Savod oʻrgatish davrida koʻrgazmali qurollardan foydalanish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	66.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	04 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

18 Sotish

Savod oʻrgatish davrida koʻrgazmali qurollardan foydalanish

Sotib olish

2 MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………… ….3
I BOB. SAVOD O‘RGATISHDA KO‘RGAZMALI VOSITALARNING
AHAMIYATI.
1.1. Savod o‘rgatish tushunchasi va uning o‘quv jarayonidagi o‘rni……….……..…8
1.2. Ko‘rgazmali vositalar tushunchasi va ularning turlari………………………….18
II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA KO‘RGAZMALI VOSITALARDAN
FOYDALANISH TAJRIBASI.
2.1. Dars jarayonida ko‘rgazmali vositalarni qo‘llash usullari………………..…….21
2.2. Tajribaviy darslar asosida ko‘rgazmali vositalarning samaradorligini tahlil
qilish…………………………………………………………………………………31
Xulosa……………………………………………………………………………….36
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………37

3 KIRISH
Mavzuning dolarbligi .Savod o‘rgatish — boshlang‘ich ta'limning eng muhim
jarayonlaridan biri bo‘lib, o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini
shakllantirishni nazarda tutadi. Ushbu jarayonni samarali tashkil etish uchun turli
metodik yondashuvlar va didaktik vositalar qo‘llaniladi. Bu borada ko‘rgazmali
vositalarning ahamiyati juda katta. O‘quvchilar uchun yangi harflar va tovushlarni
o‘rganish, ular bilan tanishish juda muhim, ammo o‘qish jarayoni ko‘pincha bir
nechta hislar orqali amalga oshiriladi. O‘quvchi bu jarayonni tasavvur va eshitish
orqali o‘rganadi, shuning uchun ko‘rgazmali vositalar yordamida o‘qitish ularning
e'tiborini yaxshilash, o‘rgatish jarayonini qiziqarli va samarali qilish imkonini beradi.
Ko‘rgazmali vositalar o‘quvchilarga nafaqat bilimlarni o‘zlashtirishda yordam beradi,
balki ularning kreativlik va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. O‘quvchilar yangi
bilimlarni ko‘rgazmali vositalar yordamida aniq va tushunarli tarzda o‘zlashtiradilar.
Masalan, rasm, slaydlar, diagrammalar, videolar, interaktiv materiallar va boshqalar,
o‘quvchilarning ko‘rish, eshitish, va tasavvur qilish kabi ko‘plab hislarni qo‘llab-
quvvatlab, ular bilimlarni tezroq va samaraliroq o‘zlashtirishlariga yordam beradi.
Savod o‘rgatish jarayonida ko‘rgazmali vositalardan foydalanish bugungi ta’lim
tizimining zamonaviy talablariga javob beradi. Yangi texnologiyalar va multimedia
vositalari ta'lim jarayonida aktiv ravishda qo‘llanilmoqda, bu esa o‘quvchilarning
o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirishni ancha yengillashtiradi. Shu bilan
birga, ta’limning interaktiv metodlari ham o‘quvchilarning bilish qobiliyatlarini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy pedagogik metodlar o‘qituvchilarni nafaqat o‘quvchilarni bilishlar
bilan ta'minlash, balki ularni fikrlash, mulohaza yuritish, ijodiy yondashishga ham
undashni talab qiladi. Bu maqsadga erishish uchun ko‘rgazmali vositalar samarali
vosita hisoblanadi. Ko‘rgazmali vositalar yordamida o‘quvchilarga mavzuni aniq
tushunish, bilimni mustahkamlash va ularni amaliyotda qo‘llash imkoniyatlari
yaratiladi.

4Shuningdek, hozirgi kunda o‘quvchilarning qiziqishini uyg‘otish, ularni o‘quv
jarayoniga jalb qilish va ularni ilg‘or texnologiyalar orqali ta'lim berish zarurati
kundan-kunga ortib bormoqda. Shuning uchun ko‘rgazmali vositalarning ta'lim
tizimiga integratsiyasi va ularning samarali ishlatilishi nafaqat o‘quvchilarning
bilimini yaxshilaydi, balki ularda mustaqil fikrlash, ijodkorlik va o‘z-o‘zini
rivojlantirish qobiliyatlarini ham shakllantiradi.
Ushbu kurs ishining maqsadi. Savod o‘rgatish jarayonida ko‘rgazmali
vositalarning ta’lim samaradorligini oshirishdagi o‘rnini chuqur o‘rganish, ular
yordamida o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish usullarini
ishlab chiqishdir. Maqsad, o‘quvchilarga o‘qish va yozish ko‘nikmalarini samarali
o‘rgatish uchun ko‘rgazmali vositalardan qanday foydalanishni aniqlashdir.
Ushbu ishni tayyorlashda quyidagi maqsadlar ko‘zda tutilgan:
 Savod o‘rgatish jarayonida ko‘rgazmali vositalarning ahamiyatini aniqlash:
 Ko‘rgazmali vositalar o‘quvchilarning o‘qish va yozishni tezroq va samaraliroq
o‘zlashtirishiga qanday yordam beradi?
 Ko‘rgazmali vositalar o‘quvchilarni o‘qish jarayoniga qiziqtirish, motivatsiya
yaratish va faol ishtirok etishga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
Ko‘rgazmali vositalarning turli turlarini tahlil qilish va ular o‘quvchilarga
qanday foyda keltirishi haqida ma'lumot berish:
Har bir ko‘rgazmali vositaning xususiyatlari va o‘quvchilarning rivojlanishiga ta’siri
haqida to‘liq ma'lumot.
O‘quvchilarga o‘qish va yozishning turli aspektlarini o‘rgatish uchun qaysi vositalar
samarali ishlatilishini aniqlash (rasmlar, diagrammalar, maketlar, video materiallar,
interaktiv materiallar va boshqalar).
Ko‘rgazmali vositalarni o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otishda qanday qo‘llash
mumkinligini tahlil qilish:
 Ko‘rgazmali vositalar yordamida o‘quvchilarning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini
oshirish yo‘llari.
Ko‘rgazmali vositalardan foydalanib o‘quvchilarni bilim olish jarayonida faol
ishtirok etishga qanday undash mumkinligini o‘rganish.

5 Ko‘rgazmali vositalar yordamida o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini
rivojlantirish:
O‘quvchilarga o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirishda samarali metodlarni
ishlab chiqish.
O‘quvchilarni o‘qish va yozishda yordam beradigan amaliy usullarni ishlab
chiqish va ularga asoslanib darslar o‘tkazish.O‘quvchilarning umumiy intellektual
rivojlanishiga ko‘rgazmali vositalarning ta’siri:
 Ko‘rgazmali vositalar orqali o‘quvchilarda xotira, fikrlash va nutqiy qobiliyatlarni
rivojlantirishning samarali usullarini ishlab chiqish.
Ko‘rgazmali vositalar yordamida o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur, tanqidiy fikrlash
va mustaqil o‘rganish qobiliyatlarini shakllantirish. Savod o‘rgatishda ko‘rgazmali
vositalardan foydalanishni optimallashtirish:
 Ko‘rgazmali vositalarni o‘qish va yozish darslarida qanday samarali va tizimli
ravishda qo‘llashni o‘rganish.
Ko‘rgazmali vositalar yordamida darslarni qiziqarli va mazmunli tashkil etish,
o‘quvchilarning e’tiborini saqlab qolish va natijalariga erishish.
Kurs ishi vazifalari: Savod o'rgatish davrida ko'rgazmali qurollardan
foydalanishning asosiy vazifasi – o'quvchilarning o'qish va yozish ko'nikmalarini
samarali shaklda rivojlantirishdir. Ko'rgazmali qurollar (rasmlar, slaydlar,
diagrammalar, video materiallar va boshqalar) yordamida o'quvchilarga murakkab
tushunchalarni oddiy va tushunarli tarzda taqdim etish mumkin. Bu materiallar
o'quvchilarning diqqatini jamlash, materialni yaxshi eslab qolishlariga yordam beradi
va o'qish jarayonini yanada qiziqarli va interaktiv qilishga yordam beradi.
Shuningdek, ko'rgazmali materiallar orqali o'quvchilarni ko'proq ishtirokchiga
aylantirish va faol o'rganish motivatsiyasini oshirish mumkin.
Ko'rgazmali qurollarning samarali qo'llanilishi nafaqat nazariy materialni yaxshi
o'zlashtirishga, balki o'quvchilarning ijodiy va analitik fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishga ham yordam beradi. Misol uchun, matnli vazifalarni yechishda
diagrammalar, infografikalar yoki qiziqarli videolar orqali tushuncha yanada
aniqlashtirilishi mumkin.

6Obyekti: Savod o'rgatish jarayoni o'quvchilarning o'qish va yozish ko'nikmalarini
rivojlantirishga yo'naltirilgan ta'lim faoliyatidir. Bu jarayonni eng samarali tashkil
etish uchun o'qituvchi turli pedagogik metodlar va uslublardan foydalanadi.
Ko'rgazmali qurollar bu jarayonda muhim o'rin tutadi, chunki ular o'quvchilarga aniq
va tushunarli tarzda ko'plab kontentni taqdim etishga yordam beradi.
O'quvchilarning o'qish va yozish ko'nikmalarini shakllantirish uchun ta'lim
jarayonida turli yondashuvlar qo'llanilishi mumkin. Bular orasida ko'rgazmali
vositalar eng samarali usullardan biridir. Ular o'quvchilarning abstrakt tushunchalarni
yaxshiroq anglashlariga, diqqatni uzoq vaqt davomida saqlashlariga va ko'proq bilim
olishlariga yordam beradi.
Predmet: Savod o'rgatish jarayonida ko'rgazmali qurollar predmeti, ya'ni ta'limda
qo'llaniladigan barcha turdagi vizual materiallardir. Bu materiallarga quyidagilar
kiradi:
 Rasmlar: Yozuv, o'qish va grammatik tushunchalarni yaxshiroq anglash uchun
qo'llaniladi. Masalan, harf yoki so'z shakllarining tasvirlari o'quvchilarga
tushunchalarni vizual tarzda ko'rsatishda yordam beradi.
 Diagrammalar: O'quvchilarga murakkab grammatik qoidalar, nutq qoidalari yoki
matn tuzilishini tushunishda yordam beradigan strukturalar. Masalan, gap
tuzilishini yoki so'zning qismlarini tasvirlash uchun diagrammalar ishlatiladi.
 Slaydlar (PowerPoint, Prezi va boshqalar): O'quvchilarga interaktiv tarzda
taqdimotlar orqali savod o'rgatish jarayonini yanada qiziqarli qilish. Slaydlarda
turli mavzularni ko'rgazmali tarzda, har xil ranglar, rasmlar va videolar bilan
taqdim etish mumkin.
 Videolar: O'qish va yozish ko'nikmalarini vizual tarzda namoyish etish uchun
ishlatiladi. Masalan, o'qishdan so'ng video material yordamida talaba o'qilgan
matnni vizual tarzda kuzatishi va mantiqiy izlanishlar olib borishi mumkin.
 Infografikalar: Matnni qisqartirilgan va oson tushunarli shaklda taqdim etish
uchun ishlatiladi. Infografikalar ma'lumotni ko'rib chiqishda va eslab qolishda
yordam beradi. Masalan, o'qish va yozish qoidalarini infografika orqali sodda va
aniq ko'rsatish mumkin.

7 Taqdimotlar va interaktiv materiallar: O'quvchilarga o'z bilimlarini sinovdan
o'tkazish imkoniyatini beruvchi interaktiv taqdimotlar, masalan, testlar yoki
o'yinlar. Bu, o'z navbatida, o'quvchilarning faoliyatini oshiradi va ularga
mustahkam bilimlarni olish imkonini yaratadi.
Ko'rgazmali vositalarning afzalliklari:
-Diqqatni jalb qilish: Vizual materiallar o'quvchilarning diqqatini yanada tezroq jalb
qiladi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'quvchilarning ko'proq ishtirok etishi va
materialni o'zlashtirishi ko'rgazmali qurollar yordamida osonroq amalga oshadi.
Tushunishni yaxshilash: Vizual qurollar murakkab tushunchalarni soddalashtiradi va
o'quvchilarning materialni yaxshiroq anglashiga yordam beradi.
- Esda saqlashni oshirish: O'quvchilar tasvirlarni matnlarga qaraganda ko'proq eslab
qolishadi. Buning sababi, odam miyasi tasvirlarga ko'proq e'tibor beradi va ularni
yaxshiroq saqlaydi.
- Tajribaviy o'rganish: Ko'rgazmali qurollar o'quvchilarga o'quv jarayonida faollikni
oshiradi va materialni tajriba orqali o'zlashtirishga yordam beradi.
Kurs ishining tuzilishi : Kirish,ikkita bob.to‘rtta paragrif,xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.

8 I BOB. SAVOD O‘RGATISHDA KO‘RGAZMALI
VOSITALARNING AHAMIYATI.
1.1. Savod o‘rgatish tushunchasi va uning o‘quv jarayonidagi o‘rni.
Inson faoliyatining tarixan shakllangan mazmuni gap shaklida umumlashtirgan
holda, uni bayon etish va o‘zlashtirishda nutqning ham ishtirok etishi birinchi
navbatda turadi. Shunday ekan boshlang‘ich sinfda talaffuz mashqlarini ishlab
chiqish va uni amaliyotga joriy etish, o‘quvchilar og‘zaki nutqini rivojlantirish yoki
unga to‘sqinlik qiluvchi kuchlarni aniqlash, ushbu jarayonda, aniq maqsadni
ko‘zlagan holda pedagogik ta’sir ko‘rsatish asosiy mezon hisoblanadi. Boshlang‘ich
sinf o`quvchilari uchun talaffuz mashqlarini ishlab chiqishda, talaffuz mashg‘ulotlari
o‘quvchilarga faqatgina sayqallangan, ravon nutqni egallash yo‘llarini emas, balki
undan foydalanish madaniyati va mahoratini ham o‘rgatib boradi. O‘quvchi nutqini
rivojlantirish murakkab jarayon bo‘lib, unda barcha imkoniyatlar to‘laligicha ishga
solinsa, og‘zaki va yozma ravishda to‘g‘ri, jozibador, ravon ifodalashga o‘rgatish
osonlashadi. Natijada esa o‘quvchi nutqini rivojlantirishga keng yo‘l ochiladi.
Boshlang‘ich sinfda talaffuz mashqlarini ishlab chiqish jarayonida o‘quvchi nutqiga
qo‘yiladigan bir qancha talablar mavjud. Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan
iborat bo'lib, ularning har biri o'z navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi
alohida metodlarga bo'linadi. O'quv-biluv faoliyatini tashkil qilish va amalga
oshirish
Ta'limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va
rivojlanish omillari jarayonining o'zi esa axborot uzatish, qabul qilish, anglash va
o'quv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va ko'nikmalarni
amaliyotda qo'llay olishni nazarda tutishni hisob-ga olsak, birinchi guruh
metodlariga so'z orqali axborotni uzatish va eshitish orqali qabul qilish metodlari
og‘zaki metodlar; hikoya, ma'ruza, suhbat va boshqalar; ikkinchi guruh metodlariga
o'quv axborotlarini ko'rgazmali uzatish va ko'rish orqali qabul qilish metodlari —
ko'rgazmali metodlar: tasviriy, namoyish qilish va boshqalar; uchinchi guruh

9metodlariga o'quv axborotini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy
metodlar, mashqlar, laboratoriya tajribalari, mehnat harakatlari va
boshqalar) kiradi. Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari. Turli
yosh guruhlarida ta'lim metodlarini qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari. Ta'lim
metodlarini faollashtirish yo'llari. O'qituvchining pedagogik mahorati tajribasida
ta'lim metodlari samaradorligini oshirish yo'llari. Tovush kishining murakkab
artikulyatsion faoliyat natijasi hisoblangan muayyan akustik ( eshitish ) va perseptiv
(idrok etish) xususiyatlari bilan ajralib turadigan eng kichik nutq birligi. Nutq
tovushlari artikulyatsion jihatdan talaffuz a’zolarining murakkab natijasida paydo
bo‘ladi. Nutq tovushlarini hosil qiluvchi vosita (tebrantiruvchi kuch) o‘pkadan nafas
yo‘li orqali chiqib avval bo‘g‘izga va undan og‘iz bo‘shlig‘iga va ba’zan burun
bo‘shlig‘iga o‘tadigan havo oqimidir. Dastlab o‘quvchilarni tovush bilan
tanishtirishda ularga yaqin va tushunarli bo‘lgan so‘zni tanlab, shu so‘z tarkibidagi
tovushlarni ajratish maqsadga muvofiqdir. Bu kabi misollar maktab darsliklarida
ham keltirib o‘tilgan. Shuni ta’kidlash joizki, savod o‘rgatishda bir turdagi
mashg‘ulotlar uzoq davom etsa, o‘quvchilar tez charchaydi? zerikadi va darsga
nisbatan qiziqishi susayadi. Shuning uchun mashg‘ulotlarning turi va usullarini
o‘zgartirib turish maqsadga muvofiqdir. Dastlabki mashq turlari ta’sirchanlik va
mo‘jizakorlik jihatidan yangi pedagogik texnologiyalar asosida ishlab chiqilgan
bo‘lish kerak. Chunki o‘quvchilar yozish va o‘qishdek aqliy faoliyatga birdaniga
kirisha olmaydilar. Savod o‘rgatishning asosiy tamoyili adabiy til me’yorlariga rioya
qilgan holda, qisqa va lo‘nda, ta’sirchan va tabiiy, muloyim va ravon bo‘lishi
o‘quvchilar diqqatini jamlashda katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi savod o‘rgatish
darslarida ba’zan sinf doskasiga bo‘g‘in, so‘z Ta'limda raqamli texnologiyalarni
tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari va gaplarni
avvaldan dona- dona qilib yozib qo‘yilsa, guruhga ovoz chiqarib o‘qish qulay
bo‘ladi. Ma'ruza ham bolalar xotirasiga, ham ular tafakkuriga mo‘ljallab tashkil
etilganda, uning samaradorligi yanada oshadi. tajribali o‘qituvchilar ma'ruza
metodining samaradorligini oshirish maqsadida turli variantlardan foydalanishadi.
1-variant. Ma'ruzada oldin o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish. Muammoning

10bajarilishini muhokama qilish va shu asosda o‘quv materiallarini mantiqiy izchillikda
bayon etish. Ma'ruzadan oldin qo‘yilgan muammo bolalarda bilishga ehtiyojni
uyg‘otadi. Shu tufayli o‘quvchi ta'lim jarayonining faol sub'ektiga aylanadi.
1-variantda ma'ruza quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
O‘qitish-metodlari O‘qish metodlari
Mavzuga oid muammoni tanlash -muammoni
qabul qilish va qo‘yish; tahlil qilish; muammoning bajarilishini-muammoni
bajarishga oid tahlil qilish; tahlilda faol qatnashish;
muammoning bajarilishi asosida -o‘qituvchi tushuntirishlarini o‘quv
materialini izchil bayon etish.
2-variant. Ma'ruzadan oldin bolalar faoliyatidan o‘tgan omillarni, odatdagi
muloqot yo‘li bilan o‘rganilgan bilimlarni tahlil etish. Bu variantda ma'ruza bolalar
faoliyatidan o‘tgan omillarni, bilimlarni tahlil qilish asosida tashkil etiladi.
3-variant. Oldin o‘rganilgan bilimlar bilan bugungi Yangi o‘quv materiali
o‘zaro daxldor bo‘lsa, bilimlarni esga tushirish maqsadida suhbat o‘tkaziladi. Suhbat
yo‘li bilan o‘rganilgan va endi o‘rganiladigan bilimlar o‘rtasida tabiiy bog‘lanish
hosil qilinadi. Ma'ruza shu bog‘lanishning davomi sifatida o‘tkaziladi. Boshlang‘ich
sinf darslarini qiziqarli tashkil etish bilim o‘zlashtirish jarayonidagi mashaqqatlarni
osongina engib o‘tishga yordam beradi. Shu maqsadda bitiruv malakaviy ishini
bajarish davomida izlanishlar olib bordik, boshlang‘ich ta'limning tarixi va mazmuni,
didaktik o‘yinlar, ularning turlari bilan tanishib chiqdik va tajriba-sinov ishlarini olib
bordik. Natijada, quyidagi xulosalargakeldik: Ta'limda raqamli texnologiyalarni
tadbiq etishning zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari
1. Boshlang‘ich sinf darslari uzluksiz ta'lim tizimida bilimli yoshlarni
tayyorlashdagi muhim davr hisoblanadi. Shu sababli doimiy ravishda amaliyotchi
o‘qituvchilar, tadqiqotchilar metodist olimlar faoliyatining muhim tadqiqot ob'ekti
bo‘lib kelmoqda.
2. Boshlang‘ich sinf darslari asosan alifbe, ona tili va o‘qish darslarishaklida
amalga oshirilib, bunday darslarda analitik metod, sintetik metod, harfiy metod bilan
birgalikda ta'limiy o‘yinlardan ham keng foydalanish maqsadga muvofiqdir.

113. Kichik maktab yoshidagi bolalar hayoti va faoliyatida asosiy etakchi o‘rin
tutadi. Ular har bir topshiriq yoki vazifani o‘yin Bilan uyg‘unlashtirgan holda amalga
oshirishga harakat qiladilar. Tajribali boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘yindan
bolalar uchun yangi va murakkab bo‘lgan ta'lim jarayonini qiziqarli tashkil etish usuli
sifatida foydalana oladilar.
4. Ta'limiy o‘yinlar boshlang‘ich ta'lim jarayonini qiziqarli tashkil etish bilan
birga bolalarni aqlan va jismonan chiniqtirish vazifalarini ham o‘taydi.
5. Boshlang‘ich ta'lim jarayonida ona tili va o‘qish darslarining tashkil
etilganligi ta'limiy o‘yinlarning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish kerakligini
anglatadi.
6. Boshlang‘ich ta'lim jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanishga doir
metodik qo‘llanmalar, ko‘rsatmalar, ko‘rgazmali qurollar tayyorlanishi va nashr
etilishi hozirgi kun talablaridan biridir.Talaffuz mashqlarini o‘qitishda pedagogik
texnologiyalarning turli xil bir-birini takrorlanmaydigan bo‘lishi o‘quvchilarning
faolligini oshiradi, lug‘atini yangi –yangi so‘zlar bilan boyitadi, o‘quvchida
bog‘lanishli nutq malakalarini yuqori darajada rivojlantiradi va shu darsga nisbatan
qiziqishini yanada oshiradi. Yuqorida aytib o‘tilgan fikr-mulohazalardan shu narsa
ayonki, boshlang‘ich sinflarda talaffuz mashqlarini ishlab chiqishda, savod o‘rgatish
va o‘qish darslari katta ahamiyatga ega. Ma’lumki,boshlang‘ich sinflarda savod
alifbo davri bo‘lib, unda o‘quvchilar alifbodagi barcha unli va undosh tovushharflar
bilan tanishtiriladi. O‘quvchilarning tovush-harflarni yaxshi tushunishlari, elementar
o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, so‘zlar tarkibidagi
bo‘g‘in chegarasini aniqlash, bo‘g‘indan esa, tovushni ajratish, tovush va harf
munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush,
tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. So‘z tarkibidagi tovushlarni
ajratish va uni to‘g‘ri va ravon talaffuz qilish mashqida o‘quvchilarga yangi tovush
hamda uning yozuvdagi belgisini ya’ni, harf ko‘rinishlarini o‘rgatishda,
mustahkamlash mashqlarida, albatta, analiz- sintez metodidan foydalaniladi. Bu usul
savod o‘rganayotgan o‘quvchilarning o‘qish va yozish malakalarining ongli ravishda
o‘zlashtirishga imkoniyat yaratadi. Analiz-sintez tovush metodi nutq haqida,

12nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan, so‘zlarning bo‘g‘inlardan,bo‘g‘inlarning
tovushlardan tuzilishini o‘rgatishda, so‘zdan o‘rganilayotgan tovushlarni ajratib olish,
uni o‘rganilgan harflarga qo‘shib o‘qishga o‘rgatishda amal qiladi. Demak,
boshlang‘ich ta’limning asosiy vazifalardan biri o‘quvchilar nutqini o‘stirishdir.
Buning uchun savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash katta
ahamiyatga egadir, chunki maktabga ilk qadam qo‘ygan bolaning talaffuzida
kamchiliklar bo‘ladi. Bunday holatda, bir tovush o‘rniga boshqasini talaffuz qilish,
so‘zdagi ayrim tovushni talaffuz jarayonida tushirib qoldirish yoki bir tovushni
orttirib talaffuz qilish kabi holatlari uchrab turadi. Savod o‘rgatish jarayonida
o‘quvchi yuqoridagi xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yganda, shu zahoti o‘qituvchi
o‘quvchining kamchiliklarini to‘g‘rilab borishi va qo‘shimcha talaffuz mashqlari
asosida bunday o‘quvchilar bilan alohida shug‘ullanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
O‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularda to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish
orqali, ongli ravishda ifodali o‘qish, tildagi lug‘at boyligini oshirish, bog‘lanishli
nutqini o‘stirish, abstrakt tafakkurini bosqichma bosqich shakllantirish, eshitish,
qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham savod o‘rgatish va o‘qish darslaridagi yangi
pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish o‘quvchining o‘tilayotgan darsga
nisbatan bilim va ko‘nikmalarini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sinflarda tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlarning
xususiyatlari bilan tanishtirish murakkab jarayon bo‘lgani uchun, savod o‘rgatishda
tovush tushunchasiga ta’rif berilmaydiю Shunga qaramay o‘quvchilarda tovush
haqida to‘g‘ri ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Savod
o‘rgatish davrida so‘zning tovush tarkibi ustida ishlanadi. “Tovush o‘zi nima?” degan
savol tug‘iladi. Tovush kishining murakkab artikulyatsion faoliyat natijasi
hisoblangan muayyan akustik ( eshitish ) va perseptiv (idrok etish) xususiyatlari bilan
ajralib turadigan eng kichik nutq birligi. Nutq tovushlari artikulyatsion jihatdan
talaffuz a’zolarining murakkab natijasida paydo bo‘ladi. Nutq tovushlarini hosil
qiluvchi vosita (tebrantiruvchi kuch) o‘pkadan nafas yo‘li orqali chiqib avval
bo‘g‘izga va undan og‘iz bo‘shlig‘iga va ba’zan burun bo‘shlig‘iga o‘tadigan havo

13oqimidir. Dastlab o‘quvchilarni tovush bilan tanishtirishda ularga yaqin va tushunarli
bo‘lgan so‘zni tanlab, shu so‘z tarkibidagi tovushlarni ajratish maqsadga muvofiqdir.
Ma`lumki, savod o`rgatish, o`qish darslarining asosiy vazifasi o`quvchilarga tovush
va harfni tanishtirish, ularning to`g`ri talaffuzini o`rgatish orqali bolalarda to`g`ri,
ongli ifodali o`qish ko`nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek, o`quvchilar
lug`atini boyitish, bog`lanishli natqini o`stirish, bilimini boyitish, mavhum
tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o`stirishda ham bu davr
mas`uliyatliligi bilan alohida o`rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o`qishga o`rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda
o`zgalar nutqini eshitish, diqqatni to`plash, til birikmalarini (tovush, bo`g`in, so`z,
gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi.
Bular o`quvchilarning o`qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi.
O`qishga o`rgatish uchun avvalo o`quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi
lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo`g`indan tovushni ajratish tamoyiligi
rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo`nalishda amalga oshirilishi
mumkin:
1.Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog`lanishli hikoya tuzdiriladi.
Undan kerakli gap, so`ng kerakli so`z ajratib olinadi, so`ngra so`z ustida yuqoridagi
kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2.So`z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o`rgatiladigan tovush ajratib
olinadi: ot, o`qituvchi ot rasmini ko`rsatadi, o`quvchilar uning nomini – so`zni aytadi.
O`qituvchi o tovushini cho`zib (o-o-o-o t) aytadi va qaysi tovushni cho`zib
aytayotganini o`quvchilardan so`raydi. O`quvchilar o tovushini aytgach, uning
xususiyatlari haqida savol-javob o`tkaziladi. O tovushli so`zlar o`ylab toptiriladi.
SHundan so`ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko`rsatiladi. Bunda o
harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e`tibor beriladi.
3.O`rganilgan harf ichiga bugun o`rganiladigan harf aralashtirib qo`yiladi, bolalar
uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so`ng o`qituvchi bu harf ifodalaydigan
tovushni aytadi. O`quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. SHu harfni kesma
harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko`rsatadilar.

14SHu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o`qishga o`rgatish usulida ishlanadi.
O`qishga o`rgatishda bo`g`in asos qilib olinadi. Buning uchun o`qituvchida bo`g`in
jadvali bo`lishi lozim. Bo`g`in jadvali asosida o`qish namunasi ko`rsatiladi, ya`ni
harflab emas, ichida, birinchi harfni ko`z bilan ko`rib, uning nomini dilda saqlab,
ikkinchi harfni ko`rish va ikkalasini bog`lab, unlini mo`ljallab ulab aytish
tushuntiriladi. Bo`g`in o`qish o`qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har
bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin.
Bunda alifbe sahifalaridagi so`zlarni oldin bo`g`inga bo`lish, so`ng o`qishni mashq
qilish yaxshi samara beradi. O`qituvchining namunali o`qishidan so`ng xor bilan
o`qish, yakka-yakka o`qishdan, shivirlab o`qishdan fodalaniladi.
Ayniqsa, sekin o`qiydigan o`quvchilar bo`lgan sinflarda xor bilan o`qitish o`qishni
tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o`quvchilarining o`qish ko`nikmalaridan kelib
chiqib, matndagi so`zlarni sinf xattaxtasiga bo`g`inlarga bo`lib yozish, o`rganilgan
harflarni hisobga olgan holda qo`shimcha so`z birikmalari, gaplar tuzib yozish va
o`qitish usulidan ham foydalaniladi.
Ma`lumki, “Alifbe” sahifalarida bo`g`in tuzilishi murakkablashib boradi.
SHuning uchun o`qituvchi har bir bo`g`in tuzilishini murakkabligiga qarab ish
usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to`rt tovushdan
tuzilgan bo`g`inlarni o`qishga o`rgatish ham o`ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi bo`g`inlarda o-la:m, Ma:n-no:n tarzidagi
qo`shimcha chiziqdan, bod-ring, do`st tipidagi bo`g`inda ring, do`st tarzidagi
qo`shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So`zlarni o`qishga o`rgatishda bilib o`qishdan
tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi.
ko`: k ka
ko`: r
lom
ko`: ch
ko`: p sa

15Umuman olganda, har bir o`qish darsida albatta bo`g`in tuzilishi murakkab
so`zlarni o`qish mashqi o`tkazilishi lozim. Bu usul o`quvchilarda o`qish malakasining
takomillashuviga yordam beradi.
O`qishga o`rgatishda so`zlarni va gaplarni to`ldirib o`qish ko`nikmalarini hosil qilish
o`quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo`naltiriladi. O`quvchi tushib qoldirilgan
harf va so`zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga
e`tibor beradi, o`rtoqlariga nisbatan tez topib, o`qituvchining rag`batiga sazovor
bo`lishga intiladi.
“Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular shularga mos
ohang tanlashni, to`xtash, pauza qilish o`rinlarini belgilab olishni taqazo etadi. Bunda
ham o`qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va
ifodali o`qish namunasini ko`rsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o`qilgan
matngina tushunarli bo`ladi.
Har bir fanda bo`lgani kabi o`qish darslarida ham ta`lim-tarbiya birligiga e`tibor
beriladi. O`qish darslarida tarbiya o`qilgan matnning ongli o`zlashtirilishiga bog`liq.
O`quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, o`zida shunday
xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, esa yaxshi inson bo`lish uchun
o`qishning zarurligini anglaydi. SHuning uchun ongli o`qishni ta`minlashda matn
bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar o`rtasidagi bog`lanishlarni shakllantirishga,
matn yuzasidan savollar berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating,
endi matnni o`qing, matnda nima haqida gapiriladi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular
orasida bog`lanish bormi?, matn mazmunini rasmga qarab so`zlab bering.
Yoki: Bolalar qaerga bordilar?, Qizning ismi nima?, Bolaning ismi-chi? Ali, Lola
nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?.
Demak, o`qish o`qilganlarni o`zlashtirishga yo`naltirilgan bo`lishi lozim. SHundagina
matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g`oya o`quvchilar tomonidan o`zlashtiriladi.
So`ng so`z va matnlar yod olingan taqdirda ham o`quvchiniki bo`lib qoladi.
O`qishning ongliligini va ta`sirchanligini ta`minlash uchun matn mazmunini
o`quvchilarning ko`rgan kechirganlarini, taassurotlari bilan bog`lash lozim. SHunda
o`quvchida o`qishga, o`rganishga qiziqish ortadi.

16Ongli o`qishni amalga oshirishda lug`at ustida ishlash ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Masalan, 51-sahifada uvol, rizq-ro`z so`zlari bor. Ularning ma`nosi ustida
to`xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham
xizmat qiladi.
SHe`r, tez aytish, topishmoq, qo`shiq, maqol, hikmatli so`zlardan o`qitish, yod
oldirish ham o`quvchilarning o`qishga qiziqishini oshiradi, o`qish malakasini
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi.
O`qish darslarining uchdan ikki qismi o`qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Demak, o`quvchilarni o`qishga o`rgatish, ularning o`qish sur`atini oshirish, ifodali va
ongli o`qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o`qish darslarining muhim
vazifalari hisoblanadi.
Bu kabi misollar maktab darsliklarida ham keltirib o‘tilgan. Shuni ta’kidlash joizki,
savod o‘rgatishda bir turdagi mashg‘ulotlar uzoq davom etsa, o‘quvchilar tez
charchaydi? zerikadi va darsga nisbatan qiziqishi susayadi. Shuning uchun
mashg‘ulotlarning turi va usullarini o‘zgartirib turish maqsadga muvofiqdir. [ .
K.Qosimova, S.Matjonov, X.G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh.Sariyev. Ona tili
o‘qitish metodikasi. Toshkent “Nosir”, 2009. 33- bet.]Dastlabki mashq turlari
ta’sirchanlik va mo‘jizakorlik jihatidan yangi pedagogik texnologiyalar asosida ishlab
chiqilgan bo‘lish kerak. Chunki o‘quvchilar yozish va o‘qishdek aqliy faoliyatga
birdaniga kirisha olmaydilar. Savod o‘rgatishning asosiy tamoyili adabiy til
me’yorlariga rioya qilgan holda, qisqa va lo‘nda, ta’sirchan va tabiiy, muloyim va
ravon bo‘lishi o‘quvchilar diqqatini jamlashda katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi
savod o‘rgatish darslarida ba’zan sinf doskasiga bo‘g‘in, so‘z va gaplarni avvaldan
dona- dona qilib yozib qo‘yilsa, guruhga ovoz chiqarib o‘qish qulay bo‘ladi. Doimo
kitobdan o‘qitaverish o‘quvchini tez toliqtirishi va zerikishini e’tiborga olib, ish turini
tez-tez o‘zgartirib turish lozim. Chex pedagogi Komenskiy ta’limning asosiy qoidasi
“Sinfga surat olib kirishing bilan soqov ham tilga kiradi” iborasini qo‘llashi bejizga
emas. Ayniqsa, ta’lim jarayonida mavhum tafakkuri yaxshi rivojlanmagan
boshlang‘ich maktab yoshidagi o‘quvchilarning barcha sezgi organlari ishtirok etishi
kerak: ko‘rish,eshitish, hatto ta’m bilish sezgisi ham, chunki ular aniq narsa, ko‘zi

17bilan ko‘rib turgan narsa va hodisaga qarab fikrlaydi. Bu esa “Alifbo” darsligida ham
hisobga olingan. Unda mazmunli va ko‘rgazmali o‘quv qurollari, gap, bo‘g‘in so‘zga
oid nusxalar bundan tashqari multimediyali o‘quv dasturlar, lingafondan foydalanish,
ya’ni, eshituv a’zolari orqali to‘g‘ri talaffuzni shakllantirish, nutq tovushlarini,
tilining talaffuz me’yyorlarini audio-vedio orqali o‘quvchilar ongiga singdirish,
kommunikativ savodxonlikni ta’minlash maqsadida kompyuter o‘quv dasturlaridan
foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish
darslarida o‘quvchi nutqini rivojlantirish,ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatish, bugungi
globallashuv va jamiyat taraqqiyoti talabi darajasiga mos keladigan iste’dodli,
iqtidorli, mulohazali, dunyo qarashi keng ijodiy fikrga ega bo‘lgan komil insonni
tarbiyalashni taqozo etadi.

181.2. Ko ‘rgazmali vositalar tushunchasi va ularning turlari.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ta’lim-tarbiya tizimi va barkamol avlodni
tarbiyalash davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishlari darajasiga
ko‘tarildi. Hozirgi kunda Respublikamizda ushbu sohaga davlat siyosati darajasida
e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan
pedagoglar oldida o‘ta muhim, ta’lim tizimini isloh qilish vazifasi qo‘yildi.
Boshlang‘ich ta’lim sifatini oshirish maqsadida umumta’lim maktablarida dars
mashg‘ulotlarining sifatini oshirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Darslarda o‘quvchilarga faqatgina bilim beribgina qolmay, balki ularning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish muhim vazifa sifatida e’tirof etilmoqda. Buning uchun
darslarda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, ko‘rgazmali vositalar va
o‘quvchilarda faol fikrlash imkoniyatlarini kengaytirishning usul va vositalarini
keng qo‘llash yaxshi samara beradi.
Ma’lumki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ularning qay darajada
o‘zlashtirishlaridan qat’iy nazar, mustaqil ishni bajarish uchun bir xildagi o‘quv
topshriqlari beriladi. Lekin, maktabda a’lo o‘zlashtiruvchi, o‘rta darajada
o‘zlashtiruvchi va bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar bo‘ladi. Ana shunday
jihatlarni hisobga olgan holda o‘qituvchi o‘quv topshirig‘ini ikki xil variantda
tuzishi va o‘quvchilarning qobiliyatiga ko‘ra tarqatishi lozim. Masalan: barcha
o‘quvchilar qo‘shish va ayirish amallariga oid mashqni bajarishlari kerak
bo‘lganda, o‘qituvchi kuchli o‘quvchilar uchun ikki ustunda, o‘rtachalari uchun bir
yarim ustunda, yaxshi o‘zlashtirmaydigan o‘quvchilar uchun yarim ustunda
mashqlarni yechishni taklif etishi kerak.
Ona tili darslarida esa, barcha o‘quvchilar ma’lum bir mashqni bajarishga
ko‘rsatma oladilar. A’lochi o‘quvchilar bu mashqni oxirigacha, o‘rtachalari
yarimigacha, bo‘sh o‘zlashtiruvchilari esa, 1 yoki 2 ta gaplardan iborat mashqlarni
bajaradilar. Bunday usul juda keng tarqalgan bo‘lib, o‘qituvchi topshiriqlarni ana
shu tartibda tarqatadi. Bunda ba’zi o‘qituvchilar ayrim metodik kamchiliklarga yo‘l
qo‘yadi. Ya’ni, o‘qituvchi sinfdagi o‘quvchilarning individual qobiliyatlarini
hisobga olgan holda mashqni bo‘laklarga bo‘lganida, o‘quv materialini to‘liq

19o‘zlashtirilishiga erishmasligi mumkin. Xuddi shunday kamchiliklarni “O‘qish”
darslarida ham kuzatish mumkin. Masalan, ona tili darslarida o‘quvchilar tushirib
qoldirilgan tovushlarni qo‘ygan holda mashqni ko‘chirib yozishlari, ega va
kesimlari, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarni aniqlashga o‘xshash topshiriqlarni
bajarishlari yoki o‘qilgan matnni grammatik jihatdan tahlil qilish o‘rniga “o‘qish,
qayta hikoya qilish”ga ko‘rsatma berilsa, darslikning, o‘qish kitobining
mazmuniga singdirilgan asosiy g‘oya, metodologik mantiqiy bog‘liqlik tizimiga
putur yetishi mumkin. Natijada o‘quvchi darslikda va o‘qish kitobida berilgan
topshiriqlar, suratlar, mashqlar bo‘yicha yetarlicha tushuncha hamda tasavvurga
ega bo‘lmasligi oqibatida uning bilim, malaka va ko‘nikmalarida bo‘shliqlar hosil
bo‘ladi. Bu o‘z navbatida o‘quvchilarga ma’lum bir ketma-ketlikda ta’lim berish
jarayonini izdan chiqarishi mumkin. Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf
etishda boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha fanlar bo‘yicha ko‘rgazmali,
tarqatma, didaktik materiallar tayyorlash va ulardan samarali foydalanishning
ahamiyati kattadir.
Boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish o‘quv vaqtini
o‘quvchilarning mustaqil ravishda topshiriqlarini bajarishlari orqali samaradorlikni
yanada oshiradi.
Ko‘rgazmali qurollarni ta’lim jarayonining har qanday qismida qo‘llash
mumkin. Shunday ekan, ko‘rgazmali qurollar asosan qaysi fanlarni o‘qitish
jarayonida ko‘proq qo‘llanilsa, samaraliroq bo‘ladi, degan savolning tug‘ilishi
tabiiy, albatta. Boshlang‘ich sinflarning matematika, ona tili va o‘qish,
tabiatshunoslik, husnixat darslarida ana shunday didaktik materiallardan samarali
foydalanish mumkin. Ko‘rgazmali qurollar o‘quvchilarga:
o‘tilgan va yangi mavzuga oid materiallarni o‘rganish va o‘zlashtirishda;
matematikadan mustaqil misol va masalalarni yechishni o‘rganishlarida;
husnixat darslarida chiroyli yozuv malakalarini puxta egallash uchun turli
mashqlarni bajarishlarida ona tili va o‘qish darslarida berilgan topshiriqlarni barcha
talablar asosida mustaqil bajarishni o‘rganishlarida;

20tabiatshunoslik darslarida tevarak-atrof va muhit bilan bog‘liq bo‘lgan turli
vazifalarni ekologik jihatdan hal etishlarida yaqindan yordam beradi.
Ko‘rgazmali didaktik o‘quv qurollari ikkiga bo‘linadi. Bular:
nashriyot tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalar
- o‘qituvchi tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalardir.
Nashriyot tomonidan tayyorlangan ko‘rgazmali vositalar quyidagi ko‘rinishlarda
tayyorlanadi:
1. Platmassalardan tayyorlangan o‘yinchoqlar tarzida.
2. Yog‘ochdan (turli konstruktor elementlari tarzida).
3. Karton qog‘ozlaridan.
4. Katta o‘lchamdagi qog‘ozlarga ishlangan ko‘rgazmali qurollar (tablitsalar).
5. Oson yig‘iladigan maketlar ( kub, prizma, paralellepiped va h.k.).
6. Mulyajlar (sabzavot va mevalar, turli qushlar va jonivorlar).
7. Rangli suratlar
8. Turli fanlar (matematika, husnixat, ona tili)da qo‘lanilishi mumkin bo‘lgan
kartochkalar va boshqalar.
Mazkur tarqatma materiallar va ko‘rgazmali qurollar yordamida o‘quvchilar:
faqat o‘qituvchidan emas, balki ko‘rgazmali qurollardan, ularni o‘zaro
hamkorlikda bajarayotgan sinfdoshlaridan ham o‘rganib, o‘zlashtirib oladilar;
mustaqil ravishda berilgan topshiriqlarni bajara olish malakasiga ega bo‘ladilar;
berilayotgan yangi ma’lumotlar to‘g‘risida yaxlit tasavvurga ega bo‘ladilar.
Ko‘rgazmali qurollarni yaratish o‘qituvchidan ijodkorlikni talab qiladi. Shunga
ko‘ra siz ham o‘zingiz tayyorlagan ko‘rgazmali qurollarni keng o‘qituvchilar
ommasiga taqdim etgan holda turli kamchiliklarini aniqlab, kelajakda mukammal
maqsadni amalga oshirishga yordam beradigan turlari yoki variantlarini
yaratishingiz mumkin.
Ayni vaqtda esa, ko‘rgazmali qurollar tayyorlashda kompyuterdan
foydalanishga ko‘p e’tibor berilmoqda. Bu borada kerakli maslahatlarni shu
sohaning mutaxassislaridan bilib olganingiz ma’qul.
Xalq ta limi vazirligi ma lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda respublikamizda ʼ ʼ

21boshlang‘ich sinf o‘quvchilari soni jami 2129389 nafarni tashkil etadi. Ularga
111866 nafar pedagog saboq berib kelmoqda. Xozirgi kunda davlatimiz tomonidan
o‘qituvchilarning darslarga ijodiy yondashishini ta minlash, ular faoliyatiga ilg‘or ʼ
pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy qilish hamda
o‘quvchilarning dastlabki bilim egallash poydevori mustahkam bo‘lishi, barcha
fanlarni o‘zlashtirishga qiziqishini oshirish maqsadida zarur chora-tadbirlar ishlab
chiqilib, hayotga tatbiq etib kelmoqda. Hozirgi davr o‘qituvchi va o‘quvchi oldiga
katta talablar qo‘ymoqda, bu talablarning eng asosiysi - darsning samaradorligi,
uning sifatliligi, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalariga, maktablardagi turli xil
o‘quv mashg‘ulotlari, ularni tashkil qilinishi va u orqali o‘quvchilarni turli bilim va
ko‘nikmalarni egallab olishidir. Bugungi kunda ta lim jarayonini to‘g‘ri va
ʼ
samarali tashkil qilishda innovatsion texnologiyalar, texnik vositalarning,
jumladan, zamonaviy kompyuterlarning o‘rni beqiyosdir.
Dars mavzusiga oid multimediya, animatsiya, grafika, diafilm va
videofilmlardan foydalanish dars jarayonini yana-da qiziqarli bo‘lishiga ko‘mak
beradi, buning uchun esa o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va har bir darsga «men
bugungi dars jarayoniga qanday yangilik bilan kirib, darsni qiziqarli tashkil
olaman» deya o‘ziga savol berishi ya ni, an anaviy ta limdan qochib, noan anaviy
ʼ ʼ ʼ ʼ
ta lim berishga intilishi lozim. Ma lumki, ta lim bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning
ʼ ʼ ʼ
hamkorligidagi faoliyat turi bo‘lib, dars orqali o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va
malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni
o‘zlashtirib olishi natijasida undan foydalanish kompetensiyalariga ega bo‘ladi.
Mazkur ko‘rgazmali qurol savod o‘rgatish davrida bolalarning harf va tovushlarni
o‘zlashtirishini osonlashtirish maqsadida tuzilgan. Har bir kartochka harf, rasm va
so‘zdan iborat bo‘lib, bolalarda eslab qolish, bog‘lash va tushunish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.

22Kartochkalar Namunalari:
Harf Rasm tavsifi So‘z
A a Olma rasmi olma
B b Bola rasmi bola
D d Daraxt rasmi daraxt
G g G‘oz rasmi g‘oz
M m Mushuk rasmi mushuk
S s Suv rasmi suv
Foydalanish usuli:
1. Har bir harfni tanishtirishda mos kartochka ko‘rsatiladi.
2. O‘quvchi harfni o‘qiydi, rasm orqali eslab qoladi va so‘zni talaffuz qiladi.
3. Guruhli o‘yinlarda harflarni topish, juftliklar yasash, harfdan so‘z yasash
mashg‘ulotlari o‘tkaziladi
Yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida esa o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli
ko‘rinishlaridan foydalanishlari tabiiy hol masalan, ma lumotlarni qabul qilish, ʼ
ularni qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etish kabi jarayonlarda amalga
oshadi. Hozirgi kunda umumta lim maktablarida zamona.viy kompyuter
ʼ
texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini takomillashtirish, ta lim
ʼ
jarayonidazamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish eng
muhim ko‘rsatkichlaridan biri ekanligi yetuk pedagog olimlar tomonidan e tirof
ʼ
etilganligi xech kimga sir emas.
Jumladan, U.Sh.Begimkulov ta lim jarayonida hozirgi zamon talablariga javob
ʼ
bera oladigan kompyuter axborot muhitini yaratish hamda ta lim jarayonida
ʼ
multimedia, o‘qitishda immitatsiya, zarur axborotlarni kompyuter texnikasi
yordamida kiritish, tizimlashtirish, saqlash va foydalanish uchun tavsiya
qilinadigan ma lumotlar bazasini yaratishni taklif etadi. Mamlakatimizdagi deyarli
ʼ
barcha umumta lim maktablari zamonaviy kompyuter va telekommunikatsiya
ʼ
texnologiyalari bilan jihozlangan. Bu esa, o‘z navbatida, boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilarning o‘z mehnat faoliyatlariga yangicha yondashuvlarini talab etadi.

23Boshlang‘ich sinf darslari o‘quv jarayoniga yangi texnologiyalarni joriy etilishi,
o‘qituvchini texnik vositalar tomonidan siqib chiqishiga emas, balki yangicha
yondashuv orqali uning vazifasi va rolini o‘zgartirib, o‘qituvchilik faoliyatini yana-
da serqirra, ijodiy va kreativ yondashuvga asoslangan kasbga aylantiradi.
Zamonaviy axborot texnologiyalari yordamida dars jarayonini tashkil
etishdao‘qituvchi dastlab:- darsning maqsadi;
- maqsadga erishish yo‘llari;- o‘quv materiallarini taqdim etish usullari;
- o‘qitish metodlari;- o‘quv topshiriqlarining turlari;
- muhokamalar uchun savollar;- munozara va bahslarni tashkil etish yo‘llari;
- o‘zaro aloqa usullari va kommunikatsiya singari omillarni aniqlab olishi lozim
bo‘ladi.
Ta lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarni aqlan va ruhan yetuk insonlar qilib ʼ
tarbiyalashda, milliy urf-odatlarimiz, qadriyatlarimiz mohiyati bo‘yicha bilim,
ko‘nikma va malakalarini rivojlantiriщda ularda buyuk ajdodlarimizning boy
ma naviy me roslarini o‘rganishda kompyuter va axborot texnologiyalaridan
ʼ ʼ
foydalanish muxim rol o‘ynaydi. Kompyuter va axborot texnologiyalari vositalari
orqali pedagog xodimlar hamda o‘quvchilar juda ko‘p miqdorda ma lumotlarni
ʼ
olish, izlash qayta ishlash va o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Albatta,
ta lim muassasalarida yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish.
ʼ
O‘quv mashg‘ulotlarini yangi interfaol usullar, zamonaviy vositalar ya ni axborot
ʼ
texnologiyalari vositalaridan foydalangan holda o‘tkazish, jumladan, dars
mashg‘ulotlarida multimediani qo‘llash, internet tarmog‘idan foydalanish
shubhasiz o‘z samarasini beradi. O‘qituvchi zamonaviy kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish orqali quyidagi bir qancha vazifalarni amalga
oshirishi mumkin:
- boshlang‘ich sinflarda multimedia texnologiyalarini qo‘llash orqali o‘quvchilarda
fanga qiziqishi rivojlanadi;
- ta limning bunday usuli o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtiradiva
ʼ
o‘quv materialini o‘zlashtirilishining samaradorligi yana-da oshadi;

24- namoyish qilinishi qiyin yoki murakkab bo‘lgan jarayonlarni modellashtirish va
ko‘rish imkoniyatini beradi;
- o‘quv materiallarini o‘zlashtirilishi faqat darajasiga ko‘ra emas, balki
o‘quvchilar erishgan mantiq va qabul qilishlarining darajasiga ko‘ra ham
samaralihisoblanadi;
- o‘quvchilarga mustaqil izlanish yo‘li bilan materiallarni izlash, topish
hamda muammoli masalalarga javob topish orqali ma lum tadqiqot ishlarini ʼ
bajarish uchun imkoniyat yaratiladi;
- o‘quvchilarning yangi mavzuni o‘zlashtirishi, misollar yechishi, insho,
bayon yozish ishlarida, o‘quv materiallari bilan mustaqil tanishish, tanlash va
axborot hamda ma lumotlarni tahlil etish kabi masalalarni tez bajarish uchun
ʼ
sharoit yaratiladi. Hozirgi kunda ta lim jarayonida interfaol metodlar va axborot
ʼ
texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-unga ortib
bormoqda. Bundaybo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an anaviy ta limda
ʼ ʼ
o‘quvchilar faqattayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib
topish, mustaqilo‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham
o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi.

25II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA KO‘RGAZMALI
VOSTALARDAN FOYDALANISH TAJRIBASI.
2.1. Dars jarayonida ko ‘rgazmali vositalarni qo‘llash usullari.
Savod o'rgatish davrining dastlabki birinchi haftasi o'quvchilarni savod
o'rgatishga tayyorlash ushun ajratiladi, shuning uchun bu davrni alifbegacha bo'lgan
deb ataladi .Suhbatlarning jonli, ko'rgazmali bo'lishiga alohida e'tibor berish zarur.
Suhbat uchun faqat darslikdagi rasmlarning o'zi kifoya qilmaydi, balki uning
mazmunini to'ldiruvshi boshqa rasmlardan yoki predmetlarning o'zidan namuna
ko'rsatish o'quvshilarning yana qiziqishini orttiradi. Masalan, "Bizning oila" temasida
rasm berilgan. Bunda o'qituvshi o'quvchilarning o'z oilalalari misolida gap tuzdirish
mumkin. O'quvchilar tomonidan gap tuzdirilganda, ularning nutqiga, tovushlarning
qanday talaffuz qilishlariga ovozlarini boshqara olishlariga ham e'tibor berish lozim.
Alifbegacha bo'lgan davrda o'qituvchi bolalarni dastlab, maktab hayoti, uning ichki
tartib qoidalari bilan tanishtiradi, o'quvchilar maktabda, darsda, tanaffuz vaqtida
maktabdan tashqari vaqtda o'zlarini qanday tutishlari lozimligi o'rgatiladi, shuningdek
maktab va oilada kundalik rejimga ko'nikma hosil qilib, unga odatlantirila boriladi.
Bu davrda o'qituvchilar o'quvshilar kollektvini tashkil etishi va har bir o'quvshi shu
kollektivning a'zosi ekanligini ular ongiga singdirish, bolalarga kollektiv bo'lib
ishlashni asosiy tartib qoidalarini o'rgatishi kabi vazifani bajaradilar: o'quvchilarda
dars jarayonida partada to'g'ri o'tirish, savol yoki javob berishdan oldin qo'l ko'tarish,
hammaga eshitarli qilib, shoshmasdan, tutilmasdan gapirish kabi, kitob va daftarlarni,
toptamaslik kabi ko'nikmalarni hosil qila boradi. Bolalar maktab binosi, tevarak atrof
bilan tanishtiriladi. Ular o'qituvshining aytganlarini diqqat bilan tinglash,
topshiriqlarini o'z vaqtida bajarish, savolga javob qaytarish va savol b erishga,
o'rtoqlarining javobini tinglashga odatlantiriladi. Ayniqsa, o'quvchilarni o'z
vazifalarini tushunib, uning o'z vaqtida to'liq tushunishga odatlanishi, har bir
o'quvchiga individual yondashib, ularning o'ziga xos xususiyatlarini savod olishga
qanchalik tayyor ekanligini vaqtida aniqlab olish savod o'rgatish darslarining to'g'ri
uyushtirilishiga yordam beradi.

26Mazkur mavzu bo'yicha bir nechta pedagog olimlarimiz o'z tadqiqot ishlarini olib
borishgan. Mazkur maqola Q.Abdullayeva, K.Nazarov, Sh.Yo'ldashev, R.Safarova,
M.G'ulomova, Adizova asarlari, ilmiy maqolalari asosida tadqiq qilindi. Shuningdek,
maktab darsligi , mahalliy hamda xorijda nashr etilgan materiallar maqolaning
nazariy asosi uchun manba sifatida xizmat qildi. Mavzuga doir jurnalist hamda
mutaxassislarning ilmiy ishlari ko'zdan kechirilib, kerakli ma'lumotlar manba sifatida
foydalanildi. Bugungi kunda ta'limda " Aqliy hujum", "Fikrlar hujumi",
"Tarmoqlar"metodi, "BBB", "Beshinchisi ortiqcha", "Bahs-munozara", "Rolli
o'yin", "Kichik guruhlarda ishlash", "Yumaloqlangan qor", "Zigzag", "Oxirgi
so'zni men aytay" kabi zamonaviy texnologiyalar qo'llanmoqda. Masalan,
"Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi ...) ortiqcha" metodi, o'quvchilar mantiqiy
tafakkur yuritish ko'nikmalariga ega bo'lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga
ega. Uni qo'llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi:
1 .O'rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi
tushunchalar tizimini shakllantirish;
2.hosil bo'lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo'lgan to'rtta (beshta, oltita, ...) va
taalluqli bo'lmagan bitta tushunchaning o'rin olishiga erishish;
3.o'quvchilarga mavzuga taalluqli bo'lmagan tushunchani aniqlash va uni
tizimdan chiqarish vazifasini topshirish;
4.o'quvchilarni o'z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni
mustahkamlash maqsadida o'quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga
ham izoh berib o'tishlari hamda ular o'rtasidagi mantiqiy bog'liqlikni asoslashlarini
talab etish lozim).
Mazkur metod o'quvchilardan o'rganilayotgan mavzu (yoki bo'lim, bob) yuzasidan
tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay
olishni talab etadi. Metodni qo'llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:
-o'qituvchi o'zaro teng nisbatda mavzuga (bo'lim, bob) oid va oid bo'lmagan
asosiy tushunchalar tizimini yaratadi;

27-o'quvchilar mavzuga (bo'lim, bob) oid va oid bo'lmagan asosiy tushunchalarn
aniqlaydilar va daxldor bo'lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar;
-o'quvchilar o'z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar. Metoddan individual,
guruhli va ommaviy shaklda o'quvchilar tomonidan mavzuning puxta
o'zlashtirilishini ta'minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida
foydalanish mumkin.
Tayyorlov davrida o'quvchilarning nutqiga e'tibor qaratish o'quvchilarning
kelajak hayotida muhim rol o'ynaydigan davr hisoblangani uchun ham o'qituvchida
ulkan mas'uliyat paydo qiladi. Shuning uchun ham maqolada nutq o'stirish
texnikasiga alohida e'tibor qarattik. Quyidagi natijalar olindi. Bolalarni dars
mashg'ulotlariga qiziqtirgan holda 3 guruhga ajratib olib, "Aralash-quralash" didaktik
o'yinini o'tkazildi. Didaktik o'yinda bir o'quvchini sinfxonasidan chiqarib yuborib
sinfda qolgan o'quvchilar uchun doskada uch bo'g'inli so'z yoziladi, har bir guruh
o'ziga ajratilgan bo'g'inni aytadi. Tashqarida turgan o'quvchi sinfga kirganidan so'ng
uchala guruh baravariga bo'g'inlarni aytadi. Doskada turgan o'quvchi diqqat bilan
tinglab bo'g'inlarni o'z o'rniga qo'yib so'zlarni topishi zarur. Bu didaktik o'yin sinf
jamoasining 89% o'quvchilarida ijobiy natija ko'rsatdi.
O'qituvchi har bir bolaning eshituv, ko'ruv organlaridagi kamchilik, diqqatning tarqoq
emasligini sinchiklab o'rganib, ko'ruv va eshituv quvvati zaifroq, shuningdek past
bo'yli o'quvchilarni oldingi partalarga o'tqazadi. O'quvchilar gap, so'z, bo'g'in, tovush
bilan amaliy tanishtiriladi. Bolalarning eshitishi va so'zlash qobiliyatini mantiqiy
fikrlashni o'stirishga doir; shuningdek o'qituvchining ovoziga ergashib she'rlar
yodlash, hikoyachalar mazmunini aytib berish, rollarga bo'lib o'qish kabi mashqlar
o'tkaziladi.
Asosiy davr o'qish darslari yangi bilim berish bermasligiga ko'ra quyidagi turlarga
ajratiladi:
1 .Yangi tovush va harf bilan tanishtiriladigan o'qish darsi.
2.O'rganilgan tovush va harflarni mustaxkamlovchi o'qish darsi.
3. Bilimlarni takrorlash, umulashtirish darsi.

28Asosiy davr yozuv darslari esa quyidagi turlarga ajratiladi.
1. Kichik harf va bosh harf yoziladigan yozuv darsi.
2.Kichik harflar yoziladigan yozuv darsi.
3.Bosh harflar yoziladigan yozuv darsi.
Alifbe sahifalaridagi so'zlarni oldin bo'g'inga bo'lish, so'ng o'qishni mashq qilish
yaxshi samara beradi. O'qituvchining namunali o'qishidan sung xor bilan o'qish,
yakka o'qishdan shivirlab o'qishdan foydalaniladi. Ayniqsa sekin o'qiydigan
o'quvchilar bo'lgan sinflarda xor bilan o'qitish o'qishni tezlashtiradi. Matndagi
so'zlarni sinf doskasida bo'g'inlarga bo'lib yozish o'rganilgan harflarni hisobga olgan
holda qo'shimcha so'z birikmalari gaplar tuzib yozish va o'qitish usulidan ham
foydalaniladi. Alifbe sahifalarida bo'g'in tuzilishi murakkablashib boradi. Shuning
uchun o'qituvchi har bir bo'g'in tuzilishining murakabligiga qarab ish usullarini
belgilab olishi zarur. Masalan: 3 tovushdan tuzilgan, 4 tovushdan tuzilgan bo'g'inlarni
o'qishga o'rgatish ham o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda olam,
Mannon tipidagi bo'g'inlarda - o-la:m, ma:n-no:n tarzidagi qo'shimcha chiziqdan,
bod-ring, do'st tipidagi bo'g'inga -ring, do'st tarzidagi qo'shimcha chiziqlardan
foydalaniladi. So'zlarni o'qishga o'rgatishda bo'lib o'qitishdan tashqari jadvallar ham
yaxshi samara beradi. Har bir o'qish darsida bo'g'in tuzilishi murakkab so'zlarni o'qish
mashqi o'tkazilishi lozim. Bu usul o'quvchilarda o'qish malakasining
takomillashtiruviga yordam beradi. O'qishga o'rgatishda so'zlarni va gaplprni to'ldirib
o'qish ko'nikmalarini hosil qilish o'quvchini gap tuzishga tez fikrlashga yo'naltiradi.
O'quvchi tushib qoldirilgan harf va so'zni rasmga qarab topadi, gap mazmuniga mos
yoki, mos emasligiga e'tibor beradi, o'rtoqlariga nisbatan tez topib o'qituvchining
rag'batiga sazovor bo'lishiga intiladi. Alifbe darsligidagi matnlarda turli tinish
belgilari ishlatilgan. Ular shularga mos ohang tanlashni, to'xtash, pauza qilish
o'rinlarini belgilab olishni taqozo etadi. O'qituvchining tushuntirishi ifodali o'qish
namunasini ko'rsatishi katta ahamiyatga ega. Ifodali o'qilgan matngina tushunarli
bo'ladi. O'qish darslarida o'qilgan matnning ongli o'zlashtirilishiga bog'liq. O'quvchi
matnda fikr nima haqida borayotganini aniqlasagina uzida shunday xislatlarni
shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan esa yaxshi inson bo'lishi uchun o'qishning

29zarurligini anglaydi. Ongli o'qishni ta'minlashda matn bilan unga ishlangan rasmlar
o'rtasidagi bog'lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqat
qaratishi lozim.She'r, tez aytish, topishmoq, qo'shiq, maqol, hikmatli so'zlardan
o'qitish, yod oldirish ham o'quvchilarning o'qishga qiziqishini oshiradi, o'qish
malakasini shakllantiradi, hotirasini mustahkamlaydi. O'qish darslarining uchdan ikki
qismi o'qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. Demak; o'quvchilarni o'qishga
o'rgatish, ularning o'qish suratini oshirish, ifodali va Ilmiy-nazariy va metodik jurnal
ongli o'qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o'qish darslarining muhim
vazifalari xisoblanadi. Bilish jarayonini faollashtirish hozirgi kunda faqat psixologik
muammo bo'lmay, metodik muammo hamdir. Boshlang'ich sinfning o'ziga hos
xususiyati shundaki, bilim berish, uni mustahkamlash, amaliyotga tadbiq qilish
bevosita dars vaqtida amalga oshiriladi. Har bir o'qituvchi o'rganilayotgan materialni
o'quvchilar tmonidan ongli, puxta, mustahkam o'zlashtirilishini istaydi.
O'quvchilarning bilish faoliyatini aktivlashtirish va rivojlantirish ko'p jihatdan
ko'rgazmali vositalardan foydalanishga bog'liq. Savod o'rgatish darslarini
muvoffaqiyatli uyushtirish uchun "Harf kassasi", "Harf terish kartoni", "Sirli mato"
kesma bo'g'in, so'z kartochkalar, til hodisalariga oid nusxalar, mazmunli rasmlar,
predmet rasmlari, texnik vositalardan foydalaniladi. Sinfda jamoa bo'lib ishlash,
o'rganilgan harflar ishtirokida bo'g'in, so'z, ba'zan gap tuzish va o'qishni mashq qilish
uchun "Harf kassasi" bo'lishi shart. Kesma harflar yordamida bo'g'in, bir bo'g'inli
so'zlar, ba'zan ikki bo'g'inli so'zlar tuziladi. Kesma harflar yordamida tuzilgan bo'g'in
va so'zlarning ustida turli xil ishlar o'tkaziladi, bir harfni boshqasi bilan almashtirib
yoki harf, ba'zan bo'g'inning o'rnini almashtirib yahgi bo'g'in yoki so'z hosil qilinadi
va o'qitiladi, so'zning ma'nosi ustida ishlanadi. Sirli mato o'rnida "Magnit
xattaxta"dan foydalanish mumkin. Bunda harf karton orqasiga magnit yopishtiriladi.
O'quvchilarni yangi tovush va harf bilan tanishtirishda kartondan quyidagicha maket
tayyorlanadi. Rasmli alifbo ham o'quvchilarda tovush tanishtirishda juda qilay.
Buning uchun albom varag'i olinadi. Uning yuqori qismiga predmetning rangli rasmi
yopishtiriladi. Uning tagiga nomi o'rganilayotgan tovush o'rniga nuqta qo'yib
yoziladi. Harakatli ko'rgazmaning asosan predmitlarni guruhlash mantiqiy mashqlarni

30qiziqarli uyushtirishda ahamiyati katta. U ikki buklangan kartondan tayyorlanadi.
Masalan, kartonning ichiga o'rmon qiyofasini tasvirlovchi rasmlar yopishtiriladi.
O'rmonda yashovchi hayvonlar orqasiga ip yelimlanib kartonning birinchi betiga
yopishtiriladi va uchinchi betiga ip o'tkaziladi. Hayvonlar tilga kirganda ip tortilsa
hayvonlar harakatga keladi. Predmet rasmlaridan to'g'ri talaffuzga o'rgatishda ham,
tovush va harf bilan tanishtirishda ham foydalaniladi. Texnik vositalarga magnitafon,
radio, televizor, epidiaskop kiradi. Masalan: epidiaskop orqali harf, bo'g'in, so'z, gap
va rasmlar kattalashtirilib ko'rsatiladi. Bolalar talaffuzidagi nuqsonlarni bartaraf etish,
nutqni ravon, ifodali bo'lishi uchun magnitofondan foydalaniladi. Xattaxta, kesma
bo'g'inning o'zi ham eng qulay ko'rgazma sanaladi, Alifbe uchun yozilgan tarqatma
materiallar ham o'quvchini o'qishga o'rgatishda qulay ta'limiy vosita hisoblanadi.
Tayyorlov guruhlarida yil davomida o'tkaziladigan mashg'ulotlar bolalar yoshiga mos
bolishi va ketma-ketlikda olib borilishi kerak. Har bir inson rivjlanishida, ma'lum bir
kasbni egalashda savod chiqarish asosiy omil hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi
talim tizimida savod chiqargan va o'z fikrini tasirchan yetkazishda tushunarli,
mantiqiy, aniq, ravon nutqqa ega bo'lgan kadrlarni tayyorlash kabi masalalar dolzarb
bo'lib kelmoqda. Mazkur maqolada shu jihatlarga etibor qaratishga harakat qilindi.

31 2.2. Tajribaviy darslar asosida ko ‘rgazmali vositalarning
samaradorligini tahlil qilish.
Ta’lim yangi bosqichga ko‘tarilmoqda, o‘quvchilar fikr darajasi kengaymoqda,
axborot olish osonlash moqda, bunday o‘sish jarayonida o‘qitishda innovatsion
texnologiyalardan foydalanmaslik darsning samaradorligini pasaytirib yuboradi.
Boshlang‘ich ta’lim tizimini rivojlantirishdagi asosiy tamoyillardan biri ta’lim
tuzilishini va mazmunini isloh qilishdir. Buning uchun yuqori malakali,
raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, ta’lim bo‘yicha kadrlarning faoliyatini
uyg‘unlashtirish, ta’lim innovatsiyalari, ilg‘or pedagogik texnologiyalarnita’lim
jarayoniga joriy etish asosiy vazifamizdir.
Boshlang‘ich ta’limda dastlab o‘qituvchi faoliyatini o‘zgartirmay turib,
ta’limda bir qadam ham oldinga siljib bo‘lmaydi. Shuning uchun boshlang‘ich
ta’limni rivojlantirishda bo‘lajak mutaxassislar faoliyati va yangilikka intilish
motivatsiyasini, bilim, ko‘nikma va malakala rini shakllantirib, belgilangan maqsadga
yo‘naltirishimiz lozim. Boshlang‘ich ta’limda innovatsion jarayonlarni amalga
oshirish, bu tizimga yangiliklar kiritish, o‘quv jarayonlarining tuzilishini yangilash,
avvaldan mavjud bo‘lgan holatdan o‘zgargan, farq qiluvchi ta’limni
takomillashtirishda innovatsion texnologiyalarni qo‘llash, yaxshi natija beradigan
mexanizmlarni ish lab chiqish va ulardan foydalanish kerak.
Tajribadan o‘tgan, ketma-ketlikda qo‘llanadigan innovatsion texnologiyalar
kafolatlangan natijani beradi. Bunday innovatsiyalar o‘qitishning muayyan
vazifalarini hal qilish uchun tayyor texnologik xarita vositasini bajaradi.
Boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish, zaruriy darajada-gi natijani olish uchun ta’lim
tizimini takomillashtirish, bajarayotgan funksiyasini ijobiy tomonga yo‘naltirish,
zamonaviy innovatsion texnologiyalardan foydalanish kerak. Boshlang‘ich ta’limda
innovatsion texnologiyalardan foydalanilganda o‘qituvchining mahorati va ta’lim
oluvchining mustaqil ishlash ko‘nikmasi shakllanib boradi.Innovatsion
texnologiyalardan boshlang‘ich ta’limda eng ko‘p qo‘llanilayotganlari multimedia va
videodarslar hisoblanadi. Ta’lim tizimida multimedia texnologiyalaridan foydalanish
ta’lim oluvchilarda shaxsiy individual xususiyatlari, o‘quv jarayonl arida faolligi, har

32bir mavzuga ijodiy yondashuvi va axborot bilan ishlash kompetensiyalarining
rivojlanishiga olib keladi.
Ta’lim jarayonida multimedia vositalarini ishlatish haqida ma’lumotga ega
bo‘lmagan o‘qituvchi ta’li m sifatining pasayishiga sababchi bo‘lib qoladi. Bugungi
kunda mamlakatimizda yangidan tashkil qilingan ta’lim tizimida innovatsion
texnologiyalar, multimedia vositalari va videodars loyihalari ishlab chiqilgan bo‘lib,
xalqaro tajribalar imkoniyatlaridan to‘liq foydalanilmoqda. Boshlang‘ich ta’limda
multimedia texnologiyalari, videodarslar o‘quv-tarbiyaviy jarayonning
samaradorligini oshiradi. Maktabda o‘qitish birinchi navbatda o‘qish va yozishga
o‘rgatishdan boshlanadi. Alifbega asoslangan holda qisqa vaqt ichida o‘quvchilar
o‘qish va yozishga o‘rgatiladi, ya‘ni o‘qish va yozish ko‘nikmasini egallaydilar.
Endigina maktabga qadam qo‘ygan bolaga savod o‘rgatish juda nozik ish bo‘lib,
uning qulay usullarini topishga intilish ta‘lim jarayonida uzoq tarixga borib
taqaladi. Maktabga kelishi bilan bolaning hayotida muhim bosqich boshlanadi.
Shaxsning yangi ijtimoiy mavqei, ya‘ni ijtimoiy ahamiyatga ega faoliyat shakllaridan
birining bevosita ishtirokchisi bo‘lib, bu juda ko‘p kuch talab qiladi. Bu davrda
bolalarga yangi talablar qo‘yiladi, u yangi mas’uliyatga ega bo‘ladi, yangi o‘rtoqlar,
kattalar bilan yangi munosabatlar, shuningdek, muayyan axloqiy sa’y-harakatlar va
ish munosabatlariga qo‘shilish tajribasini talab qiladi. Lekin bolalar unga yangi
ijtimoiy vaziyatga javob berishga tayyormi? Psixologlar, umuman olganda,
bolalarning aqliy va jismoniy rivojlanish darajasi ularni umumta’lim maktabida
muntazam ta’lim ishlarini muvaffaqiyatli bajarishga imkon beradi, deb hisoblashadi.
Shu bilan birga, bolalarning hayajonlanish, hissiylik, juda tez charchash, e’tiborning
beqarorligi, xattiharakatlarning holati bilan ajralib turishini hisobga olish kerak.
Ko‘pgina tadqiqotchilar maktab o‘quv materiallarida aqliy harakatlarning shakllanish
jarayoni bolalarning o‘yin faoliyatida aks etishini ta‘kidlaydilar. 1-sinfga kelgan
o‘quvchilar maktab sharoitlariga, uning qat iy tartib-qoidalariga tezda moslashib ketaʼ
olmaydilar. Shu bois ularni o‘zlari o‘ynab yurgan tanish o‘yinlar vositasida ilm-fan
sirlari tomon qiziqtirish kerak. Bu o‘rinda o‘tkaziladigan so‘z o‘yinlari, didaktik
o‘yinlarni dastur talabiga, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos bo‘lishini

33hisobga olish, ularning yangi mavzuga bog‘lanishini ham inobatga olish lozim.
So‘z o‘yinlar jarayonida bolalarda yodda saqlab qolish, vaqtni iloji boricha tejay
bilish xislatlari tarbiyalanadi. Masalan: darsda o‘quvchilar bilan “Esla” so‘z o‘yinini
o‘tkazish bolalarga xotirani mustahkamlash, ma’lumotlarni doim yodda saqlab
qolishga yordam beradi. O‘yinni o‘tkazilish tartibi: o‘quvchilarga doira bo‘lib o‘tirib
olishga ruxsat beriladi va bitta harf tanlab olinadi. Bolalar tanlab olingan harf bilan
boshlangan so‘zlardan ayta boshlaydilar. Birinchi o‘quvchi kapalak desa, ikkinchi
o‘quvchi birinchi o‘quvchi aytgan so‘zni ham aytib so‘ng o‘zi ham shu harf
bilan boshlanadigan biron bir so‘z aytadi, uchinchi o‘quvchi ham xuddi shu tarzda
davom ettiradi. Bu o‘yin orqali o‘quvchilarda xotira mustahkamlanadi.
O‘yin bolalarning birgalikdagi, hamkorlikda amalga oshiradigan faoliyatini vujudga
keltiradi. Har qanday o‘yin muayyan mezonlar, qonun-qoidalar, tartib va intizomni
talab etadi. O‘yin jarayonida bola o‘zini bemalol, erkin his qiladi, o‘zining haqiqiy
qiyofasini namoyon etadi. Yayrab kuladi, harakatlanadi, o‘z fikrini uyalmay,
tortinmay bayon qiladi. O‘yin asnosida ko‘pgina jamoatchilik qoidalarini
o‘zlashtiradi, tartib-intizomga o‘rganadi .O‘yin bola hayotida juda muhim
rol o‘ynaydi. Kattalarga kundalik hayot tajribalari qanchalik zarur bo‘lsa, bola uchun
o‘yin shunchalik zarur. O‘yin jarayonida bola qanday bo‘lsa, keyinchalik katta
bo‘lgach, ishda ham o‘zini shunday tutadi. Shu sababli faol insonni tarbiyalashda
o‘yinlarning ahamiyati juda katta.
“Kim chaqqon-u kim tezkor” o‘yini. Bu o‘quvchilarda jamoada ishlash
ko‘nikmasini shakllantiradi. Jamoa bo‘lib ishlaganda o‘zaro inoqlik, tengdoshiga
bo‘lgan hurmat, bir-birini tinglash axloqlarini rivojlantiradi. Bu o‘yinda o‘quvchilar
ikki guruhga bo‘linib olishadi. So‘ng esa doskaga bitta so‘z yoziladi. Bu so‘z har
ikkala jamoa uchun ham tegishli. Masalan: o‘zbekiston so‘zi yozilsa, har ikkala
jamoa shu so‘zdagi harflardan foydalanib yangi so‘zlar yasashlari kerak: o‘zbek,
bek, to‘n, zot, it….. kabi.
“So‘z tuzish” o‘yini. Bu o‘yinni bajarish o‘quvchilarga tovushning so‘z hosil
qilishidagi ahamiyatini to‘laroq tushunib olish imkonini beradi. O‘quvchilar ushbu
o‘yinda ishtirok etar ekan, so‘zlarning turli-tuman usullar bilan hosil bo‘lishi katta

34qiziqish uyg‘otadi. O‘zlari hosil qilgan yangi so‘zlardan bevosita zavq olishga
muvaffaq bo‘ladi. So‘z tuzish o‘yini savod o‘rgatishning tahlil –tarkib (analiz –
sintez) tovush metodi asosida bajariladi. Ushbu metodning ikkinchi qismi
tuzish, qurish, birlashtirish singari ma’nolarni bildiradi. So‘z tuzish o‘yini ham aynan
so‘zga xilmaxil tovushlarni, bo‘g‘inlarni qo‘shish orqali hosil bo‘ladi. Bu o‘yinni
bajarishda so‘zga turli xil usullar bilan tovush qo‘shib, yangi so‘z hosil qiladi.
“Bo‘g‘inlardan so‘z tuzish” o‘yini. Doskaga yozma harflar bilan lola, ona, ana, tola,
Lola, Ali so‘zlari yozib qo‘yiladi. O‘quvchilar kesma bo‘g‘inlar yordamida shu
so‘zlarni yozadilar. L tovushi so‘zning qayerida kelayotganini aniqlaydilar. L tovushi
qatnashmagan so‘zlarning aralashtirib berilishi o‘quvchilar diqqatini orttiradi.
Bunday o‘yinlarni boshqa harflarni o‘rganish davomida ham qo‘llash mumkin. M
harfini o‘rganish jarayonida Omina, mana, Noila, nom, amma, nima singari so‘zlarni
kesma bo‘g‘inlar yordamida yozish mumkin. Birinchi bo‘lib
yozib bo‘lgan o‘quvchi o‘yin g‘olibi hisoblanadi va rag‘batlantiriladi.
Zamonaviy ta’lim o‘qituvchi va o‘quvchi-ning fanlarga bo‘lgan qiziqishini
ortishiga, o‘qitishning smaradorligini oshishiga, hajmi katta bo‘lgan o‘quv
materiallarini o‘rganishga ketadigan vaqtni ancha qisqartirilishiga xizmat
qiladi.Innovatsion texnologiyalar o‘quv jarayonida ta’lim oluvchiningdars
mashg‘ulotlari davomida o‘z fikrini ayta olishiga, munozara va muho kamalarda
ishtirok etishiga, bilimini mustahkamlashga, o‘z ijodkorligiga va tajribasiga suyana
olishiga, axborot vositalari haqida boshlan g‘ich tushunchaga ega bo‘lishiga,
belgilangan fanlardan kerakli tushunchalarni ajrata olishiga, vazifa qilib beriladigan
test, boshqotirmalar, savollarga to‘g‘ri javobni izlash ko‘nikmalarining shakllanishiga
o‘zining yetarlicha ta’sirini ko‘rsatadi. Umumiy o‘rta ta’lim tizimida har bir
o‘qituvchi shaxsiy kompyuteriga ega bo‘lishi kerak . Chunki shaxsiy kompyuterga
ega pedagog undan har bir darsda foydalanadi. Videodars loyihasida o‘qituvchi
mahorati alohida ahamiyatga ega. Bunday darslar ta’lim oluvchilarning
individualligini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, ularning shaxsiy intellektual va
amaliy sohalarini qamrab oladi. Videodarsni o‘quvchi o‘z uyidan turib ham
o‘rganishi mumkin. Bugungi kunda “Online maktab” loyihasi asosida tashkil

35qilinayotgan televizion videodarslar buning yorqin misolidir. Videodarslar o‘quvchini
o‘z-o‘zini boshqarishga, o‘z-o‘zini anglashga, individual harakat qilishga chorlaydi.
Maktab o‘quvchilari uchun televideniya orqali berilayotgan videodarslarni tayyorlash
va uni tasvirga olish bo‘yicha soha xodimlaridan iborat tashkiliyijodiy guruh ish
faoliyatini amalga oshirmoqda.
Bunday texnik vosita-larning mavju dligi o‘quv jarayonida multimedia vositalaridan
keng foydalanish imkoniyatini beradi.
O‘qituvchi faoliyati O‘quvchi faoliyati
- turli topshiriqlar asosida muammoli
holat yaratish; - muammoli holatda ishtirok etish va
muammoni qabul qilish;
- farazlarni aytishni taklif etish; - muammoni hal etishga oid farazlarni
aytish;
- farazlardan tanlangan muammoni
mosini bajarishga tatbiq etishni
so‘rash; - tanlangan farazni muammoni
bajarilishiga tatbiq etish;
- xulosalar chiqarishga ko‘maklashish; - xulosalar chiqarish;
- chiqarilgan xulosalarni amaliyotga
tatbiq etish yo‘llarini ko‘rsatish; -xulosalarni amaliyotga tatbiq etish;

36 XULOSA
Xulosa qilib aytganda, innovatsion texnologiya bu ilmiy izlanishlar,
ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib boorish fan-texnika yutuqlaridan
foydalangan holda o‘quvchilarga yangi bilim berishdan iboratdir. Ta’lim oluvchilarni
bilimli, intellektual salohiyatli qilib tarbiyalash va axborot bilan ishlash
kompetensiyalarini shakllantirish uchun bugun biz pedagoglar doimo oldinga qarab
intilishimiz, boshlang‘ich ta’limni rivojlantirish yo‘lida yaratilayotgan innovatsion
texnologiyalardan samarali foydalanishimiz va har tomonlama o‘z kasbimizga
sadoqat bilan xizmat qilishimiz kerak.Ta'limda hech bir metod sof holda
qo‘llanilmaydi. har bir ta'lim metodi tarkiban o‘qitish metodlari va o‘qish
metodlaridan iborat. O‘qitish va o‘qish metodlarining bir-biriga mosligi, o‘qitish va
o‘qish faoliyatlarining o‘zaro muvofiqlashuvini ta'minlaydi. Bu o‘z navbatida
didaktik ta'sirning o‘qitish va o‘qish faoliyatlari o‘zaro ta'sirining samarali amal
qilishiga olib keladi. O‘qitish metodlari va o‘qish metodlarining bir-biriga
muvofiqlashuvi ta'limning ijtimoiy instinktning alohida turi-o‘qitish va o‘qish
faoliyatlarining o‘zaro ta'siri shaklida amal qilishni ta'minlaydi. O‘qitish va o‘qish
faoliyatlari o‘zaro ta'sir mohiyatidan kelib chiqib, ta'lim metodlarini ikki guruhga
ajratamiz; o‘zaro ta'sirni tashkil etish va boshqarish metodlari, o‘zaro ta'sir natijasini
nazorat etish metodlari. Dars mavzusiga oid multimediya, animatsiya, grafika,
diafilm va videofilmlardan foydalanish dars jarayonini yana-da qiziqarli bo‘lishiga
ko‘mak beradi, buning uchun esa o‘qituvchi o‘z ustida ishlashi va har bir darsga
«men bugungi dars jarayoniga qanday yangilik bilan kirib, darsni qiziqarli tashkil
olaman» deya o‘ziga savol berishi ya ni, an anaviy ta limdan qochib, noan anaviy ʼ ʼ ʼ ʼ
ta lim berishga intilishi lozim. Ma lumki, ta lim bu o‘qituvchi va o‘quvchilarning
ʼ ʼ ʼ
hamkorligidagi faoliyat turi bo‘lib, dars orqali o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va
malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni
o‘zlashtirib olishi natijasida undan foydalanish kompetensiyalariga ega bo‘ladi.
Yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida esa o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli
ko‘rinishlaridan foydalanishlari tabiiy hol masalan, ma lumotlarni qabul qilish, ularni
ʼ
qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etish kabi jarayonlarda amalga oshadi.

37FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 sentyabrdagi “Xalq
ta’limi tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi № PQ-3931-sonli Qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29- apreldagi
“O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni.
3. Tolipov U.K., Sharipov Sh.S. O‘quvchi shaxsi ijodkorlik faoliyatini
rivojlantirishning pedagogik asoslari. – T., Fan, 2012
4. Yo‘ldashev J. G., Usmonov S.A. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
amaliyotga joriy qilish. – T: Fan va texnologiya, 2008
5. T.G‘afforova, X.G‘ulomova, G.Eshturdiyeva. 1-sinfda savod darslari.
Toshkent. “O‘qituvchi”, 2016. 6-bet.
6. G‘oyibnazar Ernazarov. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi.
Toshkent. “Ilm ziyo”, 2020. 9-bet.
7. Q.Abdullayeva, R.Nazarov, Sh.Yo‘ldosheva. Savod o‘rgatish metodikasi.
Toshkent. “O‘qituvchi”, . 11-bet.
8. T.G‘afforova, X.G‘ulomova, G.Eshturdiyeva. 1-sinfda savod darslari.
Toshkent. “O‘qituvchi”, 2016. 7-bet.
9. T.G‘afforova, X.G‘ulomova, G.Eshturdiyeva. 1-sinfda savod darslari.
Toshkent. “O‘qituvchi”, 2021 9-bet.
10. K.Qosimova, S.Matjonov, X.G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh.Sariyev.
Ona tili o‘qitish metodikasi. Toshkent “Nosir”, 2009. 33- bet.
11. B.To‘xliyev, M.Shamsiyeva, T. Ziyodova. O‘zbek tili o‘qitish
metodikasi.Toshkent. “O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi”,
2020 3-bet.

Sotib olish