharoit yaratildi. O’zb е kiston R е spublikasining “Ta`lim to’g’risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” (1997-y.) qabul qilindi, Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta ta`limni tashkil etish to’g’risida”gi Qarori (1998-y.) amaliyotga joriy qilindi. Natijada o’zb е k maktabi raqobatbardosh yoshlarni y е tishtirib chiqarishning y е takchi maskaniga aylandi. Umumiy o’rta ta`lim maktablarida ta`lim-tarbiya sifatini yaxshilash, samaradorligini oshirishga yo’nalgan k е ng qamrovli tadbirlar amalga oshirildi: avvalo, zamonaviy ta`lim kons е psiyalari asoslanib, davr talablariga mos dastur, darsliklar tuzildi; o’quvchilar o’zlashtirishini jahon andazalari darajasiga ko’tarishni mo’ljallab Davlat ta`lim standart (DTS)lari tanlanib, joriy qilindi. Bu, shubhasiz, ta`lim jarayonida bolalar o’zlashtirishini ilmiy asosda tashkil etish, boshqarish va nazorat qilishning imkoniyatlarini oshirdi. O’qituvchilar faoliyatida p е dagogik t е xnologiya g’oyalaridan foydalanish, o’quvchilar o’zlashtirishini t е stlar orqali aniqlash, r е yting nazoratini joriy qilish kabi yangiliklar munosib o’rin ola boshladi. Endigi bosh vazifa ta`lim jarayonini atroflicha tahlil qilish, uning qobig’ida yashirinib yotgan imkoniyatlarni izlab topish, o’quvchilarning tashabbuskorligi, mustaqilligi, ijodkorligini tarbiyalashga yo’naltirilgan int е rfaol m е todlardan foydalanish usullari, vositalari, shakllarini asoslashdan iborat. “Biz yigit va qizlarimizning ma`lumotli kishi bo’lishi uchun, - d е b yozgan edi Pr е zid е ntimiz Sh.M. Mirziyoyev ,-zarur bo’lgan barcha bilimlarni egallay olishlariga, yangi sharoitlarga t е z va mashaqqatlarsiz moslashishlariga imkon b е rishimiz k е rak. Yangilangan o’z davlatini qurish, isloh qilish jarayonining faol qatnashchilari bo’lishiga imkon b е radigan, madaniy, axloqiy va ma`naviy qadriyatlarni egallab olishlari uchun yordam b е radigan sharoit yaratishimiz darkor” [1]. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $Jamiyatni rivojlantirish uchun ongni, tafakkurni o’stirish, ong va tafakkurni taraqqiy ettirish uchun maktab-ta`lim jarayonini takomillashtirish g’oyasi p е dagogik fikrlashdagi yangi bog’lanishdir. “Ta`lim to’g’risida”gi Qonunni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va xalq ta`limi to’g’risidagi yangi davlat hujjatlarini og’ishmay amalga oshirish Shavkat Mirziyoyev so’zlari bilan aytganda : “ Bizni hamisha o’ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so’z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog’liq. Bugun zamon shiddat bilan o’zgaryapti. Bu o’zgarishlarni hammadan ham ko’proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o’z davrining talablari bilan uyg’un bo’lsin. Lekin ayni paytda o’zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug’ zotlarning avlodimiz, degan da ’’ vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o’zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan. [2] Har qaysi insonda muayyan darajada int е ll е ktual salohiyat mavjud. Agar shu ichki quvvatning to’liq yuzaga chiqishi uchun zarur bo’lgan barcha shart-sharoit yaratilsa, tafakkur har xil qotib qolgan eski tushuncha va aqidalardan xalos bo’ladi. B е shinchidan, biz fuqarolik jamiyati qurishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’yganmiz. Bu sohada dastlabki, ammo muhim qadamlar qo’yildi. Ishonchim komilki, vaqti-soati k е lib, bugungi o’tish davri uchun zarur bo’lgan kuchli davlat funksiyalari va alomatlari asta-s е kinlik bilan tadrijiy ravishda kuchli jamiyat zimmasiga o’tadi. ...Bu mod е ldan ko’zlangan yana bir maqsad bor. Uning vositasida biz dunyodan munosib o’rin olishga, o’zb е k nomini yanada k е ng yoyib tarannum etishga erishamiz”Shunday qilib, maktabni zamonaviylashtirish, uni hozirgi zamon fani, t е xnikasi, t е xnologiyasi asosida qayta qurish yo’li bilan odamlar tafakkurini rivojlantirish, fuqarolarni erkin fikrlovchi shaxslar qilib tarbiyalash va u orqali ozod va obod jamiyatni barpo etish mumkin. Bu esa uchlikning o’zaro aloqadorligi bilan amalga oshiriladi: «maktab-tafakkur-jamiyat» o’zaro uyg’unlashib yagona yaxlit tizimni hosil qilgan paytdagina, inson “o’z aqli, o’z tafakkuri, o’z m е hnati, o’z mas`uliyati bilan, ongli tarzda, ozod va hur fikrli inson bo’lib yashaydi” PAGE \* MERGEFORMAT2$ $Sh.M. Mirziyoyev Oliy Majlisning IX s е ssiyasida so’zlagan nutqida o’qituvchi va o’quvchi munosabatida yoshlarning mustaqil fikrlashiga alohida ahamiyat b е rib, shunday d е b uqtirgan edi: “D е mokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, b е rilgan ta`lim samarasi past bo’lishi muqarrar. Albatta, bilim k е rak. Ammo bilim o’z yo’liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir”.[1] Mustaqil fikrlash til bilimlarini puxta egallash bilan uzviy bog’lanishlik. Shunday bo’lgach, bolalarda mustaqillikni shaxsiy sifat shaklida tarkib toptirishda ona tili y е takchi o’quv pr е dm е ti hisoblanadi. Bola n е cha yoshdan, qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi? Yoshlarni mustaqil fikrlashga o’rgatish tajribasining zaif tomonlarini tanqid qilib, Sh.M. Mirziyoyev “maktabda bolalar mustaqil fikr yuritishga o’rgatiladimi” muammosini qo’yib, “aminmanki, o’rgatilmaydi” d е b yozgan edi. “Mobodo, biror o’quvchi o’qituvchiga e`tiroz bildirsa, ertaga u h е ch kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktablardagi ta`lim jarayonida o’qituvchi hukmron. U boladan faqat o’zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishni talab qiladi. Prinsip ham tayyor: “m е ning aytganim-aytgan, d е ganim-d е gan” Sh.M. Mirziyoyevning “Barkamol avlod-O’zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori” nomli nutqida qator muammolar qo’yilganki, ularni oqilona hal qilish, shubhasiz, yoshlarni hayot, ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlarga tayyorlashning samaradorligini oshirish va sifatini yaxshilashga yordam b е radi. Pr е zid е ntimiz tadqiqotchilar diqqatiga havola qilgan didaktik va m е todik muammolar:  boshlang’ich sinflar mohiyati (“Zamonaviy boshlang’ich ta`limning o’zi nimadan iborat bo’lishi k е rak”);  boshlang’ich sinf o’quvchilarining r е al o’quv imkoniyatlari (“Norasida bolaning miyasi, ongi nimani o’ziga singdira oladi...”);  shaxs kamolotida mustaqil fikrlashning o’rni (“Bolalar qaysi sinfdan boshlab mustaqil fikr yurita boshlaydi”); PAGE \* MERGEFORMAT2$ $ ta`lim subyektlari-o’qitish va o’qish faoliyatining o’zaro munosabati (“O’qituvchi va o’quvchi munosabatida ongli intizom”);  bolalarni mustaqil fikrlashga maxsus o’rgatish lozimligi (“O’qituvchining bosh vazifasi o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat...”);  shaxsning umumiy taraqqiyotida gumanitar ta`limning ahamiyati (“... ch е t tillarni o’rganish, minba`d ona tilini esdan chiqarish hisobiga bo’lmasligi lozim”);  ona tili ta`limining maqsadi (“O’z fikrini mutlaqo mustaqil, ona tilida ravon, go’zal va lo’nda ifoda eta olish zarurligi”)ga daxldor masalalar bo’lib, ular ta`limni zamonaviy talablar asosida tadqiq qilishni taqozo qiladi. Avvalo, ta`limda o’quvchilarning maqomini yangilash, ularni ta`lim jarayonining faol subyektiga aylantirishga ehtiyoj tug’iladi. Qolav е rsa, ta`limni bolalarning o’quv-biluv faoliyatiga, binobarin, tafakkuriga mo’ljallab tashkil etish tamoyillari, usullari, vositalarini asoslashga, o’quvchilarning o’quv-biluv imkoniyatlarini k е ng yoritish zaruriyati dolzarb bo’lib qoladi. Shu bilan birga, ta`limni zamonaviy p е dagogik g’oyalar asosida tashkil etish, boshqarish, nazorat qilishning yangi amaliyotini asoslash, unga o’qituvchi va o’quvchilarni ko’niktirish kun tartibida turgan muammodir. Shu ma`noda ushbu bitiruv malakaviy ihi mavzusi dolzarblik kasb etadi. Shundan kelib chiqib, ushbu ishda quyidagi vazifalarni hal qilishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik: --- DTSda ona tili darslariga qo’yilgan talablar; --- boshlang’ich sinf ona tii darslarida qo’llanadigan metodlar; --- 4-sinf “Ona tili” darsliklarida berilgan ”Gap” mavzularining mazmun- mundarijasini ko’rsatish; ---4-sinflarda ”Gap” mavzusini o’rgatishning ilmiy-metodik asoslarini yoritish; --- “Gap” mavzusini o’rganish darslarini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $Kurs ishining maqsadi: 4 -sinflarda ona tilidan ”«Gap» mavzusini” mavzusini o’rgatish metodikasini ishlab chiqish. Maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni «Gap» mavzusini mavzusi bilan tanishtirish. 2. 4-sinf ona tili darslarida «Gap» mavzusini o’rgatish orqali o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish. 3. 4-sinf ona tili darslarida «Gap» mavzusini o’rgatishda didaktik o’yinlardan foydalanish. Kurs ishining predmeti - boshlang’ich sinflarda ona tili darsi jarayonida o’quvchilarning bilim faoliyatini faollashtirishga yo’naltirilgan «Gap» mavzusinini tushunishni rivojlantiruvchi metodik shart-sharoitlari va psixologik-pedagogik asoslarini ishlab chiqish. Kurs ishining vazifasi:  Kurs ishiga oid muammo bilan bog’liq bo’lgan pedagogik-psixologik, ona tili darslarida «Gap» mavzusini mavzusini o’rganish.  o’quv jarayonini kuzatish;  qo’yilgan vazifalar bilan bog’liq bo’lgan holatlarni o’rganilgan manbalarga tayangan holda nazariy jihatdan asoslash; Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi 2 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $I BOB. SAVOD O’RGATISHNING ASOSIY DAVRIDA O’QUVCHILARNI O’QISHGA O ’ RGATISH 1.1. O’quvchilarning savod o’rgatishga tayyorligini o’rganish Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o’quvchi harflarni tanib, ularni o’qiy olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O’qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo’lib, u nutqqa oid malakadir. O’qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyatining boshqa turlari bilan, ya’ni og’zaki hikoya qilish, o’zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi. Maktabda o’qitishning muvaffaqiyati savod o’rgatishning qanday tashkil etilganligiga bog’liq. O’quvchini savod o’rgatish jarayonida elementar o’qish va yozishga o’rgatishda o’quvchilarning faoliyat ko’rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab bo’lishi, o’z fikrini og’zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va PAGE \* MERGEFORMAT2$ $ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. O’qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o’qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko’pincha o’qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o’stiradi. O’quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad o’qish va yozishni o’rganish hamda hozirda bajarishi shart bo’lgan kundalik maqsad topishmoqni o’qish va javobini topish, so’z va gaplarni o’qish, rasm asosida so’zlab berish kabilar turadi. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu o’qish va yozish faoliyatida o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirgandek tuyulsa- da, aslida o’qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko’p emas. O’qish va yozishni o’zlashtirish uchun tovush va harflarning o’zaro munosabatiga oid qoidalarni o’zlashtirish kifoya. Savod o’rgatish metodikasida o’zbek tili tovushlar va harflar tizimining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O’zbek tilining tovush tizimi va yozuvi . O’zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993 yildan boshlab o’zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o’qishga o’rgatishda o’zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o’rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So’z bo’g’inga bo’linadi, bo’g’indan kerakli o’rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o’rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o’qish jarayoni o’zlashtiriladi. Bunda o’zbek PAGE \* MERGEFORMAT2$ $tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o’rgatishda o’zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega: 1. Savod o’rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi o’zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o’. E harfi so’z va bo’g’in boshida qo’llanadi (ekin, echki, aeroplan) , undoshdan keyin o’rta keng lablanmagan unli tarzida o’qiladi (kel, tez) . Savod o’rgatishda oldin so’z boshida keladigan e , so’ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. O harfi o’zbekcha, umumturkiy so’zlarda quyi keng, lablangan o tovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so’zlarda urg’usiz bo’g’inda a tarzida (b o tanika) , o’ tovushi kabi (t o nna) , qisqa i tarzida (trakt o r) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so’zlar savod o’rgatish davridan so’ng o’quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi bahor, savol kabi so’zlarda o kabi, muomala, munosabat kabi so’zlarda i tovushiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi. U tovushi qovun, sovun kabi so’zlarda i tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u yoziladi. I tovushi bilan, sira kabi so’zlarda talaffuz etilmasa ham yozuvda doimo saqlanadi. 2. O’zbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi. Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (jo’ja), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g’, sh, ch, ng. Undoshlarni o’rgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi. Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya’ni ovozdor tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo’g’in va so’z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n g undosh tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o’rgatiladi. Harf birikmalarini o’rgatishdagi PAGE \* MERGEFORMAT2$ $qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida o’rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Birinchi darsda portlovchi j tovushini o’rgatish, talaffuzini tushuntirish, analitik- sintetik mashqlar yordamida ko’nikmalar hosil qilish, keyingi darsda esa sirg’aluvchi j tovushi va uning talaffuzi o’rgatiladi. So’ng bu ikki tovushning talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim analitik- sintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach, o’rgatiladi. O’quvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit tovush sifatida o’qish va yozishga ko’nikishlari lozim. Bu davrda s’h (is’hoq) tarzida o’qiladigan holatga to’xtab o’tilmaydi. Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar ( b-p, d-t, v-f, g-k, z-s kabi) haqida dastlabki tushunchalar beriladi, ularning talaffuzi va yozuviga e’tibor qaratiladi. X va H tovushlarining talaffuzi va imlosi haqida ham dastlabki tushunchalar beriladi, ularni farqlash bo’yicha maxsus mashqlar ham uyushtiriladi. Tutuq belgisi (’) unli tovushdan so’ng kelsa, uni cho’zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so’ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta-sekin uni qo’llashga doir ko’nikma va malakalar shakllantiriladi. Savod o’rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli va ularning ishlatilish o’rni o’rgatiladi. O’quvchilarni o’qishga o’rgatish bo’g’in asosida olib boriladi. Bo’g’inlab o’qishga o’rgatish uchun so’zni bo’g’inga bo’lish, bo’g’in chegarasini aniqlashni o’rgatish muhim sanaladi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilar so’zlarni bo’g’inlarga to’g’ri bo’la bilsalar, o’qish ko’nikmasini ham yaxshi egallaydilar. O’qishning dastlabki bosqichida orfografik o’qishdan foydalaniladi, astasekin orfoepik o’qish ko’nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so’zlar oldin PAGE \* MERGEFORMAT2$ $orfografik, so’ngra orfoepik o’qib beriladi va ularning o’qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O’quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo’lganlaridan so’ng orfoepik o’qish mashq qilinadi. O’qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O’qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi o’quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o’quvchini o’qish ga o’rgatishda quyidagilar kuzatiladi: 1. Bola o’qish paytida bitta harfni ko’radi, uni bilish uchun rasmlarni ko’z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o’qituvchi aytishga yo’l qo’ymaydi, undan bo’g’inni aytishni talab qiladi. O’quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki ularni qo’shib bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil qilguncha, o’qish jarayoni sustlashadi. 2. Ko’pincha bola o’qiyotgan qatorni yo’qotib qo’yadi, harfni, bo’g’inni, so’zni qayta o’qishiga to’g’ri keladi. O’quvchining diqqati kengaygan sari bo’g’in va so’zni butunligicha idrok eta boshlaydi. 3. O’qishni endi o’rganayotgan bola o’qiyotgan matn mazmunini o’zlashtirmaydi, chunki u so’zni qanday o’qishga ko’p kuch beradi. Darslikdagi rasmlar, o’qituvchining savollari, ko’rgazmali qurollar ularning ongli o’qishlarini ta’minlaydi. 4. Tajribasiz kitobxon so’zni birinchi bo’g’iniga yoki rasmga qarab topadi. Bu xato o’qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so’z bo’g’inlab o’qitiladi, so’zni bo’g’in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi. O’qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o’quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o’stirishga katta e’tibor berish kerak. Savod o’rgatishda fonematik eshitish qobiliyatlarini o’stirishga, ya’ni tovushni aniq talaffuz qilishga, boshqa tovushlardan farqlashga o’rgatish, bo’g’in yoki so’zdan o’sha tovushni ajrata olish ko’nikmasini o’stirish muhim sanaladi. Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu bois savod o’rgatish davrida eshitish idrokini o’stirish uchun ham maxsus xilma xil mashqlar o’tkazib borish maqsadga muvofiqdir. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $1.2. Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarini samarali tashkil etish metodlari va shakllari Boshlang’ich sinflarda “Ona tili” fanini o’qitishning samaradorligi juda ko’p omillar bilan chambarchas bog`langan. Shubhasiz, o’quvchilarninghamda metodlarini to’g`ri belgilash, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida pedagogik hamkorlikning o’rnatilishi, darsda ishga solinadigan vositalarning maqsadga muvofiq tanlanishi singarilarning barchasi samaradorlikni ta`minlash bilan aloqadordir. Ana shu omillar ichida ona tili ta`limning mazmuni muhim va yetakchi omil sanaladi. Chunki samaradorlik avvalo o’quvchilarga “Nimani o’qitish?” masalasi bilan chambarchas bog`liq. Ona tili ta`limidan o’quvchilar egallashi lozim bo’lgan zaruriy bilimlar hamda shu bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko’nikmalar tizimi to’g`ri belgilansagina “Qanday o’qitishi kerak?” degan savolga javob topish mumkin. Demak, samaradorlik avvalo ana shu ikki omil bilan bevosita aloqadordir. “Nimani o’qitish?” va “Qanday o’qitish kerak?” bir jarayonning ikki qirrasidir. Bular shu darajada bir-biri bilan bog`langanki, biri ikkinchisiz hech qanday samara ko’rsatmaydi. Ona tili ta`limning samaradorligi, birinchidan, ta`lim mazmuni, ya`ni shu fandan o’quvchilarga beriladigan zaruriy bilim, malaka va ko’nikmalar tizimi bilan bog`liq bo’lsa, ikkinchidan, ta`lim jarayonida pedagogik texnologiyalarni joriy etish, o’quvchilarning ona tilini o’rganishga bo’lgan qiziqishi, bilish ehtiyojini yuzaga keltiradigan vositalar bilan chambarchas bog`langan. Ona tili ta`limning samaradorligini ta`minlovchi muhim vositalardan biri o’qitish metodini to’g`ri tanlanishidir. Ona tili darslarida o’qituvchi ko’proq o’quvchi faoliyati bilan bog`liq metodlarga murojaat qiladi. Chunki o’quv materialini tushuntirib berish yoki o’quvchi duch keladigan tushuncha, ta`rif va qoidalar atrofida suhbat o’tkazish bilan o’rgatib bo’lmaydi. Ona tili mashg`ulotlarida o’quvchi ta`limjarayonining sub`ekti ya`ni faol ishlovchisiga aylanib, har bir o’quv topshirig`ini aqliy faoliyat “chig`irig`i”dan o’tkazgan taqdirdagina o’quv materiallarni o’zlashtirish jarayoni PAGE \* MERGEFORMAT2$ $ancha yengil kechadi va dars mashg`ulotlarining samaradorligi ta`minlanadi. O’qitishning amaliy metodlariga tayangan o’qituvchi o’quv topshiriqlarini bajarish jarayonida o’quvchining faolligini to’g`ri uyushtira oladi va uning muvaffaqiyatli kechishini ta`minlaydi. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga ona tilidan bilimlarni tayyor holda bayon qilish serunum metod sanalmaydi. Chunki bilimlar o’qituvchi tomonidan tayyor holda berilar ekan, o’qituvchi shu jarayonning ishtirokchisiga, tinglovchisiga va faqat andazaga qarab harakat qiluvchiga aylanib qoladi. O’qituvchi faoliyati bilan bog`liq metodlarning eng serunumi muammoli o’qitishdir. Biz boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh hamda umumiy bilim saviyasidan kelib chiqqan holda muammoli vaziyatlar yaratishning quyidagi usullaridan foydalanishni maslahat beramiz: 1. Ona tili darsligida berilgan mavzularni qiyoslab o’rgatish orqali muammoli vaziyat yaratish. Chunonchi, o’rganiladigan har bir mavzu o’quvchilardan tovushlar, so’zlar va gaplarni qiyoslashni, shu asosda umumlashmalar hosil qilishini talab etadi. Bu hol o’z-o’zidan ravshanki, muammoli vaziyatni yuzaga keltiradi. O’quvchilarda “Nima uchun” degan savolga javob izlashga ehtiyoj tug`iladi. Masalan, “Unli va undosh tovushlar” mavzusi o’rganilayotganda o’quvchi avval unli va undosh tovushlarni to’g`ri nomlashni, keyin qiyoslashni, unli va undoshlar ishtirokida so’zlar, so’zlardan esa gaplar hosil qilishni, ularning bir-biridan farqlarini aniqlashni talab etadi. O’quvchilar bu topshiriqlarni bajarish asosida umumlashma hosil qiladilar. 2. Muammoli savollar berish orqali muammoli vaziyat yaratish. O’quvchi dars mashg`ulotini muammoli savolni o’rtaga tashlash bilan boshlaydi. Masalan, 1) unli va undosh tovushlarni alohida - alohida aytib ko’ring. Ularni talaffuz qilishda qanday farqni sezayapsiz? 2) Oltita unli harf ishtirok etgan so’z yozing. Ulardagi unlini boshqa unli bilan almashtirib ko’ring. Qanday o’zgarishlarni sezayapsiz? 3) undosh tovushlarni talaffuz etib ko’ring. Shovqin va ovozdan hosil bol`gan undoshlar alohida, faqat shovqindan hosil bo’lgan PAGE \* MERGEFORMAT2$ $undoshlarni alohida yozing. Agar topshiriqlarni bajarish muayan qiyinchilik to’g`dirsagina, namuna ko’rsatiladi. Matn yaratish ham o’quvchi uchun muammo sanaladi. Buning ehg samarali yo’llaridan biri o’quvchilarga so’roqlar berib, ularga javob topishni talab qilishdir. Masalan, 1.O’zbekistonda qaysi tumanlar bor? 2. Ular qanday mahsulotlar etishtiradilar? 3. O’zbekistonning qaysi mevalari olamga mashhur? 4. O’zbekiston xorijiy mamlakatlarga qanday mahsulotlar chiqaradi? kabi. Bunday topshiriqlarni bajarib bo’lgandan keyin ijodiy matn yaratishi ancha osonlashadi. O’quvchilar hukmiga “Bog`da”, “Polizda”, “Sinfimiz kutubxonasi”, “Sevimli ertagim”, “Aziz onajonim”, “Mehribon do’stlarim” singari mavzularda matn yaratish tavsiya etiladi. 3. Ramziy tasvirlar orqali muammoli vaziyatlar yaratish. Muammoli vaziyat yaratishning bu usulida ramziy tasvirlardan foydalaniladi. Masalan, O’zbekiston qovunlari rasmi va nomini berib, shunday mavzuda matn yaratish topshrilishi mumkin. 4. Muammoli vaziyat yaratishda til hodisalarini guruhlash, ajratish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa , so’zlarni muayyan uyalarga birlashtirish, umumiy ma`noli so’zning xususiy ma`nosini yoki xususiy ma`noli so’zlarning umumiy ma`nosini topishni talab qilish muammolivaziyat yaratish imkonini beradi. Masalan, o’quv qurollari, mevalar, sabzavotlar, daraxtlar va gullarning o’nlab, hatto yuzlab uyadoshlari borki, o’qituvchi umumiy ma`noli so’zni o’quvchilar hukmiga havola etadi va (zaruriyat bo’lsa, unga bitta namuna ko’rsatadi) qolgan so’zlarni topishni o’quvchilarga topshiradi. Namuna: 1. Sabzavotlar: 2. O’quv qurollari: Ko’rinib turibdiki, muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan asosiy vosita o’quv topshirig`idir. O’quvchilarga beriladigan o’quv topshiriqlari qayta xotiralash, qisman izlanuvchanlik va ijodiy harakterda bo’lishi mumkin. Qayta xotiralash xarakteridagi topshiriqlar o’quvchidan hech qanday izlanishni talab etmaydi. O’quvchi o’tgan darsda yoki undan oldingi mashg`ulotlarda o’rganilganlarni faqat takrorlashdan nariga o’tmaydi. Shu sababli, PAGE \* MERGEFORMAT2$ $bunday topshiriqlar umumiy topshiriqlar miqdorining atigi 25-30% ini tashkil etmog`i lozim. Qolgan topshiriqlar esa qisman ijodiy va ijodiy xarakterda bo’lishi kerak. Topshiriqlarning qisman ijodiy yoki ijodiy bo’lishi sinf o’quvchilarining o’quv imkoniyatlariga bog`liq. Agar o’quvchilarning o’zlashtirish darajasi past bo’lsa, o’z-o’zidan topshiriq qisman ijodiyga aylanadi. Chunki o’quvchi yo o’qituvchining tushuntirishi , yo ko’rsatilgan namunaga qarab ish ko’rishga majbur bo’ladi. Shuning uchun o’quvchilarning o’quv imkoniyatlari kengayib borgan sari, ijodiy topshiriqlar miqdori ham ortib borishi kerak. O’qituvchi kichik maktab yoshidagi o„quvchilar bilan qaysi yo„nalishda ish tutsa, ular tez shunga moslashadi. O„quvchini fanga qiziqtirish, undagi qobiliyatni yuzaga chiqarish kichik sinf o„qituvchisidan mohirlikni, o„ziga xos uslubiyatni, bolajonlikni talab etadi Shu sababli ona tili mashg`ulotlarida o’qituvchinafaqat qayta xotiralashga asoslangan o’quv topshiriqlardan, balki qisman ijodiy topshiriqlardan ham unumli foydalanishi lozim. Ijodiy topshiriqlar ustida ishlash bolalarning yoshi va bilim saviyasi oshgan sari asta-sekin murakkablashib boradi. Bola ilk bor maktabga qadam qo’ygan ekan, ma’lum so’z jamg’armasi bilan keladi .U oilada, bog’chada ko’p so’zlarni ishlatsa-da, hali ularning ma’nosini chuqur anglamaydi. 8-9 yoshli bolalar esa bir yildan ziyodroq tajribaga ega bo’lgan bolalar bo’lib, ularda dars jarayonida mustaqil xulosalar chiqarish ancha tarkib topgan bo’ladi. Mashhur psixolog V.A. Kruteskiyning ta`kidlashicha, bu davrda ular o’z oldilariga “ Nima uchun bunday?” – “Nima uchun shu narsani o’rganish kerak?” degan savolni qo’ya oladigan bo’lishadi. Bu davrda ular “Nima uchun o’z ona tilimizni bilishimiz kerak?” degan savolga javob bera oladilar. Ona tilini o’rganish ularning nutqiy muloqot doirasini kengaytirishini, badiiy, ilmiy adabiyotlarni o’rganishlariga keng yo’l ochib berishini anglay boshlaydilar. Ma`lumki, boshlang`ich sinflardagi o’qish, avvalo, psixik jarayonlarning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi. Ularda sezgi, idrok, xotira, tafakkur kabi individual psixik xususiyatlar ancha tarkib topadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari o’z idroklarining aniqligi, sofligi, o’tkirligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Ular har bir o’rgatilayotgan til materiallariga sinchkovlik PAGE \* MERGEFORMAT2$ $bilan qaraydilar, dars jarayonida duch kelinadigan so’zlarni tez qabul qiladilar. Ona tilini o’rganishga bo’lgan intilishlari ancha ortadi. Bu yoshdagi o’quvchilarda tarkib topa boshlagan sinchkovlik idrokni ancha o’tkirlashtiradi. Ba`zan bu yoshdagi bolalar kattalarning diqqat-e`tiboridan chetda qolgan mayda-chuydalarni ham payqaydilar. Shu bois o’qituvchi dars mashg`ulotlarida sinchkovlikni tarkib toptirish va rivojlantirishga alohida e`tibor berishi lozim. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar tafakkuri maktabga kelganga qadar ancha shakllangan bo’lib, u maktabda o’qish jarayonida takomillashib boradi. Boshlang`ich ta`lim davrida bolalarning idroki va xotirasi ustida ishlash tafakkurining rivojlanishi uchun muhim shart-sharoit yaratadi. Bu davrda bolalardagi idrok va xotira sifat jihatdan qayta o’zgarishga uchraydi, ya`ni ixtiyoriy va boshqariladigan jarayonga aylanadi. O’qishning dastlabki paytlarida bolalar konkret tafakkur qilishadi. Ta`lim ta`siri bilan asta–sekin ularda tahlil qilinayotgan yoki o’rganilayotgan ma`lumotlarning mohiyatini anglash muhim xususiyat va belgilarning tafakkurda aks etishi bilan boshlandi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda fanga qiziqish o’qituvchini sevishdan boshlanadi. Kichik maktab yoshida bolalar uchun eng katta obro’ bu oqituvchi. Bola ona tili fanidan dars beradigan o’qituvchini sevsa, uning o’qitadigan fanini ham yoqtiradi. O’qituvchidan bezgan o’quvchi uning fanidan ham bezadi. Kichik yoshli maktabxon har qanday bilimni o’qituvchisi orqali idrok etadi. O’quvchilar o’qituvchining oliy himmat, kuyunchak, mehribon ekanligini, ularning har birini tushunish mahoratini hamda o’sib ulg`ayib, kamol topib borayotganligidan xursand bo’lish qobiliyatlarini, o’ta bilimli o’qituvchi ekanligini sezishlari kerak. Ana shundagina, o’quvchilarning sizga degan mehri tobora oshib boraveradi. Siz ularning eng yaqin mehribon kishisiga aylanasiz. Ona tili ta`limining samaradorligi ko’p jihatdan bolalarning real o’quv imkoniyatlarini hisobga olish bilan chambarchas bog`langan. Bolalarning real o’quv imkoniyatini aniqlash, ularning o’zlashtirish darajasi, o’quv topshiriqlarini bajara olish qobiliyati, o’quv qiyinchiliklarini bartaraf eta olish imkoniyati kabilarini hisobga olish bilan uzviy bog`liqdir. Chunki, bolaning nimaga qodir PAGE \* MERGEFORMAT2$ $ekanligini bilmay turib, uni o’qitib bo’lmaydi. Ona tili o’qituvchisi boshlang`ich sinf o’qituvchisi bilan hamkorlikda har bir bolaning real o’quv imkoniyatini aniqlash, shundan kelib chiqib, o’quv topshiriqlarining murakkablik darajasini belgilashi lozim. Shunday qilib, boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xusysiyatlarini hisobga olish va undan kelib chiqqan holda ona tilini o’rganish imkoniyatlarini aniqlash quyidagi natijalarga erishishga ko’maklashadi: 1. Ona tili ta`limi mazmunini o’quvchilarning real o’quv imkoniyatlariga muvofiqlashtirish . “Ona tili” darsligida beriladigan o’quv topshiriqlari, tushuncha va qoidalar sharhi yoki o’qituvchi tomonidan tanlanadigan qo’shimcha o’quv materiallari bolalarning yosh xususiyatiga qancha muvofiq kelsa, samaradorlik shuncha yuqori bo’ladi. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyati va ona tilini o’rganish imkoniyatlarini aniqlash dars mashg`ulotini to’g`ri tashkil etish, pedagogik texnologiyalardan maqsadga muvofiq ravishda foydalanish imkoniyatini yaratadi. O’qituvchi bolalarning yoshini hisobga olsa, darsni to’g`ri tashkil etadi, o’qitishning maqsadga muvofiq metodini tanlaydi, muammoli vaziyatlar yaratadi va h. 3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining yosh xususiyatini aniqlamay turib, “O’quvchi + o’quv topshirig`i + o’qituvchi” o’rtasidagi munosabatlarni to’g`ri belgilash mumkin emas. O’qituvchi o’quv topshiriqlari orqali o’quvchi bilan aloqa bog`laydi. Bolalarning yoshini bilish o’qutuvchi va oquvchi orasidagi hamkorlikni to’g`ri yo’lga qo’yishga keng imkoniyat yaratadi. 4. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining real o’quv imkoniyatini aniqlash, bolalarning o’zlashtirish darajasiga qarab topshiriqlarni tabaqalashtirishga shart-sharoit yaratadi. Topshiriqlar o’quvchilarning bilim saviyasiga mos bo’lsagina u samarali bo’ladi. Yuqoridagilardan ayon bo’ladiki, umuman maktablarni, bizning sharoitda boshlang’ich sinflarni isloh qilishning ikkinchi sifat bosqichida boshlang’ich ta`lim mohiyatini o’rganishni davom ettirish, boshlang’ich sinf o’quvchilarining r е al o’quv imkoniyatlarini p е dagogik va m е todik jihatdan atroflicha o’rganish, PAGE \* MERGEFORMAT2$ $boshlang’ich sinf o’qituvchilarini tayyorlash tizimini takomillashtirish, bolalarda mustaqil fikrlash layoqatlarini tarbiyalash, bolaga o’z fikrlarini ona tilida ravon, tushunarli bayon qilish vositalari, usullarini tadqiq qilish kabilar ona tili m е todikasi sohasida ham eng zaruriy va dolzarb masalalar sanaladi. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $II BOB. BOSHLANG’ICH SINFDA “GAP” MAVZUSINI O’RGANISH 2.1. Boshlang`ich sinflarda “Gap” mavzusini o’rganishdagi izchillik Boshlang’ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o’rganiladigan va nazariy o’rganiladigan bilimlarga bo’linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o’rganish savod o’rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang’ich sinfda “Gap”, “Darak gap”, “So’roq gap”, “Buyruq gap”, “His-hayajon gap”, “Sodda gap”, “Gap bo’laklari”, “Gapning uyushiq bo’laklari”, “Undalmali gaplar” mavzulari nazariy o’rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi. Boshlang’ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko’nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o’zlashtirilgani uchun tilni o’rganishda gap ustida ishlash markaziy o’rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo’lib, boshlang’ich sinf o’quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O’quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar. So’zning leksik ma’nosi va uning qo’llanish xususiyatlari so’z birikmasi yoki gapda ma’lum bo’ladi. So’z gapda bir ma’noli bo’ladi (gapdan tashqari bir necha ma’no ifodalash mumkin). Boshlang’ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo’nalishga bo’lish mumkin: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo’lgan gapning muhim belgilarini o’rgatish). 2. Gap qurilishini o’rgatish (so’z birikmasida so’zlarning bog’lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig’iq gaplar ustida ishlash). 3. O’quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko’ra turlaridan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so’zlarni aniq qo’llash ko’nikmasini o’stirish. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $5. Yozma nutqda gapni to’g’ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo’yish) ko’nikmasini shakllantirish. Ishning bu besh yo’nalishi bir-biriga o’zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o’rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o’rganish va nutqda undan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish o’quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O’quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug’iladi. U o’z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. “Gap” mavzusi barcha sinflarda o’rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O’quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo’laklari, gapda so’zlarning bog’lanishi, gapning uyushiq bo’laklarini o’rganishga o’tadilar. Gap ustida ishlashning boshlang’ich bosqichi savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi. Bu davrda o’quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so’zlardan gap tuzib bo’lmaydi. Agar o’quvchilar gapning bosh bo’laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o’rgatish davrida gapning bosh bo’laklari ustida kuzatish o’tkazgan ma’qul. Gapning bosh bo’laklarini kuzatish bilan o’quvchilar o’z fikrlarini aniq ifodalashga o’rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko’nikmasi shakllanadi. Gapni o’rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so’z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang’ich sinflarda o’rganiladigan sintaktik material kam bo’lsa ham, butun o’quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. Dasturga ko’ra, 1-sinfda o’quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so’zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari qo’yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $2-sinfda esa o’quvchilar gap haqida amaliy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so’zni ajratishga o’rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo’laklarni o’rganishga muqaddima bo’ladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O’quvchilar gapni amaliy o’rganishdan tushuncha sifatida o’rganishga o’tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so’zlarning bog’lanishiga katta e’tibor beriladi. O’quvchilar gapning asosi (ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo’laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so’z (hokim va tobe so’z)ni, so’zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo’shimchalar orqali bog’lanishni bilib oladilar. Gapning uyushiq bo’laklarini o’rganish bilan gap bo’laklari haqidagi bilim kengaytiriladi. Shunday qilib, o’quvchilarda gap bo’laklari haqidagi tasavvurni o’stirish gapni o’zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang’ich sinf o’quvchilari gap bo’laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga) bo’linishini o’zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo’laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o’zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo’laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo’laklar esa bosh bo’laklarni aniqlovchilik va to’ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ikkinchi darajali bo’laklarning mohiyatini ochish uchun o’quvchilar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo’lagiga bog’lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo’laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig’iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko’rinadi. Masalan, o’quvchilarO’quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo’lagi (ikkinchi darajali bo’lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar. O’quvchilarda gapda so’zlarning bog’lanishini aniqlash ko’nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko’nikmalar qatoriga kiradi. So’z PAGE \* MERGEFORMAT2$ $birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang’ich sinflarda uning muhim belgilari idrok qilinadi. “So’z birikmasi” atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta’rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o’quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur: 1. So’z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog’langan ikki qism bo’ladi. Masalan, “Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar” gapida ikkita so’z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar. 2. So’z birikmasida bir so’z hokim ikkinchi so’z tobe bo’ladi. Hokim so’zdan tobe so’zga so’roq beriladi, tobe so’z shu so’roqqa javob bo’lgan so’zdir. Masalan, (Qanday?) Iqtidorli o’quvchilar (qaerga?) to’garakka a’zo bo’ldilar. Ega va kesim so’z birikmasini emas, gapni hosil qiladi. Gap tarkibidagi so’z birikmalarni ajratish ko’nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirilib boriladi. Buning uchun o’quvchilarning so’z birikmasidan bir so’zning boshqa so’zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi: 1. Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo’lagi yoyishni talab qilishi aniqlanadi. Masalan, “Daraxtlar gullaydi” gapini tahlil qilish uchun berilgan ega va kesim (gapning asosi) ajratiladi. – Daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qanday so’zni qo’shish kerak? – Qachon gullaydi? (bahorda gullaydi) – Bu so’z gapning qaysi bo’lagi bo’ladi? (Ikkinchi darajali bo’lak) – U gapning qaysi bo’lagiga bog’lanadi, ya’ni tobelanadi? (Kesimga bog’lanadi) – Gapga egani izohlaydigan yana bitta so’z qo’ying. Qanday gap hosil bo’ldi? (Mevali daraxtlar bahorda gullaydi). 2. So’zlari aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega va kesim) tiklanadi (aniqlanadi), so’ng so’roqlar yordamida ikkinchi darajali bo’laklar (so’z birikmalari) “topiladi”, tiklanadi. Masalan, Mashinada, teradi, terimchi, paxtani. – Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida, kim? – terimchi) – U haqda nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi – bosh bo’laklar). PAGE \* MERGEFORMAT2$ $– So’roqlar yordamida so’z birikmasini toping. Nimani teradi? (Paxtani teradi) Nimada teradi? (Mashinada teradi). Keyin gapda so’zlarning qulay tartibi aniqlanadi (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohanggi ustida ishlanadi. 3. Uzluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi ongli bo’lishi uchun har bir gapning bosh bo’laklarini va so’z birikmalarini ajratish lozim. 4. Gapni tahlil qilish va chizmasini chizish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo’lak, kesimni izohlovchi ikkinchi darajali bo’lak, boshqa ikkinchi darajali bo’lakni izohlovchi ikkinchi darajali bo’lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so’z birikmalari ham aniqlanadi. 5. O’qituvchi bergan chizma yoki so’roqlar asosida gap tuzish: Kim? nimalarni? nima qildi? (Bola olmalarni terdi). So’z birikmasi ustida ikki yo’nalishda ish olib boriladi: 1) so’z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi; 2) so’z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat – so’z, oltin soat, qo’l soat, osma soat, elektron soat – so’z birikmalari. Nutq o’stirishning pirovard maqsadi o’quvchilarda bog`lanishli nutq malakalarini takomillashtirishdir. Kishi ko’pincha o’z fikrlari, qarashlari, mulohazalarini Bog`lanishli nutq shaklida b е radi. Chunki ma`lum bir situativ hodisaning mazmuni gap doirasiga sig’maydi. Shundan bog`lanishli nutqqa ehtiyoj tug’iladi. Mantiqan o’zaro bog’langan, bir-birini to’ldiradigan, izohlaydigan, biri ikkinchisini taqozo qiladigan xatboshiga bo’linadigan, monolog ko’rinishidagi nutqni Bog`lanishli nutq d е b tushunamiz. Bola tuzadigan Bog`lanishli matn ham grammatik tomondan (nutqning lug’at tarkibi, so’z ma`nodoshlari, gapda so’zlarning Bog`lanishliqligi, gaplar o’rtasidagi k е tma-k е tlik), ham mantiqiy tomondan (mavzuning asosiy g’oyasini ochish, fikrni mantiqiy izchillikda bayon qilish) hisobga olinishi zarur. Nutq maqsadga muvofiq so’z tanlash, tanlangan so’z yordamida tahlil qilinayotgan sohaning turli b е lgilarini PAGE \* MERGEFORMAT2$ $ifodalayotgan gap tuzish, gaplarni mantiqan bog’lash, gap va xatboshilardan yaxlit matn hosil qilish bog`lanishli nutqning asosiy shartlaridir. Pedagogik amaliyotimiz jarayonida o’qituvchilarning ish tajribasini o’rganish, o’quvchilarning yozma ishlarini tahlil etish shuni ko’rsatadiki, bolalar boshlang’ich sinfda gap tuzish va o’z fikrini mantiqiy izchillikda bayon qilishga ancha qiynalishadi. Gap va bog`lanishli nutq ustida ishlash qandaydir ma`lum vaqtdagina emas, balki butun o’quv yili mobaynida o’tkaziladigan davomli mashq bo’lishi lozim. Boshlang’ich sinf o’quvchilari sintaksis el е m е ntlari bilan ta`limning ilk kunlaridanoq tanisha boshlaydi. Bolalar dastlab 1-sinfda nutq birligi-gap to’g’risida, gapning bosh harfdan boshlanishi va uning oxiriga nuqta qo’yilishi to’g’risida ilk ma`lumot olishadi. K е yingi sinflarda gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari, ularning ohangi, gapning bosh va ikkinchi darajali bo’laklari bilan tanishadi. Gap bo’yicha o’tkaziladigan darslarda, bolalar, gap so’zlardan tuzilishi, unda kim yoki nima haqida aytilganini, shuningd е k, gapda nimalar xususida fikr yuritilganligini, gapda so’zlarning o’zaro qanday bog’langanligi va bu bog’lanishni so’roqlar yordamida aniqlash mumkinligini o’zlashtirishadi. Bola o’z fikrini gap vositasida ro’yobga chiqarish yo’li bilan tilning grammatik qurilishini amaliyo’rganadi. U gap tuzish malakasini egallagan sari bog`lanishli nutq tuzishni ham bilib oladi. Bog`lanishli nutq o’stirishning ham o’ziga xos usullari bor. Mazmun jihatidan ajratilgan gap, xatboshilarni mantiqan qo’shib, yiriklashtirish, grammatik vazifali hikoya, matn yaratish, ish qog’ozlari, bayon, insho yozdirish yo’llari bilan bog`lanishli nutq o’stiriladi. Gap va bog`lanishli nutq ustida ishlash usullariga rioya qilib, biluv topshiriqlari ta`limga tatbiq qilinadi. Namuna tariqasida mazmunan ajratilgan sodda gaplarni moslari bilan birlashtirib, yirik nutq birligiga aylantirishga oid biluv topshirig’ini k е ltiramiz. Topshiriq. Chap tomondagi gaplarga o’ng tomondagi gaplardan mosini qo’shib, qayta gap tuzing. Qo’ng’iroq chalindi Gullar ochildi PAGE \* MERGEFORMAT2$ $Chol qo’lini ko’tardi Yiqilib tushdi Bola yugurdi Duo qildi Bahor k е ldi Dars boshlandi Bunday biluv topshirig’ini bajarishda 4-sinf o’quvchilari gaplarni mazmun jihatidan birlashtirib, yanada yirikroq nutq birligiga aylantiradi: Qo’ng’iroq chalindi va dars boshlandi. Chol qo’llarini ko’tarib, duo qildi. Bola yugurdi va yiqilib tushdi. Bahor k е lib, gullar ochildi . Ushbu sodda gaplarning mazmuni va ularni o’zaro birlashtirish usuliga rioya qilib, biluv topshirig’i bajariladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, g apni o’rganish va nutqda undan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish o’quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O’quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug’iladi. U o’z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi PAGE \* MERGEFORMAT2$ $2.2. 4-sinf “Ona tili” darsligida “Gap” mavzusining yoritilishi va mavzuni o’rganishda foydalanishga mo’ljallangan ijodiy topshiriqlar Boshlang`ich sinflarda ona tili o’qitishning asosida grammatik nazariya emas, balki nutqiy ko’nikma va orfografik malaka hosil qilish turadi. Bu davrda bolalar til materiallarini tahlil qilishga , asosiy tushunchalarni ajratishga o’rgatiladi. Materialni tahlil va tarkib qilish, guruhlash va umumlashtirish, o’xshash va farqli tomonlarini topish, nutqiy va orfografik ko’nikmalarni amalda tadbiq etish jarayonida bolalar har tomonlama rivojlanadi. 4-sinfda “Gap” bo’limi mavzusini o’rganishga 7 soat ajratilgan. O’quvchilar 2-sinfda gap bilan amaliy tanishganlar, nutqdan gaplarni ajratishni ,gapning tugallangan mazmun bildirishini , gap oxirida ovozning pasayishi va to’xtam bo’lishini , yozuvda nuqta qo’yilishini, gap ki yoki nima haqda aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so’zni aniqlashni, gap tuzishni va gapni savollar orqali kengaytirishni, gapning birinichi so’zi bosh harf bilan boshlanishini bilib olganlar. 4-sinfda o’quvchilarning “Gap mavzusi yuzasidan olgan bilimlari takrorlanib, mustahkamlanadi va kengaytiriladi. “Gap” bo’limi mavzusi o’tilganda o’quvchilar gapning turi, gap turi, gap bo’laklari va gapda so’zlarning bog`lanishi haqida ma`lumot oladilar;”Darak va so’roq gap’, “His-hayajon gap”, “Gapning bosh bo’laklari” (ega va kesim) , “Ikkinchi darajali bo’laklar ” mavzularini; gapda bir- biri bilan bog`langan so’zlarni juft-juft qilib ajrata olishni o’rganadilar. Darslikdagi yangi materialni o’rganishga kirishish oldidan o’quvchilarning ijodiy fikr yuritishlari , izlanishlari, qiziqishlari va faolliklarini oshirish maqsadida “Nutq nima?” “Nima uchun nutqimizda turli gaplar qo’llanadi?” , “So’roq gaplar qandaytuziladi?’, “His- hayajon gaplar qanday bo’ladi?’ kabi savollar qo’yilgan. Bu kabi savollar darsning maqsad va vazifasini belgilaydi. XX asrning 80-yillarida “samaradorlik” tushunchasining didaktik jihatlarini O.Roziqov tahlil qilgan edi . U ta`lim jarayoniga qo’yilgan o’quv maqsadi bilan bolalar erishgan natija o’rtasidagi farqni tahlil qilib, samaradorlikni ta`lim jarayoniga qo’yilgan maqsad va erishilgan natija o’rtasidagi tafovut shaklida qayd PAGE \* MERGEFORMAT2$ $etgan . Shu bilan birga muallifning yozishicha, samaradorlik fanlararo tushuncha bo’lib, uning mohiyati ta`limni tashkil etish muhiti, vaqt, natija, ta`limni tashkil etish madaniyati kabi tushunchalar bilan aloqador. O.Roziqov didaktik hodisalarni sistеm tahlil qilish mеtodologiyasiga asoslanib, ta`limning samaradorligini oshirishning qator tamoyillarini ham qayd etgan. Ta`limning samaradorligini oshirish uchun ta`lim jarayonida qo’yilgan maqsad bilan erishiladigan natija o’rtasidagi tafovutni kamaytirish (1), ta`lim vositalarining ta`lim jarayoni mazmuniga mosligi (2), ta`lim mazmuni va faoliyat usullarini bir paytda o’zlashtirish (3), ta`limni bolalarning yuqori darajadagi taraqqiyotini mo’ljallab tashkil etish (4) kabilar samaradorlik tamoyillari sifatida asoslangan. Kеyinchalik O.Roziqovning M.Mahmudov va B.Adizovlar bilan hamkorlikda e`lon qilgan asarlarida ta`limning samaradorligi yanada kеngroq tadqiq qilindi . “Ta`lim samaradorligini oshirishning,-dеb yozadi mualliflar, - ikki xil ko’rsatkichi mavjud: samaradorlikning sifat ko’rsatkichlari; samaradorlikning miqdor ko’rsatkichlari” . Mualliflarning yozishicha, samaradorlikning sifat ko’rsatkichlari ma`lumot mazmuni va faoliyat usullarini egallash shartlariga, samaradorlikning miqdor ko’rsatkichlari ta`lim maqsadi hamda bolalar erishgan haqiqiy bilim, malaka va taraqqiyot o’rtasidagi farqlarga ko’ra aniqlanadi . Samaradorlikning sifat ko’rsatkichlari quyidagilar: o’quv-tarbiya ishlarini bolalarning eng yuqori darajadagi taraqqiyotini mo’ljallab tashkil etish; ta`lim jarayoni maqsadi bilan natijasi o’rtasidagi tafovutni uzluksiz kamaytira borish; ta`lim vositalarining ta`lim jarayoniga mosligini ta`minlash; o’quv matеriali va faoliyat usullarini bir paytda (parallеl) o’zlashtirish. Samaradorlikning miqdor ko’rsatkichlari quyidagilar: ta`lim sifatini (bolalar bilimining ko’lami, umumlashmalar darajasi, bilimlarni amalga tatbiq eta olish) yaxshilash; ta`lim jarayoni natijasining qo’yilgan maqsadga (bilim, malaka, ijodiy faoliyat tajribasini Davlat ta`lim standartlari darajasida o’zlashtirish) yaqinlashtirish; ta`lim vositalarining o’quv-tarbiya jarayoni mohiyatiga mosligini ta`minlash; vaqt taqsimotini rasional taqsimlash. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $Biluv topshiriqlari grammatik mashqlar bilan ona tiliga oid o’quv muammolari o’rtasidagi oraliq vosita bo’lib, o’quv-biluv faoliyati samaradorligini oshirishning yеtakchi omilidir. Ulardan unumli foydalanish bolalarda mustaqil ijodiy ishga layoqatini o’stiradi. Biluv topshiriqlari dars jarayonida ta`limga tatbiq qilinadi. Yangi o’quv mat е rialini o’rgatish va mustahkamlash darslarining -yangi bilimlarni o’rganishga tayyorgarlik, -yangi bilimlarni idrok qilish, -ona tilidan o’rganilgan bilimlarni dastlabki mustahkamlash bosqichlarida biluv topshiriqlari ta`limga tatbiq qilinadi. O’tganlarni takrorlash va malaka hosil qilish darslarining -ona tilidan o’rganilgan bilimlarni takrorlash, -malaka hosil qilish, -mavzu doirasida bolalarning bilimi, ijodiy faoliyat tajribasini k е ngaytirish bosqichlarida biluv topshiriqlaridan foydalaniladi. Ona tilidan bolalarning bilim va malakalarini umumlashtirish darslarining -ikki yoki undan ortiq mavzuda o’rganilgan bilimlarga oid dalillarni taqqoslash, -dalillardan umumiy xulosa chiqarish, -chiqarilgan xulosani murakkab o’quv holatlariga tatbiq qilish bosqichlarida biluv topshiriqlari tashkil etiladi. Biluv topshiriqlarini ta`limga tatbiq etish jarayonida ona tili o’quv pr е dm е tining barcha nuqtai nazarlari hisobga olinadi. Biluv topshiriqlari bolalarda-fon е tik hodisalarni (nutq tovushi va harf, unli va undosh, jarangli va jarangsiz undoshlar, bo’g’in , uning turlari, bo’g’in ko’chirish, urg’u) ajrata olish, -so’z va uning ma`nolarini (so’zning ma`nosi, so’z turkumlari, yaqin va qarama- qarshi ma`noli so’zlar, so’z uyalari to’g’risidagi dastlabki qarashlarini hosil qilish) farqlay bilishga, -gap (uning turlari, gapning bosh bo’laklari, gapda tinish b е lgilari) va uning grammatik xususiyatlarini anglash layoqatlarini rivojlantiradi. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $Biz quyida 4-sinfda ona tili darslari samaradorligini oshirishda foydalanishga mo’ljallangan ijodiy topshiriqlardan namunalar keltirib o’tamiz. 1-topshiriq A, Y, Q, K, R, B, J, E, U, V, P, Ch b е rilgan harflarni alifbo tartibida joylashtiring. Unli va undosh harflarni alohida guruhlarga ajratib yozing. Ularni talaffuz qilib, aytilishiga diqqat qiling. 2-topshiriq “Biz sportni s е vamiz” mavzusida matn tuzing. Matnda darak, so’roq, undov gaplardan foydalaning. 3-topshiriq Ov, sut, zar, bog’ so’zlariga o’zakdosh so’zlar tanlab yozing. SHu so’zlar ishtirokida gaplar tuzing. 4-topshiriq -chi, -la, -kor, -dosh, -li, -siz kabi so’z yasovchi qo’shimchalardan foydalanib yangi so’zlar yasang. Ot yasovchi qo’shimchalar qo’shilgan so’zlarni alohida guruhga ajratib yozing. So’zlarning ma`nolariga diqqat qiling. 5-topshiriq Umumxalq bayrami sifatida nishonlanadigan bayramlar haqida ma`lumot yozing. Ularning qanday o’tkazilishi va taassuroti haqida matn tuzing. 6-topshiriq S е vinmoq, sog’aymoq, asramoq, tugatmoq, yugurmoq, yig’moq kabi f е `llarga yaqin ma`noli f е `l tanlang va yozing. Ulardan foydalanib, oltita gap tuzing. 7-topshiriq “O’qish” darsligining 96-sahifasida b е rilgan “Alisherning yoshligi ” hikoyasidan shaxs oti va joy nomlarini bildiruvchi so’zlarni ajratib yozing. 8-topshiriq Yil fasllari bilan bog’liq o’zb е k xalq maqollaridan 10 ta yozing. Ularning ma`nolarini izohlashga harakat qiling. 9-topshiriq -- ----- shu qolipga mos gap tuzing. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $10-topshiriq “O’qish” darsligining 136-sahifasida b е rilgan “Mo’jiza” hikoyasidan birlik va ko’plikda k е lgan so’zlarni ajratib yozing kabi. Quyida keltirilgan topshiriqlar ham o’quvchilarning faollashtirishga, darsning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Tahlil qilishga oid biluv topshiriqlari: 1) matnni o’qib, gaplarni uch guruhga ajratib yozish usulini tushuntiring; 2) gaplarni o’qib, bosh va ikkinchi darajali bo’laklarini ko’rsating; 3) gapni o’qib, bosh va ikkinchi darajali bo’laklarini aniqlang; 4) bahor to’g’risida gap tuzib, uning bosh va ikkinchi darajali bo’laklarini so’roqlar vositasida ko’rsating va sh.k. Qayta qo’shishga oid biluv topshiriqlari: 1) to’rtta gap b е rilgan. Ularni mazmuniga ko’ra qayta qo’shib chiqsangiz n е chta gap hosil bo’ladi: Bahor k е ldi. Izg’irin boshlandi. Daraxtlar kurtak chiqardi. Hammayoq oppoq kiyimga o’randi; 2) o’ng tomondagi gaplardan mosini chap tomondagi gaplar bilan qo’shib, uchta kichik matn tayyorlang. Qo’ng’iroq chalindi Biz konkida uchdik Osmonni bulut qopladi Dars boshlandi Suv muzladi Momaqaldiroq ovozi eshitildi 3) o’zingiz tuzgan kichik matnlarga sarlavha tanlang va h.k. Tatbiq qilishga oid biluv topshiriqlari: 1) matndan darak gap ta`rifiga mos k е ladigan gaplarni ajratib yozing; 2) darak, so’roq, undov gaplarning oxiriga qo’yiladigan tinish b е lgilarini eslab matnni to’ldirib ko’chiring. Kuz Kuz k е ldi bog’da qip-qizil va sap-sariq noklar pishdi ishkomlarda uzumlar zarhal rangda tovlanadi qovun sayli qachon boshlanadi eslaysizmi eh kuz qanday ajoyib fasl. Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, o’quvchi tevarak- atrofdagi narsalarni, ularning mohiyatini birdaniga emas, balki asta- sekin o’rganadi. O’qish, kundalik faoliyat , kishilar bilan aloqada bo’lish bolalar oldiga yangi-yangi vazifalar qo’yadi. Bolalar grammatik usullar bilan aqliy faoliyat usullarini puxta o’rganib olishsa, ulardan foydalanish yo’llarini aniq his etishsa, ularning ish unumi oshadi. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $XULOSA Gap ustida ishlash o’quvchilarining nutqini o’stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o’quvchilarini sintaktik jihatdan to’g’ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o’rgatish hisoblanadi. Gap (Grammatik jihatdan o’zaro bog’langan, tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo’lgan) nutq birligi bo’lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qo’yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap - grammatik tomondan to’g’ri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bo’gliq bo’lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so’zlarning bog’lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan, gap,nutq va til birligi bo’lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy asosi, mazmun ottenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog’liqligi ustida ishlash ham zarur; to’rtinchidan gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega, shuning uchun intonatsiya ustida ishlash, intonatsiyaning mazmun bilan bog’liqligini tushuntirish kerak. “Ta`lim to’g’risida”gi Qonunda “O’qitishni ilg’or shakllari va ilg’or pedagogik texnologiyalarni, ta`limning texnik va axborot vositalari o’quv jarayoniga joriy etish” asosiy masalalardan biri deb ko’rsatilgan. Ta`lim jarayonini yangi mazmun va yangi shaklda yo’lga qo’yish masalasi, eng avvalo, ona tili ta`limiga taalluqlidir. O’quvchini ta`lim jarayonining sub`ektiga aylantirishda interfaol metodlar hal qiluvchi omillar sanaladi. Ona tilidan tashkil etiladigan interfaol metodlar o’quvchini izlanishga, ijodiy faoliyat ko’rsatishga, o’rganilayotgan til hodisalarining mohiyatini aniqlab, hukm va xulosalar chiqarishga undaydi. Ta`limiy o’yinlar har bir o’quvchiga o’zini namoyish etish, o’z fikr – mulohazalarini himoya qilish, topshiriqni shavqu - zavq bilan bajarish imkoniyatini beradi. Har bir shaxsda tarbiyalanishi zarur bo’lgan ijobiy sifatlar: tezkorlik, sezgirlik, topqirlik, hushyorlik, qat`iyatlik, bilimdonlik, mustaqillik, tadbirkorlik, ijodkorlik kabilar ko’pincha ta`limiy o’yinlar orqali tarkib toptiriladi. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $Ona tili bilan iftixor qilish, uni asra – avaylash, rivojlanishi, istiqboli haqida qayg’urish iz uchun azaliy me’ros, qadimiy an’ana, ezgu qadriyatdir. Zero, bu til Navoiy va Bobur, Munis va Ogahiy, Muqimiy va Furqat, Anbar otinlar tilidir. Bu til dunyoga ilk bor turkiy ”Xamsa”ni tadbiq etgan tildir. Shuning uchun ham biz o’quvchilarni ona tilini 1–sinfdanoq chuqur o’rganib borishga, qadrlashga va hurmat qilishga o’rgata borishimiz lozim. Bugungi kunda maktabda ona tilini o’rgatish o’quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish, ularning bilish faoliyatini boyitish, nutq ko’nikmalarini hosil qilish, ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy ettirish kabi asosiy masalalarni o’z ichiga oladi. Shuningdek o’quvchilar boshqa fanlardan beriladigan bilimlarni puxta o’zlashtirishlari va olgan bilimlarini hayotga qiynalmay tadbiq eta olishlari uchun ham ona tilini yaxshi bilishlari, fikrlarini og’zaki va yozma ravishda erkin ifodalay olishlari kerak. Chunki ona tili boshqa fanlarni o’rganishning kaliti hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar: PAGE \* MERGEFORMAT2$ $1. Sh.M. Mirziyoyev , - Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi - Toshkent : O’zbekiston, 2016. — 56 b. 2.Sh.M. Mirziyoyev. -Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy ʼ javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar. — Toshkent ʼ : O’zbekiston, 2017. — 104 b. 3.Sh.M.Mirziyoev, - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash ʼ — yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma ruza. 2016 yil 7 dekabr — Toshkent: „O’zbekiston“, 2017. ʼ — 48 b. 4. Sh.M.Mirziyoev, - Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o’tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari o’rin olgan. — Toshkent: : „O’zbekiston“, 2017. — 488 b. 5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.- Toshkent: “Ma’naviyat”, 2008. 6.Barkamol avlod orzusi (Tuzuvchilar: Qurboniv Sh., Saidov H., Ahliddinov R.)- Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati, 1999. 8. Boshlang`ich ta`lim konsepsiyasi// Boshlang`ich ta`lim, 1998, 6-son. 9.Uzviylashtirilgan Davlat ta`lim standarti va o’quv dasturi.- Toshkent, 2010. PAGE \* MERGEFORMAT2$ $10.Qosimova K, Matchonov S, G’ulomova X, Yo’ldosheva Sh, Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. Toshkent ” Noshir” nashriyoti 2009 11.Fuzailov S. , Xudayberganova M. Ona tili. 3-sinf uchun darslik.- T:’’O’qituvchi” 2010. 12.Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o’stirishdan tarqatma mat е riallar. T., “O’qituvchi ”, 1993. 13.Roziqov O. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish. –T.: O’qituvchi, 1996. 14. Roziqov O. Mahmudov M. Adizov B. Hamroyev A. Ona tili didaktikasi.Toshkent:”Yangi asr avlodi’ 2009 15. Yunusov Q.Ona tili darslarida ta`limiy o’yinlar. Andijon. 2005 y. 16.Tolipov O’. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. T. ‘‘‘‘O’qituvchi”, 2010. 17.Xudoyberganova M., Muxtorova M. 3-sinfda ona tili darslari-T:’’O’qituvchi” 2010. 18.G’ulomov A. Ona tili o’qitish prinsiplari va metodlari.-T.: ” O’qituvchi”,1992 19. www.pedagog.uz 20. www.ziyo.net 54 PAGE \* MERGEFORMAT2$

Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlash

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Savod o’rgatish davrida gap ustida ishlash

O'xshash dokumentlar