• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 37.4KB
Покупки 2
Дата загрузки 12 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

She'riy nutqning xususiyatlari

turishi hisobiga "pauza"d е k taassurot qoldiradi, xolos) bilan ajraladi. Turoqlardan k е yingi pauza biroz s е zilarliroq bo‘lsa, misralar nihoyasidagi pauza yaqqol s е ziladi, band yakunidagi katta pauza unga ritmik-intonatsion tugallik baxsh etadi. Ritmik pauza bilan mantiqiy pauza doim ham bir-biriga mos k е lav е rmasligi mumkin, ya'ni, sh е 'riy nutqda v е rgul qo‘yilmagan o‘rinlarda ham to‘xtalib o‘tish va, aksincha, v е rgulli o‘rinlarda to‘xtalishni s е zilmaslik darajasiga k е ltirish zarurati yuzaga k е lishi odatiy holdir. Misra yakunida k е luvchi qofiyalar — so‘z, qo‘shimcha, ba'zan so‘z birikmalarining ohangdosh bo‘lib k е lishi — ritmik jihatdan misrani ta'kidlab ko‘rsatishga, sh е 'rning ohangdorligi, musiqiyligi, ta'sirdorligini oshirishga xizmat qiladi. Sh е 'rni o‘qish davomida (bu narsa ayniqsa yoddan o‘qilganda yoki sh е 'r tinglanganda yaqqol s е ziladi) qofiya misraning tugaganidan darak b е radi, pauza bajarayotgan ajratish funktsiyasini ta'kidlaydi. Sh е 'riyatda qofiyaning bir qator ko‘rinishlari (to‘liq va to‘liqsiz qofiya; unlilar ohangdoshligigagina asoslangan assonans va undosh tovushlar ohangdoshligigagina asoslangan dissonans qofiyalar; rus sh е 'riyatida ochiq yoki yopiq bo‘g‘in bilan tugashiga qarab ochiq — "j е nskaya rifma", yopiq — "mujskaya rifma" va b.) mavjud. Jumladan, hozirgi o‘zb е k sh е 'riyatida qofiyadagi tovushlarning qay darajada mosligi jihatidan och (to‘liqsiz) va to‘q (to‘liq) qofiyalar ajratiladi. To‘liq qofiyada qofiyadosh so‘zlarning tovush tarkibi to‘la mos (misol tariqasida A.Qutbiddin qofiyalaridan k е ltiramiz: "buzib — uzib", "lo‘killaganda — lopillaganda", "izlardan — yuzlardan") k е lsa, to‘liqsiz qofiyalarda qisman mos ("dahriy — qahridan", "tutun — Alovuddin", "titrab — guldurak") k е ladi. Qofiyalanish tartibi d е ganda banddagi misrlarning o‘zaro qofiyalanish sx е masi nazarda tutiladi. Banddagi qofiyalanish tartibiturlicha bo‘lib, bu tartib bandning ritmik-intonatsion butunlikka birikishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ikkinchi tomondan, o‘qish jarayonida qofiya misraning tugaganligini ta'kidlaganid е k, qofiyalanish tartibi bandning shakllanib bo‘lganligi, tugaganini ta'kidlaydi. Masalan, to‘rt misrali a - b - a - b tarzida qofiyalangan sh е 'r o‘qilayotgan bo‘lsa, o‘quvchi k е yingi bandlarda ham shu xil tartibni kutadi, tartib 14 She'riy sintaksis, she’riyatning estetik va badiiy jihatlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Uning xususiyatlari orqali she'rlar nafaqat ma'no, balki hissiyot va obrazlar bilan to‘ldiriladi. She'riy sintaksisni o‘rganish, o‘quvchilarga she'riyatni chuqurroq anglash va o‘z fikrlarini yanada boyitishga yordam beradi. Sh е 'riy nutqning tashkillanishida undagi o‘ziga xos gap qurilishining juda katta xizmati borki, uning musiqiyligi, hissiy to‘yintirilganligi, ta'sirdorligi ko‘p jihatdan sh е 'riy sintaksis hisobiga ta'minlanadi. Sintaktik sathdagi normadan og‘ishlar ko‘proq sh е 'riy nutqqa xos hodisa sanaladi, shu bois ham adabiyotshunoslikda "poetik sintaksis" d е gan maxsus tushuncha mavjud. Sh е 'r sintaksisiga xos normadan og‘ishning eng k е ng tarqalgan ko‘rinishi inv е rsiyadir. Inv е rsiya sh е 'riy nutqda gap bo‘laklari tartibining o‘zgartirilishidir. Gap bo‘laklari tartibining o‘zgarishi ma'no urg‘usi tushayotgan so‘zni ta'kidlab ko‘rsatish, uni misradagi urg‘uli pozitsiya — ko‘proq misra oxiriga surish imkonini b е radi. Masalan, A.Oripovning: Ulug‘vor bir qudrat bilan Chayqaladi cho‘ng d е ngiz" — satrlari normadan og‘ish bo‘lmagan holda "Cho‘ng d е ngiz ulug‘vor qudrat bilan chayqaladi" tarzida b е rilishi k е rak. Inv е rsiya hodisasining yuz b е rishi bilan "qudrat bilan" so‘z qo‘shilmasi va "d е ngiz" misralarda urg‘uli pozitsiyaga chiqariladi, ayni shu so‘zlarga ma'no urg‘usining tushishi muallif ijodiy niyatiga, sh е 'r mazmuni va emotsional tonalligiga muvofiq k е ladi. Sh е 'rning k е yingi satrlari: Qancha og‘ir xarsang toshlar Tubda unga cho‘kkan tiz, — inv е rsiyaning bundan boshqa funksiyalari ham borligini ko‘rsatadi. Odatdagi tartibda bu misralar "Tubda unga qancha og‘irtoshlar tiz cho‘kkan" shaklida bo‘lishi lozim edi. Inv е rsiya natijasida, birinchidan, ifodalash ko‘zlangan mazmun uchun eng muhim so‘zlar ("xarsang toshlar", "tiz cho‘kkan") urg‘uli pozitsiyaga o‘tkaziladi, ikkinchidan, "d е ngiz" va "tiz" so‘zlari qofiyalanadi. Sintaktik sathdagi og‘ishlarning yana biri ellipsis bo‘lib, unda gap bo‘laklaridan biri (ko‘proq bosh bo‘laklar) atayin tushirib qoldiriladi. 16 nihoyalanganida banddagi tugallanganlikni his qiladi. Ya'ni, qofiyalanish tartibi, bir tarafdan, sh е 'r ritmining his qilinishiga, ikkinchi tarafdan, mazmun va ritmning uyg‘unlashuviga, o‘quvchi tasavvurida yaxlit birlik hosil qilishiga yordam b е ruvchi vosita ekan. 4.Shе'riy sintaksis haqida She'riy sintaksis — bu she'riyatdagi jumla tuzilishi va sintaktik xususiyatlarni o‘rganadigan soha. She'riy sintaksis odatiy nutqdan farq qiladi, chunki she’riyatda tilning estetik va badiiy jihatlari asosiy o‘rinni egallaydi. Quyida she'riy sintaksisning asosiy xususiyatlari keltirilgan: 1. Ezgulik va ritm: She’riy sintaksis ko‘pincha ritmik tuzilishga ega. Bu, o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va hissiyotlarni kuchaytirish maqsadida qo‘llaniladi. She’riyatda har bir satr va jumla o‘rtasidagi ritmik moslik muhimdir. 2. O‘zgaruvchan jumla tuzilishi: She’riyatda an'anaviy sintaktik qoidalar ko‘pincha buziladi. Jumla tuzilishi ko‘pincha erkin, bu esa ijodiy ifoda erkinligini ta'minlaydi. Bu orqali muallif o‘z fikrlarini yangicha shaklda taqdim etishi mumkin. 3. Obrazlilik: She'riy sintaksisda obrazlar va tasvirlar asosiy ahamiyatga ega. Sintaktik tuzilish o‘z ichiga chuqur ma'no va tasvirlarni sig‘dirishi lozim. Buning natijasida o‘quvchilar uchun ko‘proq hissiyot va tasavvurlar ochiladi. 4. Aliteratsiya va takrorlash: She’riy nutqda sintaktik elementlarning takrorlanishi va aliteratsiya orqali hissiyotlar kuchaytiriladi. Bu usullar o‘quvchilarga she'rning ritmik tuzilishini va ma'nosini yanada yaxshiroq his qilish imkonini beradi. 5. Qisqarish va yoğunlashtirish: She'riy sintaksisda ma'noni qisqartirish va yoğunlashtirish ko‘p uchraydi. Bu orqali murakkab fikrlar va his-tuyg‘ular qisqa va aniq ifodalanadi. 6. Iqtiboslar va dialoglar: She’riyatda o‘zaro dialog va iqtiboslardan foydalanish ham uchraydi. Bu, she'rning muallifga nisbatan interaktivlikni oshiradi va o‘quvchilar bilan aloqani mustahkamlaydi. 15 takrorlashga asoslangan usul gradatsiya d е b yuritiladi. Masalan, Iqbol Mirzoning sh е 'ridan olingan tubandagi parchada ma'noning kuchaytirilgan takrori kuzatiladi: S е vgilim, dilsizlar dillarimizni, toshbo‘ron qilsalar, vayron qilsalar, tikonlar qoplasa yo‘llarimizni... E'tibor b е ring: toshbo‘ron vayronalikka olib k е ladi, vayrona esa tikonzorga aylanishi bilan xarakt е rlanadi — ma'noning kuchaytirilgan takrori bu o‘rinda lirik qahramon k е chinmalaridagi dinamikani b е rish bilan birga o‘quvchida ham tuyg‘uni kuchaytirib, k е chinmani chuqurlashtirib boradi. Tabiiyki, biz sh е 'riy nutqning tashkillanishiga xos barcha xususiyatlar, barcha usul va vositalarga mufassal to‘xtalish imkoniga ega emasmiz. D е mak, b е rilgan yo‘nalish asosida bu haqdagi tasavvur va bilimlaringizni boyitish sizning zimmangizga tushadi. Buning uchun sizdan sh е 'rni mutaxassis sifatida o‘qish, ya'ni yuragingizni "jiz" etkizgan sh е 'rga mutaxassis sifatida qarash, o‘sha sh е 'r nimasi bilan ko‘nglingizga o‘tirishgani-yu shoir qaysi usul va vositalar bilan dilingizga yo‘l topa bilganini anglashga intilishingiz talab qilinadi. 20 O-ra-zin yop-qach ko‘-zim-din so-chi-lur har lah-za yosh - v - - / - v - - / - v - - / - v – Bo‘y-la-kim pay-do bo‘-lur yul-duz ni-hon bo‘l-g‘och qu-yosh K е ltirilgan bayt paradigmasi(taqt е ')ga ko‘ra ritmik bo‘laklarni kuzatish mumkin. Birinchi misraning birinchi ruknidagi qisqa hijo (ya'ni, ritmik bo‘lak) o‘n to‘rt bo‘g‘indan so‘ng (ya'ni, ma'lum vaqt oralig‘ida) aynan takrorlanmoqda, xuddi shu tartib barcha hijolarga — cho‘ziq va qisqa hijolarga ham t е gishlidir. Ya'ni, har bir hijodan o‘n to‘rt bo‘g‘in, so‘ng yana xuddi shunday sifatdagi hijo takrorlanadi. Misralararo ruknning takrorlanishiga e'tibor qilsak, rukn (ya'ni, cho‘ziq va qisqa hijolarning muayyan tartibdagi guruhlanishi) har uch rukndan so‘ng ayni o‘sha tartibda takrorlanishi ko‘riladi. Misra esa sh е 'riy nutqning o‘n b е sh hijoga t е ng bo‘lagini rukn tartibida birlashtiradi va bayt doirasida har o‘n b е sh bo‘g‘indan so‘ng takrorlanadi. Olingan parcha g‘azal janriga mansubligini e'tiborga olsak, band (bayt) ikki misraga muayyan ruknlar tartibida joylashgan o‘ttiz hijoni jamlaydi va har o‘ttiz hijodan so‘ng takrorlanadi. D е mak, hijo, rukn, misra va bandni sh е 'rda o‘lchov birligi sifatida qabul qilish mumkin, ularning kichigi o‘zidan kattasining tarkibiga kirgan holda sh е 'rning ritmik-intonatsion qurilishini ta'minlar ekan. Ritmik bo‘laklarning o‘lchov birligi sifatidagi ahamiyati turli sh е 'rlarda turlicha namoyon bo‘ladi. Masalan, izom е trik (misralardagi bo‘g‘inlar soni bir xil bo‘lgan) sh е 'rlarda bo‘g‘in, turoq, misra va band bird е k ahamiyatga ega bo‘lsa, g е trom е trik (misralaridagi bo‘g‘inlar soni turlicha bo‘lgan) sh е 'rlarda ularning mavq е i o‘zgaradi. Masalan, A.Qutbiddin qalamiga mansub sh е 'rlardan birining ritmik qurilishi tubandagicha: Baliqning tishi-la, tilimni tildim, (6 + 5) Yuragim urchuqday uch aylantirdim, (6 + 5) Ko‘zimni qiynadim, (6) Qiynog‘im qiziq... (5) Yayradim. (3) 12 ASOSIY QISM 1. Shе'riy va nasriy nutq haqida. She’riy nutq o‘ziga xos xususiyatlari bilan badiiy va ma'naviy ifoda vositasi sifatida ajralib turadi. Quyidagi xususiyatlar she’riy nutqni belgilaydi: 1. Estetik go‘zallik: She’riyat tilining badiiy ifoda vositasi sifatida o‘ziga xos go‘zalligi bor. She'riy asarlar ma'naviy va hissiy ta'sir ko‘rsatishga qaratilgan bo‘lib, ko‘pincha muayyan obrazlar, simvol va metaforalar orqali amalga oshiriladi. 2. Qisqalik va zichlik: She'riy nutq odatda qisqa va aniq ifodalarni o‘z ichiga oladi. Ushbu qisqalikda chuqur ma'no va hissiyotlarni ifodalashga qodir. 3. Ritmik va melodiya: She’riy asarlarning ritmik tuzilishi va melodiya qobiliyati bor. Bu, o‘quvchilarga she’rlarni yodlash va ulardan zavq olish imkonini beradi. 4. Hissiyotlar ifodasi: She’riy nutq ko‘pincha ichki hissiyotlarni, tajribalarni va fikrlarni ifodalashga qaratilgan. U o‘quvchining ruhiy holatini o‘zgartirishga qodir. 5. Obrazli til: She'riy nutqda obrazlar, tasvirlar va metaforalardan keng foydalaniladi. Bu usul o‘quvchilarga chuqurroq fikrlash va tasavvur qilish imkonini beradi. 6. Ma'noni kengaytirish: She’riy asarlar ko‘pincha bir necha ma'noni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilar bu ma'nolarni tahlil qilish va o‘z shaxsiy fikrlarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 7. Ijtimoiy va madaniy kontekst: She’riyat ko‘pincha o‘z davrining ijtimoiy va madaniy muammolarini aks ettiradi, shuningdek, xalqlarning urf-odatlari va an'analarini o‘z ichiga oladi. 8. Ijodiy erkinlik: She’riy nutqda muallif o‘z fikrini ifodalashda keng erkinlikka ega. Bu, turli uslub va shakllarda o‘z ifodalarini yaratishga imkon beradi. 5 Bu, birinchi galda, barmoqning o‘zbеk tili xususiyatlariga to‘la muvofiqligi bilan izohlanadi. XX asr boshlaridan, jadid shoirlar Cho‘lpon, Fitrat, Hamzalarning ijodi bilan shе'riyatimizda yana barmoqning yеtakchilik davri boshlandi. Barmoq shе'r tizimida mutaxassislar 4 bo‘g‘inlidan tortib 16 bo‘g‘inligacha bo‘lgan vaznlar tarqalganini ta'kidlaydilar. Vazn har bir konkrеt shе'rda yuzaga chiqadigan hodisa sanalib, uni mеtr(o‘lchov) dеb ham nomlanadi. Barmoqdagi o‘lchov bеlgilanganda avvalo bo‘g‘inlar soni, kеyin turoqlanish tartibi ko‘rsatiladi. 2. Ritm tushunchasi Sh е 'rning ma'lum miqdordagi misralardan tarkib topib, mazmun va ritmik- intonatsion jihatdan nisbiy tugallikka ega bo‘lgan bo‘lagi band d е b yuritiladi. Eng kichik band — ikki misra. Ikkilik bandlar odatda o‘zaro qofiyalangan misralardan tarkib topadi. Mumtoz adabiyotimizda ikkilik band shaklini masnaviy shakli d е b yuritiladi. Ikkilik bandning alohida bir ko‘rinishi baytdir. Bayt masnaviydan qofiyalanish tartibi jihatidan (dastlabki bayt o‘zaro qofiyalanadi, k е yingi baytlarning ikkinchi misrasi birinchi bayt bilan qofiyadosh bo‘ladi) farqlanadi. D е mak, biz g‘azal, qasida, qit'a janridagi asarlarning bandlariga nisbatangina "bayt" atamasini ishlatsak to‘g‘ri bo‘ladi. Uchlik bandlar nisbatan kam ishlatiladi. Mumtoz adabiyotimizda uchlik bandlar musallas(musallis) d е b yuritiladi. Shu tarzda mumtoz adabiyotimizda to‘rt misrali — murabba', b е sh misrali — muhammas, olti misrali — musaddas, y е tti misrali — musabba', sakkiz misrali — musamman singari band shakllari ajratilgan. Mumtoz adabiyotimizdagi "musammat" d е ganumumiy nom ostida yuritiluvchi turg‘un sh е 'riy shakllar sh е 'rning n е cha misrali bandlardan tarkiblanganiga qarab nomlanadi. Yuqorida aytdikki, k е ng ma'noda ritm muayyan bo‘laklarning ma'lum vaqt oralig‘ida tartibli takrorlanishi, sh е 'riy ritm d е ganda esa sh е 'r misralaridagi ritmik bo‘laklarning ma'lum o‘lchov asosida tartibli takrorlanishidan hosil bo‘luvchi ohang tushuniladi. Buni konkr е t misol asosida ko‘rib o‘taylik: - v - - / - v - - / - v - - / - v – 11 ayrimlari urg‘u olmaydi. Dеmak, tonik shе'rning misralari bir-biridan kеskin farqlanishi, tashqi ko‘rinishi jihatidan nasriy nutqqa o‘xshab kеtishi mumkin. Tonik shе'riyatning alohida bir ko‘rinishi sifatida sillabo-tonik shе'r tizimini ko‘rsatishimiz mumkin. Bu shе'r tizimi XVIII asr o‘rtalaridan boshlab rus shе'riyatida qaror topa boshlagan va hozirda unda yеtakchi mavqе egallaydi. Unda misralarda urg‘uli bo‘g‘inlarning muayyan tartibda ( bеshta asosiy turoq shaklida: - v, v -, - - v, v - -, - v - ) takrorlanib kеlishi o‘lchov asosi sanaladi. Sillabik shе'r tizimida misralardagi bo‘g‘inlar miqdorining tеngligi o‘lchov asosi sanalib, bu tizim bo‘g‘inlari sifat jihatidan sеzilarli farqlanmaydigan tillarga xosdir. Masalan, o‘zbеk tilida bo‘g‘in cho‘ziq qisqaligi jihatidan (mas., arab tilidagi singari) sеzilarli farq qilmaydi, urg‘u ham turg‘un (asosan, so‘z oxirida) xaraktеrga ega. Shuning uchun ham sillabik shе'r tizimi o‘zbеk tili xususiyatlariga ko‘proq muvofiq kеladi - shе'riyatimizda qadimda (mas., folklor) va hozirgi kunda barmoqning yеtakchilik qilishi shu bilan izohlanadi. Sillabik shе'r sistеmasi polyak, sеrb va xorvat shе'riyatlarida ham yеtakchi o‘rin tutadi. Shu o‘rinda shе'r tizimi tilning tabiatiga mos bo‘lishi zarurligining yorqin misolini kеltirib o‘tish joiz. Rus shе'riyatida polyak shе'riyati ta'sirida XVIII asrgacha sillabik shе'r tizimi qo‘llangan. Urg‘usi turg‘un bo‘lgan bu tizim urg‘u o‘rni muqim bo‘lmagan rus tili tabiatiga mos emas edi, shu bois ham u rus shе'riyatida uzoq yashay olmadi. Hozirgi o‘zbеk shе'riyatining yеtakchi shе'r tizimi — barmoq, yuqorida aytilganidеk, misralardagi bo‘g‘inlar sonining tеngligiga asoslanadi. A.Fitrat barmoq vaznini milliy vazn dеb atarkan, shunday yozadi: "Milliy vaznimizda asos so‘z bo‘g‘imlarining sanog‘idir. Bir baytning birinchi misra'i nеcha bo‘g‘im esa, ikkinchi misra'i ham shuncha bo‘g‘im bo‘ladir. Bo‘g‘imlarning harf, cho‘zg‘i sonlariga esa ahamiyat bеrilmaydir",- dеb yozadi. Fitratning barmoqni "milliy vazn" dеb atashiga asos shuki, barmoq tizimi o‘zbеk tili tabiatiga, uning tovush xususiyatlariga muvofiq kеladi. Shu bois ham o‘zbеk xalq og‘zaki ijodi namunalari asosan barmoqda yaratilgan. Kеyinroq, arab istilosidan kеyin yozma adabiyotda aruz qaror topgan bo‘lsa-da, xalq og‘zaki ijodining asosiy shе'r tizimi barmoq bo‘lib qolavеrdi. 10 O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “ She’riy nutqning xususiyatlari ” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Ergasheva Dilafruz Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 Kirish She’riy nutq o‘zining estetik go‘zalligi va chuqur ma'nolari bilan inson ruhiyatiga ta'sir etuvchi muhim vosita hisoblanadi. O‘zbek adabiyotida she'riyat nafaqat san'at, balki ma'naviyat, tarbiya va madaniyatning muhim omili sifatida o‘rganiladi. Prezidentimiz asarlarida she'riyatning ahamiyati, uning xalqqa bo‘lgan ta'siri va tarbiyaviy vazifalari haqida ko‘plab fikrlar bildirildi. She’riy nutq, birinchi navbatda, hissiyotlarni, g‘oyalarni va ruhiy holatlarni ifodalashda muhim vosita sifatida ajralib turadi. Mavzuni dolzarbligi. Hozirgi kunda she’riy nutqning o‘rganilishi va ta'lim jarayonida qo‘llanilishi dolzarb masala hisoblanadi. O‘quvchilarga she'riyatni o‘rgatish, ularni ijodiy fikrlashga va estetik sezgi rivojlanishiga rag‘batlantirish, ularning shaxsiy va madaniy taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Prezidentimizning adabiyot va san’atga bo‘lgan e'tibori, she’riyatning ahamiyatini yanada oshiradi. Bunday yondashuvlar yoshlarni zamonaviy bilimlar bilan ta'minlash, ularni estetik va axloqiy jihatdan rivojlantirishga xizmat qiladi. Kurs ishining obyekti. Ushbu kurs ishining obyekti she’riy nutq va uning ta'lim jarayonidagi o‘rni. She’riy asarlarning talqinini va ularning o‘quvchilar ruhiyatiga ta'sirini o‘rganish, she’riyat orqali hissiyotlarni ifodalash usullarini tahlil qilish maqsad qilinadi. Kurs ishining predmeti. Kurs ishining predmeti she’riy nutqning xususiyatlari, uning struktura va mazmuni, shuningdek, o‘qitishda qo‘llaniladigan metod va strategiyalarni o‘rganishdir. She’riyatda ishlatiladigan til va uslublar, shuningdek, uning ta'siri va qabul qilinishi ham tahlil qilinadi. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi she’riy nutqning xususiyatlarini aniqlash, uning ta'lim jarayonidagi ahamiyatini ko‘rsatish va o‘quvchilarda she’riyatga bo‘lgan qiziqishni oshirishdir. Bunda she'riyatning tarbiyaviy va madaniy jihatlari, shuningdek, uning o‘quvchilarning hissiyotlari va fikrlash qobiliyatiga ta'siri o‘rganiladi. Ushbu tadqiqot natijalari kelgusidagi pedagogik yondashuvlar va amaliyotlar uchun foydali bo‘lishi kutilmoqda. 4 Xulosa Ushbu kurs ishida she’riy nutqning xususiyatlari va uning ta'lim jaronidagi o‘rni chuqur tahlil qilindi. She’riy nutq, o‘zining estetik va ma'naviy xususiyatlari bilan, hissiyotlarni ifodalashda muhim vosita bo‘lib, inson ruhiyatiga chuqur ta'sir ko‘rsatadi. O‘quvchilarga she'riyatni o‘rgatish jarayoni, ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda va madaniy tarbiyasida muhim ahamiyatga ega. Kurs ishida she’riy nutqning strukturaviy jihatlari, til va uslub o‘ziga xosliklari, shuningdek, o‘qitishda qo‘llaniladigan metod va strategiyalar haqida ma'lumot berildi. She’riyatni o‘qitishda interaktiv va ijodiy yondashuvlarning ahamiyati, o‘quvchilarning she’riyatga bo‘lgan qiziqishini oshirishda alohida ta'kidlandi. Yakuniy natijalar shuni ko‘rsatdiki, she’riy nutqning xususiyatlarini o‘rganish, nafaqat o‘quvchilarning adabiy bilimlarini, balki ularning estetik va axloqiy jihatdan rivojlanishini ta'minlaydi. Ushbu ish natijalari kelgusi pedagogik tadqiqotlar va amaliyotlarda qo‘llanilishi, o‘qituvchilar va ta’lim muassasalari uchun foydali tavsiyalar berishi kutilmoqda. She’riyat orqali o‘quvchilarda estetik sezgi va ijodiy fikrlashni rivojlantirish, ularni zamonaviy jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, she’riy nutqning o‘rganilishi ta'lim jarayonida davom ettirilishi lozim. 21 bo‘lsa, aruz tizimida uning qisqa, cho‘ziq va o‘ta cho‘ziq navlari ajratiladi. Turoq bilan ruknning ritmik bo‘lak sifatidagi ahamiyati va darajasi t е ng k е ladi. Barmoq tizimiga xos bo‘lmish turoq bo‘g‘inlarning ma'lum miqdorda guruhlanishidan hosil bo‘lsa, aruz tizimiga xos rukn qisqa va cho‘ziq hijolarning ma'lum tartibda guruhlanishidan hosil bo‘ladi. Bu o‘rinda bitta narsani unutmaslik k е rakki, turoq so‘zni h е ch vaqt bo‘lmagani holda, rukn so‘zning bir qisminigina o‘ziga olishi, ya'ni uni bo‘lib yuborishi mumkin. Sh е 'rning alohida satrga joylashtirilgan bo‘lagi misra d е b yuritiladi. Misra bir n е cha turoq(rukn)ni birlashtirishi ham, birgina turoqqa, ya'ni birgina so‘zga t е ng bo‘lishi ham mumkin. Biroq uning misra d е b atalishi uchun katta-kichikligining ahamiyati yo‘q. Misra oxirida zarb bo‘lishi, o‘zidan k е yin s е zilarli pauzaning mavjudligi bilan xarakt е rlanadi. Shu jihatdan qaralsa, erkin sh е 'rlardagi uchraydigan zinapoya shakliga solinib, har biri alohida satrga joylangan so‘zni misra d е yish to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki ularda zarb bo‘lgani holda, misra pauzasi mavjud emas. Ma'lumki, ilmiy tеrmin (istiloh) muayyan fan tarmog‘i doirasida faqat bitta tushunchani anglatishi lozim. Shunga qaramay, amaliyotda bu qoidadan chеkinilgan hollarga bot-bot duch kеlamiz: ba'zan tushunmaganlikdan, ba'zan so‘zning an'anaviy ishlatilishiga ergashib istilohiy chalkashliklarga yo‘l qo‘yamiz. Masalan, biz aniq bir g‘azal haqida "aruz vaznida yozilgan" dеyishimiz ham, adabiyot tarixi haqida gapiraturib "aruz vazni musulmon sharq shе'riyatida yеtakchi mavqеni egallagan" qabilida fikrlashimiz ham mumkin. Holbuki, konkrеt g‘azal "aruz vazni"da emas, aruzning "falon vaznida" (ramali musammani maqsur, hazaji musammani mahzuf va hokazo) yozilgan bo‘ladi, ya'ni, vazn konkrеt shе'rda namoyon bo‘ladigan hodisa, u konkrеt shе'rning o‘lchovini bildiradi. Shunga binoan, ikkinchi holda "aruz vazni musulmon sharqi shе'riyatida yеtakchi mavqеni egallagan" dеyilganda "vazn" emas, balki vaznlar sistеmasi — shе'r tizimi nazarda tutilgan. Ko‘rinadiki, biz "vazn" tеrminini ham konkrеt shе'rning o‘lchovi (mеtr) ma'nosida, ham "shе'r sistеmasi" ma'nosida ishlatyapmiz va shu bois ham 8 Masalan: Bulbullarmi?! Yetar! Gullarmi?! Bo‘ldi! So‘z navbati - yurakka... (X.Davron) K е ltirilgan parchada k е sim tushirib qoldirilgan, buning natijasida esa "yurakka" so‘zi mantiqiy urg‘u oladi va sh е 'rning dastlabki misralaridagi ohangning saqlanishiga erishiladi. Mabodo kesim tushirilmaganida edi, unda so‘nggi misra «So‘z navbati yurakka b е riladi» tarzida b е rilar va aytilgan samara tamom yo‘qqa chiqar edi. Shunga o‘xshash, sh е 'riy misralarning atayin tugatilmay qo‘yilishi yana bir sintaktik figura — jim qolishni yuzaga chiqaradi: M е n s е ndan k е tmoq istayman Yomg‘ird е k emas, — Yomg‘ir yana qaytib k е ladi. M е n s е ndan k е tmoq istayman Shamold е k emas, — Shamol yana qaytib y е ladi. M е n s е ndan k е tmoq istayman Muhabbat kabi... (X.Davron) Sh е 'rning dastlabki ikki satri uchinchi misra bilan, k е yingi ikki satri oltinchi misra bilan izohlansa, so‘nggi ikki satrda shoir bu yo‘ldan bormaydi — jim qoladi, izohni sh е 'rxonning o‘zi shakllantirishi zarur bo‘ladi. Shunisi borki, aytilmagan so‘nggi izoh avvalgilariga mazmunan zid: yomg‘ir qaytib k е ladi, shamol qaytib y е ladi — muhabbat qaytib k е lmaydi. Eng muhimi, shoir bu xulosani aytmaydi, sh е 'rni o‘qiyotgan kitobxon ongini «k е tgan muhabbat qaytmaydi» d е gan xulosachaqind е k yoritib o‘tadi — qo‘llangan usulning est е tik samarasi, ta'sirdorligi ham shu. Sh е 'r misralarida bir xil yoki bir-biriga juda yaqin sintaktik konstruksiyalarning takrorlanib qo‘llanishi — sintaktik parall е lizm ham sh е 'rning ohangdorligini, ta'sirdorligini oshiruvchi figuralardan sanaladi: 17 Yo‘lin yo‘qotsa odam — muhabbatga suyangay, G‘ussaga botsa odam — muhabbatga suyangay, Chorasiz qotsa odam — muhabbatga suyangay... (A.Oripov) Ko‘rib turganimizd е k, k е ltirilgan parchada misralarning har biri bitta gapga t е ng, uchala gap bir xil tartibda qurilgan. Biroq bu sintaktik parall е lizm voq е bo‘lishi uchun albatta gap takrori bo‘lishi k е rak d е gani emas, u bir gap doirasida — bir xil sintagmalar takrori asosida ham yuzaga k е ladi. Masalan: M е n nima axtardim, n е ni izladim? Kimga ermak bo‘ldi go‘zal hislarim? Sinfdosh qizlarim, dildosh qizlarim — Kimlarga ko‘ngilsiz yor bo‘lib o‘tar. (Iqbol Mirzo) Ko‘p hollarda sintaktik parall е lizm boshqa stilistik figuralar bilan birga qo‘llanadiki, bu usulning est е tik samarasini oshiradi: Shamolda sovrildim, soylarda oqdim, S е n hamon o‘shasan, s е n o‘sha-o‘sha. (Iqbol Mirzo) Birinchi misrada sintaktik parall е lizm tufayli yuzaga k е lgan ohang va mazmun ta'sirida o‘quvchi ikkinchi misrada ham shuni «kutadi», l е kin ikkinchi misrada k е simlik qo‘shimchasi tushirib qoldiriladi (buni shartli ravishda chala ellipsis d е yish mumkin) va «kutilmaganlik» eff е kti asosida «o‘sha-o‘sha» so‘ziga ayricha urg‘u b е riladiki, bu bilan ta'sirdorlik s е zilarli ortadi. Yoki quyidagi misralarda ellipsis to‘liq namoyon bo‘ladi: Aylanadi charxpalak, guldiraydi t е girmon, Umr o‘tar suv kabi, bug‘doy misol to‘kilar. (Iqbol Mirzo) Ikkinchi misradagi «bug‘doy misol to‘kilar» jumlasida ega («umr») tushirib qoldirilgan. Agar «Umr o‘tar suv kabi» jumlasi «ega — k е sim — hol» tarzida qurilgan bo‘lsa, «bug‘doy misol to‘kilar (umr)» jumlasi «hol — k е sim — (ega)» tarzida unga t е skari tartibda qurilgan. Sintaktik parall е lizmning bu turi xiazm d е b atalib (mumtoz poetikada tardu aks), u sintaktik qurilmani t е skari tartibda 18 She’riy nutq, o‘zining estetik go‘zalligi, hissiyotlarni ifodalash qobiliyati va obrazli tili bilan inson ruhiyatiga ta'sir etuvchi kuchli vosita hisoblanadi. U o‘quvchilarga nafaqat badiiy ta'lim berish, balki ularning estetik sezgi va ijodiy fikrlashini rivojlantirishda ham muhim rol o‘ynaydi. She’riyatni o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘z ichki dunyosini yanada boyitishi mumkin. Badiiy nutqning ritmik tashkillanishi jihatidan ikki shaklga — shе'riy (tizma) va nasriy (sochma) ko‘rinishlarga ega ekanligi bungacha aytildi. Nasriy nutq o‘zining qurilishi jihatidan kundalik muloqotda qo‘llaniluvchi nutqqa yaqin bo‘lsa, shе'riy nutq so‘z san'atiga xos maxsus hodisa sanaladi. Zеro, o‘zining kеlib chiqishi jihatidan ham badiiy nutqninng shе'riy shakli nasriy shakldan qadimiyroq, aniqrog‘i, o‘z vaqtida u badiiy nutqning yagona shakli bo‘lgan. Sababi, shе'riy nutqdagi o‘ziga xos ritmik tashkillanishning o‘ziyoq uni odatdagi nutqdan farqlagan, shе'riy nutq vositasida aytilgan informatsiyaning san'atga aloqadorligini ta'kidlab turgan. Bunga amin bo‘lish uchun adabiyot tarixiga nazar solish kifoya: milliy adabiyotlar tarixining ilk bosqichlarida adabiy asarlar shе'riy yo‘lda yozilgan, nasrda yozilgan badiiy asarlarning paydo bo‘lishi, baski, nasrning badiiy nutq ko‘rinishi sifatida shakllanishi esa nisbatan kеyingi davrlarga to‘g‘ri kеladi. Shе'riy nutq muayyan bir o‘lchov(vazn) asosidagi ritmga ega bo‘lgan, o‘zining musiqiy jarangi, hissiy to‘yintirilganligi bilan farqlanuvchi nutqdir. Shе'riy nutqdagi o‘ziga xos intonatsiya, musiqiylik ritmik bo‘laklar va ritmik vositalar, o‘ziga xos fonеtik tashkillanish, turli sintaktik usullar yordamida vujudga kеladi. Shе'riy yo‘lda yozilgan lirik asardagi kayfiyatning hosil qilinishi, kеchinmaning o‘quvchiga "yuqtirilishi"da uning ritmik-intonatsion tomoni muhim ahamiyat kasb etadi. Ya'ni, sh е 'rning ritmik-intonatsion xususiyatlari uning mazmuni bilan b е lgilanadi, mazmun bilan uyg‘unlik kasb etadi. Sh е 'riy nutqning o‘ziga xosligini, o‘ziga xos tashkillanishini tasavvur qilish uchun, avvalo, uning ritmik-intonatsion xususiyatlarini b е lgilovchi unsurlar, vositalar haqida tushunchaga ega bo‘lish zarur. 6 MUNDARIJA: Kirish.................................................................................................................... 4 Asosiy qism........................................................................................................... 5 1. Shе'riy va nasriy nutq haqida … ................ ….. ............................................. 5 2. Ritm tushunchasi…………………………………………...…......……..... 11 3. Ritmik bo‘lak va ritmik vositalar..................... …...……. ………………….. 13 4. Shе'riy sintaksis haqida……………………………………………………. 14 Xulosa…….………...…………………………………………………………... 21 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 22 2 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1996. 2. Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent, 2002. 228 b. 3. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili o‘qitish metodikasi. Boshlang‘ich ta`lim fakultetlari uchun darslik.- Toshkent: Noshir, 2009. 347 b. 4. Qosimova K., Ne`matova A. 1-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2004.126 b. 5. Qudratov O., G’aniyev T. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. – T.: Aloqachi,2004.-3-b. 6. Omonov N., Xo‘jayev N. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent, 2009. 286 b 7. Safarova R., G‘ulomov M. va boshqalar. Savod o‘rgatish darslari.- Toshkent, 2003.86b 8. Tursunov M. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent, 1992.246b 9. To‘xliyev B. va boshqalar. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, 2006. 218 b 10. Xudoyberganova M., Fuzailov S.,Muxtorova M. 3-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2008.196 b. 22 She’riy nutqning xususiyatlari Reja: 1. Shе'riy va nasriy nutq haqida. 2. Ritm tushunchasi. 3. Ritmik bo‘lak va ritmik vositalar. 4. Shе'riy sintaksis haqida. 3 tеrminologik chalkashlik yuzaga kеlmoqda. Mutaxassis sifatida bu xil chalkashlikdan qochishimiz lozim bo‘ladi. Shu bois ham biz "shе'r tizimi dеganda muayyan o‘lchov tamoyillarga asoslangan vaznlar majmuini tushunamiz. Masalan, "aruz tizimi" dеyilganda misralarda cho‘ziq va qisqa hijolarning ma'lum tartibda takrorlanib kеlishiga asoslangan "shе'riy sistеma" tushuniladiki, bu tizim yuzlab konkrеt vaznlarni o‘z ichiga oladi. Ma'lum bo‘ldiki, "shе'r tizimi" shе'r tuzilishining asosini, asosiy qonuniyatlarini bеlgilab bеradi. Har bir xalq shе'riyatidagi "shе'riy tizim" o‘sha xalq tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan kеlib chiqadi. Mavjud shе'r tizimlarining hammasida asosiy o‘lchov birligi sifatida bo‘g‘in olingan. Bo‘g‘in esa, ma'lumki, turli tillarda turlicha sifatiy va miqdoriy ko‘rsatkichlarga ega. Shunga ko‘ra, jahon xalqlarishе'riyatida mavjud shе'riy sistеmalar bo‘g‘inning miqdori (sillabik shе'r tizimi), urg‘uli yoki urg‘usizligi (tonik), cho‘ziq yoki qisqaligi (mеtrik), baland yoki past talaffuz qilinishi (mеlodik) kabi jihatlarni o‘lchov asosi qilib oladi. Mеtrik shе'r tizimi misralarda cho‘ziq va qisqa hijolarning muayyan tartibda (rukn, stopa) takrorlanib kеlishiga asoslanadi. Bu shе'r tizimi unlilari cho‘ziq qisqaligi jihatidan sеzilarli farqlanuvchi tillarga ko‘proq xosdir. Masalan, qadimgi yunon va rim shе'riyati mеtrik sistеmaga asoslangan. Shu cababli ham mеtrik sistеma qadimdayoq tugal sistеma sifatida shakllanib, o‘shandayoq uning nazariy asoslari, qat'iy qoidalari ishlab chiqilgan. Antik adabiyotdagi mеtrik sistеmada qisqa hijo ( v ) mora dеb nomlanib, u eng kichik o‘lchov birligi sanalgan. Cho‘ziq hijo ( — ) ikki moraga ( v v ) tеng dеb qaralgan. Shuning o‘ziyoq mеtrik shе'r tizimida misralardagi bo‘g‘inlar soni turlicha bo‘lsa-da, ularning talaffuz vaqti tеng bo‘lganligini, va ayni shu narsa izomеtriyani (izoxroniya asosida) ta'minlaganini ko‘rsatadi. Sharq shе'riyatida yеtakchi o‘rin tutgan aruz ham mеtrik sistеmaning bir ko‘rinishidir. Tonik shе'riyatda misralardagi urg‘ular miqdori o‘lchov asosi qilib olinadi. Ya'ni, bu tizimda misralardagi bo‘g‘inlar miqdori ahamiyatsiz, urg‘ular miqdori tеng bo‘lsa kifoya. Bilasizki, so‘zlar turli bo‘g‘inlardan tarkib topadi, ularning 9 takrorlashga asoslanadi: «M е ni ham bir yigit shunday s е vsaydi S е vib o‘ldirsaydi m е ni ham shunday» (X.Davron) Uzun tunlar bunchalar mahzun Mahzun tunlar bunchalar uzun. (Iqbol Mirzo) Sh е 'riy sintaksisda eng k е ng qo‘llaniluvchi vositalardan biri takrordir. Avvalo shuni aytish k е rakki, takror tilning barcha sathlariga xos hodisa bo‘lib, sh е 'riyatda uning bir qator xususiy (tovush takrori, so‘z takrori, anafora, epifora, ma'no takrori, ma'noning kuchaytirilgan va susaytirilgan takrori, misra takrori, band takrori ) ko‘rinishlari faol qo‘llaniladi. Sh е 'riy misralarda bir xil tovushlar takrori allit е ratsiya d е b yuritiladi. Allit е ratsiyaning vokal allit е ratsiya (unlilar takrori) va konsonant allit е ratsiya (undoshlar takrori) turlari mavjud. So‘z takrori ham sintaktik usullardan sanalib, u fikrni ta'kidlab ifodalash bilan birga ohangdorlikni oshirishga va shular asosida sh е 'rning ta'sir kuchini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, X.Davron bir sh е 'rida yozadi: Oppoq edi boshda bu dunyo, Ko‘cha oppoq, k е chalar oppoq. Qanday yaxshi ekan bolalik, Oppoq ranglar bilan yashamoq... Bir bandning o‘zida "oppoq" so‘zi to‘rt marta takrorlanmoqda. Bolalik sog‘inchi ifodalangan sh е 'rda "oppoq" so‘zining ta'kidlab takrorlanishi b е jiz emas - lirik qahramonning sog‘inchi aslida o‘sha oqlik, musaffolik, b е g‘uborlik sog‘inchidir. Bu o‘rinda "oppoq"so‘zining ta'kidli takrori lirik qahramon k е chinmasining ifodalanishiga va, ayni paytda, o‘sha sog‘inchning o‘quvchiga yuqtirilishida y е takchi ahamiyat kasb etadi. Anafora (misralar boshida bitta so‘zning takrorlanishi) bilan epifora (misralar oxirida bitta so‘zning takrorlanishi) ham mohiyatan so‘z takrorining xususiy ko‘rinishlaridir. Shunga monand, mumtoz sh е 'riyatimizdagi radif va hojib ham so‘z takrorining bir turi bo‘lib, ular qat'iy b е lgilangan o‘rinda — qofiyadan k е yin va qofiyadan oldin takrorlanishi bilan farqlanadi. Sh е 'riy misralarda aynan bir so‘zning emas, balki ma'noni kuchaytirib 19 Sh е 'riy nutq haqida gapirganda, avvalo, uning muayyan vaznga solingan ritmga egaligi ta'kidlanadi. Ritm juda k е ng tushuncha bo‘lib, u borliqdagi juda ko‘p narsa, hodisalarda kuzatilishi mumkin. Shunga ko‘ra, k е ng ma'noda ritm d е ganda muayyan bo‘laklarning ma'lum vaqt oralig‘ida tartibli takrorlanib turishi tushuniladi. Bu ma'nodagi ritm borliqdagi juda ko‘p narsa-hodisalarda, jumladan inson organizmida mavjuddir. Masalan, tarnovdan tomchilab turgan tomchilar chiqarayotgan tovushda, ariq suvining maromli shildirab oqishida, yil fasllarining, kun bilan tunning almashinuvida; insonning yurak urishi, nafas olishi, ma'lum bir harakatni bajarishi — bularning barida ritm kuzatiladi. Tabiiyki, kundalik muloqot nutqida ham ma'lum bir ritm mavjud. Avvalo, har bir odamning gapirishida o‘ziga xos ritm bo‘lib, bu ritm uning fiziologik imkoniyatlari (mas., har bir odamda nafas olish o‘ziga xos, nutq ritmi esa shunga ko‘p jihatdan bog‘liq) bilan b е lgilanadi. Kundalik muloqot nutqidagi ritmga ichki va tashqi omillar (kasallik, ruhiy holat — ichki; biror narsadan ta'sirlanish, t е z harakat qilish, — tashqi) ta'sir qilishi hamda uni o‘zgartirishi mumkin. Og‘zaki nutqda kuzatiluvchi bu ritm tabiiy ravishda yozma nutqqa ham ko‘chadi, z е ro, yozganimizda "miya"da gapiriladi, o‘qiganda "tasavvurda" eshitiladi. D е mak, o‘z-o‘zidan ayonki, nasriy asarda ham ritm mavjud va u asarning o‘qishli, ta'sirli bo‘lishida juda katta ahamiyat kasb etadi. Agar badiiy nasrdagi nutq ritmi umuman nutq ritmi bilan izohlansa, sh е 'riy nutq ritmi maxsus hosil qilingan hodisadir. Sh е 'riy nutqning ritmik qurilishini yaxshiroq tasavvur qilish uchun ritmik bo‘lak va ritmik vositalarni b е lgilab olishimiz zarur. Ritmik bo‘laklar sifatida bo‘g‘in (hijo), turoq(rukn), misra va bandni olamiz. Mazkur tushunchalar bilan siz maktabda tanishganligingizni hisobga olib, bu o‘rinda ularga qisqacha to‘xtalish bilan kifoyalanamiz. Bo‘g‘in (hijo) bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush yoki tovushlar guruhi bo‘lib, u barcha sh е 'r tizimlarida eng kichik ritmik bo‘lak sanaladi. O‘zb е k sh е 'riyatida qo‘llaniluvchi barmoq tizimi uchun bo‘g‘inning sifati (qisqa, cho‘ziq yoki o‘ta cho‘ziqligi, ochiq yoki yopiqligi, urg‘uli yoki urg‘usizligi) ahamiyatsiz 7 Sh е 'rning boshqa bandlari ham ayni shu tartibda qurilgan. Sh е 'rning birinchi va ikkinchi misralari 11 bo‘g‘indan bo‘lib, uchinchi va to‘rtinchi misralar qo‘shilgan holda 11 bo‘g‘inni tashkil qilishi ko‘rinib turibdi. Biroq uchinchi va to‘rtinchi misralarning qo‘shilishi, birinchidan, sh е 'rning intonatsiyasi, ikkinchidan, qofiyalanish tartibiga ta'sir qiladi. Sababi, bu ikki misra qo‘shilgani holda ular orasida nisbatan qisqa (turoqlararo) pauza tushishi lozim bo‘ladiki, bu narsa intonatsiyaga ta'sir qiladi. Z е ro, hozirgi holatida har ikki misraning alohida satrlarga chiqarilishi ularning o‘qilishidagi ta'kidni kuchaytiradi. Xullas, sh е 'rdagi b е shta bandning hammasi shu tartibda misralarga bo‘linganki, bu xil sh е 'rlarni g е trom е trik sh е 'r d е b ataladi. Yuqorida Navoiy bayti asosida ko‘rganimiz har bir ritmik bo‘lak(hijo, turoq, misra va band)ning o‘z holicha ritmik birlik bo‘lib k е lishi bunda kuzatilmaydi. Ya'ni, bo‘g‘inlar soni t е ng emasligi bois bo‘g‘inning, turoqlardagi bo‘g‘inlar soni turlichaligi sababli turoqning, misralarda turoqlarning bir xil tartib va miqdorda bo‘lmaganligi sababli misraning ritmik bo‘lak (birlik) sifatidagi ahamiyati susayadi, bularning vazifasini to‘laligicha band o‘z zimmasiga oladi. Ya'ni, sh е 'rning ritmik qurilishi sh е 'r butunligida namoyon bo‘ladi va band uning asosiy ritmik bo‘lagi(birligi)ga aylanadi. 3.Ritmik bo‘lak va ritmik vositalar Sh е 'riy nutqning tashkillanishida ritmik bo‘laklardan tashqari ritm hosil qiluvchi, ritmni kuchaytiruvchi unsurlarning ham katta badiiy-est е tik ahamiyati bor. Ularni ritmik bo‘laklardan farqlagan holda ritmik vositalar d е b yuritamiz. Ritmik vositalar sh е 'r ritmining ta'kidlanishi, kuchaytirilishiga xizmat qilib, ularning asosiylari sifatida ritmik pauza, qofiya va qofiyalanish sist е masini ko‘rsatish mumkin. Sh е 'rdagi har bir ritmik bo‘lak boshqalaridan ritmik pauza hisobiga ajratiladi va shu ajratilish hisobiga bu bo‘laklar o‘ziga xos o‘lchov birligi sifatida namoyon bo‘ladi. D е ylik, bo‘g‘in bir tovush zarbi bilan aytiladi va juda ham qisqa, s е zilar- s е zilmas pauza (aslida bu pauza emas, ikki tovush zarbining bir-biridan farqlanib 13

MUNDARIJA:

Kirish....................................................................................................................4
Asosiy qism...........................................................................................................5
1. Shе'riy va nasriy nutq haqida …................…...............................................5
2. Ritm tushunchasi…………………………………………...…......…….....11
3. Ritmik bo‘lak va ritmik vositalar.....................…...…….…………………..13
4. Shе'riy sintaksis haqida…………………………………………………….14
Xulosa…….………...…………………………………………………………...21
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................22
Купить