• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 14999UZS
Размер 429.0KB
Покупки 5
Дата загрузки 12 Январь 2025
Расширение doc
Категория Педагогика

Продавец

Baxtiyor

Дата регистрации 03 Май 2024

15 Продаж

Sharq uygʻonish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-Xorazmiy, al-Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning tarbiyaga oid qarashlari

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………….………………………………3 I-BOB. SHARQ UYG ʻ ONISH DAVRIDA TA’LIM-TARBIYA TARAQQIYOTI……………………………………………………………….. ....6 1.1. Sharq uyg`onish davri allomalarining (Muxammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino) ilmiy merosi va didaktik qarashlari…………………………………………………………………………...6 1.2. Al- Forobiyning ijtimoiy-pedagogik qarashlari va ilmiy- pedagogik merosining ahamiyati…….…………………………………………………………...………..12 II-BOB. QOMUSIY OLIMLAR O Z ILMIY MEROSIDA TA’LIMIY-ʻ AXLOQIY ASARLARNING AHAMIYATI ………………………..………….17 2.1. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi ʻ davr uchun ham dolzarbliligi va ahamiyati……………………….…………….....17 2.2. Abu Nasr Forobiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari. Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy-axloqiy qarashlari……………………………………...33 XULOSA ………………………...………………………………………………..53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YHATI ʻ ………….……….……....55 2 Bu fikrlardan ma’lum xulosalar chiqarishdan avval Farobiy pedagogikasi haqida ma’lum darajada izchil tasavvurga ega bo‘lish uchun ulardan ayrimlarini to‘liq keltirishni lozim ko‘rdik. F о robiy insoniy quvvatlar va ularning vujudga kelishi hamda bunda tarbiyaning ahamiyati haqida to‘xtab bunday deb yozadi: fikriy fazilat yordamida sodir bo‘ladigan narsa kashf ixtirosining sifatida qarab, o‘ta ketgan foydali va go‘zal bo‘lishi mumkin. Chunki odatda, go‘zal va manfaatli ish-harakatining o‘zi ham yaxshi fazilatdir, o‘ta ketgan foydali narsa esa g‘oyatda go‘zal hamdir. Mana bu fikriy fazilat madaniy (ya’ni ijtimoiy) fikriy fazilatdir. Fikriy quvvat ham qismlarga bo‘linadi, masalan, fikriy fazilat natijasida vaqti- vaqti bilan bir yangilik yoki eng go‘zal va foydali biron narsani kashf etuvchi quvvat mana shu quvvatlar jumlasidandir. Insonda ma’lum kasb-hunar fazilati raislik qiladi va bu mazkur san’at (yoki kasb-hunar) shunday san’atki, uni yuzaga chiqarish uchun unga muvofiq tushadigan hamma narsa ish-harakatni demak, hamma san’atlarda bo‘ladigan usul va harakatlarini qo‘llamasdan ilojimiz yo‘q. Demak, bu san’at barcha san’atlarning boshlig‘i, kasb-hunar fazilatlari ichida eng kuchlisi, quvvatda ham boshqa hamma san’atlarning kuchlirog‘i. Uni amalga oshirishga yordam beruvchi tug‘ma fazilat esa quvvatda hamma tug‘ma fazilatlarning eng zo‘ri va kattasidir. Ta’lim faqat so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish tajriba bilan amalga oshiriladi, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo‘lgan, ish-harakat, kasb- hunarga o‘rganishidir. Agar ular shu kasb-hunarga berilgan bo‘lsalar, kasb- hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni kasb-hunarga butunlay jalb etsa, demak, ular shu kasb-hunarni chinakamiga egallaydilar. «Amaliy fazilatlar va amaliy san’atkor (kasb-hunar) va ularni bajarishga odatlanish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yo‘l bilan hosil qilinadi: birinchi yo‘l qanoatbaxsh so‘zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so‘zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odatdagi g‘ayrat, qasd-intilish harakatga aylantiriladi. Ikkinchi 36 Forobiy pedagogik ta’limotining asosida komil insonni shakllantirish, insonni o z mohiyati bilan ijtimoiy, ya’ni faqat jamiyatda, o zaro munosabatlar jarayonidaʻ ʻ komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi. [8] 17 II – BOB . QOMUSIY OLIMLAR O Z ILMIY MEROSIDA TA’LIMIY-ʻ AXLOQIY ASARLARNING AHAMIYATI. 2.1. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo llari, usullari haqidagi ʻ fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbliligi va ahamiyati Sharq va Obro pada ma’rifat, madaniyat taraqqiyotiga katta hissa qo shganligi ʻ ʻ tufayli, «Shayx – Ur - Rais» Sharqda «Olimlar boshlig i», Ovro pada «Olimlar ʻ ʻ podshosi» nomi bilan mashhur bo lgan allomalardan biri o rta asr buyuk ʻ ʻ mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino ham boshqa zamondosh qomusiy olimlar qatori matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, dorishunoslik, ruhshunoslik, fiziologiya, falsafa, filologiya, ta’lim – tarbiya sohalarida ijod etgan va dunyoga mashhur yirik asarlar meros qoldirgan olim. Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog ida kichik ʻ amaldor oilasida tug iladi. Uning to la ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al- ʻ ʻ Hasan ibn Ali ibn Sinodir. Abu Ali uning kuniyasidir. Oti Husan, otasining ismi Abdulloh edi. Keyinroq uning oilasi Buxoroga ko chib o tgach, u boshlang ich ʻ ʻ ʻ maktabda o qiy boshlaydi. Ibn Sinoning mutolasi zo r, mehnatsevar edi. Undagi ʻ ʻ tug ma qobiliyat, o tkir zehn, kuchli xotira o zaro birikib ketgan edi. Ibn Sinoning ʻ ʻ ʻ otasi Abdulloh hamda uning do stlari bilimdon kishilar bo lib, ularning ilmiy ʻ ʻ munozaralari o tadigan oilaviy muhit yosh ibn Sinoga ham ta’sir etadi. Shu bilan ʻ birga uning bolalik va o smirlik yillari o tgan Buxoro shahri somoniylar davrining ʻ ʻ yirik madaniy markazi bo lib hisoblanar edi. Buxoroda ko plab maktab, madrasa, ʻ ʻ kasalxona va nodir kitoblar saqlanadigan kutubxona bo lgan. Jahonning turli ʻ mamlakatlaridan kelgan olimlarning ilmiy munozaralarida yosh ibn Sino ham qatnashib, turli fanlarga oid bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U ustozlaridan hind hisobi, fiqhdan bilim olgan. Keyin esa faylasuf Abu Abdulloh Notiliydan falsafa, mantiq, handasa va boshqa fanlardan ta’lim oladi. Shundan so ng ibn Sino o zi ʻ ʻ mustaqil holda barcha fanlar bilan shug ullana boshlaydi. U ayniqsa tib ilmini ʻ chuqur egallab oladi, bu sohada unga ta’lim bergan kishi buxorolik Abu Mansur 18 Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo lib, judaʻ qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. O zbekiston Respublikasida o qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy ʻ ʻ salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo ymoqda. ʻ Chunonchi, bu borada O zbekiston Respublikasibirinchi Prezidenti I.A.Karimov ʻ quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo lish uchun, boshqalarning aql- ʻ idrokini o stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, ʻ haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo lishi kerak». ʻ Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abdulqodir Shakuriy, Ismatulla Rahmatullayev, Ishoqxon Ibrat, Munavvar Qori, Mahmudxo ja Behbudiy, Hamza ʻ Hakimzoda Niyoziy, Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy va boshqalar katta pedagogik ish olib bordilar. Uzoq tarixga ega bo lgan o zbek xalqi, ijtimoiy-siyosiy, diniy to siqlarga ʻ ʻ ʻ qaramay, Markaziy Osiyodagi boshqa xalqlar kabi ilg or fikr egalarini, buyuk ʻ olimlarni yetkazdi, insoniyatga ilm-fan, ma’naviyat sohasida o lmas durdona ʻ asarlar, fikrlar qoldirdi. Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Abulqosim Mahmud bin Umar Zamaxshariy, Alisher Navoiy asarlaridan ham keng foydalanilgan. Zero, bunday nodir asarlar va sharq mutafakkirlarining oliyjanob hikmatlari, g oyalari XIX ʻ asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkiston o lkasida pedagogik va uslubiy ʻ fikrlarning taraqqiy etishida muhim rol o ynadi. Ayniqsa Turkiston xalqlarining ʻ ma’rifatparvarlik pedagogikasi taraqqiyotida asosiy zamin bo ldi. ʻ 55 Abulxayr Xammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan shug ullanganlar. Lekin toj-taxtʻ uchun kurash natijasida bu ilm dargohi o z faoliyatini to xtatib, olimlar tarqab ʻ ʻ ketadi. Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko tarilish Sharq ʻ Renessansi – Uyg onish davrining boshlanishga olib keldi. Movarounnahrda ilm- ʻ fan va ma’rifat sohasida o z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo lgan faylasuf va ʻ ʻ munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, til va adabiyot, pedagogika sohasida ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad al-Farg oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi ʻ qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o z ilmiy merosida ʻ ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu asarlarda ilgari surilgan g oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan ʻ kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo ldi. ʻ Shuningdek, Sharq uyg onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib, ʻ ta’lim-tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o lmas ʻ ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi. Qomusiy olimlar o z ilmiy merosida insonning aqliy, axloqiy, jismoniy va ʻ estetik takomili masalalariga katta e’tibor berganlar. Masalan, Muhammad Al- Xorazmiy (783-850) insonning kamolga yetishi va insoniy munosabatlarni yo lga ʻ qo yishda ilm-fanning muhim ahamiyatiga ega ekanligi to g risidagi g oyani ilgari ʻ ʻ ʻ ʻ surgan holda pedagogik fikr taraqqiyotida munosib o rin egallaydi. ʻ Ayniqsa, u matematika sohasida yangilik yaratgan nazariyotchi hamda pedagog-uslubiyotchi olim sifatida tarixda qolgan. Xorazmiy o z davrigacha ʻ bo lgan qadimiy matematika fani rivojlangan mamlakatlar Vavilion (Bobil), ʻ Yunoniston, Hindiston, Xitoy, Misrdagi deyarli barcha matematiklarning kashfiyotlarini o rgandi va o zi hayotiy talablar nuqtai nazarida ulardan farq ʻ ʻ etuvchi yangi kashfiyot yaratdi. Muhammad al-Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o zining ulkan ʻ hissasini qo shdi. “Al-kitob al-muxtasar fi-hisob al-jabr va-l muqobala» asarida ʻ (“aljabr va – muqobala hisobi haqida qisqacha kitob») sonli kvadrat va chiziqli 8 Beruniy «Saidona» kitobida o zining 80 yoshdan oshganligini yozadi, shungaʻ ko ra uni 1050-1051 yillarda vafot etgan deb taxmin etish mumkin. Ba’zi ʻ manbaalarda esa, 1048 yil 13 dekabrda G azna shahrida vafot etgan deb ʻ ko rsatiladi. ʻ Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi ʻ davr uchun ham dolzarbdir. O quvchiga bilim berishda: ʻ o quvchini zeriktirmaslik; ʻ bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o rgatavermaslik; ʻ uzviylik, izchillik; tahlil qilish va taqqoslash; ma’lumdan noma’lumga, yaqindan uzoqqa, soddan qiyinga qarab borish; takrorlash; yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko rgazmali bayon etish va hokazoga ʻ e’tibor berish kerakligi o qtiriladi. ʻ Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha boyliklarni qunt bilan o rganishga da’vat etadi. ʻ Olim ilm toliblariga qalbni yomon illatlardan, inson o zi sezishi mumkin ʻ bo lmagan holatlardan, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan, ʻ ochko zlikdan, shon-shuhratdan saqlanishi zarurligini o qtirgan. ʻ ʻ Shuningdek, har bir xalqning o ziga xos ta’lim usullari, yo llari, shakllari ʻ ʻ borligini ta’kidlash bilan birga har bir xalqning ham o qitish tizimi alifbodan ʻ boshlanishini ko rsatadi. Grammatika, matematika fanlarini o qitishga oid qimmatli ʻ ʻ fikrlar bayon etadi. Beruniy til va adabiyot, tarix, geografiya, geodeziya, biologiya, mineralogiya fanlari, tibbiyot va dorishunoslik, fizika, falakiyot ilmiga oid tadqiqotlarini o zi ʻ targ ib etgan nazariya hamda kuzatishlar natijasida amaliyotda sinab ko rib, fanda ʻ ʻ haqiqat ustivor turishini ta’kidladi. U barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikda deb biladi. Ilmlarni egallashda esa shaxsda intilish va qiziqish, muhitni alohida ta’kidlaydi. 31 1.2. Al- Forobiyning ijtimoiy-pedagogik qarashlari va ilmiy- pedagogik merosining ahamiyati Abu Nasr Forobiy (873 - 950) O rta asr ijtimoiy – falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiyʻ nomi bilan bog liq bo lib, uning inson kamoloti haqidagi ta’imoti ta’lim – tarbiya ʻ ʻ sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur Yunon faydasufi Arastudan keyin Sharqda o z bilimi, fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik mutafakkir ʻ – «Muallimiy soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar. Abu Nasr Forobiy (to liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn ʻ Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) hijriy 260 yil (milodiy 873 yil)da Shosh – Toshkentga yaqin Forob (O tror) degan joyda harbiy hizmatchi oilasida tug ilgan. ʻ ʻ Forobda boshlang ich ta’limni olgach, Shoshda, Buxoroda, Samarqanda ta’lim ʻ olganligi haqida ma’lumotlar bor. Lekin arab xalifaligining yirik madaniy markazi Bag dodga xalifalikning turli tomonlaridan kelgan olimlar yig ilganligi, uning yirik ʻ ʻ ilmiy markazga aylanganligi tuyfayli Forobiy ham ilm olish istagida Bag dodga ʻ jo naydi. Bag dodda Forobiy o rta asr fanini, turli fan sohalarini o rganadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Masalan, unga Yunon tilida Abu Bashar Matta (Matta ibn Yunus), tibbiyot va mantiqdan Yuxanna ibn Haylon (Jilon) ta’lim bergan. Umuman, Forobiy Bag doda ʻ matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik, poetika bilan shug ullandi, turli tillarni o rgandi. ʻ ʻ Ba’zi manbalarda Forobiy 70 dan oshiq tilni bilganligi haqida gapiriladi. Abu nasr Forobiy qomusiy olim hisoblanadi. Tadqiqotchilar uning 160 dan ortiq ilmiy asarlar yaratganligini qayd etadilar. Forobiy tahminan 941 yillardan boshlab Damashqda yashaydi. Shahar chekkasidagi bog da qorovul bo lib ishlaydi va faqirona hayot kechirib, ilmiy ish ʻ ʻ bilan shug ullanadi. 943-967 yillarda esa Halabda yashaydi. 949-950 yillarida ʻ Misrda ham bo lgan. So ng yana Damashqga qaytib, shu yerda 950 yilda vafot ʻ ʻ etgan. Damashqdagi «Bob as – sag ir» qabristoniga dafn qilingan. Rivoyatlarga ʻ ko ra Abu Nasrning hikmat falsafani o qishiga bir kishi sabab bo lgan ekan. O sha ʻ ʻ ʻ ʻ 12 Bilim olishda tushunib o rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioyaʻ etishiga alohida e’tibor beradi. Jamiyatning ravnaqi, ma’rifatning rivojiga bog liq ʻ degan g oyani ilgari so radi. ʻ ʻ Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog laydi. Zero, insonda ʻ komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir. Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o rnini ta’kidlashini ʻ uning yuqorida qayd etilgan «O tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar», ʻ «Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as - Saidona», «al – Qonuni al - Mas’udiy», «Giodeziya» va boshqa asarlarida ko ramiz. ʻ Beruniy fikricha, axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo lishi kerak. Bu ʻ xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o zaro muloqoti, ijtimoiy muhit – ʻ jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi. Beruniy ham axloqiy tarbiyaga musulmon dini talablaridan kelib chiqqan xolda ta’rif beradi. Axloqiylik yaxshilik bilan yomonlik o rtasidagi kurash natijasida namoyon bo ladi va tarkib topadi ʻ ʻ deydi, u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq-atvorini belgilaydigan mezon sifatida qo llaniladi. ʻ U yaxshi xislatlarga to g rilik, odillik, o zini vazmin tutish, insof, kamtarlik, ʻ ʻ ʻ lutf, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, saxiylik, shirinsuxanlik, rahbarlikda adolatlilik, tadbirkorlik kabilarni kiritadi. Yomon illatlarga esa xasadgo ylik, baxillik, ʻ nosog lom raqobat, o z manfaatini ko zlash, mansabparastlik va hokazolarni ʻ ʻ ʻ kiritadi. Beruniy faxrlanishni yaxshi xulq ma’nosida ishlatib, «Yodgorliklar»da shunday deydi: «Faxrlanish - haqiqatda yaxshi xulqlar va oliy fe’llarda oldin ketish, ilmu xikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud nopokliklardan tozalanishdir. Kimda shunday sifatlar topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, hukm uning zarariga bo ladi». ʻ Demak, Beruniy insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo ladi. Bu insoniyat yaratgan pedagogik fikr ʻ taraqqiyotida «qizil ip» bo lib o tganidek, shu an’anaga muvofiq Beruniyda ham ʻ ʻ axloqiy tushunchalar axloqiy barkamollikning muhim tomonlaridir. Beruniy saxovat (o zaro yordam, bir-biriga foyda keltirish uchun hamkorlik), muruvvat ʻ 32 Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta’limiy-axloqiy asarlar va xalq og zakiʻ ijodi namunalari topishmoq, xalq qo shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda ʻ mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o zlashtirish muhim hayotiy ʻ zarur ekanligi ta’kidlanadi. Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «Qobusnoma», Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya», «Minerologiya», Mahmud Qoshg ariyning «Devonu lug atit turk», Yusuf Xos ʻ ʻ Hojibning «Qutadg u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ʻ ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og zaki ijodi namunalaridagi xalq ʻ eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan. XV asarning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni ulug lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farhod va ʻ Shirin», «Mahbub-ul qulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning haqiqiy inson uchun eng yaxshi fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko rsatadi. U «Hayratul abror»ning beshinchi maqolatida ʻ kishilarning saxovatiga ko z tikishdan ko ra o z qo li bilan hayot kechirish ulug roq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida keltiradi. Hotam Toyi bir kuni qo y-qo zilar so ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. ʻ ʻ ʻ So ng biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga yelkasida o tin ko tarib ʻ ʻ ʻ kelayotgan bir chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og ir yukni, Hotam o yiga borib ziyofaida izzat ko rgil», - ʻ ʻ ʻ deydi. SHunda chol kulib: «Ey, oyog iga hirs band solgan, g ayrat vodiysiga qadam ʻ ʻ urmagan kishi, sen ham bu tikan mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi. Hotam Toyi cholning bu so zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun ʻ kechirishi uning himmatidan baland ekanligini anglaydi. Ma’rifatparvar shoir Furqat ham o zining ma’rifiy she’rlarida ilm, hunar ʻ haqida fikr yuritar ekan, har bir sog lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da’vat ʻ 24 «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu asar Beruniy nomini Yaqin va O rta Sharqqa mashhur qildi.ʻ 1004 yilda Beruniy Ma’mun II ibn Ma’mun tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va uning yaqin maslahatchisi bo lib qoladi. ʻ Ma’mun davrida Urganchda «Ma’mun akademiyasi» nomli ilmiy markaz tashkil etiladi va u yerda musulmon Sharqining yirik olimlari faoliyat ko rsatadi. ʻ Beruniy bir necha yil kamyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida kuzatishlar va tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida «Mineralogiya» asarini yaratadi. 1017-1018 yillarda yana taxt va hokimiyat uchun kurash boshlanib, Movarounnahrda qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xuroson va Avg onistonda ʻ Mahmud G aznaviy (998-1030) xukmronligi o rnatilib, qoraxoniylar bilan tuzilgan ʻ ʻ shartnomaga muvofiq Xorazm Mahmud davlatiga tobe bo lib qoladi. ʻ Ma’mun akademiyasidagi ko plab olimlar qatori Beruniy ham G aznaga olib ʻ ʻ ketiladi va u yerda ko p qiyinchiliklar bilan o z ijodini davom ettiradi. ʻ ʻ Beruniy bu yerda o zining «Xorazmning mashhur kishilari», «Tahdid nihoyot ʻ al-amokin li tashih masofot al – masokin», («Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash», ya’ni «Giodeziya») asarini yaratdi. Bu asarda geografiya va astronomiya fanlari bilan bir qatorda paleontologik kuzatishlar natijalari ham bayon qilingan. Beruniyning yana bir muhim asari «Munajjimlik san’atidan boshlang ich ʻ tushunchalar»dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki tushunchalar, ma’lumotlar bergan. Ma’lumki, Mahmud G aznaviy Hindistonga qarshi bosqinchilik urushlarini ʻ olib borgan. Mana shu yurishlarning birida Beruniy ham Mahmud G aznaivyga ʻ hamroh bo lib bordi. U sanskrit (eski hind tili)ni bilganligi uchun hind xalqi ʻ madaniyati, adabiyoti va san’ati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo ldi ʻ va bu mehnatlari natijasida 1030 yilda o zining Sharq va G arbda keng e’tirof ʻ ʻ qilingan mashhur «Hindiston» asarini yaratadi. 29 bob (63-86 baytlar) til odobiga, 7-bob (87-110 baytlar) dunyoning foniyligiga, 8- bob saxiylik va bahillikka, 9 va 10 boblar (176-226 baytlar) turli masalalarga ba- ishlangan bo‘lib, 11-bob (227-235 baytlar) kitobning xotimasidir. Avtor xotimada kitobxonga murojaat qilib bunday deydi: (Hikmatli so‘z va nasihat kitobini bitdim, uni kim o‘qisa, asal totgandek bo‘ladi. Men, Adib Ahmad, odob-pand so‘zlarini aytdim, so‘zim qoladi, o‘zim o‘lib ketaman. Kuz keladi, yoz o‘tadi, um o‘tib boradi, bu yoz va kuzlarning umrini tugatdi. Shuning uchun men turkcha kitobni yaratdim, istasang uni ma’qulla, istasang malomat qil. O‘zim (o‘lib) ketganda, nomim qolsin deb, bu tansiq so‘zlarni yodgorlik uchun bitdim). Ahmad Yugnakiy O‘rta Osiyo ilm-fanining yirik o‘cholaridan biri bo‘lib, olamshumul fan arboblarini etishtirgan bir davrda yashadi. U diniy mistik adabiyotning namoyondalari singari insonning ilmiy faoliyati va qobiliyatini qoralamaydi, mutakallimlar kabi din- shariat dogmalarining ilm-fanga qarshi kurash vositasi qilib qo‘ymaydi, balki u Yusuf Xos Xojib kabi ilm-fanni yoqlaydi, olimlar va fozillarni ulug‘laydi, ma’rifatparvarlikni tartib qiladi, kishilarni ilmli, ma’rifatli bo‘lishga chaqiradi, joxillikka qarshi kurashadi. Ahmad Yugnakiy ilm-ma’rifatni «Hibbatul-haqoyiq» ning markaziy masalalaridan biri qilib qo‘ydi, dostonning asosiy qismini (5-bob- 2nav) xuddi shu masala bilan boshladi, boshqa bobolardagi axloq-odob masalalarini ham ilm- ma’rifat va olimlar donishmandligi bilan bog‘ladi. Doston Ahmad Yugnakiyning XII asrning donishmand ma’rifatparvari va ilmning jarchisi sifatida gavdalantiradi. Shoir olim bilan johilni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi, olim bilan baxt-saodat yo‘lini topsa, johil nodonligi tufayli ko‘rgiliklarga giriftor bo‘ladi, ilm va olimni qadrlash, ilm o‘rgatishga tirishish lozim deydi: (Bilim to‘g‘risida so‘zlamoqdaman, so‘zimni yaxshi tingla, bilimdon kishilarga o‘zingni bog‘la. Bilim bilan baxt-aodat yo‘llari o‘rganiladi, bilim egallab saodat yo‘lini top. Bilimli kishi qimmatli oltindir. Johil bilimsiz kishilar arzimas qalbaki (aqcha) dir, bilimsiz er ayol (zaifa) dir. Suyakka ilik, er kishiga ilm kerak. Erning ko‘rki aql, suyakning ko‘rki ilmdir. Bilimsiz iliksi suyakdek bo‘sh-quriqdir, iliksiz suyakka qo‘l uzatmaydilar. Er kishi bilan o‘rganib, bilguvchi bo‘lib qoldi, bilimsiz tiriklikda ko‘rguliklar ichida qoldi.[14] 49 olimlarning merosini o‘rganadi. Taxt uchun kurashlar chog‘ida Beruniy sargardonchilikda kun kechiradi. Ustozi ibn Iroqning yozishicha, Beruniy 21 yoshida astronomik asboblar yasagan, quyosh va oy tutilishi ustida kuzatishlar olib borgan. U 22 yoshida fan tarixida birinchi bo‘lib er globusini yasagan. Bu haqida o‘zi shunday deydi: «Men joy va shaharlar nomini ular orasidagi masofalarni shu joylarni kezgan va ko‘rgan kishilar og‘zidan eshitganlarimga asoslangan holda aniqlay boshladim. Dastlab turli kishilar ma’lumotini bir-biriga taqqoslab, qaysi biri ishonchli ekanini aniqladim, uzoqlik va kenglikni aniqlash uchun diametri 10 gazli (5 m) yarim kurra mujassami «globus» yasadim. 995 yilda Urganch hokimi Ma’mun I Xorazmni ikkala qismini birlashtiradi». 980 yilda 1004 yillar Jurjon shoxi Qobus ibn Vashmagur saroyida yashaydi. Bu erda: «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli mashhur asarini yozadi. Akademik I.Yu. Krachkovskiy bu asarni «XI asr O‘rta Osiyo fani uchun porloq bir davr boshlandi. Xuddi 1000 yilda juda yosh bo‘lgan Beruniy o‘zining «Yodgorliklar» kitobini yozib tamomladiki, hozirgi Yaqin Sharq adabiyotida bunga teng keladigan asar topilmaydi»-deb baho beradi. 1005 yili Beruniy Xorazmshoh Abul-Abbos Ma’mun II tomonidan Urganchga keltiriladi va unga ilmiy ishlarga keng imkoniyat yaratiladi. Beruniy mashhur olimlarni to‘plab fanning ko‘p sohalari bo‘yicha ilmiy ishlarni olib boradi. U 152 kitob va ilmiy risolalardan iborat ilmiy meros qoldirgan. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Geodeziya», «Ma’danshunosnoma», «Munaj-jimlik» kabi asarlari bir necha tillarga tarjima qilingan. U ham adabiyotchi, tilshunos sifatida ham mashhurdir. Beruniy ta’lim- tarbiya haqida qimmatli fikrlarni ilgari suradi. U avvalo ilmni kishi hayotidagi tutgan o‘rnini alohida baholaydi. «Men g‘avvosu, ilm bo‘ldi ummonim» deb o‘zi haqida gapiradi. «Donolarga ma’lumki, oltin kumush ketadi, lekin ilm abadiydir»-deb yozadi. U bilim olish haqida: «Bilim qaytarish va takrorlash mevasidir»... «Ilmlar ko‘pdir, ular zamon o‘tishi, iqboli rivoj tufayli turli fikr va xotiralar qo‘shilishi ila ko‘payadi»-degan 39 Cherkov ruhoniysi Yakov Fridrix Reyman 1725 yilda yozgan «Ateizm va ateistlar umumiy tarixi» kitobida Jordano Bruno va Koperniklar bilan Ibn Sinoni ham xudosiz deb ataydi. Lekin uning dunyoqarashi idealistik jihatdan cheklangan edi. Uning 1000 yillik yubileyini jahon xalqi tomonidan nishonlanishi Ibn Sino merosining qimmatini ko‘rsatadi. O‘rta Osiyo xalqlarining buyuk mutafakkiri, entsiklopedist olim va shoir Umar Xayyom (1048 yilda Nishopurda tug‘ilgan). Asosiy bilimni nishopurda Balx, Buxoro, samarqandda oladi. Zamonasining barkamol olimlaridan bo‘lib etishadi. U mashhur matematik, faylasuf, astronom va she’riyat osmonining yorqin yulduzlaridan biri, u 1074 yildan boshlab Isfaxon rasadxonasi ishlariga rahbarlik qiladi, matematika va astronomiya sohasida katta ilmiy tadqiqod ishlari olib boradi. U 1077 yilda Evklid kitobidan bir necha geometrik shakllarni sharhlab ildiz topish yo‘llarini ko‘rsatib bergan. Ibn Sino asarlarini ko‘p yillar targ‘ib qiladi. Ibn Sinoni ustozi deb biladi. 1079 yilda yangi isloh qilingan kalendar taklif qilingan. Bu kalendar Evropada 500 yil keyin qabul qilingan Grigoryan kalendaridan ham aniqroq bo‘lgan. Umrining oxirida faqirlikda umr kechirgan bo‘lsada, ilmiy ishlarni davom ettirgan. O‘z atrofiga shogirdlar yig‘ib lektsiyalar o‘qiydi, bir guruh olimlarni tarbiyalab chiqaradi. 1123 yilda Nishopurda vafot etadi. Umar Xayyom o‘zining jahonshumul ilmiy asarlari bilan emas, nodir poetik asarlari bilan olamga mashhur bo‘ldi. Uning ruboiylari deyarli hamma jahon xalqlari tillariga tarjima qilingan. Qisqa, ammo vazmin she’rlar kishilarni og‘ir kurashlardan iborat bo‘lsada, insonga eng mahbub narsani mana shu real hayotni sevishga, kerak bo‘lsa shu g‘oya uchun o‘limga tik borishga chorlaydi. U o‘zi ko‘ngil taskin uchun yozgan ruboiylarini hech kimga ham o‘qib bermagan. Kitoblar hoshiyasida yon daftarida bitilgan. U ko‘p ruboiylarida insoniy fazilatlarini ulug‘laydigan falsafiy fikrlarini ilgari surgan. Insonlarni do‘stlik va inoqlikka chaqirgan mutafakkir: «Do‘stlar, inoqlikni qilingiz bunyod, Tez-tez diydor ko‘rib o‘zni aylang shod. Soqiy toza mayni suzganda, aylang Men bechorani ham duo birla yod»-degan edi. Jahon xalqlari uni sevib o‘qimoqdalar, yod olmoqdalar. [13] 42 mulohazalar bayon etgan. Beruniy mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bog‘liq, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb ta’kidlaydi. «Inson hayotida zarurat, ehtiyojlar, ularni ilmlarga bo‘lgan talablarni keltirib chiqaradi. Bu ehtiyojlarga ko‘ra ilmlarni har xil tarmoqlarga bo‘linadi». «Asosi bo‘lmagan fandan voz kechsa ham bo‘ladi» deb ilmiy tadqiqotning mohiyatini tahlil qiladi. Beruniy insoniy fazilatlarida axloq, odobning o‘rnini atroflicha tahlil qiladi. «Hakim va olimlar axloqidan ta’lim olish yaxshi xulqni turg‘izadi, yomon xulqni o‘ldiradi». «Rostgo‘ylik shirinligini totmagan yoki shirinligini totishni istamaydigan kishi uni sevmaydi»-deb yozadi. Ilmiy ishning, bilim olishning oliyjanoblik asosida bo‘lish, xudbinlikdan uzoq bo‘lishni quyidagicha izohlaydi: «Ilmlarning foydasi ochko‘zlik bilan oltin kumush to‘plash uchun bo‘lmay, balki u orqali inson uchun zarur bo‘lgan narsalarga ega bo‘lishdir». To‘g‘ri so‘zlikni ulug‘lab: «Agar so‘z to‘g‘ri va ta’sirlik bo‘lsa, qamchi va qilich darkor emas»-deb yozadi. Uning 1000 yillik yubileyini o‘tkazish munosabati bilan tashkil etilgan simpozium Beruniy ilmini jahon tarixida tutgan o‘rnini ko‘rsatdi. Akademik I.Yu. Krachkovskiy ta’kidlaganidek, Beruniy qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko‘ra qiziqmagan sohalarini sanab chiqish osonroq. S.P. Tolstov Beruniy ilmiy merosining ahamiyati haqida «Xorazmiy asarlarining Sharq va keyinroq esa Evropa riyoziy (matematika) ilmiga asos solganligi haqiqatga muholif bo‘lmaganidek. Beruniyning qudratli ta’siri keyingi asrlarda ko‘pdan-ko‘p Sharq mamlakatlarida ilmning rivojlanishiga o‘z ta’sirini qoldiradi». Abu Ali ibn Sino (980, 8-1037-18,6) jahon madaniyatiga katta hissa qo‘shgan mashhur entsiklopedist olim, tabiatshunos, faylasuf, astronom, matematik, muzikashunos, huquqshunos, axloqshunos, fiolog, yozuvchi va shoir, O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatini, O‘rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Evropa Avetsena nomi bilan mashhur. U 980 yil avgustda Buxoroning Afshona qishlog‘ida tug‘ilib, asosiy bilimni Buxoroda oladi. Juda ziyrak, o‘tkir qobiliyati bilan ajralib turadi. 40 Abu Rayhon Beruniy boshlang ich ta’limni olgach, o sha davrda fan –ʻ ʻ madaniyat taraqqiy etgan Xorazmning peshqadam olimlaridan saboq oladi. Beruniy Xorzam tili bilan birga sug diy, forsiy, suryoniy, Yunon, qadimgi ʻ yahudiy tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham o rgangan. U Yunon klassik ʻ ilmi, astronomiya, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix, etnografiya, falsafa va filologiyadan ham chuqur bilim oladi. Beruniy yirik olim Abu Nasr Ibn Iroqdan Yevklid geometriyasi, Ptolemeyning astronomik ta’limotlaridan dars olgan. Bundan tashqari o zidan oldin o tgan matematik, munajjim va geografiya ʻ ʻ olimi Muhammad Xorazmiy, geografiya olimi Abul Abbos, Ahmad Farg oniy (IX ʻ asr), Marvaziy (IX asr), Javhariy (IX asr), faylasuf va tabiatshunos Abu Nasr Forobiy, Abul Vafo Juzjoniy (940-998), seyistonlik Abu Said as-Sijiy (951-1024), Abu Muhammad Hamid Xo jandiy va boshqalarning asarlarini mustaqil o rganadi. ʻ ʻ 995 yilgacha Beruniy astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy masalalrini hal etish bilan birga, Sharqda birinchi bo lib Yer va Osmon globusini yasadi va ʻ astronomiyaga oid bir necha kitob yozdi («Kartografiya», «Globus yasash kitobi», «Erdagi joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida maqola» va boshqalar). Beruniy hali juda yosh olim bo lishiga qaramay, Kot shahrida 994-995 ʻ yillarda astronomik kuzatishlar o tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o zi astronomik ʻ ʻ asboblar ixtiro etgan. 994-995 yillarda Qoraxoniylar samoniylar davlatiga qarshi hujum qiladilar. Urganch amiri Ma’mun I tomonidan Beruniy ijod etayotgan Kot shahri zabt etilib (bu shahar Janubiy Xorzamning poytaxti bo lgan), yagona Xorazm davlati tashkil ʻ topadi. Amir Abu Abdullo Muhammad xizmatida bo lgan Beruniy ham boshqa ʻ olimlar kabi Kot-Qiyotni tark etib, Jurjon (Kaspiy dengizining janubi-sharqi)da, so ng Rayda (Tehron yaqinida) yashaydi, Raydan yana Jurjonga qaytib, olim va ʻ kelajakdagi ustozi Abu Sahl Iso Masihiy bilan tanishadi va undan ta’lim oladi. O sha davrda Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Qobus ibn Vushmagir ʻ yosh olimga xayrixohlik ko rsatadi. «Shams al-Maoliy» («Oliy martabalar ʻ quyoshi») laqabi bilan mashhur bo lgan bu podshohga bag ishlab Beruniy ʻ ʻ 28 13. Inomova M. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy kadriyatlar. T.: Fan, 14. Imom Ismoil al-Buxoriy. Al-jome' as-saxix. -T.: O‘zbekiston, 1991 15. G` `aybullaev N , R.Yodgorov. Pedagogika. Ma’ruzalar matni. T., 2000, 104- 110-b. 16. .Tursunov L , .Nishonaliev U . Pedagogika kursi. T., «O‘qituvchi», 1998. 17. Ziyomuhammadov B. Pedagogika. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma -T.: Turon-Iqbol, 2006.-112 b. 18. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. T.: Sharq, 2000. 19. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. 1qism. Pedagogika nazariyasi. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.G` M.X.Toxtaxodjaevaning umumiy tahriri ostida. “Iqtisod-moliya”, 2007.-380 b. 20. Tursunov I.Y., Nishonaliev O‘.N. Pedagogika kursi.-T.: O‘qituvchi, 1997. 21. Xarlamov I.F. Pedagogika – M.: Gardariki, 2003. Int e rn e t saytlar: 1. www.pedagog.uz 2. www. Ziyonet. u z 3. www. tdpu.uz 57 kishi unga Arastuning bir necha kitobini, shu yerda tura tursin, keyin olib ketaman deb qo yib ketgani sabab bo lgan, deyishadi. Ittifoqo, kitoblarga ko zi tushib,ʻ ʻ ʻ ularning Abu Nasrning ko ngliga ma’qul bo lib qoladi va o qishga kirishadi ʻ ʻ ʻ natijada yetuk faylusufga aylanadi. Haqiqatdan ham Abu Nasr Forobiy o rta asr ʻ davri ilm – fani taraqqiyotiga katta hissa qo shgan olim, Forobiy tabiiy, ilmiy va ʻ ijtimoiy bilimlarning barcha sohalarida ilmiy ish olib borgan. Forobiy o zidan ʻ keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falsafa, musiqa, filologiya va boshqa tabiiy, ilmiy bilimlarning turli sohalarida asarlar yaratgan. Demak, Forobiy inson baxt – saodatga erishuvi uchun ularni baxtli – saodatli qila oladigan jamoa rahbari bo lishi ʻ kerak deydi. U fozil shaharni boshqaradigan Hokim tabiatdan: 1 – sog – salomat ʻ bo lib, o z vazifasini bajarishda hech qanday qiyinchilik sezmaligi; 2 – tabiati ʻ ʻ nozik, farosatli; 3 – xotirasi mustahkam, 4 – zehni o tkir, 5 – o z fikrini tushuntira ʻ ʻ oladigan notiq, 6 – bilim-ma’rifatga havasli, 7 – taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha, o zini tiya oladiga bo lishi ʻ ʻ (qimor yoki boshqa o yinlardan) zavq, huzur olishdan uzoq bo lishi, 8 - haq va ʻ ʻ haqiqatni, odil va haqgo y odamlarni sevadigan, yolg onni va yelg onchilarni ʻ ʻ ʻ yomon ko radigan, 9 – o z qadrini biluvchi va oriyatli bo lishi, 10 – mol dunyo ʻ ʻ ʻ ketidan quvmaydigan, 11 – adolatparvar, 12 – qatiyatli, sabotli, jur’atli, jasur bo lishi muhimligini qayd etadi. Forobiy bu fazilatlarni har bir yetuk insonda ʻ ko rishni istaydi.[6] ʻ Forobiy o zining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga ʻ bo ladi. Bunda u, kishilarning diniy mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki ʻ tabiiy hususiyatlariga, qobiliyatlariga, aqliy iqtidoriga, bilim ko nikmalariga e’tibor ʻ berishlik zarur deydi. U o zning «Baxt saodatga erishuv yo llar haqida risola» ʻ ʻ asarida «Davlatning vazifasi insonlarni baxt – saodatga olib borishdir, - deb yozadi. U, - bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo lga kiritadi». Forobiy davlatni yetuk ʻ shaxs boshqarishi lozim daydi; ya’ni jamoani idora etuvchi adolatli, dono bo lishi, ʻ qonunlarga rioya etishi va qonunlar yarata olishi, kelgusini oldindan ko ra bilishi, ʻ boshqalarga g amxo r bo lishi lozim deydi. ʻ ʻ ʻ 13 olimlari kabi olamni to‘rt unsur (elementdan) –o‘t, suv, tuproq va havo yoki issiq sovuq, ho‘l va quruqdan iborat degan falsafiy qarashni ilgari suradi. U insonning sihati, yoshi, ovqati va jismoniy tarbiyasi haqida ham qimmatli mulohazalarini bayon etadi. Kishi yoshiga qarab harakat qilmog‘i, ovqat turlarini tanlamog‘i, o‘z organizmini suv, jismoniy tarbiya bilan chiniqtirib bormog‘i lozim.bu narsa kasalliklarning oldini oladi. Mutafakkir kishilarni har bir ishda aqil-muhokamaga tayanishga, o‘zgalarga g‘amxo‘r va mashfiq bo‘lishga, har bir tadbirni o‘z o‘rni va mavridi bilan amalga oshirishga chaqiradi. Birovlarning hayoti va taqdiriga befarq qarab, ularni o‘limga yoki boshqa og‘ir jazolarga mahkum etgan hovliqma va ehtiyotsiz amaldorlarni qoralaydi. Binobarin, shoir dadillik va xushyorlikni ta’rif qiladi, kishilarni ehtiyotkorlikka da’vat etadi. Bilimli so‘zni eshitgin, u nima deydi: (Shoshilib qilingan ishlar nechog‘liq yaramas bo‘ladi. Shoshib pishirilgan oshni iste’mol qilsa, kishi xasta bo‘ladi. Shoshqaloqlik-barcha adashgan kishilar ishi, Ehtiyotkorlik-barcha ezgu kishilar ishi.) Shunday qilib, Yusuf Xos Hojib feodal tendentsionalligi va klerikal aqidalar zaminida tutilgan ziddiyatlarga qaramay o‘z davrining progressiv axloqiy- ta’limiy qarashlarini ilgari so‘rgan atoqli ma’rifatparvar va murabbiy sifatida gavdalanadi. Ahmad Yugnakiy iste’dodli shoir va donishmand murabbiydir. Undan saqlanib qolgan yagona adabiy meros «Hibbatul-haqoyiq» badiiy so‘z san’ati va adabiy tilning juda qimmatli hamda nodir yodgorligidir. Ahmad Yugnakiyning hayoti va faoliyati haqida nihoyatda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Uning hayot yillari, ijtimoiy turmushi va boshqalari ma’lum emas. «Hibbatul- haqoyiq» ning ayrim misralari va ayrim nusxalariga boshqalar tomonidan yozilgan qaydlar shoirning hayti va faoliyati haqida bir oz bo‘lsa ham, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. «Hibbatul-haqoyiq» ning tekstida kitobning yozilgan yili, joyi, hatto nomi ham ko‘rsatilmaydi. Faqat bir baytda shoir o‘z nomini tilga oladi: Adib Ahmad ayttim adab, pand so‘zum, So‘zum munda qolur, bour bu o‘zim. Bu qaydlardan shoirning nomi Adib Ahmad, otasining ismi Mahmud, vatani Yugnakiy, kitobning nomi «Hibbabul-haqoyiq» («Haqiqatlar armug‘oni») ekani 47 Abu Rayhon Beruniy, ilmiy tadqiqotlar sohasidagi qiziqarli ishlari bilan mashhur. U, geografiya, astronomiya, falsafa va boshqa ilmiy sohalardagi o'zining muhim asarlarini yaratdi. Beruniy, o'rganishning jamiyatning salohiyatli a’zolari tomonidan olib borilishi va insonning ilmga bo'lgan ilg'orini chuqurlashtirishni muhim ko'rdi. Ta’lim-tarbiyaga oid fikrlari esa, ilmiy tadqiqotlarga asoslangan va jamiyatning taraqqiyoti va butun dunyodagi boshqa madaniy va ilmiy o'zgarishlarga tegishli bo'lgan. Abu Ali Ibn Sina (Avicenna), Tibbiyot va falsafa sohasidagi bilimlari bilan mashhur bo'lgan. U, ta’lim-tarbiya sohasida ham katta e'tibor berdi va o'qituvchilarni tayyorlashga jiddiy ehtimom bergan. Avicenna, fikr-mantiqiy bo'lishi, shaxsiy rivojlanish, va insoniy salohiyatlarni rivojlantirishning muhimligi haqida yozgan asarlari bilan mashhur. Bular Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, va Abu Ali Ibn Sinaning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari haqida umumiy ta’riflar. Ularning barchasi o'zining zamoni va madaniyati bilan ta’sirga ega bo'lganlar va ta’lim-tarbiyaning yuqori darajada rivojlanishi va intizomiga xizmat qilganlar. Kurs ishining maqsadi: Sharq uyg onish davri pedagogik fikrlari kursining ʻ maqsadi, 9-13 asrlarda Sharqning ilmiy, madaniy, va ta’limiy taraqqiyotini tushunish, ta’lim-tarbiya usullarini o rganish, va o zaro munosabatlar, ma’naviyat, ʻ ʻ va ijodiyotning ta’limga ta’siri haqida tushuncha rivojlanishdir. Sharq uyg onish davri pedagogik fikrlari kursining maqsadi, 9-13 asrlarda ʻ Sharqning ilmiy, madaniy, va ta’limiy taraqqiyotini tushunish, ta’lim-tarbiya usullarini o rganish, va o zaro munosabatlar, ma’naviyat, va ijodiyotning ta’limga ʻ ʻ ta’siri haqida tushuncha rivojlanishdir. Bu kurs o quvchilarga quyidagi maqsadlarni ʻ ta’limga olishlari uchun yordam beradi: 4 sevgi, olimning fikricha, inson zimmasiga axloqiy, huquqiy burch yuklaydi. Bu esa olimning sevgiga ijtimoiy omil sifatida ham qaraganligini ko rsatadi.ʻ Tadqiqotchilar ibn Sino musiqaga oid ham asarlar yaratganligi, lekin ularning faqat bir qismigina bizgacha yetib kelgani haqida ma’lumot beradilar. Shulardan biri «Musiqa bilimiga oid to plam» bo lib, bunda tovushning sezgi ʻ ʻ a’zolariga ta’siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish yo nafratlanish hissining paydo bo lishi kabi masalalarga to xtaydi. Unda ʻ ʻ musiqaning kishi hayotida qanchalik zarurligi haqida ham fikrlar bayon etiladi. Olimning fikricha, inson tabiatan yoqimli narsalar orqali yengil tortsa, uning aksida oromi yo qolib, nafrati paydo bo ladi. Ibn Sino musiqa ovozlarining kishi ruhiga ʻ ʻ ta’siri haqida ham o z fikrlarini bayon etadi. ʻ Ibn Sinoning musiqaga oid asarlari u yashagan davr musiqa ilmidan juda muhim ma’lumotlar berishi bilan ham qimmatlidir. Ibn Sino aqliy tarbiya turli bilimlarni o rganish natijasida amalga oshsa, ʻ axloqiy tarbiya ko proq yaxshi axloqiy xislatlarni mashq qildirish, odatlantirish, ʻ suhbat orqali amalga oshadi, deb ta’lim berdi. Inson hissiy va ma’naviy talablarni ajratib olish imkoniyatiga ega ekan, bu imkoniyat asta-sekin inson fe’l-atvoriga xos xislatga aylana boradi. Ibn Sino insonning shakllanishida uning atrofini o rab olgan tashqi muhit, odamlar alohida ʻ rol o ynaydi, ana shu tashqi muhit va odamlar insonning atrof-dunyoni ʻ bilishigagina emas, balki uning hulqida yaxshi yoki yomon jihatlarning tarkib topishiga ham ta’sir etadi. Shuning uchun ham bolalarni tarbiyalashda ehtiyotkor bo lish kerakligini, bola yomon odatlarga o rganmasligi uchun, uni yomon ʻ ʻ odamlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy tarbiya masalalariga keng o rin berilgan. Chunki inson avvalo oilada kamolotga yetadi. ʻ Olim oilada ota-onaning vazifasi va burchiga katta e’tibor beradi. Oila munosabatlariga to xtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan ʻ farzandlarini ham kasb va hunarga o rgatishi borasida muhim fikrlar bayon etadi. ʻ Insonning xulqi va ruhiga mehnatning ijobiy ta’sirini ta’kidlash bilan bir qatorda 21 Shifo», «Donishnoma», «Kitob ash - ishorat» va at tanbihot asarlari shular jumlasidandir. Ma’lumki, ibn Sino ham boshqa mutafakkirlar kabi o zining ta’lim-tarbiyagaʻ oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog liq holda ifodalagan, maxsus ʻ risolalarda talqin etgan. Shuningdek, fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o ringa ʻ tibbiyot fanlarini qo yadi. Falsafani esa ikki guruhga, ya’ni nazariy va amaliy ʻ guruhlarga bo ladi. Nazariy guruh kishilarni o zidan tashqaridagi borliq holati ʻ ʻ haqidagi bilimlarni egallashga yo llasa, amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar ʻ qilishimiz kerakligini o rgatadi deydi. ʻ U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruhga fizika, matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini o rganuvchi barcha fanlarni kiritadi. ʻ Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma’rifatni egallashga da’vat etadi. Chunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga yetkazishi kerak. Bu maqsadga yetishish uchun inson qiyinchiliklardan qo rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri ʻ mushkulotdan qo rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning ʻ eng qo rqog idir». ʻ ʻ Zero, ma’rifatli kishi jasur, o limdan ham qo rqmaydigan, faqat haqiqatni ʻ ʻ bilish uchun harakat qiladigan bo ladi, deydi u fikrini davom ettirib. ʻ Bilimsiz kishilar johil bo ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni yetuk ʻ bo lmagan kishilar qatoriga qushadi. Bunday kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish ʻ kerakligini ta’kidlaydi.[9] Olim haqiqiy do stlik natijasida sevgi-muhabbat paydo bo lishi mumkinligini ʻ ʻ aytadi. U «Risolai ishq» asarida sevgi-muhabbatning asl mohiyatini ham ijtimoiy, ham fiziologik jihatdan yoritib beradi. Insonlarga ularning tashqi ko rinishiga qarab ʻ emas, balki ularning ichki, ma’naviy dunyosiga qarab baho berish kerakligini uqtiradi. Har bir kishi tabiatan sevgi tuyg usiga ega, u tabiiy zarurat sifatida ʻ namoyon bo ladi, lekin inson o z tuyg ularini boshqara olishi, aql va farosat bilan ʻ ʻ ʻ haqiqiy sevgini hirs tuyg usidan, ehtiros kuchidan ajrata oladi. Chunki haqiqiy ʻ 20 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: bu mavzuga qarashlar va ularning fikrlarini ta’limning asosiy printsiplari bilan bog lab berishni o z ichiga oladi. Bu olimlar ʻ ʻ ta’lim usullarini, maqbuliyatni, talimning maqsad va maqsadlari, talaba- tarbiyachilar munosabatlari va boshqa ko p qator muammolarni o rganish va ʻ ʻ yechishga xizmat qildilar. Shuningdek, ularning falsafa, ilm-fan va madaniyatga oid fikrlari ham ta’lim tizimlarining shakllanishida katta ahamiyatga ega bo ldi. ʻ Maqsadlariga va o qituvchining ta’lim uslublarini, dars metodikasini ʻ shakllantirishida katta muhim ahamiyatga ega bo ladi. ʻ Sharq uyg onish davri, ya’ni 8-10 asrlarda, Islom medeniyati altida, ʻ pedagogik fikrda ko'p yuqori darajada rivojlanish va intizomga ega bo'lgan bir davr bo'lgan. Bu davrda, ilm-fan, san'at, madaniyat va ta’lim-tarbiya sohasida ko'plab olimlar faol ish tashlaganlar. Al-Xorazmiy (Muhammad ibn Musa al-Khorazmiy), Al-Farobiy (Abu Nasr Al-Farobi), Abu Rayhon Beruniy (Abu Rayhon Biruni) va Abu Ali Ibn Sina (Avicenna) kabi olimlar, bu davrning ahamiyatli predagogik fikrlarini o'rganish va rivojlantirishga katta hissa qo'shtilar. Al-Xorazmiy, matematika va astronomiya sohasidagi ilmiy tadqiqotlarini o'rganishda, tushuncha tuzish va qayta tushunchalarni katta ahamiyatga ega bo'lgan. U, ta’lim uslubini sodda va tushunarli bo'lishga jiddiy e'tibor berardi. Masalan, "Aljabr" nomli asarida uning matematika fanini o'rganish uslubi sodda va qiziqarli bo'lganligi tufayli, bu asar butun dunyoda mashhur bo'lgan va matematikani o'rganishda boshlanuvchilar uchun asosiy qo'llanma bo'lgan. Al-Farobiy, falsafiy, mantiqiy, va ilmiy tarbiya sohalarida katta ko'nikmaga ega bo'lgan. U, madaniy-ma’rifiy o'qitish metodlarini rivojlantirishga intilgan va uning asoslarini o'rganishda ulkan o'rnatishlar qildi. Al-Farobiyning ta’lim- tarbiyaga oid fikrlari, fikr-mantiqiy bo'lishi va o'qitishning nazariy asoslari asosida pedagogik jarayonni tashkil etishda ko'p qo'llanilgan. 3 turli kasb egalari: hunarmand, dehqonlar mehnatini ulug laydi va qimorboz,ʻ sudho r kabilarni qoralaydi. U mehnatsiz hayot kechirish insonga ham jismoniy ʻ ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir etishini to g ri talqin etadi. ʻ ʻ Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va fozil jamoa (etuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki yo nalishi ekanligiga urg u beradi. ʻ ʻ Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson sa’yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi shaxs o zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi. ʻ «Aql to g risidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon ʻ ʻ bo lishi lozim bo lgan ʻ ʻ o n ikki fazilatni ʻ keltirib o tadi. Bizning fikrimizcha, mazkur ʻ fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson ʻ hayotini mo tadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda ʻ muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi. Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo lishda deb hisoblaydi ʻ va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg u beradi. Allomaning ʻ fikricha, axloqiylik, to g rilik, odillik, tadbirkorlik, o zini vazmin tutish, kamtarlik, ʻ ʻ ʻ insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli bo lish komil inson ʻ qiyofasida aks etishi zarur bo lgan eng asosiy sifatlardir. ʻ Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli bo lishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli bo lishi esa uning yanada ʻ ʻ yuksalishini ta’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim ko rsatkichi ekanligini uqtiradi. ʻ Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o rinni egallaydi ʻ va o z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida ʻ gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega bo lishi borasidagi g oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor, ʻ ʻ qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli, sog lom, jismonan baquvvat, mard va jasur. ʻ 22 U yosh bo‘lishiga qaramay, falsafa, tabiat ilmini tezda o‘rganadi. U yoshligidan tabib, hakim bo‘lib tanildi. 999 yil qaroxoniylar Buxoroni egallaganidan keyin 1000 yilda Buxorodan chiqib ketdi. Xorazmda ko‘p olimlarni birlashtirgan «akademiya» ga bordi. Beruniy bilan hamkorlikda ishladi. Bu davr uning ilmiy kamolotiga yanada ta’sir ko‘rsatdi. 1019-21 yillarda Hamodonda vazir lavozimida ishlaydi. 280 dan ortiq ilmiy asar yozgan, bizgacha faqat 160 ga yaqin asari etib kelgan. Ayniqsa, «Kitob ul-insof», «Donishnoma» asarlari dunyoga mashhurdir. XVII asrga qadar Evropa mamlakatlarida meditsinaning asosiy qo‘llanmasi bo‘lib xizmat qilgan 5 kitobdan iborat «Qonun» asarini alohida ko‘rsatish mumkin. Ibn Sino meditsinani turli sohalarini boyitdi, turli kasalliklarning sababini aniqladi, yangi dori-darmonlar topdi. Ibn Sino tilshunoslik, poeziya nazariyasi, muzikashunoslik va boshqalar bilan ham shu- ullanadi. «Arab tili», «SHe’r to‘g‘risida kitob», «Muzika haqida risola» kabi asarlar yaratdi. Ibn Sinoga qarshi xuruj va ig‘volar uning hayot ekanligidayoq boshlangan edi. U hasrat qilib shunday yozadi: «Ulug‘landimu maydonim hamon ibor Qimmatim oldin yo‘qdir xaridor». U johillikni qoralab bir ruboyisida: «Ikki- uch nodon kim chunun hisoblar, Jahlidan oqili jahondir ular. Eshak bo‘lchunki u eshaksimondir Eshak bo‘lmaganni kofirga jo‘yar». Ibn Sino o‘zining axloq to‘g‘risidagi fikrlarida insoniylik fazilatlarini ulug‘laydi. U kishilarning kundalik amaliy ishlarida eng zarur axloqiy munosabatlarga kamtarlikka, izzat, hurmat, jasurlik, to‘g‘rilik, sofdillik kabi xulqiy qoidalarga alohida e’tibor beradi. Insonni kishilar o‘rtasida o‘zini tutishi, oila a’zolarining o‘zaro munosabati, jamiyatda turli tabaqalarning munosabatlari maxsus yoritilgan. Tarbiyada aqliy: axloqiy va jismiy kamollikni uyg‘unligini asoslashga harakat qilgan. Tarbiya bola tug‘ilganidan boshlansagina samarali bo‘lishini ta’kidlaydi. Ibn Sino o‘zining ko‘p tarmoqli mahsuldor bisoti bilan jahon madaniyati, fani taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. «Olimlar boshlig‘i», «Tabiblar podshosi» nomi bilan mashhurdir. Uyg‘onish davri rasmlarida mashhur qadimgi inson olimlari Arestotel, Gepen, Gippokrat, Pitolome, Evklid bilan bir qatordan o‘rin olgan. 41 ko‘ra Yusuf Xos Hojibning o‘zi dostonning muqaddimasida: arabcha, tojikcha kitoblar o‘qish, bizning tilimizga buyumg‘i o‘qish (arabcha, tojikcha kitoblar ko‘p bo‘lib, bizning tilimizda bu donishmandlikning birinchi to‘plamidir)-degan edi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» dostonini Balosog‘unda yoza boshladi: uni Qashqarda yozib tugatdi va Qoraxoniy hukmdorlaridan bo‘lgan Tavg‘ach xonga sovg‘a qiladi. Balosog‘unning vayronalari Qirg‘iziston SSR To‘qmoq shahri yaqiniga bo‘lgan qadimgi Oqpishin shahri o‘rnida hozir ham bor. Tavg‘ach Bug‘raxonga (Tavg‘och ulug‘ Bug‘ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon) taqdim qildi. Bug‘roxon doston avtorini taqdirlab, unga «Xos Hojib» (Muqarram eshik og‘asi) unvonini berdi. Shundan keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat qozondi. «Qutadg‘u bilig» ning muqaddimasida ko‘rsatilishicha, doston o‘z davrida shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar deb baholangan va turli joylarda turli nom bilan yuritilgan. «... bu kitob yavlaq aziz turur. Chin hakimlarning amsonlari birla yaralmish, arasta qilmish ... Mochin olimlari va hakimlari qamog‘ ittifoq bo‘ldilar, kim Mashriq viloyatinda, Turkiston ellarinda Bug‘roxon tilincha bu kitobdan yaxshiroq xargis kim ersa, g‘oyat uzluqindan, nihoyatidan kacha ko‘rklutlo‘kdin ul ellarning xukamolari, olimlari qabul qilib takma biri-bir turlut ot laqab berdilar: chinlitlar «Adabul mulk» ot berdilar. Mochin malikining madimlari «Oyinul-mamlakat» atadilar. Mashriqlig‘lar «Ziynatul-ummaro» deb aytdilar. Eronlig‘lar «Shoxinomai turk» dedilar, bazilar «Pandnomai muluk» demishlar. Turonlig‘lar «Qutadg‘u bilig» deb aytmishlar». «Qutadg‘u bilig» ning 3 qo‘l yozma nusxasi ma’lum. Bu nusxalar «Vena» (yoki «Xirot»), «Qohira» va «Namangan» nusxalari deb yuritiladi. «Qutadg‘u bilig» jami Namangan nusxasida 6500 ta baytga 13000 misraga yaqin bo‘lib, u 73 fasl bobga bo‘lingan. 11 bobi dostonning muqaddimasi bo‘lib, muqaddima Xudoga, payg‘ambarga va to‘rt halifaga bag‘ishlangan traditsion boblardan tashqari, yoz tavsifi va Bug‘roxon madhi, etti sayyora va o‘n ikki burj, til odobi va bilimning foydasi kabi masalalarga bag‘ishlangan boblarni o‘z ichiga oladi. Dostonning asosiy qismi 12 bobdan, Kuntug‘di degan hukmdorning ta’rifi bilan boshlanadi. 45 huquqiy, estetik va ekologik mavzularda tashkil etiluvchi suhbatlar, bahs- munozaralar, ma’ruzalar, muammoli vaziyatlarni yaratish asosida o quvchilarniʻ fikrlashga undovchi amaliy treninglar, debatlar, mustaqil ishlar, shuningdek, ishchanlik o yinlari yanada samarali sanaladi. ʻ Ta’lim-tarbiya jarayonining izchil, uzluksiz, tizimli hamda aniq ijtimoiy maqsad asosida tashkil etilishi, mazkur jarayonda fanlararo aloqadorlik, shuningdek, dunyoqarashni shakllantirishda samarali sanaluvchi barcha mavjud omillarning birligiga tayangan holda ish ko rish ko zlangan maqsadga erishishning ʻ ʻ kafolatidir. Mazkur holat ma’lum ijtimoiy voqea-hodisalar mohiyatini turli nuqtai nazardan baholash, ularning rivojini ko ra bilish, bir holatdan ikkinchi holatga ʻ o tishini kuzatish, ularning o zaro bog liqligi va aloqadorligi, bir-birini taqozo ʻ ʻ ʻ etishini tushuna olish imkonini beradi.[10] Iqtisodiy tarbiya o quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning ʻ tarkibiy qismi. O zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari shakllanayotgan ʻ sharoitda o quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish va ularda iqtisodiy faoliyatni ʻ yurita olish ko nikma, malakalarni shakllantirish o ziga xos ahamiyat kasb etadi. ʻ ʻ Abu Rayxon Beruniy (973 - 1048) Qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy X asrning ikkinchi yarmi va XI asrning boshlarida, g oyat murakkab tarixiy davrda yashadi va ʻ ijod etdi. Abu Rayhon Beruniy 362 yil 3-zulhijjada (milodiy 973 yil 4-sentyabr) Xorazmning Qiyod (Kot) shahrida dunyoga keldi. Berun yoki birun so zi ʻ «tashqari» degan ma’noni anglatadi. XIII asr boshlarida Xorazmda bo lgan mashhur sayoxatchi va geograf Yoqut ʻ Hamaviyning aytishicha, Vatanidan tashqariga ketgan har bir kishini xorazmiyliklar «Beruniy» laqabi bilan ataganlar. Keyinchalik bu laqab shu an’anaga ko ra uning nomiga qo shilib qolgan bo lsa ehtimol. Chunonchi, olimni ʻ ʻ ʻ shaxsan bilgan mashhur tarixchi Abul Fazil Bayhaqiy unga nisbatan «Beruniy laqabini qo llamay, faqat «Abu Rayhon» deb ataydi. ʻ «Abu Rayhon» esa «marhamatli», «rahmatli», «rahmdil» ma’nolarini bildiradi», - degan fikrlarni aytadilar 27 Forobiyning ta’lim-tarbiya yo llari, usullari vositalri haqidagi qarashlari hamʻ qimmatlidir. U insonda go zal fazilatlar ikki yo l – ta’lim va tarbiya yo li bilan ʻ ʻ ʻ hosil qilinadi. Ta’lim nazariy fazilatlarini birlashtirsa, tarbiya esa tug ma fazilat – ʻ nazariy bilimlar va amaliy kasb - hunar, xulq odob fazilatlarini birlashtiradi. Ta’lim so z va o rganish bilan tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, deydi. ʻ ʻ Har ikkalasi birlashsa yetuklik namoyon bo ladi, ammo bu yetuklik bilim va amaliy ʻ ko nikmalarni qay darajada o rganganligiga qarab paydo bo ladi, deb ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Forobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o rganilsa, tarbiyada ʻ ma’naviy – axloqiy qoidalar, odob me’yorlari o rganiladi, kasb-hunarga oid ʻ malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi. Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan ta’lim-tarbiyaning turli metodlari yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta’lim – tarbiya ishlarini ikki yo l ʻ bilan amalga oshirishni nazarda tutadi. «Amaliy fazilatlar va amaliy san’at (kasb-hunar)lar va ularni bajarishga odatlanish masalasi»ga kelganda, bu odat ikki yo l bilan hosil qilinadi: bulardan ʻ birinchisi – qanoatbaxsh so zlar, chorlovchi, ilxomlantiruvchi so zlar yordamida ʻ ʻ odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g ayrat, qasd-intilish ʻ harakatga aylantiriladi. Ikkinchi yo l (yoki usul) – majbur etish yo li. Bu usul gapga ko nmovchi, ʻ ʻ ʻ qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan qo llaniladi. Chunki ular ʻ o z istaklaricha so z bilan g ayratga kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi ʻ ʻ ʻ nazariy bilimlarni o rganishga kirishsa, uning fazilati yaxshi bo ladi. Kasb ʻ ʻ hunarlarni va juz’iy san’atlarni egallashga intilish bo lmasa, bunday odamlarni ʻ majbur etmaslik kerak. Chunki shahar xalqlariga tarbiya berishdan maqsad – ularni fazilat egasi qilib va san’at ahllariga aylantirishdir. Demak, Forobiy ta’lim – tarbiyada rag batlantirish, odatlantirish, majbur etish ʻ metodlarini ilgari surgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama kamolga yetkazish maqsadini ko zlaydi. ʻ 16 kamoloti bilan borliqda inson bilan gavdalanadi, ammo bu boshlang‘ichlar odamzotning shu tabiiy boshlang‘ichlar ta’siri ostida kamol topib, insonga aylanishi uchun kifoya qilmaydi. Chunki inson inson bo‘lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so‘zlash va kasb-hunarga muhtojdir. Inson bilimi, umumiy dunyoqarashning o‘zgarishida tarbiyaning rolini ta’kidlab, F о robiy «Ixso al-ulum» asarida bunday deydi: «Inson yaxshi tarbiya ko‘rmagan va turmushda tajriba orttirmagan bo‘lsa, u ko‘p narsalarni nazarga ilmaydi va ulardan jirkanadi. Bunday narsalar noo‘rin ko‘rinadi ... U bilim va tajribaga ega bo‘lganidan so‘ng, fikri o‘zgaradi, noo‘rin bo‘lib ko‘ringan narsalar zaruriy bo‘lib chiqadi». F о robiy insonning ma’naviy hayotida, asosan uning ikki tomoniga-aqli- axloqiga (xulq-atvoriga) e’tibor beradi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya, uning fikricha insonni aqliy tomonidan ham etuk, mukammal kishi qilib etishtirishga qaratilmog‘i lozim: demak, ta’lim-tarbiyaning bir-biridan vazifasi-jamiyat talablariga to‘la-to‘kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. Farobiyning «Ideal shahar aholisining fikrlari» hamda «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolalarida shular to‘g‘risidagi fikr yuritiladi, bu risolalar aqliy va axloqiy jihatdan etuk, ideal insonlar etishtirish va etuk, ideal insonlardan iborat ideal jamiyat vujudga keltirish vazifalarini bayon qilish bilan yakunlanadi. F о robiyning insonning ma’naviy jihatdan etuk va mukammal bo‘lib etilishi zarur bo‘lgan tarbiya turlari, xususan jismoniy-tarbiya, aqliy intelektual tarbiya, estetik va axloqiy tarbiya haqidagi fikrlarga alohida to‘xtalib o‘tishdan avval uning umuman ijobiy insoniy xislatlari nimadan iborat ekanligi, bu xislatlarni tarbiyalash usullari, tarbiya etiladigan insonning fazilatlari to‘g‘risidagi fikrlarni ko‘rib o‘tish lozim. F о robiy «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolasida xususan pedagogika, ta’lim-tarbiyaning vazifasi va metodlariga oid qimmatli fikrlar juda ko‘p. 35 Ko‘p kishilar ichdan otqindir, do‘sting to‘g‘ri bo‘lib ko‘rinsa ham, buni uning sirtqi ko‘rinishi deb bil.) Shoir amaldorlarni, zodagonlarni marhamatli va shafqatli bo‘lishga chaqiradi, arzimas sabab yoki biror bahona bilan kishilarni o‘limga mahkum qilish va jazolashga qarshi isyon qiladi: (Agar bir ayb qilib bosh kesilsa, dunyoda biror tirik odam qolmaydi. Ahmad Yugnakiy ko‘pni mensimagan mutakabbir va balandpravoz kishilarni qoralab, kamtarlik va xushtavozolikni targ‘ib qiladi:) (Yana kerak bir so‘zim bor senga, uni senga aytmoqchiman, menga quloq sol! Bu so‘z shundan iborat: mutakabbirlikni boshingdan chiqar, tavoze bo‘l, shu xislatga etish, unga tomon bor.) (Ulug‘liqqa etsang, engiltak bo‘lma, atlas kiysang agar, bo‘zini unitma.) B. Marg‘iloniy Ali ibn Abu Baxr al-Farg‘oniy ar Rishtoniy taxminan 1150-1197 yillarida yashagan. Fiqx olimi Burxoniddin Rishton qishlog‘ida tug‘ilib, Buxoro madrasasida ta’lim olgan. Marg‘ilondagi madrasada mudarislik qiladi. Ko‘p yillik muallimlik faoliyati asosida bir qana fiqx ilmiga, pedagogika doir risolalar yaratadi. «Ilimga kirishuvchi uchun birinchi asos»(«Bidoyat al mubtabiy»), «Mashabning yoyilishi», «Nashr al-mazxab», «Tajnis haqida kitob», («Kitob at tajmis»), «Ziyoda qilish», («al-Mazid»), «Hat marosimlari», («Manosik al xaj»), «Farzandlar haqida kitob», («Kitob al-faroiz») shular jumlasidandir. «Bidoyat al-mubtadiy» kitobi mashhur bo‘lib, 8 jilddan iborat. «Kifoyat al-muntaxiy» («Ilimni nihoyasiga etkazuvchining qanoatlanishi») nomli katta sharh yozgan keyincha unga «al- Hidoya» («Qo‘llanma») nomli qisqa sharh yozgan. Bu sharh O‘rta Osiyo, Hindiston, Turkiyada keng tarqalgan. Bu risolada Sharq mamlakatlaridagi madrasalarda asosiy qo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Asar fors, ingliz va rus tillariga tarjima qilingan. «Uning «Ilmga kirishuvchi uchun birinchi asos» risolasi o‘ziga xos pedagogika darsligidir. Kitobning bilimlarini o‘zi uning amaliy ahamiyatidan dalolat beradi. U haqda mutafakkir shunday yozadi: «Ilimga kirishuvchi uchun birinchi asos» ni qo‘yidagi bo‘limlarga bo‘ldim: fanning, «bilim»ning mohiyati va uni takomillashtirish tarixi; ta’lim jarayonida ongli intilish; fanni o‘qituvchini, o‘rtoqni va sharoitni tanlash, qunt, qobiliyat intilish, darsni boshlanishi, uni davom ettirish vaqti, tashkil etish tartibi haqida; yodda saqlab qolish tartibi haqida; umid, ishonch haqida; bilim olish vaqti haqida; 51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YHATIʻ 1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016. 2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilganmajlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar‘ –Toshkent, O‘zbekiston, 2017. 4..Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o‘rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o‘quvchilari uchun qo‘llanma. – T.: ―O‘qituvchi , 2001, - 352 bet. ‖ 5.Z.Merosiniv. Sharq mutafakkirlari merosini o‘rganishning didaktik metodlari. Zamonaviy ta lim yo‘nalishi 2017 -yil 5-son. ʼ 6. A.Haydarov. Inson kamoloti va milliy ma naviy qadriyatlarni’. T:Muharriri ʼ 2008-y 7. Mavlonova R., To‘raeva O., Holiqberdiev K. Pedagogika. -T.: O‘qituvchi, 2001. 8. Pedagogika A.Q.Munavvarovning tahriri ostida. -T.: O‘qituvchi, 1996.-200b. 9. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. Tuzuvchi: O.Hasanboeva, T.: O‘qituvchi, 1990. 10. Pedagogika. Pod red. P.I.Pidkasistogo – M.: 2003. 11. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. A.Munavvarov tahririda. T., «O‘qituvchi», 1996, 86-102-b 12. Pedagogika G`O‘quv qo‘llanma. Munavvarov A tahriri ostida. – Toshkent, O‘qituvchi, 1996. 56 Xalq maqolidagi «Do‘sti kimligiga qarab kishini qadr-qimmatini baholash alohida ta’kidlanadi. B.Marg‘iloniy maslahatli ish hayotiy zaruratligini quyidagi fikrida isbotlashga harakat qiladi: «Kishi hech qachon maslahat ishdan zarar ko‘rmaydi. Deydilarki: odam xali o‘zi yarim odam. Haqiqiy odam o‘zini to‘g‘ri fikri bo‘lgan va boshqalar bilan ham maslahatli ish qiladigan kishidir. O‘zining mustaqil fikri bo‘lsa ham maslahatlashmaydigan yoki boshqalarni aytganini qilib o‘zini mustaqil fikri bo‘lmagan odam yarim odamdir»-deydi. Fanni va ustozni qadrlash bo‘limi ham pedagogika tarixida ilk bor talqin etiladi. Bilim olishda fanni va o‘qituvchini hurmatlash bosh mezon ekanligi-fanni hurmatlash o‘qituvchini hurmatlash, o‘qituvchini hurmatlash fanni hurmatlash bilan o‘lchanishini o‘qtiradi. B. Marg‘iloniy o‘quvchini bilim olishda o‘qituvchini quli sifatida talqin qilib, A. Navoiydan oldinroq, «Bir harf o‘rgatgan kishiga ming dirham loyiq deb yoritadi». Shu bilan birga bilim olishda birga bilim olayotganlarni ham qadirlash, ularni ham hurmatlab bir-biridan bilim bahrasidan foydalanish, o‘zaro bilim olishni maslahat beradi. Bilim olishda qunt, harakat bo‘lishi o‘ziga xos didaktik ahamiyatga ega: «Bilim olishda qunt bosh masala, izchillik uning o‘lchovidir. Bilim izlovchi avvalo darsdagi qunti, tirishqoqligi va tunlari bilan takrorlashi orqali bunga erishadi. Bilim olishda oqshomdan tonggacha vaqt eng qulay vaqtdir». Shu bilan birga mashhur pedagog B. Marg‘iloniy aqliy mehnatni murakkabligini, unda me’yor bo‘lishini ko‘rsatadi: «Bilim oluvchi o‘zini haddan tashqari qiynalmasligi yoki o‘qishni to‘xtatib qo‘ymasligi, balki ma’lum mo‘’tadillik, o‘rtachalik, izchillik kerak. Mo‘’tadillik har bir narsaning asosidir»- deb yozadi. Bilim olishdagi faollik o‘qigan bilan birga o‘qishda ko‘rinadi. Shuning uchun mulohazalik, fikr qilish ta’limning bosh mezoni sifatida ko‘rsatiladi. Asrlar bo‘yi dunyoda sinf dars tizimini asoschisi sifatida Ya.A. Komenskiy deb kelindi. B. Marg‘iloniy ushbu qo‘llanmada «Darsni boshlanishi, uni davom etish vaqti va uni tashkil etish» bo‘limida darsning ilmiy asoslarini tiplarini ko‘rsatadi. [15] 53 bilim olish vaqtida Xudodan qo‘rqish haqida; yodda saqlab qolish va unitilish; umrining uzayishi va qisqarishi haqida». Fanning va bilim olishning mohiyati haqidagi bilimda hadis ilmidan kelib chiqib «har bir muslim va muslimani bilim olish sasosiy burchi»deb ko‘rsatiladi. Bilim olishda sharoit davr talabibosh mezon ekanligi va hayotda zaruriy bilimlarni egallashni ko‘rsatadi. (Meditsina). Tibbiyot ilmini bilish zarurligini ta’kidlab hatto payg‘ambar ham davolanganligini misol keltiradi. «Fan ikkiga bo‘linadi»-deb qonunshunoslik va e’tiqod fani, hamda inson tanasi haqidagi tibbiyot fani ekanligini tahlil etadi. Mutafakkir asosan insonshunoslik fanlari haqida muloxaza yuritib qalb va tana uyg‘unligini ko‘rsatadi. Risolani pedogagik jihatdan qimmatli XII asr o‘rtalarida ta’lim qonuniyatlariga qo‘l urishidir. «Ta’lim jarayonida ongli intizom» bo‘limida, muallif «-Har kimning ishi uni aniq maqsadga yo‘nalganligi bilan belgilanadi»-deb yozadi. Fanni o‘rganayotgan nima uchun o‘rganayotganini o‘ylab ko‘rishi kerak. Ilm ahli fanni, olimlikni qadrini tushirmasligi, kamtar bo‘lishi talab etiladi»-degan edi. Qo‘llanmaning «Fanni, o‘qituvchining, o‘rtoqni va sharoitni tanlash» bobida didaktik jihatdan qimmatli masalalarni talqin qiladi. Ayniqsa nimani o‘rganish, ta’limni mazmuni masalasini ta’kidlasa bo‘ladi. «Fanni o‘rganayotgan eng zarurini, ayni sharoit uchun eng qulayini o‘rganishni» tavsiya etadi. Bugungi kunda huquqiy, demokratik ta’lim sari borayotganda B.Marg‘iloniyning muhitni hisobga olgan holdao‘qituvchini tanlash masalasi mulohazaga loyiq. Bugungi ta’lim inqirozi sabablaridan biri ham ko‘p o‘chraydigan o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabat uyg‘unligini yo‘qligida, ziddiyatda deb tan olinmoqda. O‘qituvchi noto‘g‘ri tanlasa, bilimdan ham judo bo‘linadi-deb ko‘rsatiladi. Shu bo‘limda bilim olishda chidamlilik, iroda zarurligini, tinmay izlansa va o‘qisa maqsadga etisha olishini uqtiradi. «Bilim olishda 6 narsa kerakligini: sezgirlik, kuchli xohish, chidamlilik, bir burda non, o‘qituvchi maslahati, etarli vaqt» deyiladi. «Do‘st tanlashda, olijanobligini, to‘g‘ri fazilatni hisobga olish, xo‘shyoqmas, dangasa, sergap, jinoyatchi va o‘g‘ridan uzoqroq yurishni» afzal deydi. 52 Kitobning to liq nomi «Kitobu fi taxqiqi molil Hind min maqulatin fil aqli avʻ marzulatin», ya’ni «Hindlarning aqlga sig adigan va sig maydigan ta’limotlarini ʻ ʻ aniqlash kitobi» bo lib, aytishga qulay bo lishligi uchun qisqacha «Tahqiqu mo - ʻ ʻ mil hind» - («Hindistonga oid tadqiqlar» yoki «Hindiston») deb yuritiladi. Uning bu shoh asari G arb va Sharq olimlari, shu jumladan, hozirgi zamon ʻ hind olimlari tomonidan yuksak baholangan. Akademik V.R.Rozen «Sharq va G arbning qadimgi va o rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida bunga teng ʻ ʻ keladigan asar yo q», - deb baholasa, Hindiston olimi Hamid Rizo olim haqida ʻ gapirib, «Hind madaniyatining chigal muammolarini biron-bir o rta asr yoki hozirgi ʻ zamon muallifi Abu Rayhon Beruniydek muvaffaqiyatli ravishda tushunib yetmagan. Uning «Hindiston» asari qadimgi Hind madaniyati va fanining klassik namunasi bo lib qoladi». Asarda Beruniyning Hindiston haqidagi barcha qarashlari ʻ o z ifodasini topgan. O sha yili (1030) Mahmud G aznaviy vafot etadi. Uning ʻ ʻ ʻ kichik o g li Muhammad voris sifatida taxtga o tirgan bo lsa-da, ko p o tmay ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Mahmudning katta o g li Mas’ud (1030-1041) ukasini taxtdan ag darib, o zi ʻ ʻ ʻ ʻ xokimiyatni qo lga oladi. Bilimdon va zukko, ilm ahlini qadrlovchi Mas’ud ʻ Beruniyni o z himoyasiga olib, uning ijod qilishiga sharoit yaratib beradi. ʻ Beruniy astronomiyaga oid «al – Qonun al-Mas’udiy» («Mas’ud qoununi») nomli yirik asarini shox Mas’udga bag ishlaydi. Olimlar bu asarni matematika va ʻ astronomiyaga oid ungacha yozilgan barcha asarlardan yuqori qo yadilar. O sha asr ʻ ʻ olimlaridan biri Yoqutning yozishicha: «Mas’ud qonuni» kitobi matematika va astronomiya bo yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o chirib yuborgan ʻ ʻ deydi. Beruniy yana «qimmatbaho toshlarni bilib olish bo yicha ma’lumotlar ʻ to plami» («Mineralogiya»), «Dorivor o simliklar haqida Kitob», «Kitob as ʻ ʻ Saydona fi – t-tibb» kabi asarlarni ham yozdi. «Mineralogiya» Sharqdagina emas, Yevropada ham qimmatbaho toshlarni izlash usullari va ular bilan savdo qilish, konlarni o rganish, yer osti boyliklarini tekshirish haqida ma’lumot bersa, ʻ «Saidona» nomi bilan mashhur bo lgan keyingi asarda Sharqdagi dorivor ʻ o simliklarning tavsifi bayon qilingan. ʻ 30 Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo lishiʻ kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat ma’naviy rivojini ta’minlovchi asosiy omil, deya baholaydi. Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o rni va ʻ roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq, unda kechayotgan o zgarishlar, jarayonlar mohiyatini ʻ anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub bo lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon ʻ ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi. Shuningdek, alloma o qitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa ʻ asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi. Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson blshqalar bilan munosabatda bo lish, ularning yordami va qo llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana ʻ ʻ shu ehtiyojni qondirish yo lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, ʻ deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o zaro yordam, ʻ hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o rnini ʻ belgilab beradi. Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa, xususan, uning a’zolari o rtasida o zaro ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun g amxo rlik, ʻ ʻ ʻ ʻ o zaro yordam, jamoa manfaati uchun qayg urish, mazkur yo lda amaliy ʻ ʻ ʻ harakatlarni tashkil etish hamda javobgarlik hissi qaror topadi. Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta’lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk ʻ mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo lib yetishishi, kasb-hunar ʻ o rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug lash ʻ ʻ masalalariga alohida e’tibor berilganligiga guvoh bo lamiz. ʻ 23 Nukus innovatsion institute Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi ____ kurs talabasi __________________________________ kurs ishini himoya qilish bo‘yicha 2024 yil «____» _____________ kungi № _________ sonli majlisining B A YO N N O M A S I Kurs ishining mavzusi_________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________ Qatnashganlar : Komissiya raisi ______________________________ A’zolari ____________________________________________________________________________ Ish rejasi bo‘yicha: Kurs ishi rahbari ________________________________ Kurs ishi bo‘yicha quyidagi materiallar tafsiya etildi: 1. Yozish va tahrirlash ___________ _______ ______________________________ 2. Himoya qilish vaqtidagi bayonot _____________________________________ 3. Berilgan savollarga javoblari _____________________________________ 4. Kurs ishi rahbarining yakuni ______________________________________ _____________________________________________________________________________ Kurs ishining himoya qilgandan keyin talabaga quyidagi savollar berildi: 1. ___________________________________________________________________________ 2. ___________________________________________________________________________ 3. ___________________________________________________________________________ Komissiya qarori: 1.Talaba___________________________________kurs ishini bajargangan va _____bahoga himoya qilgan deb hisoblansin Komissiya raisi: ______________________ Komissiya a’zoları: ______________________ ______________________ ______________________ Kotib: __________________________ 58 Odamlarning ilmlarga rag bat qilishi, ilmlarni va ilm ahllarini hurmatlashi o shaʻ ʻ iqbolning belgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm ahlini hurmat qilishi turli ilmlarning ko payishiga sabab bo ladi». ʻ ʻ Abu Ali ibn Sino o z asarlarida bilim tushunchasiga sharh berish bilan birga ʻ bilimning chuqur o zlashtirilishi donishmandlik ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm ʻ narsalarning inson aqli yordami bilan o rganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni ʻ idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo ldan toymasdan ʻ turib unga erishishi kerak bo ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin ʻ bo lsayu, isbotlar chinakamiga bo lsa, u holda bunga hikmat – donishmanlik ʻ ʻ deyildi». Yusuf Xos Hojibning «Qutadg u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari ʻ ta’bir joiz bo lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson ʻ kamolotini ta’minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi to g risidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli bo lish ezgu ishlar ʻ ʻ ʻ tantanasini ta’minlovchi garov bo lib, uning yordamida hatto osmon sari yo l ʻ ʻ ochiladi: Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur, Bilim tufayli, go yo ko kka yo l topiladi. ʻ ʻ ʻ Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to qqiz- ʻ o n asr vaqt o tgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt ʻ ʻ etishga muvaffaq bo ldi. ʻ Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini ezgulikka, ilm- ma’rifatni rivojlantirishga yo naltirish yetakchi o rin tutadi. Binobarin, ilm-ma’rifat ʻ ʻ zulm va bid’atdan forig bo lish yo lidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan «Xilvat ʻ ʻ ʻ dar anjuman», «Safar dar vatan» g oyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda ʻ amaliyot yordamida o zlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Zero, bahs- ʻ munozaralarda, doimiy izlanishlarda hosil bo lgan ilm puxta va mustahkam ʻ bo ladi. ʻ O quvchi dunyoqarashini shakllantirishning bir necha maqbul shakl, metod va ʻ vositalari bo lib, ular sirasida ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-g oyaviy, iqtisodiy, ʻ ʻ 26 Forobiy ta’lim tarbiyaga bag ishlangan asarlarida ta’lim – tarbiyaningʻ muhumligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim – tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv to g risida», «Ixso – al - ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari ʻ ʻ to g risida» kabi asrlarida ijtimoiy – tarbiyaviy qarashlari o z ifodasini topgan. ʻ ʻ ʻ Forobiy o z ishlarida ta’lim – tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim ʻ bergan bo lsa ham, ammo har birining insonni kamolga yetkazishda o z o rni va ʻ ʻ ʻ xususiyati bor ekanligini alohida ta’kidlaydi. Forobiy «Baxt – saodatga erishuv to g risida» asarida bilimlarni o rganish ʻ ʻ ʻ tartibi haqida fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo lgan ilm ʻ o rganiladi, bu – olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o rgangach, tabiiy ilmlarni, ʻ ʻ tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o rganish lozim. ʻ Undan so ng, umuman, jonli tabiat o simlik va hayvonlar haqidagi ilm o rganiladi, ʻ ʻ ʻ deydi. Forobiy inson kamolotga yolg iz o zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan ʻ ʻ aloqada bo lish, ularning ko maklashuvchi yoki munosabatlariga muxtoj bo ladi. ʻ ʻ ʻ Uning fikricha tarbi jarayoni tajribali pedagog, o qituvchi tomonidan tashkil etilishi ʻ muhumdir. Chunki har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni o zicha bila ʻ olmaydi. Unga buning uchun o qituvchi lozim. ʻ Bunga Forobiy ta’lim – tarbiyani to g ri yo lga qo yish orqali erishish ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin, deydi. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim – tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan komolga yetkazadi, xususan, inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini to g ri bilib oladi va hayotda to g ri yo l tutadi, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ boshqalar bilan to g ri munosabatda bo ladi, jamiyat tartib qoidalariga rioya etadi. ʻ ʻ ʻ Demak, Forobiy ta’lim – tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim – degan so z insonga o qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim ʻ ʻ berish; tarbiya – nazariy fazilatni, ma’lum xunarni egallash uchun zarur bo lgan ʻ xulq normalarini va amaliy malakalarni o rgatishdir, deydi olim. Abu nasr Forobiy ʻ 14 Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, al-Xorazmiy, al-Farg oniy, Abuʻ Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar ijod etganlar. X asrning ikkinchi yarmidan tashkil topgan Qoraxoniylar davlatida ham ba’zi xonlar o z ʻ saroylarida kutubxonalar tashkil etdilar. Bu kutubxonalarda arab va hatto G arbiy ʻ Yevropa olimlarining asarlari ham mavjud edi. Bu davrda turkiy til shakllanib bordi. Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg ariy kabi olimlar jahon ahamiyatiga ega ʻ bo lgan asarlarini yaratdilar. XI asr boshida G aznaviylar davlati, keyinroq ʻ ʻ Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlati tashkil topdi. G aznaviylar davrida ham ilmiy, ʻ ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivojlandi. Mahmud G aznaviy o z saroyiga juda katta ʻ ʻ madaniy boyliklarni to playdi, olimlarni ilmiy ishga taklif etadi. Jumladan, Abu ʻ Rayhon Beruniyning mashhur “Hindiston» asarini shu yerda yaratgan edi.[4] Saljuqiylar davrida Alp-Arslon Muhammad hokimiyatni boshqarganda uning vaziri Nizom ul-Mulk o z davrining mashhur siyosiy arbobi va eng ma’rifatparvar ʻ kishilaridan bo lgan. ʻ Saljuqiylar hokimiyati harbiylashgan bo lib, bu hokimyatning ichki va tashqi ʻ siyosatini Nizom ul-Mulk boshqarar edi. U g aznaviylar ish uslubiga bir oz ʻ o zgartirishlar kiritib, hokimiyatni boshqarish uslubini ishlab chiqadi va o zining ʻ ʻ “Siyosatnoma» asarini yaratadi (1091-1092 y.y.). Bu asarda davlatni boshqarish tamoyillari-printsiplari bayon etiladi. Nizom ul-Mulk maorifni rivojlantirishda katta xizmat qiladi. 1067 yilda Bag dodda o zining shaxsiy jamg armasiga o sha ʻ ʻ ʻ ʻ davrning eng mashhur o quv yurti- “Nizomiya» madrasasini qurdiradi. U olimlar, ʻ din peshvolari, so fiylarga katta e’tibor berib, g amxo rlik qiladi. Uning katta ʻ ʻ ʻ xizmatlaridan yana biri taqvimni isloh qilgani. U 1074 yili o rta Sharq mamlakatlari ʻ uchun kalendar-taqvim tuzadiki, bu taqvim hozirgacha eng takomillashgan kalendarlardan biri hisoblanadi. XI asrda Xorazmda ilm-fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma’mun II o z ʻ saroyiga zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Bayt-ul-hikma» - Donishmandlar uyi tarixda “Ma’mun akademiyasi» deb nom qoldirgan. Bu akademiyaning rivoj topishida Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavayx, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq, faylasuf Abu Sahl al-Masixiy, tabib 7 oladigan, uning ma’nosini anglay oladigan; (Uchinchidan), xotirasi juda baquvvat bo‘lsin, ko‘rgan, eshitgan, sezgan narsalarning birortasini ham esidan chiqarmay yodda saqlab qoladigan bo‘lsin; (To‘rtinchidan), zehni tez va o‘tkir bo‘lsin; (Beshinchidan), so‘zlari aniq bo‘lsin, fikrini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarni ravon va ravshan bayon eta olsin; (Oltinchidan), bilish va o‘qishga muhabbati bo‘lsin; (Ettinchidan), ovqatlanishda, ichimlik iste’mol qilishda ochko‘z bo‘lmasin, tabiati qimor o‘yinlarini o‘ynashdan yiroq bo‘lsin; (Sakkizinchidan), haqiqatni va haqiqat tarafdorlarini sevadigan bo‘lsin, yolg‘on va yolg‘onchilarga, nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin; (To‘qqizinchidan), ruhi g‘ururli va o‘z vijdonini qadrlaydigan bo‘lsin; (O‘ninchidan), dirham, dinar va shu kabi turmush buyumlariga jirkanish bilan qarasin; (O‘n birinchidan), o‘z tabiati bilan adolatli va adolat uchun kurashuvchilarni sevadigan, adolatsizlikka hamda jabr-zulm o‘tkazuvchilarga nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin; (O‘n ikkinchidan), adolatli bo‘lsin va qaysar bo‘lmasin, adolat oldida qaysarlik qilib o‘zbilarmonlik qilmasin, jasur bo‘lsin, qo‘rqish va ojizlikni bilmasin. F о robiy bu fazilatlar ichida ayniqsa donolikka, aqllilikka katta e’tibor beradi. F о robiy estetik tarbiya haqida qimmatli fikrlar ilgari so‘radi. «Muzika to‘g‘risidagi katta asar» kitobida muzikaning kishilar hayotidagi rolini asoslab beradi. Estetik zavqlanishning ruhiy jismni salomatlikni saqlashdagi tutgan o‘rnini ko‘rsatishga harakat qiladi. U mehnat tarbiyasi va kasbiy tarbiyaning kishining hayotidagi o‘rnini ulug‘lab uni «fazilatlarning raisidir» deb baholaydi: «Insonda ma’lum kasb-hunar fazilati raislik qiladi»-deb yozadi. «Endi insonning kasb-hunar va san’atdagi fazilatiga kelsak, bu fazilat tug‘ma emasdir». Bu ikki yo‘l bilan, ya’ni ta’lim va tarbiya yo‘li bilan hosil qilinadi. Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va Abu Ali Ibn Sinoning (980- 1027) pedagogik qarashlari Beruniy yashagan davrda O‘rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va ma’naviy hayotida yirik voqealar sodir bo‘layotgan bir davrda yashadi. U Xorazmning qadimgi Kot (keyin Shobboz hozirgi Beruniy) shahrida tutiladi. Otadan yosh qoladi, uni astronom va matematik Abu Nasr ibn Iroq yoshligidan o‘z tarbiyasiga oladi. Tezda o‘zidan oldin o‘tgan buyuk 38 yo‘l (yoki usul)-majbur etish yo‘lidir. Bu usul gapga ko‘nmovchi qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlariga nisbatan ishlatiladi. [12] Chunki ular o‘z istaklaricha, so‘z bilan g‘ayratga kiradiganlardan emaslar. Odamlarga tarbiya berish usuli ikki turli bo‘ladi. Avvalgi usul-san’atni o‘z ra- batlari bilan o‘rganuvchilarga ishlatiladigan usul. Ikkinchi usul esa majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul. Bolalar ustida turgan odam esa muallim bo‘lib, u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi». Tarbiyalanuvchining xarakteri, hohish, intilishlarga, ruhiy mayllarigaqarab ta’lim-tarbiya yo asta-sekin tushuntirish, anglatish yo‘li bilan olib boriladi, yoki majburiy etish, chora ko‘rish, mo‘ljallangan maqsadga bo‘ysundirish va unga yo‘naltirish yo‘li bilan olib boriladi. Bu har ikki metod ham bir maqsadni- etuk va mukammal inson etishtirishni nazarda tutadi. F о robiyning ta’lim-tarbiya metodlari haqidagi fikrlari bu bilangina chegaralanmaydi. Forobiy hatto muallim va shogird-o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatning nimaga asoslanishi va qanday bo‘lishligi haqida ham fikr yuritadi va etuk inson tarbiyalab etishtirishning eng natijali yo‘lini qidiradi. F о robiyning «Falsafani o‘rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to‘g‘risida» risolasidagi quyidagi fikrlar bu jihatdan e’tiborga loyiqdir: «... Muallim shogirdga nisbatan o‘ta hokimlikka ham, bo‘shlikka ham yo‘l qo‘ymasligi lozim, chunki o‘ta hokimlik shogird muallimga nisbatan nafrat uyg‘otadi, agarda shogird muallimning bo‘shligini sezsa, unda muallimga va uning o‘qiyotgan ilmiga nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo‘ladi». Insonni har tomonlama mukammal qilib etishtirish unda ijobiy xislatlar tarbiyalash shu yuqorida ko‘rsatilgan yo‘llar yordamida salbiy xislatlarning ta’siriga qarshi kurash natijasida amalga oshiriladi. F о gobiy fikricha «O‘zida o‘n ikki tug‘ma xislatni-birlashtirgan» kishigina axloqli odam bo‘la oladi. (Birinchidan), bunday odamning barcha organlari shu darajada mukammal taraqqiy etgan bo‘lishi zarurki, u bu organlari bilan bajarmoqchi bo‘lgan ishlarni osonlik bilan amalga oshira olsin; (Ikkinchidan), barcha masalani, muhokama va mulohazani tezda va to‘g‘ri tushuna 37 yana aytadi: «Ta’lim – degan so z xalqlar va shaharliklar o rtasida nazariy fazilatniʻ ʻ birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o rtasidagi tug ma fazilat va amaliy kasb hunar ʻ ʻ fazilatlarini birlashtirish degan so zdir. ʻ Ta’lim faqat so z va o rgatish bilangina bo ladi. Tarbiya esa, amaliy ish tajriba ʻ ʻ ʻ bilan, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo lgan ish - ʻ harakat, kasb - hunarga berilgan bo lishi, o rganishidir», - deydi. ʻ ʻ Forobiy nazariy bilimlarni egallashga kirishgan har bir kishi xulq – odobda ham qay darajada pok bo lishi kerakligini «Falsafani o rganishdan oldin nimani ʻ ʻ bilish kerakligi to g risida»gi risolasida shunday ta’riflaydi: «Falsafani o rganihdan ʻ ʻ ʻ avval o zingizni hirs-havaslardan shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va ʻ shahvoniyat kabi notug ri tuyg ularga emas, balki kamolotga bo lgan hirs-havas ʻ ʻ ʻ qolsin. Forobiy axloqiy fazilatlar deganda bilimdonllik, donolik va mulohazali bo lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko pchilik manfaatini yuqori qo yish, haqiqat, ʻ ʻ ʻ ma’naviy yuksaklikka intil, adolatliylik kabi hislatlarni tushunadi. Ammo bu hislatlarning eng muhumi har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo lishidir. Shuning ʻ uchun ham Forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog liq holda, tafakkurga ʻ asoslangan axloq sifatida qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq me’yorlari ifodasi sifatidagini emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham talqin etganligini ko ramiz. Forobiy «Aql ma’nolari haqida» risolasida aql ʻ masalasini tahlil qilib, aql bilish haqidagi ta’limotida mantiq (logika) ilmi muhim o rin tutadi deydi. U mantiq ilmi bilan grammatika o rtasidagi mushtarakligini qayd ʻ ʻ etib, mantiqning aqlga munosabati, grammatikaning tilga munosabati kabidir. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy yo lda olib borish uchun aqlni to g irlab turadi deydi. Forobiy «Muzika ʻ ʻ ʻ haqida katta kitob» degan ko p jildi asari bilan o rta asrning yirik muzikashunosi ʻ ʻ sifatida ham mashxur bo ldi. U muzikaga ilmini nazariy, amaliy jihatdan yoritib, ʻ muzikani inson axloqini tarbiyalovchi sihat salomatligni mustahkamlovchi vosita deb qaragan. Uning muzika sohasida qoldirgan merosi muzika madaniyati tarixida muhim ahamiyatga molikdir. [7] 15 ma’lum bo‘ladi. Amir Sayfiddin degan kishi sharafiga aytilgan ikkinchi qaydda Adib Ahmad haqida bunday deyilardi: Adiblar adibi, fozillar boshi, Guhartin so‘z aytmish, etin so‘z bishi. (Adiblar adibi, fozillar boshi gavhardan so‘z aytish, go‘zal so‘zlar o‘ylab chiqardi). Ugan rahmat etsun, bu soat anga, Yarin qo‘psa, bo‘lsun eranlar boshi. (Shu damda Xudo uni rahmat qilsin, tirilsa mardlarga bosh bo‘lsin). 1. «Hibbatul-haqoyiq» ayrim qo‘l yozma va nashrlarda «Aybatul-aqoyiq» (axming tushib qolish hodisasi Qadimgi turkiy tillarga xosdir) va «Atibatul- haqoyiq» tarzida yozilgan. 2. Yugnak (yoki Yug‘noq) nomli joy Farg‘ona vodiysida ham, Turkiston va Samaraqand atrofida ham bo‘lgan, lekin Ahmad Yugnakiyning bo‘lardan qaysi birida tavallud topgani aniq emas. Bu qayd Adib Ahmadning shuhratli shoir va fozil kishi bo‘lganini ko‘rsatadi. Nihoyat, ma’lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda shoirning ko‘zi ojiz bo‘lgani va kitobning 14 bobidan iborat ekanligini aytadi: Tug‘ma ko‘rmas erdi adibning ko‘zi, Tuzatdi bu o‘n to‘rt bob ichra so‘zi. Ahmad Yugnakiy haqidagi ma’lumotlar shulardan iborat. Biroq shoirning «Hibbatul-haqoyiq» dostoni bu ma’lumotlarni bir muncha to‘ldirishga, doston avtorining yashagan davrini taxmin qilishga imkon berdi. Birinchi jahon urushi boshlarida turk olimi Najib Osim Istambuldagi Ayo- Sufiya masjidining kutubxonasida mo‘g‘ul tilidagi rassoil (risolalar) to‘plamiga kiritilgan bir qo‘l yozmani topdi. Qo‘l yozma turkiy tilda bo‘lib, u mo‘g‘ulcha xatlar to‘plamiga yangilish kiritilgan ekan. Topilgan qo‘l yozma hali ilm-olamiga ma’lum bo‘lmagan Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» dostoni bo‘lib chiqdi. Qo‘l yozma hijriy 884 yilning 7 zulqa’da oyida (1480 yilning 30 yanvarida) Istambulda Abdurazzoq Baxshiy tomonidan ko‘chirilgan bo‘lib, uyg‘ur yozuvi bilan ko‘chirilgan tekstga misralardan keyin arabcha transkriptsiyada va fors-tojik tilida ayrim izohlar ham beradi. «Hibbatul-haqoyiq» ning 1480 yilda ko‘chirilgan nusxasidagi noma’lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda dostonning 14 bobdan iborat ekanligi aytilgan edi. Biroq «Hibbatul-haqoyiq» ning o‘sha 1480 yilda ko‘chirilgan nusxasi 235 bayt. U ikki bobdan tashkil topgan. Dostonning 3-4 boblari ahmad Yugnakiyning Dod- Sipaxsolordan in’om va ehson ko‘tganini ravshan ko‘rsatadi. 5-bob (40-62 baytlar) bilan maqtovi va johillikning zarariga, 6- 48 Muhammad al-Xorazmiy o zining falakiyotga doir ishlarida hindlarningʻ falakiyot jadvallarini tahlil etib, “Xorazmiy ziji» nomi bilan mashhur astronomik jadvallar tuzdi. Ma’lumotlarga ko ra VIII-XV asrlarda hammasi bo lib, yuztacha zij ʻ ʻ (trigonometriya va falakiyotga oid) jadvallar mavjud bo lgan. Bu zijlar orasida ʻ boshqa olimlar bilan birga Muhammad al-Xorazmiy tuzgan zijlar ham bor edi. Bu kitob ham bir necha asrlar bu soha olimlariga qiziqish uyg otadi va 1126 yilda ʻ latinchaga tarjima qilinadi. Arab tilida birinchi yozilgan sinuslar va tangenslar ziji Xorazmiyga taalluqli. Tadqiqotchilar fanda tekis, uchburchak trigonometriyasi va sferik uchburchak trigonometriyasini tadqiq qilish ham Xorazmiydan boshlangan deyishadi. Uning sinus zijlari latin tiliga o girilib, Yevropa falakiyotchi va geodez ʻ olimlariga qo llanma sifatida xizmat qildi. Allomaning bu asari XII asrda latin ʻ tiliga tarjima etilib, bir necha asr davomida undan foydalanib kelindi. Bundan tashqari “Kitob surati-l-ard» (“Evropa surati kitobi») birinchi yozilgan geografiyaga oid kitob sanaladi. Bu asar xaritani tavsiflagan asardir. Asar Muhammad al-Xorazmiyning ko p yillik olib borgan tekshirish-kuzatish ishlarining ʻ natijasi edi. Alloma sharq mamlakatlari ustida kuzatishlar olib borib, mamlakat va shaharlarning xaritalarini chizadi, nomlar ro parasiga uzunlik va kenglik ʻ darajalarini ko rsatadi. U geografiyaga oid asarlarida yerni yetti iqlimga bo ladi ʻ ʻ hamda yerning xaritasini chizadi. Olimning to rt xaritasi (Azov dengizi, Nil ʻ daryosi, Yaqin va o rta Sharq xalqlari xaritasi) saqlanib qolgan. Uning yuqoridagi ʻ asari ham Sharq va g arbda katta hamiyatga egadir. ʻ 827 yilda Xorazmiy rahbarligida yer kurrasining kattaligini aniqlash maqsadida yer meridianining bir gradusi o lchab chiqildi. Bag dodda yozilgan ʻ ʻ trigonometriyaga oid dastlabki asar ham Xorazmiyga tegishli bo lib, unda sinus, ʻ tangeneslarning o zgarish qonuniyati ko rsatiladi. Uning trigonometrik jadvali ʻ ʻ o sha davr jadvalaridan farq qilgan. ʻ Muhammad al-Xorazmiyning tarix va musiqaga oid, quyosh soatlari to g risida ham asarlari bo lib, “Tarix kitobi» (“Kitob at-tarix») xalifalik tarixiga ʻ ʻ ʻ oid va xalifalikning birinchi tarixchilaridan sanaladi. 10 (odamlarga xayrixoh bo lish, halollik va haqgo ylik, o z mehnati bilan kun ko rishʻ ʻ ʻ ʻ v.b.)ni insonning axloqiy kamolotini ko rsatuvchi xislatlar deb biladi. Abu Rayhon ʻ Beruniy ezgu tilakka yetishga to sqinlik qiluvchi ziqnalik, yolg onchilik, ʻ ʻ munofiqlik, manmanlik, takkaburlik kabi nuqsonlarni qorlaydi, boylikka ruju quyish va ta’magirlik, g azab va johillik inson uchun eng ashaddiy dushman deb ʻ qaraydi. Mutafakkir ilgari surgan axloqiy hislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda adolat o rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli ʻ xukmdor bo lishi kerak, deydi. ʻ U ozodlik va arosatlikni olijanoblik bilan tenglashtiradi. Inson doimo bularga rioya etishi zarur deb ta’kidlaydi. Bunda inson o zini boshqara olishga qodir ʻ bo lishi, har bir yetuk inson uchun zarur bo lgan xislatlarni tarkib toptirishda kuch ʻ ʻ va irodaga ega bo lishi zarur, deydi. «Minerologiya» asarida bu fikrni quyidagicha ʻ ifodalaydi. «Inson o z ehtiroslariga xukmron, ularni o zgartirishga qodir, o z jon va ʻ ʻ ʻ tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda asta – sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf ʻ etishga qodirdir».[11] 33 2.2. Abu Nasr Forobiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari. Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy-axloqiy qarashlari F о robiy asarlarida pedagogikaga oid ya’ni insonning ijtimoiy mohiyati, unga ta’lim va tarbiya berish zaruriyati va buning uchun nimaga asoslanish lozimligi, ta’lim-tarbiya metodlari va undan ko‘tilgan maqsad kabi masalalariga oid fikrlar juda ko‘p uchraydi. Xususan, uning ijtimoiy masalalariga oid risolalari «Baxt- saodatga erishuv haqida», «Ideal shahar aholisining fikrlari», shuningdek «Ixso al- ulum», «Aql ma’nolari haqida» nomli asarlari va turli sharhlari bunday fikrlarga boydir. Farobiy asarlari ichida pedagogikaga oid maxsus risolani uchratmadik. Uning ta’lim- tarbiyaga oid fikrlari tarqoq holda va turli falsafiy masalalarni yoritish munosabati bilan yo‘l-yo‘lakay bayon etiladi. Biz bu fikrlarni ma’lum bir tartibga solib, imkoniyati boricha, izchillik bilan izohlab berishga harakat qildik. «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolasida bilimlarni o‘rganish tartibi birma- bir sanab o‘tiladi. «Bundan keyin,-deb davom etadi Farobiy-insonni o‘rganishga kirishamiz va shuning natijasida insonning kim va qanday narsa ekanligini bilib aniqlab olamiz. Shundan keyin biz insonning kamolotga erishuviga sabab bo‘lgan narsalarni o‘rganishga boshlaymiz. Bu narsalar esa xayri-ehsonli ishlar, go‘zal insoniy fazilatlar bo‘lib, bu fazilatlarni insonni shu kamolotga erishuvidan mahrum qiladigan salbiy xislatlarni o‘rganish yo‘li bilan ajratib olamiz. Bu salbiy xislatlar har turli yomon odatlar, nuqsonlar va bema’ni hatti-harakatlardir. Biz bu yomon hulq-atvor, bema’ni hatti-harakatlarning o‘zi bilan tanishib chiqamiz». F о robiy «Ixso al-ulum» (Ilmlarning tartibi) asarida ham o‘rta asrda ma’lum bo‘lgan barcha ilmlarni sanab o‘tar ekan, madaniy ilmlarni, ya’ni insonning ijtimoiy hayoti to‘g‘risidagi ilmlarni barcha boshqa ilmlardan, grammatika, logika, matematika (falsafa) ilmlaridan so‘ng tahlil qiladi va xarakterlab beradi. U barcha ob’ektiv reallikdagi narsa hodisalarning vujudga kelish tartibi, materiyaning rivojlanish tartibi asosida tartibga solib chiqishga harakat qiladi. «Aql va nafs»,-deb yozadi Farobiy. «Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida» degan risolasida,-o‘zining cheksiz 34 “ BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr ta’lim yo‘nalishi sirtqi bo‘lim 2 - kurs talabasi __-guruh “ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan KURS ISHI Mavzu: “Sharq uyg onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-ʻ Xorazmiy, al-Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning tarbiyaga oid qarashlari )» Bajargan: Qabul qilgan: – 202 4 Kurs ishining vazifalari : 1. Sharq uyg onish davrida ilmni o rgangan asosiy shaxslarning ta lim-ʻ ʻ ʼ tarbiya usullarini tushunish. 2. Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, va Abu Ali Ibn Sina kabi ilmshunoslar tomonidan rivojlantirilgan pedagogik fikrlarning o zida tushuncha ʻ rivojlanish. 3. Ta’lim-tarbiya sohasidagi zamonaviy qiyosiy tadqiqotlarga oid tushuncha rivojlanish. 4. Sharq uyg onish davri ta’lim-tarbiya usullari va ularning joriy ta lim ʻ ʼ tizimlariga ta’siri haqida tushuncha rivojlanish. 5. Bu davrning pedagogik fikrlarini bugungi ta lim-tarbiya amaliyotiga ʼ ta lim etish va ularni joriy pedagogik praktikaga tatbiq etish imkoniyatlarini ʼ o rganish. ʻ Kurs ishining obyekti "Sharq uyg onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti" ʻ deb belgilangan. Bu kurs, Sharq uyg onish davri 8-13 asrlar oralig'ida pedagogik ʻ fikrlar va ta’lim-tarbiya sohasidagi rivojlanishni o'rganishga bag'ishlangan. Kurs ishining predmeti: Sharq uyg onish davrida pedagogik fikrning ʻ taraqqiyoti Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, va Abu Ali Ibn Sina tomonidan belgilangan. Bu mutaxassislar o zlarining zamonlarida ilmni tarbiyalash ʻ va ta lim berish usullariga oid qarashlarni rivojlantirdilar. Ularning pedagogik ʼ fikrlari zamonlarining ilmiy va madaniy yuksakligi bilan bog liq bo lib, o zaro ʻ ʻ ʻ o zgaruvchanlik ko rsatishga yordam berdi. ʻ ʻ Kurs ishi tuzilishi : Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yhatidan iborat. ʻ 5 Kurs ishini baholashga quyidagi baholash tavsiya etiladi: 1. Kurs ishi eksperimental bo‘lsa , berilgan savollar to‘liq javob bergan bo‘lsa, o‘rganilgan pedagogik bilimlardan foydalanilgan bo‘lsa – «a’lo» (5). 2. Rejadagi masalalar to‘liq bayon yetilgan, ammo pedagogik bilimlardan foydalanilmagan bo‘lsa – «yaxshi» (4). 3. Rejadagi masalalar to‘liq tushuntirilmagan bo‘lsa, olingan natijalar yetarli darajada pedagogik jihatdan muhokama qilinmagan bo‘lsa – «qoniqarli» (3) baholar qo‘yilishi mumkin. Kurs ishi to plamining tarkibiy qismlari , mazmuni va o rnatish sifatiniʻ ʻ baholash mezonlari 1. Mavzuni tanlash, rejani mavzuga ta sirchanligi – 10% ʼ 2. Kirish so‘zida mavzuning ahamiyati hozirgi kunda nuqtai nazardan tahrirlanishi -10% 3. Kurs ishi mavzusi, mazmuning mohiyati, xulosa chiqarish - 30%. 4. Kurs ishi mustaqil ta’lim ishi va ijodkorlik yondashuvi -20%. 5. Kurs davomida oldingi tajribalarni hikoya qilish -10%. 6. Kurs ishini o‘z tajribasida e’lon qilish -10% 7. Adabiyotlardan foydalanish darajasi -10%. Kurs ishining bahoları: 100-90% - «5» – A’lo . 89-70% - «4» - Yaxshi . 69-60% - «3» – Q oniqarli . 59-0% - «2» – Q oniqarsiz . 59 Bilimli o‘r o‘lsa ham,oti o‘lmaydi,bilimsiz kishi hayot chog‘ida ham uning oti o‘likdir.) «Hibbatul-haqoyiq» didaktik doston bo‘lib, axloq-odob maslalari undagi ko‘pchilik boblarning tematik asosini tashkil etadi. Shoir til odobi saxiylik, baxillik, kamtarlik, ezgulik va boshqalar haqida xuddi Yusuf Xos Xojib kabi zamonasining peshqadam murabbiysi sifatida fikr yuritib, kishilarga o‘git beradi. Rost, sog‘lom va mazmunli so‘zlashish, kerak bo‘lganda, sir saqlay olishni matab, laqmalik, yolg‘on so‘zlash va sergaplikni qoralagan shoir tilni tiyish odobning boshi deydi: (Eshitgil, olimlar nima deb ayturlar: adablarning boshi til saqlashdir, tilingni tiy, toki tishingni sindirsin, agar tilingni tiymasang tishing sinadi. Er kishi ehtiyot bilan sog‘lom so‘zlaydi,ko‘p gapirgan til yovsiz dushmandir. Bekor so‘z so‘zlashdan saqlan, tiling bo‘shlig‘i bir kuni boshga etadi. Tili bo‘sh odam aqlli bo‘larmidi. Bu tilning bo‘shlig‘i boshini eydi. Agar kishida ikki narsa biriksa: u o‘rinsiz so‘zlar bilan laqmalik qilma, ikkinchidan, uning so‘zlari yolg‘on bo‘lsa, u kishi uchun muruvvat yo‘llari berkiladi. ) Shoir kishilarni birovni achchiq va yomonso‘zlar bilan ranjitmaslikka chaqirib, tilning yarasi bitmas yaradir deydi: (Tiling bilan uch hissini qo‘zg‘ama, bil, o‘q yarasi bitib ketadi-yu, lekin til yarasi bitmaydi). Shoir dostonning to‘rtinchi navida sahiylik va baxillik haqida so‘zlab, himmat va sahiylikni baxillik va ziqnalikka qarama-qarshi qo‘yadi, bu masalalarga doir pandomiz mulohazalarini, qisman bo‘lsa-da, boshqa boblarga singdiradi, badiiy til vositalaridan, xususan, o‘xshatishlardan va xalq maqollari hamda ta’birlaridan foydalanadi. (Maqtamoqchi bo‘lsang, sahiylarni maqta, baxillarga o‘q-yoyni to‘g‘irla), degan shoir sahiylik ta’rifida aytadi: Himmat va saxovatni insonning eng yaxshi fazilati sifatida ta’riflagan Ahmad Yugnakiy kishilarni qashshoqlarga, muxtojlarga, sitamdidalarga, qaramli va mushfiq bo‘lishga chaqiradi: (Yaro (yaxshi) oshingni yaxshilarga edir, qodir bo‘lsang, yupun- yalong‘ochlarni kiyintir. Zinxor kishilarga zulm-mashaqqat etkazma, agar shunga mubtalo bo‘lgan kishini ko‘rsang, uni bu balodan qo‘tqar.) Unday kishilarning do‘stligi ham quruq so‘z va yasamalikdan iboratdir: (Do‘stlik majaz bo‘ldi, qani haqiqat? Ming kishini ichida bitta ham to‘g‘ri kishi topilmaydi. 50 Dostonda quyidagi voqea hikoya qilinadi. «Qutadg‘u bilig» axloqiy-ta’limiy asardir. Uning axloq va odob masalalariga bag‘ishlangan maxsus boblardagina emas, balki ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag‘ishlangan boblarda ham Yusuf Xos Hojib o‘z axloqiy-ta’limiy qarashlarini ifodalaydi. Xalqning turli tabaqalariga o‘git beradi, ularga pand-nasihat qiladi. Yusuf Xos Hojibning axloqiy-ta’limiy fikrlari progressiv ahamiyatga ega bo‘lib, madaniyat va ma’rifatni ravnaq toptirishga, olijanob insoniy xislatlarni targ‘ib qilishga qaratilgan. Yusuf Xos Hojib XI asrning donishmandi, ilm-ma’rifatning jarchisi hamda homiysidir. U ilm- ma’rifatga saodatning kaliti deb qaraydi. Shuning uchun ham o‘z dostonini «Qutadg‘u bilig» deb ataydi, hamda unda ilm-ma’rifatni targ‘ib qiladi. Olimlarni ulug‘laydi, davlat boshliqlarini, ilm-fan ahillarini saroyga jalb etishga, ulardan ta’lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko‘rishga chaqiradi. Yusuf Xos Hojibning fikricha, hukmdor mamlakatni o‘z qilichi va siyosati bilan boshqarsa, olimlar el-yurtni aqil va donish bilan boshqaradilar, unga yo‘l ko‘rsatadilar. Shunga ko‘ra shoir kishilarni podaga, olimlarni yo‘l boshlovchiga o‘xshatadi: Bular ul suruk qo‘yqa arkach soni, Qoyut boshlasa, sursa yo‘lcha ko‘yni. Bular qo‘y suruki orasidagi serka kabidirlar, (Toki) o‘yni boshlasa, to‘g‘ri yo‘l bo‘ylab olib borsa. Ilm-nur, olimlar mash’aldoridir: (Ular ilmi bo‘ldi bundunqa yo‘la, Yorusa yo‘lga tunla ozmas yo‘l-a) Binobarin, olimlarni sevmoq,ularga hurmat bilan yondashmoq va bilimlarini o‘rganishga tirishmoq zarur: (Ularni qattiq sev, so‘zlarini qadrla, Ko‘pmi yoki ozmi (ularning) bilimlarini o‘rgan) Yusuf Xos hojibning «Qutadg‘u bilig» dostonida O‘rta Osiyo oilmlarining ilmiy yutuqlari ham ma’lum darajada o‘z ifodasini topdi. U xususan, astronomiya va meditsina fanlari yuzasidan kengroq mulohaza yuritadi. Dostonning muqaddimasida etti planeta (Sekantir-Zuhal-Saturn, Ung‘ay- Mushtariy-Yupiter, Ko‘rud-Mirrix- Mars, Yashiq-Quyosh, Savit-Zuhra-Venera, Orzu-Utorit-Merkuriy, Yalchiq-Oy) va 12 burj haqidagi alohida-alohida she’riy parchalar bitadi. Yusuf Xos Hojib, Qadimgi Gretsiya va O‘rta Osiyoning mashhur 46 etadi, hunarga mehr qo ygan, uni o rganishni da’vat etgan kishining jahonda qadriʻ ʻ baland bo lajagini uqtiradi. ʻ Pedagog-shoir H.H.Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli qilib tarbiyalashi va hunarga o rgatishi kerak, - deb ta’kidlagan ekan, yoshlar ma’naviy ʻ fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. SHe’rlarida bolalarni ota-onalarining mehnati qadriga yetishga undaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy yoshlikda ilm olishning ahamiyati haqida gapirar ekan, «O qi», «Kitob», «Qalam» kabi she’rlarida ilmni mehnatsiz egallab ʻ bo lmasligi to g risidagi g oyani ilgari suradi. ʻ ʻ ʻ ʻ U yoshlarga kelajakda o z orzulariga yetishish, ilm-fanni egallash uchun ʻ yoshlikdan mehnat qilish zarurligini ta’kidlaydi. Sharq mutafakkirlari o z asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri ʻ masalalariga alohida o rin bergan. ʻ Xususan, Abu Nasr Forbiy inson tomonidan borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u tug ilganda mavjud bo lgan bo lsa, aqliy bilimi, ma’naviyati, ruhiyati, intellektual ʻ ʻ ʻ va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy muhit ta’sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida shakllanadi. Abu Nasr Forobiyning e’tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan yuksalishining mahsulidir. Inson bilimlarni o zlashtirar ekan, borliqda tirik ʻ mavjudotning yaratilish tarixigacha bo lgan ma’lumotlarni o zlashtira oladi, ularni ʻ ʻ yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri-bilan solishtirib ko radi, o z bilimlarining chinligini ʻ ʻ aniqlaydi». Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o zlashtirilib ʻ borishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib kelishini aytadi: «Ilmlar ko pdir. Ular ʻ zamoni iqbolli bo lib, turli fikr va xotiralar ularga qo shilib borsa, ko payadi. ʻ ʻ ʻ 25 XII asr O‘rta Osiyo xalqlarining madaniyati tarqqiyotida katta o‘rin egallagan yangi bir bosqich bo‘ldi. Bu bosqichda O‘rta Osiyo jahon madaniyati taraqqiyotining yirik va markaziy o‘choqlaridan biri bo‘ldi. O‘rta Osiyo olimlari jahon ilm-fanini o‘z kashfiyotlari va o‘lmas ilmiy asarlari bilan boyitdilar, uning bir necha asrlik taraqqiyotiga samarali ta’sir etdilar. Shu bilan birga, O‘rta osiyo xalqlari madaniy hayotning arxitektura, tasviriy san’at, naqqoshlik, o‘ymakorlik kabi boshqa sohalarida ham benihoya katta yutuqlarga erishdilar. Boshqa xalqlar bilan iqtisodiy madaniy aloqalarning kengayishi fanning turli tarmoqlarini taraqqiyotiga asos bo‘ldi. Buxoro, Urganch, Marv, Balx, Bog‘dod, Shom va boshqa shaharlardir. Sharq olimlari hamkorligining markaziga aylandi. XII asr Sa’diydan boshlangan ta’limiy, tarbiyaviy masalalarni badiyotda aks ettirish an’anasi ko‘zga tashlanadi. Yu.X. Hojib, A. Yugnakiy, A. Yassaviy, S. Boqurg‘oniy asarlarida pedagogik nazariyani, ta’lim-tarbiyani mohiyati, qonunlarining yoritilishini ko‘rsatish mumkin. Ammo, feodal iste’dodining keyingi bosiqichlarida ilm-fanning rivojlanishiga to‘siqlar paydo bo‘ldiki, bu olimlarning ijod qilishiga to‘sqinlik qildi. Ulug‘ olimlarning ko‘p noyob asarlari yo‘qotib yuborildi, ularni maktab va madrasalarda o‘qitish qat’iyan man qilindi. X asr shoiri Shahid Balxiy o‘z davri olimlarining ahvoli haqida bunday degan edi: «Donishu xosta ast nargisu gul, Ki ba yak joy nashkufand bo ham Har kiro donish ast, xosta ... V-on kiro xosta ast, donish kam». (Olimlik bilan boylik nargis guli bilan atir gulidir, ular hech qachon birgalikda ochilmaydi. Kim olim bo‘lsa, unda boylik yo‘q, kim boy bo‘lsa, unda bilim yo‘q). Lekin moddiy muhtojlik ham, ma’naviy to‘sqinliklar ham olimlarning ilmiy faoliyatini tamomila bo‘kib qo‘ya olmadi, ular har qanday sharoitda ham yangi asarlar yaratib, ixtirolar qildilar. Shunga ko‘ra ham, yuqorida zikr etilgan Shahid Balxiy: «Ey bilim, men sendan qanday voz kechaman, hamma qimmat sen tufaylidir, sensiz menga xazina kerak emas, shunday faqir hayot kechirsam ham, faqat sen bilan bo‘lsam mayli. Ma’lumotli kishi uchun etarli mulozim uning ma’lumotidir, ilmsizga ming kishi 43 mulozim bo‘lsa ham, u yolg‘izdir», degan edi. 1.Ta’limiy-axloqiy qarashlaming paydo bo‘lishi. 2.Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig» asari 3.Unsurul Maoliy Kaykovus “Qobusnoma» asari 4. Ahmad Yugnakiy “Hibat ul-haqoyiq», Muslihiddin Sa’diy. “Guliston»asarlari Yusuf Xos Hojibning pedagogik fikrlari. Yusuf Xos Hojib XI asrning atoqli shoiri, donishmandi va davlat arbobidir. Undan bizga qadar etib kelgan yagona ilmiy didaktik meros «Qutadg‘u bilig» dostonidir. Bu doston XI asr adabiyoti va adabiy tilining nodir yodgorligi bo‘lib, zamonasining taraqqiyparvar, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-ta’limiy qarashlarini badiiy mujassamlashtiradi. Tarix, ilm-fan, etnografiya va boshqa sohalarga oid qimmatli ma’lumotlar beradi. Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi yagona manba, uning «Qutadg‘u bilig» (Saodatga yo‘llovchi bilim) dostonidir. Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462 (milodiy 1069-70) yilda yozilgan. Avtor dostonining muqaddimasida yoshi 50 dan oshganini ta’kidlaydi. Shunga qarab, Yusuf Xos Hojib XI asrning 20-yillari arafasida tug‘ilgan, deb ayta olamiz. Yusuf Xos Hojibning vatani Bolasog‘un (Kuz urda) XI-XII asrlarning yirik savdo-sotiq hamda madaniy markazlardan biri edi. Bu shahar ikki Qoraxoniylarning poytaxti ham bo‘lgan edi. Atroflicha bilim olgan Yusuf Xos Hojib o‘z davrining peshqadam donishmandlaridan biri bo‘lib etishdi. U fors-tojik va arab tillarini, badiiy adabiyotni, tarix, astronomiya, geometriya, matematika, tibbiyot, geografiya va boshqa fanlarni o‘rgandi. U buyuk olimlarning ayrim axloqiy va falsafiy qarashlarini, meditsinaga doir mulohazalarni targ‘ib qildi, zamondoshlarining geometriya kabi fanlarini o‘rganishga chaqirdi va hokazo. Shu bilan birga Yusuf Xos Hojib o‘z vatandoshi, ulug‘ olim Mahmud Qoshg‘ariy singari, turkiy qabila va xalqlarning tilini o‘rgandi, adabiy til uchun turkiy tilning madaniy hayotda yanada kengroq o‘rin olishi uchun kurashdi, xalq og‘zaki adabiyoti va yozma adabiyotning boy tajriba va traditsiyalaridan ta’lim olib, mashhur «Qutadg‘u bilig» (Saodatga yo‘llovchi bilim) dostonini yaratdi. Bu doston turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk yirik asarlaridan biri edi. Shunga 44 I – BOB . SHARQ UYG ʻ ONISH DAVRIDA TA’LIM-TARBIYA TARAQQIYOTI 1.1. Sharq uyg ʻ onish davri allomalarining (Muxammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino) ilmiy merosi va didaktik qarashlari. X asrdan boshlab Movarounnahr va Xurosonda mustaqil feodal davlatlar– Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlarʻ davlatlarining paydo bo lishida xalifalikning yemirilishi ham madaniy hayotning ʻ yanada ravnaq topishiga olib keldi. Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi o zgarishlar, albatta madaniy hayotga o z ta’sirini o tkazmasdan ʻ ʻ ʻ qolmaydi. Somoniylar davlatida Marv, Buxoro, Samarqand va Urganch o sha davrning ʻ madaniy markazlari sanalardi. Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. Maktablarda darslar arab tilida olib borilar edi. Rasmiy hujjatlar, shariat qoidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar ham arab tilida yozilar edi. X asr o rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish yuritila ʻ boshlandi. Ammo hujjatlar, ishlar fors-tojik tilida bo lsa ham, arab imlosida yozilar ʻ edi. Bu shaharlardagi maktablarga hatto tevarak-atrofdagi qishloqlardan oddiy xalq bolalari ham kelib o qiganligi manbalarda keltiriladi. ʻ O sha davrda Buxoroda katta kitob bozori bo lgan. Kitob do konlarida olim va ʻ ʻ ʻ fozil kishilar uchrashib, ilmiy muloqot, munozaralar o tkazganlar. Abu Ali ibn Sino ʻ kitob do konlaridan birida Forobiyning Aristotel “Metafizika»siga yozgan ʻ sharhlarini sotib olganligini tarjimai holida hikoya qiladi. Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo lgan. Amir ʻ kutubxonasini o sha davrdagi Sheroz kutubxonasi bilan bellasha oladigan yagona ʻ kutubxona sifatida tan olganlar. 6 Kamariy bo ldi. Ibn Sino so ngra falsafani o rganishga kirishadi. Ayniqsa, Aristotelʻ ʻ ʻ falsafasini, uning «Metafizika» asari mohiyatini buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiyning yozgan sharhi tufayli to liq o zlashtirib oladi. ʻ ʻ IX asr oxiri – X asr boshlariga kelib, o lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat ʻ murakkablashdi. Shu tufayli ibn Sino Xorazmga – Urganchga ko chib o tadi. ʻ ʻ Xorazmda u bir qator olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayhon Beruniy boshqarayotgan «Ma’mun akademiyasi»da ilmiy ish bilan shug ullana boshlaydi. ʻ Xorazmda o zining yirik asarlari – «Tib qonunlari», «Ash-Shifo» kitoblari ustida ʻ ish olib boradi. Mahmud G aznaviy 1017 yilda Xorazmni o ziga qaram qilib olgach, nufuzli ʻ ʻ olimlarni ham o z saroyiga chaqirib ola boshlaydi. Ibn Sino Mahmud G aznaviy ʻ ʻ saroyiga bormay, boshqa yurtlarga ketishga majbur bo ladi. Gurganjda, Rayda, ʻ keyin esa Hamadonda va umrining so nggi yillari Isfaxonda yashaydi. Ibn Sino ʻ 1037 yilda vafot etdi. Ibn Sino haqiqiy qomusiy olim sifatida o z davridagi fanlarning hammasi ʻ bilan muvaffaqiyatli shug ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli ʻ manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd etilgan bo lsa ham- zamonlar o tishi ʻ ʻ bilan ularning ko pi yo qolib ketgan va bizgacha faqat 242 tasi yetib kelgan. ʻ ʻ Shu 242 dan 80 tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga oid, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi psixologiyaga, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi astronomiyaga, 1 tasi matematika, 1 tasi muzikaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4 tasi adabiyotga va 8 tasi boshqa olimlar bilan bo lgan ilmiy yozishmalarga ʻ bag ishlangan. Allomadan keyingi avlodlar uning ilmiy asarlari boy meros bo lib ʻ ʻ qoldi. Abu Ali ibn Sinoning «Al-Qonun», «Hayy ibn Yaqzon», «Risolat at - tayr», «Risolat fi-l-ishq» («Ishq haqida risola»), «Risolat fi mohiyat as-salot» («Nomozning mohiyati haqida risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat qilishning ma’nosi haqida»), «Risolat fi - daf al – g am min al mivt» («O limdan ʻ ʻ keladigan g amni daf qilish haqida risola»), «risolat al-qadr», «An-Najot», «Ash ʻ 19 XULOSA Xulosa qilib aytganda O rta asrlar davrida Sharqda akademiya ko rinishidagiʻ ʻ ta’lim muassasalari ham faoliyat yuritgan bo lib, ular «Donishmandlar uyi» (IX asr, ʻ Bag dod), «Ma’mun akademiyasi» (XI ar boshlari, Xorazm), observatoriyalar ʻ qoshidagi jamiyatlar (XV asr, Samarqand) tarzida nomlangan. Akademiyalarga turli fan yo nalishlari bo yicha kuchli bilimga ega bo lgan qomusiy olimlar jalb ʻ ʻ ʻ etilgan bo lib, ular tomonidan matematika, geodeziya, mineralogiya, meditsina, ʻ astronomiya kabi yo nalishlarda keng ko lamli tadqiqotlar olib borilgan. ʻ ʻ O rta asrlar hamda kapital ishlab chiqarishiga asoslangan jamiyatlarda ʻ akademiya (Sharqda madrasa)lar ko rinishidagi maktablarda ma’naviy-axloqiy ʻ jihatdan yetuk, turli sohalar bo yicha mukammal bilimga ega pedagoglarning ʻ faoliyat yuritishlariga alohida ahamiyat qaratilgan. Chunonchi, Muhammad Tarag ay Ulug bek tomonidan barpo etilgan madrasalarda o z davrining taniqli ʻ ʻ ʻ olimlari – Ali Qushchi, Taftazoniy, Qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad, g`iyosiddin Jamshid Koshiy, Muiniddin Koshiy hamda Mansur Koshiylar talabalarga ta’lim berganlar. XIX asr oxiri hamda XX asr boshlarida yuzaga kelgan jadidizm harakatining asoschilari, taniqli ma’rifatparvarlar – Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvar Qori, ʻ Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriy, Ismatulla Raxmatullayev, Abdurauf Fitrat, Isohxon Ibrat va boshqalar aholi orasida nafaqat murabbiy, balki ma’naviy yetuk inson sifatida ham nom qozondilar. Sharq mutafakkirlari va g`arb pedagoglari jamiyatda pedagoglik kasbining tutgan o rni haqida. Jamiyat tomonidan o qituvchi shaxsiga qo yilayotgan talablar ʻ ʻ ʻ o z davrida Sharq mutafakirlari hamda g`arb ma’rifatparvarlarining asarlarida o z ʻ ʻ aksini topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon Beruniylar o qituvchining ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo lishlariga alohida ʻ ʻ ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o qituvchi boshqalardan bir jihati ʻ bilan farq qiladi, ya’ni, u o zi ega bo lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o rgatadi, ʻ ʻ ʻ har bir ishda ularga namuna bo la oladi. ʻ 54 tenglamalar va ularni yechish yo llarini bayon etadi. Bu asar uch qismdan iboratdir.ʻ Birinchisi algebraik qism. Uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir bo lim ʻ kiritiladi; ikkinchsi, geometrik qism-algebraik usul qo llab o lchashlar haqida; ʻ ʻ uchinchi qism vasiyatlar haqida bo lib, muallif uni “Vasiyatlar kitobi» deb ataydi. ʻ Muhammad al-Xorazmiy matematika fanida abstraktsiya tushunchasini kengaytiradi. Induktsiya yo li bilan umumiy yechish usullarini hal etadi, deduktsiya ʻ yo li bilan umumiy usullar yordamida xususiy masalalarni yechadi. “Aljabr va- ʻ lmuqobala» asari bilan ham matematika fanini rivojlantirib, o zidan avvalgi ʻ bilimlarni o rgandi va ularni sintezlashtirdi hamda amalda qo llash usullarini bayon ʻ ʻ etdi. Muhammad al-Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi “Hind arifmetikasi haqida kitob» (“Hisob al-hind»)dir. Asar o nlik tizim raqamlari ʻ (1,2.3,4,5,6.7,8,9)ga bag ishlangan. Mutafakkir hindlarning falakiyot va ʻ matematikaga oid “Sindihin» nomli qo llanmasini o qib, uning yanglish va qiyin ʻ ʻ tomonlarini qayta tikladi, uning mundarijasiga yangi boblarni qo shdi va bu asarni ʻ “qisqargan Sindihind» (“Algorizmi hind hisobi haqida») deb atadi. Mazkur asar faqat Sharqdagina emas, Yevropada ham qo llanma sifatida shuhrat taratdi. U ʻ Hindistonda kashf etilgan raqamlarni soddalashtirdi va birinchi marta arab tilida bayon etdi. Ungacha ancha qo pol sanoq usullaridan foydalanib kelingan. O nlik ʻ ʻ tizimining kashf etilishi fan olamida sanoq tizimida inqilobiy o zgarish deb ʻ ta’riflanadi. Yevropaga 1,2.3,4,5,6,7,8,9 raqamlaridan foydalanish va nol yordamida eng katta sonlarni yozish va joylarni aniq ko rsatish X-X1 asrlarda ʻ arablardan kirib kelgan. Muhammad al-Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bo lgan qo shish, ʻ ʻ ayirish, bo lish hamda ko paytirish qoidalarini yaratgan. Shuningdek, turli ʻ ʻ “jins»dagi sonlarni ko paytirish algoritmini ham bergan. Masalan, minut va ʻ sekundlarni bir-biriga ko paytirish uchun, avvalo bir xil shaklga keltirish, ya’ni, ʻ sekund yoki minutga aylantirish maqsadga muvofiq ekanligini ko rsatgan. ʻ Maxsus bobda kasr va ildizdan chiqarish amallarining mohiyatini bayon etgan. 9 Shuni ta’kidlash joizki, alloma o zigacha bo lgan ilmiy bilimlarning asosiyʻ ʻ g oyalari, tamoyil va metodlarini sintezlashtirdi. U ilmiy bilimlarni ʻ o rganuvchilarning mustaqil bilim olishlariga e’tiborni qaratdi. [5] ʻ 11

Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanidan kurs ishi

Купить