Shimoliy Muz okeani - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	18000UZS
Размер	751.8KB
Покупки	1
Дата загрузки	08 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

9 Продаж

Shimoliy Muz okeani

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
G U LI ST O N - 2 02 4
1

MUN DA RIJ A :
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. DUNYO OKEANI ................................................................................................................................. 4
1.1. Dunyo okeani tabiiy sharoiti ................................................................................................................. 4
1.2. Dunyo okeani suvining xususiyatlari ..................................................................................................... 6
1.3. Mineral va energetika resurslari ......................................................................................................... 10
II BOB. SHIMOLIY MUZ OKEANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF ........................................................................ 12
2.1. Shimoliy Muz okeanining geografik o‘rni va chegaralari. O’rganilish tarixi ......................................... 12
2.2. Dengizlari va orollari. Okean tagi relefi va geologik tuzilishi ............................................................... 16
2.3 . Iqlimi, oqimlari, organik dunyosi va tabiat zonalari. Okeanning xalq xo’jaligidagi ahamiyati ............. 20
XULOSA ...................................................................................................................................................... 26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 27
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi.
Shimoliy Muz okeani Yer okeanlarining eng kichigi hisoblanadi. Boshqa
okeanlar bilan solishtirganda juda kichik o ‘ lchamlari bilan Shimoliy Muz okeani
Yerdagi eng katta shelf maydoniga ega, bu uning umumiy maydonining yarmini
tashkil qiladi. Shelf Yevroosiyo qirg'oqlarida eng katta kengligiga etadi (1300 va
hatto 1500 km gacha). Sharqda Rossiyaning shimoliy dengizlari joylashgan
Evrosiyo shelfining uzluksiz chizig ‘ i Alyaska shelfi va Kanada Arktika
arxipelagining orollari bilan bog ‘ lanadi. Ko'pincha shelf ichida Shimoliy Muz
okeanining ko ‘ plab orollari mavjud. Hududida Tinch okeanidan 13,5 marta kichik
bo ‘ lib, orollar soni bo ‘ yicha undan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Bundan tashqari,
bularning barchasi kontinental kelib chiqadigan yirik orollar va arxipelaglar:
Grenlandiya (maydoni 2 million km 2
dan ortiq), Kanada Arktika arxipelagi,
Svalbard, Novaya Zemlya, Yangi Sibir orollari va boshqalar. Shimoliy Muz
okeanida okeanik kelib chiqishi.
Kurs ishining maqsadi.
Shimoliy Muz okeanining tabiiy xususiyatlarini o ‘ rganish.
Kurs ishining vazifalari:
1) Okeanning geologik tuzilishini o'rganish.
2) Shimoliy Muz okeanining iqlimi va gidrologik sharoitlarini ko ‘ rib
chiqing.
3) Organik dunyoning xususiyatlarini aniqlash.
4) Yakuniy xulosa va jadvallarni tuzish
Kurs ishining tarkibi va hajmi.
Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar,foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxatilardan iborat
3

I BOB. DUNYO OKEANI
1.1. Dunyo okeani tabiiy sharoiti
Olimlarning fikricha, „okean” atamasi yunoncha „qirg‘oqsiz dengiz”,
„Yerni aylanib oquvchi buyuk daryo”, degan ma’nolarni anglatadi. „Dunyo
okeani" atamasini rus olimi Y.M.Shokalskiy 1917-yilda fanga kiritdi. Yer
sharining uzluksiz suvli qobig‘i Dunyo okeani deb ataladi.
Dunyo okeani Yer sharining 361 mln kv.km maydonini egallaydi. Suv Yer
yuzasining Shimoliy yarimsharda 61 % ini, Janubiy yarimsharda 81 % ini
qoplagan. Yer Shimoliy, Janubiy, G‘arbiy va Sharqiy yarimsharlarga ajratilishidan
tashqari, yana okeanlar yarimshari va materiklar yarimshariga ham bo‘linadi.
Okeanlar yarimsharida Yer yuzining 90,5 % qismini suv qoplagan. Okeanlar bir-
biridan geografik o‘rni, geologik tuzilishi, biologik xususiyatlari bilan farq
qiladigan bir butun tabiat komplekslaridir.
Dengizlar — okeanning bir qismi bo‘lib, ular Dunyo okeanidan quruqlik
yoki orollar, yarimorollar va suvosti relyefining ko‘tarilgan joylari bilan ajralib
turadi. O‘zining geografik o‘rni va havzalarining xususiyatiga qarab 3 turga
bo‘linadi: 1) materiklar orasidagi dengizlar; 2) materik ichkarisidagi dengizlar; 3)
chekka dengizlar.
Okeanning (dengiz yoki ko‘lning) quruqlik ichkarisiga kirib turgan qismi
qo‘ltiq deb ataladi. Bengaliya, Meksika, Gudzon, Katta Avstraliya, Alyaska kabi
qo‘ltiqlar eng katta qo‘ltiqlardir.
Okeanlarni (dengiz yoki ko‘llarni) bir-biri bilan qo‘shib turadigan kambar
suv bo‘g‘iz deyiladi. Bularga Dreyk, Mozambik, Gibraltar, La-Mansh va boshqalar
misol bo‘ladi.
Dunyo okeanini birinchi bo‘lib niderlandiyalik olim B.Varenius 1650-yilda
beshta okeanga ajratgan (Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy va Janubiy Muz
okeanlari). Keyinchalik, tadqiqotchilar uni uchta (Tinch, Atlantika, Hind), to‘rtta
(Tinch, Atlantika, Hind, Shimoliy Muz) okeanlarga ajratishgan. Hozirgi paytda
4

beshinchi — Janubiy Muz okeanini ham ajratish haqida fikrlar bor. Dunyo
okeanida jami 67 ta, quruqlikda esa 2 ta (Kaspiy va Orol) dengiz ajratilgan.
1-rasm. Dunyo okeanining taqsimlanishi
Dunyo okeanining o‘rganilish tarixi. Buyuk geografik kashfiyotlar davri
(XV asrning ikkinchi yarmi — XVII asrning birinchi yarmi)dan boshlanadi. Bu
davrda X.Kolumb, J.Kabot, Vasko da Gama, A.Vespuchchi, F.Magellan, F.Dreyk,
V.Yanszon, A.Tasman va boshqalar Dunyo okeanida suzishib, muhim kashfiyotlar
qilishgan. Shu bilan birga, oqimlar, materik va orollar, quruqlik qirg‘oqlari, suv
ning sho‘rligi, harorati, hayvonot olami to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar
to‘pladilar. XVII-XIX asrlarda okeanni tadqiq etish ilmiy yondashuv asosida olib
borildi. Jumladan, J.Kuk , I.F.Kruzenshtern va Y.V.Lisyanskiy, F.F.Bellinsgauzen
va M.P.Lazarev, S.O.Makarov, „Chellenjer" kemasi a’zolari Dunyo okeani
geografiyasi uchun eng zarur ma’lumotlar to‘pladi. Masalan, „Chellenjer"
ekspeditsiyasi natijalari okeanografiya faniga asos soldi.
XX asrdan boshlab maxsus dengiz tashkilotlari tuzilib, Dunyo okeanini
xalqaro hamkorlik asosida o‘rganish ishlari tashkil etildi. 1920-yildan keyin okean
suvlari chuqurlik bo‘yicha o‘rganila boshlandi. 1960-yilda fransuz Jan Pikar
Mariana cho‘kmasini zabt etdi. Endilikda kemalar zamonaviy asbob-uskunalar
bilan jihozlandi, kosmik kemalardan olingan tasvirlar tahlil qilinmoqda.
5

1.2. Dunyo okeani suvining xususiyatlari
Okean issiqlik balansining asosiy tarkibiy qismlari: radiatsiya balansi
(quyoshning yalpi radiatsiyasidan Okeanning nur qaytarishi ayirmasi),
bug lanishga sarflanadigan issiklik, okean yuzasi bilan atmosfera o rtasidagiʻ ʻ
turbulent issiklik almashinishi va oqimlarning issiqlikni bir joydan ikkinchi joyga
olib ketishi. Jami radiatsiya yukrri kengliklardan quyi kengliklarga qarab kupaya
boradi va atmosfera bosimi yukrri bulgan joylarda 20°C shimoliy kenglik va 20°C
janubiy kenglikda maksimumga yetadi, bu narsa tropik va subekvatorial
kengliklarda bulut kam bo lishiga bog liq. Bosim baland joylarda bug lanishga
ʻ ʻ ʻ
ham maksimal issiqlik sarf bo ladi. Turbulent issiqlik almashinish barcha
ʻ
kengliklarda ham boshqalardan kam bo ladi.
ʻ
Okean suvi 30° shimoliy kenglik bilan 30° janubiy kenglik orasida
issiqlikni yutadi va yuqori kengliklarda esa issiqlikni atmosferaga beradi. Bu
faktlar yilning sovuq yarmida o rta va qutbiy kengliklarda iklimni anchagina
ʻ
yumshatib tu-radi. Okean yuzasidan bug lanadigan namlik, yog in suvlari va
ʻ ʻ
materikdan oqib tushadigan suvlardan tarkib topadi. Ana shu suvlarning nisbati
turli kengliklarda Okean suvining sho rlik darajasini belgilaydi. Materiklardan
ʻ
oqib tushadigan suvlar Okeanga tushadigan yog in suvlarining atigi 10% ini tashkil
ʻ
etadi. Shimoliy yarim sharda bug lanish bir yilda 111,9 sm; yog in 116,7 sm ga,
ʻ ʻ
Janubiy yarim sharda bug la-nish 113,0 sm, yog in 91,6 sm ga teng. O rtacha va
ʻ ʻ ʻ
qutbiy kengliklarda muzlarning erishi va suv muzlashi ham suv balansida muhim
ahamiyatga ega.
Suvning 1 sm qalinlikdagi ustki qatlami Okean ustiga tushadigan quyosh
energiyasining 94% ini yutadi. Aralashish natijasida issiklik Okeanning barcha
qatlamlariga o tadi. Okean yuzasidagi suvlarning yillik o rtacha temperaturasi
ʻ ʻ
17,5°C, Okean ustidagi havo temperaturasi esa 14,4°C ga teng. Shimoliy yarim
sharda suv temperaturasi Janubiy yarim shardagiga nisbatan baland-roq (materik
ta -sirida). Termik ekvator (eng katta temperaturalar liniyasi) ekvatordan shimolda
ʼ
6

joylashgan. Bu yerda o rtacha yillik temperatura 28°C, yopiq tropik dengizlardaʻ
esa 32°C. Ekvatordan qutblarga uzoklashgan sari u qutbiy o lkalarda sekin-asta 1,5
ʻ
—1,9°C gacha pasayadi. temperaturaning mav-sumiy tebranishlari 100–150 m
chuqurlikkacha yuz beradi. Chuqurlashgan sari temperatura pasayadi va tubi
yuzasidagi qatlamda 0° dan pastga tushadi. Pekin bu holat hamma yerda ham bir
xil bo lmaydi. Okean tubida temperatura yuzadan kelib turadigan suv
ʻ
temperaturasiga bog liq. Okean tubiga yakin suv temperaturasi 1,4—1,8°C, qutbiy
ʻ
oblastlarda esa 0°C dan past bo ladi. 7 ming m dan chuqur botiklarda temperatura
ʻ
pasaymasdan, ak-sincha, adiabatik jarayon ta sirida bir gradusning o ndan bir
ʼ ʻ
ulushlarigacha orta boradi.
Suv balansining tarkibiy qismlari nisbatiga qarab sho rlik 0‰ dan (yirik
ʻ
daryolar quyiladigan joyda) 30—42‰ (tropik dengizlarda — Qizil dengiz, Fors
qo ltig i, O rta dengiz) gacha bo ladi. Bunga okimlar, muz hosil bo lishi va muz
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
erishi ham ta sir etadi. 5-jadvadda turli xil kengliklardagi Okean yuzasidagi
ʼ
sho rlikning o rtacha miqsori ko rsatilgan.
ʻ ʻ ʻ
Shimoliy yarim sharda Janubiy yarim shardagiga nisbatan sho rlik kamroq:
ʻ
Atlantika okeanining tropik kengliklaridagi qismida 37,25‰; qutbiy o lkalarda
ʻ
shimolida 31,4‰; janubida 33,93 ‰ ; ekvatorda 32—34 ‰ . Sho rlikning
ʻ
mavsumiy o zgarishi suvning yuza qismida, 100– 150 m chuqurlikkacha seziladi.
ʻ
Okeanning 150–200 m chuqurlikkacha bo lgan yuza kismida Okean suvlari
ʻ
ko p esa-digan shamollar ta sirida sirkulyasiya qiladi. Suvning bu qatlamlari tropik
ʻ ʼ
va subtropik kengliklarda antitsiklonal, yuqori va mo tadil kengliklarda siklonal
ʻʼ
aylanma harakat qiladi. Passatlararo teskari okim mavsumiy harakterga ega va
faqat Tinch okeandagina yil bo yi mavjud. Mussonli o lkalarda yuza okimlar
ʻ ʻ
mavsumiy o zgarib turadi. Hind okeanining shimoliy qismi va Tinch okeanning
ʻ
shimoli-g arbiy qismi buning yaqqol misolidir. 150–200 m dan chuqurda suv
ʻ
sirkulyasiyasi Okean suvi qatlamlari zichligining tafovuti tufayli vujudga keladi
(qarang Dengiz oqimlari ).
Suv massalarining gorizontal va vertikal harakatlaridan tashqari Okeanda
shamol, suv ko tarilishi va qaytishi, zilzilalar natijasida yuzaga keladigan to lqin
ʻ ʻ
7

harakatlari ham bo ladi. Shamol to lqinlari Okeanning 50– 60 m chuqurlikkachaʻ ʻ
bo lgan yuza qatlamlaridagina ro y beradi; ularning balandligi 12–13 m va undan
ʻ ʻ
ko proq. Ko pchilik okean to lqinlarining balandligi mo tadil kengliklarda 4 m,
ʻ ʻ ʻ ʻ
tropiklarda — 1,5 m. Suv ko tarilishi to lqinlari va Sunami deb ataladigan seysmik
ʻ ʻ
to lqinlar Okean suvining tubigacha yetib boradi. Suv ko tarilishi to lqinlari
ʻ ʻ ʻ
Okeanda doimo bo lib turadi. Okeanda ichki to lqinlar ham bo ladi. Ularning
ʻ ʻ ʻ
balandligi bir necha o n metrga yetadi.
ʻ
Okean reji-mida suv sathining davriy ravishda ko tarilibpasayib turishi —
ʻ
suv ko tarilishlari va suv ko tarilishi oqimlari muhim rol o ynaydi. Yarim sutkalik
ʻ ʻ ʻ
suv ko tarilishlari eng ko p takrorlanadi. Ochiq Okeanda bu to lqinlarning
ʻ ʻ ʻ
balandligi 1 m dan oshmaydi, lekin, qirg oqlarda 3–6 m ga yetadi. Eng katta suv
ʻ
ko tarilishlari okean qo ltiqlari va chekka dengizlar uchun xosdir: Fandi qo ltig ida
ʻ ʻ ʻ ʻ
(Kanadaning Atlantika oke-ani qirg og i) 18 m ga yetadi. Ba zi o lkalarda
ʻ ʻ ʼ ʻ
(Meksika qo ltig ining g arbiy qismi, Yava dengizi va boshqalar) suv
ʻ ʻ ʻ
ko tarilishlari sutkalik bo lib, 5,9 m ga yetadi (Oxota dengizi). Boshqa joylarda
ʻ ʻ
aralash (yarim sutkalik yoki sutkalik) suv ko tarilishlari 13,2 m ga yetadi (Oxota
ʻ
dengizidagi Penjina qo ltig i).
ʻ ʻ
Okean suvlarining aralashishi. Okean suvlari vertikal va gorizontal
yunalishda aralashib turadi. Natijada gidrologik va gidrokimyoviy xusu-siyatlari
bir qatlamdan ikkinchi qatlamga o tadi. Aralashish molekulyar va turbulent
ʻ
turlarga ajraladi. Bunda friksion va konvektiv aralashish yuz beradi. Friksion
aralashish shamol va suv ko tarilishi shaklida bo ladi. Shamol ta sirida suv shamol
ʻ ʻ ʼ
to lqinlari yetib borgan chuqurlikkacha aralashadi, suv ko tarilishi natijasidagi
ʻ ʻ
aralashish Okean tubigacha yetadi.
Suv aralashishining Okean hayotidagi roli katta. Aralashish natijasida
quyosh nuri yuza qatlamlardan quyi qatlamlargacha o tadi, chuqur qatlamlar
ʻ
kislorodga to yinadi, yuza qatlamlar to yimli (biogen) moddalarga boyiydi.
ʻ ʻ
Okeanlarning uncha chuqur bo lmagan va intensiv aralashib turgan joylarida
ʻ
dengiz hayvonlarini ovlash qulay (Barens, Shimoliy, Azov dengizlari,
Nyufaundlend oroli yaqinida va boshqalar).
8

Okean sathi suv ko tarilishi, shamollar, atmosfera bosimi ta sirida o zgaribʻ ʼ ʻ
turadi. Atmosfera bosimi ta sirida Okean sathining o zgarishi mavsumiy
ʼ ʻ
harakterga ega. Shamollar ta sirida ba zan, suv sathi juda baland ko tariladi va
ʼ ʼ ʻ
Okean sohillarida suv toshqinlariga olib keladi.
Okean suvining rangi va shaf-fofligi uning yorug lik nurlarini yutish va
ʻ
tarqatish qobiliyatiga, spek-tral tarkibining o zgarishiga, yorug lik oqimining
ʻ ʻ
sekinlashishiga bog liq. Ochiq Okeanda suv o ta shaffof ko k rangda bo ladi. Suv
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarkibida zarrachalar ko p bo lsa suv zangori-ko k yoki yashil rangda bo ladi
ʻ ʻ ʻ ʻ
(qirg oq bo yi, ba zi yopiq dengizlar). Ko plab loyqa keltiriladigan katta daryolar
ʻ ʻ ʼ ʻ
quyiladigan joylarda suv rangi sarg ish yoki jigarrang tusda bo ladi.
ʻ ʻ
9

1.3. Mineral va energetika resurslari
Okean boy mineral resurslar manbaidir. Ular dengiz suvlarida erigan
hoddagi kimyoviy elementlar; dengiz tubi ta-gidagi va tubi yuzasidagi foydali
kazilmalardan iborat. 20-asrning 70-yillarigacha dengiz suvlaridan, asosan, osh
tuzi (yiliga 8 mln. t), natriy sulfat, magniy xlorid, kaliy xlorid, brom xlorid olinar
edi. Fantexnikaning keskin rivojlani-shi sharoitida dengiz suvlaridan xil-ma-xil
kimyoviy elementlar olish is-tiqbollari ochilmoqda.
Okeandan olinadigan mineral xom ashyo umumiy qiymatining 90% neft va
gazga to g ri keladi. Shelf zonasidagi neft va gazga boy maydon 13 mln. km² gaʻ ʻ
teng. taxminan hisobga ko ra. Okeandagi neftning geologik zaxiralari (305 m
ʻ
chuqurlikkacha) 280 mlrd. t, gazniki — 140 trillion m³. 20-asr 70-yillar boshi-
gacha neft va gaz qirgokdan 150 km uzoklikdagi 100–110 m chuqurliklardan
olinar edi, Yaqin kelajakda bu ishlarni Okeanning qirg oqdan ancha uzoq va
ʻ
chuqurroq joylarida amalga oshirish imkoni tug iladi. 40 ga yaqin mamlakat
ʻ
dengiz tubidan neft va gaz chiqarish bilan shug ullanadi, 100 ga yaqin mamlakat
ʻ
dengiz va Okean shelf zonalarida qidiruv ishlari olib bormokda. Dengiz tubidan
neft va gaz chiqarishning eng yirik konlari Fors va Meksika qo ltiqlarida
ʻ
joylashgan. Shimoliy dengiz tubidan ham neft va gaz olinmokda.
Shelf metall rudalari va nometall qazilmalarga ham boy. Ular ichida titanli
minerallar — ilmenit va rutil, shuningdek, sirkon va monatsit muhim ahamiyatga
ega; eng yirik konlar Avstraliya (sharqiy sohil)da bo lib, yiliga 1 mln. t titanli
ʻ
minerallar chiqariladi. Bunday sochma konlar Hin-diston, Shri Lanka, Malayziya
va boshqa mamlakatlar yaqinida ham uchraydi. Qalay (Malayziya, Indoneziya,
Tailand, Vyetnam va Osiyodagi b. mamlakatlar qirg oqlari yaqinidagi shelflarda),
ʻ
temir rudasi (Yaponiya, Kanadadagi Nyufaundlend), sof oltingugurt (Meksika),
kumir (Kanada) va boshqa qazib chiqarish muhim ahamiyat kasb etmoqda; bir
qancha joylarda oltin va platina (mas, AQShdagi Alyaska va Kalifor-niyada),
tantaloniobat, magnetit, titan-magnetit, xromit, olmos (Afrikaning janubi-g arbiy
ʻ
10

qirg og idagi Namibiyada) ham topilgan. Fosforit konkretsiyalari yotkiziklariʻ ʻ
(Meksika, Peru, Chili, JAR va boshqalar) keng tarqalgan.
Okean tubining keng maydonlarida o ziga xos ko p komponentli rudalar —
ʻ ʻ
temirmarganets konkretsiyalari yotqiziqlari topilgan; ularning potensial zaxiralari
bir necha trillion t hisoblanadi; bu rudalar tarkibidagi marganets, nikel, kobalt
zaxiralari ularning quruqlikdagi zaxiralaridan bir necha marta ko p. Ba zi
ʻ ʼ
mamlakatlarda 4 ming m chuqurlikdan sanoat yo li bilan konkretsiyalar qazib
ʻ
chiqarish sinab ko rilmoqda.
ʻ
Neft va gazdan boshka energetika resurslari ham muhim potensial
ahamiyatga ega. Okeandan energiya olish uchun to lqinlar kuchi, suv ko tarilishi
ʻ ʻ
va qaytishi yuzaga keltiradigan sath ta-fovuti yoki suv yuzasi va tagidagi
temperatura tafovutidan foydalanish mumkin. Suv ko tarilishi energiyasining
ʻ
quvvati 1 mlrd. kVt hisoblanadi. Dastlabki suv ko tarilishi elektr stansiyasi
ʻ
Fransiyaning La-Mansh sohilida, Rane daryosi quyiladigan joyda qurildi (1967);
Rossiya Federatsiyasida Kola yarim orolning shimolida Kislaya Guba suv
ko tarilishi va qaytishi bilan ishlaydigan elektr styasi tajriba tariqasida qurildi
ʻ
(1968); yanada kattaroq quvvatli suv ko tarilishi va qay-tishi elektr stansiyalari
ʻ
qurish loyihalari tuzilmokda. Kanada, AQSH, Buyuk Britaniyada ham bunday
stansiyalar loyihalari ishlab chiqilmokda. Okeanning ter-mik energiyasidan
foydalanishda tropik o lkalarda sharoit ayniqsa, qulay. Bu yerlarda qirg oq
ʻ ʻ
zonasidagi suvlarning temperaturasi ustki qatlamlarda 30°C, 400–500 m
chuqurliqda esa 8—10°C. Birinchi gidrotermal elektr stansiyasi Abidjan yaqinida
(Kot-d’Ivuar)da quriddi. Okean og ir vodorod (deytriy)ning asosiy manbaidir.
ʻ
Termoyadro reaksiyasini muvaffaqiyatli boshqarish masalasi xal qilinsa, og ir
ʻ
vodorod bitmas-tuganmas energiya manbaiga aylanadi.
11

II BOB. SHIMOLIY MUZ OKEANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF
2.1. Shimoliy Muz okeanining geografik o‘rni va chegaralari. O’rganilish
tarixi
Shimoliy Muz okeani Yer yuzidagi okeanlar ichida eng kichigi bo‘lib,
akvatoriyasining maydoni jihatdan to‘rtinchi o‘rinda turadi. U Tinch okeanidan
13,5 marta, Atlantika okeanidan 7 marta va Hind okeanidan 6 marta kichik.
Okeanning geografik o‘rni Tinch, Atlantika va Hind okeanlaridan farq qilib,
Arktikaning markaziy qismida qutbiy zonada joylashgan. Deyarli uning hamma
tomoni, ayrim suv chegaralarini e’tiborga olmasak, Yevrosiyo va Shimoliy
Amerika materiklarining shimoliy qirg‘oqlari bilan chegaralangan. Tinch va
Atlantika okeani bilan bo‘g‘ozlar orqali tutashgan. Maydoni 14,8 mln. km 2
. Suv
hajmi 18,07 mln. km 3
.
2-rasm. Shimoli Muz okeani xaritasi
Arktika Shimoliy qutb atrofidagi katta maydonni egallagan bo‘lib, unga
okean akvatoriyasi, materiklarning shu okeanga tutashgan qismi , orollar va
arxipelaglar kiradi. Shimoliy Muz okeani dastlab mustaqil okean sifatida 1650-
12

yilda golland geografi B.Varenius tomonidan ajratilgan va o‘sha davrda
Giperborey okeani deb atagan. 1845 yilda uni London geografiya jamiyati
Shimoliy Muz okeani deb atadi.
Okeanning qirg‘oq chiziqlari Hind okeani qirg‘oqlariga nisbatan murakkab
tuzilishga ega. Ayniqa uning qirg‘oqlari Kanadaning shimoliy qismida,
arxipelaglarda va Grenlandiya sohillarida kuchli parchalangan. Fennoskandiya,
Grenlandiya va Islandiya qirg‘oqlarida fordlar va tik yon bag‘rlar keng tarqalgan.
Abrazion qirg‘oqlar Barens, Oq va Qora dengizlari uchun harakterli. Ammo,
Shimoliy Muz okeani qirg‘oqlarining asosiy qismi pasttekisliklardan va ayrim
joylari tog‘lardan iborat. Iqlim sharoitining qattiqdigi tufayli okean sohillarida
aholi juda siyrak yashaydi va bu yerlar xo‘jalik jihatdan kam o‘zlashtirilgan.
Binobarin, okeanning geografik o‘rni va umumiy tabiiy sharoiti nafaqatning iqlim
balki jahon chegaradosh davlatlar miqyosidagi iqtisodiy ahamiyatini ham
belgilaydi. Tekshirilish tarixi Shimoliy Muz okeaning tekshirilish tarixi bir necha
mamlakat fuqarolari - rossiyalik norvegiyalik, shvesiyalik dengizchi, sayyoh va
olimlarning kahramonona jasoratlari tarixidir.
Eramizdan oldin 325 yillar atrofida Marsellik Pifey Shimoliy Muz
okeanning janubiy qismi-qutbyoni kengliklarigacha suzib borgan, Islandiyada
bo‘lgan va u yerni Tule deb atagan. X asrda normanlik dengizchi Otar Barens
dengizining janubiy qismidan - Nordkap burni yaqinidan suzib o‘tib, Oq
dengizning Kandalaksha qo‘ltig‘igacha borgan va kuzatishlar o‘tkazgan. Inglizlar
o‘z sayyohlarini faqat g‘arbga emas, balki sharqqa qarab jo‘natishni ham o‘z
oldilariga vazifa qilib qo‘yishdi. 1553 yilda Uillobi, Chensler va Barrou
boshchiligidaga ingliz kemalari okeanning sharqiy regioniga yo‘l olib, 700 sharqiy
uzoqlikkacha suzib borishdi.
Gollandiyalik dengizchi Villem Barens rahbarlik qilgan ekspeditsiya
ishtirokchilari 1594-1597 yillarda Yugorskiy Shar bo‘g‘ozidan suzib o‘tib, Yamay
yarim oroligacha yetib bordilar. Ular Medvejiy va Shpitsbergen orollarini kashf
etib, Novaya Zemlyaning shimoli-sharqiy qirg‘oqlarida qishladilar va shu yerda
V.Barens vafot etdi. V.Barensning okeanshunoslik faniga qo‘shgan hissasidan biri
13

XVI asrning oxirida Shimolliy Muz okeanining g‘arbiy qismini haritasini tuzdi va
ayrim geografik tafsilotlarini berdi. G.Gudzon Grenlandiyaning sharqiy sohillari
bo‘ylab suzib 73° sh.k. gacha bordi.
XVII asrning boshlaridan Shimoliy muz okeanining umumiy qiyofasi
yaxshi o‘rganila boshladi. S.I.Dejnev Shimoliy Osiyo qirg‘oqlarini tadqiq etish
bilan shug‘ullanib, u Kolima daryosining quyi qismidan materikning eng sharqiy
chekkasigacha bordi va 1648 yilda Osiyo bilan Amerika o‘rtasida bo‘g‘oz borligini
hamda Shimoliy Muz okeani Atlantika okeani bilan tutash ekanini kashf etdi.
Keyinchalik bu bo‘g‘oz ikkinchi marta Vitus Bering tomonidan kashf etilib uning
nomiga kuyildi.
Buyuk Shimol ekspeditsiyasi 1733-1743 yillar davomida Shimoliy Muz
okeani qirg‘oqlarini rejali ravishda o‘rganish ishlarini amalga oshirdi.
Ekspeditsiyaning asosiy maqsadi Oq dengizdan Bering dengiziga suzib boradigan
qisqa masofali suv yo‘lini topish edi. Ekpeditsiya qatnashchilari ilmiy jasorat
ko‘rsatib, Pechora daryosining quyilish joyidan Bering bo‘g‘ozigacha qirg‘oq
bo‘ylab borishdi va u joylarni haritasini tuzishdi. Qatnashchilardan S.I.Chelyuskin,
D.Ya.Laptev, X.P.Laptev va boshqalar haritadagi geografik nomlardan faxrli
o‘rinlarni olgan. M.V.Lomonosov ekspeditsiya to‘plagan materiallarni o‘rganib,
Shimoliy Muz okeani to‘g‘risidagi birinchi ilmiy tasavvurni hosil qilib, qutb
atrofidagi dengizlar tagida ko‘tarilmalar borligi haqidagi fikrni bayon etdi, oqimlar
va muzlarning harakati to‘g‘risida taxmin qildi.
1827 yilda U.Parri Shpitsbergen atrofidagi dengizlarda suzib 82°45'
shimoliy kenglikkacha bordi. T.J. Franklin (1827 yil) va J.Ross (1829 yil) Kanada-
Arktika arxipelagining dengiz qirg‘oqlarini qiyofasini aniqladilar. 1850-1853
yillarda Mak-Klur va Mak-Klintoklar Shimoli-G‘arbiy dengiz yo‘li mavjudligini
isbotladilar. A.Nordensheld rahbarligidagi rus-shved ekspeditsiyasi 1878-1879
yillarda "Vega" yelkanli kemasida okeanning g‘arban sharqqa yo‘lida bir qishlab
kesib o‘tib Shimoli-Sharqiy dengiz yo‘lini muvaffaqiyatli zabt etdi. Arktika
havzasining ilmiy tadqiq qilishning yangi davrini boshlanishida F.Nansenning
xizmati katta. 1893-1896 yillarda u boshchiliq qilgan ekspeditsiya a’zolari "Fram"
14

kemasida suzib, okean to‘g‘risida ko‘plab materiallar to‘pladi va buyuk
kashfiyotlar uchun imkon yaratdi.
XX asrga kelib Shimoliy Muz okeanini ilmiy tadqiq qilish keng ko‘lamda
boshlandi. R.Amundsen 1903-1906 yillarda Shimoli-G‘arbiy suv yo‘lini yana bir
bor zabt etib , Shimoliy Amerika materigi qirg‘oqlari bo‘ylab suzib o‘tdi. R.Piri
1909 yilda birinchi bo‘lib Shimoliy qutga qadam qo‘ydi. S.O.Makarov loyihasi
asosida qurilgan "Yermak" muzyorar kemasi 1899-1901 yillarda Arktika havzasida
suzib okeanografik kuzatishlar olib bordi, muzlarning holatini va harakatini
o‘rgandi, okean suvida haroratni va sho‘rlikni taqsimlanishi to‘g‘risida materiallar
to‘pladi. 1932 yilda O.Yu.Shmidt rahbarligidagi ekspeditsiya muzyorar kemada
okeanni g‘arbdan sharqda bir kema qatnovi faslida suzib o‘tdi. Ular suzish
davomida chuqurliklarni, muz qalinligini o‘lchadilar, ob-havoni kuzatib bordilar.
1937 yilda suzib yuruvchi muz ustida birinchi qutb stansiyasi "Severniy
polyus-1 (SP-1)" tashkil etildi. I.D.Papanin rahbarligidagi to‘rt qutbchi Shimoliy
qutbdan Grenlandiya dengizigacha bo‘lgan masofani suzib yuruvchi muz ustida
o‘tib, ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirdi. Keyinchalik Arktika havzasini tadqiq
etishda "SP-2", "SP-3", "SP-4", "SP-5" va boshqa dreyf stansiyalarning roli katta
bo‘ldi. Bu uslubdan hozirgi kunda Rossiya, Amerika, Kanada qutb tadqiqotchilari
keng foydalanishmoqda.
Hozirgi kunda okeanni tadqiq qilishda samolyotlardan va kosmosdan
olingan rasmlardan keng foydalanib, okean ustidagi atmosfera holatining
o‘zgarishi, muzliklarning harakati, oqimlar to‘g‘risida ma’lumotlar olinmoqda va
xalq xo‘jaligaga yetkazilmoqda. Uzoq yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar
natijasida Shimoliy Muz okeanining tabiatining iqlimi, organik dunyosi, oqimlari
o‘rganildi, okean tagi rel’efi va geologik tuzilishi aniqlandi.
15

2.2. Dengizlari va orollari. Okean tagi relefi va geologik tuzilishi
Qutbdan turib kuzatsangiz, Shimoliy Muz okeani dengizlarini Arktika
havzasi atrofida doira shaklida joylashganini ko‘rasiz. Bular Grenlandiya,
Norvegiya, Barens, Oq, Kara, Laptevlar, Sharqiy Sibir, Chukotka, Boford va
Linkoln dengizlaridir. Ular o‘zining geografik joylashishiga ko‘ra chekka yoki
ochiq dengizlar bo‘lib, faqatgina Oq dengiz ichki dengiz hisoblanadi. Dengizlar
bir-birdan va asosiy havzadan orollar hamda arxipeloglar orqali ajralib turadi.
Jadvalda Shimoliy Muz okeani dengizlarining maydoni, maksimal va o‘rtacha
chuqurliklari berilgan. Quyida maydoni jihatdan eng katta bo‘lgan Barens
dengiziga to‘xtalib o‘tamiz.
Barens dengizi Yevropaning shimoliy materik qirg‘og‘i bilan Vaygach ,
Novaya Zemlya, Medvejiy, Shpitsbergen orollari va Frans Iosif Yeri arxipelagi
oralig‘ida joylashgan. Maydoni 1405 ming km2, o‘rtacha chuqurligi 229 m, eng
chuqur joyi 600 m va o‘rtacha suv hajmi 282 ming km3. Dengiz tagining 47,3%
shelfdan va 52,7% o‘rtacha 200-60 m chuqurlikdan iborat.
1-jadval. Shimoliy Muz okeanidagi dengizlar
№ Dengizlar Maydoni, ming
km2 Chuqurligi,
maksimal o‘rtacha
1. Barens 1405 600 229
2. Norvegiya 1383 3860 1742
3. Gren landiya 1205 4846 1444
4. Sharqiy Sibir 901 155 58
5. Kara 883 620 118
6. Laptevlar 650 3450 519
7. Chukotka 582 160 88
8. Bofort 476 4683 1004
9. Oq 90 330 89
Dengizda orollar kam uchraydi. Eng yirigi antropogen davri dengiz va
morena yotqiziqlaridan tarkib toptan Kolguyev oroli bo‘lib, uning maydoni 3728
km 2
ga teng. Barens havzasiga Nordkap oqimi orqali Atlantika okeanidan iliq va
materik daryolaridan chuchuk suv kelib qo‘shiladi va dengizning gidrologik
16

rejimiga ta’sir etadi. Materikning o‘zidan yiliga 163 km 3
suv quyiladi, shundan
70% Pechora daryosiga to‘g‘ri keladi.
Barens dengizi iqlimi arktika iqlimiga mansub bo‘lib, unga bir tomondan
arktika havzasining sovuq havo massasi va ikkinchi tomondan iliq Nordkap oqimi
ta’sir etadi. Binobarin, dengizning janubiy qismi iliq oqim ta’sirida bo‘lganligi
tufayli uning akvatoriyasida muz qoplami kuzatilmaydi. Qish oylarida dengizning
janubi-g‘arbiy qismida havo harorati -4°C dan shimolida -20-25°C gacha pasayadi.
Yoz oylarida esa harorat shimolda 0°C dan janubi-g‘arbda 10°C gacha ko‘tariladi.
Huddi shunday yillik yog‘ingarchiliq miqdori ham shimolda 250 mm dan janubi-
g‘arbda 500 mm gacha ortib boradi. Nordkap oqimi yuzasida suvning harorati yil
davomida 4°C dan 12°C gacha bo‘ladi. Suvining sho‘rligi 32,0-35,0°/00. Dreyf
muzlari aprel oyida ham iliq oqim yaqinlarida suzib yuradi. Avgustda muzlar
Shpitsbergen va Frans-Iosif Yerigacha chekinadi. Dengiz sohilida muzlamaydigan
port Murmansk shahri joylashgan.
Shimoliy Muz okeani maydonining kichik bo‘lishiga qaramasdan orollar
soni jihatidan Tinch okeanidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Orollarning
ko‘pchiligi materik sayozligida joylashgan. Shimoliy Amerika va Yevrosiyo
materiklari sohillaridan Arktika havzasi tomon borgan sari orollarning soni keskin
kamaya boradi. Okeanning eng yirik orollari Grenlandiya , Elsmir, Viktoriya,
Banks, Kanada-Arktika arxipelagi, Islandiya, Shpitsbergen, Frans Iosif Yeri
arxipelagi, Novaya Zemlya, Severnaya Zemlya, Novosibirsk orollari , Vaygach,
Kolguyev, Vrangel va boshqalar. Barcha orollarning umumiy maydoni 4 mln. km 2
.
Grenlandiya.Shimoliy Muz okeani orollari orasida eng kattasi Grenlandiya
(Yashil o‘lka) oroli bo‘lib, uning maydoni 2176 ming km 2
. Shundan 1834 ming
km 2
maydoni muz bilan qoplangan. Muzlik yuzasi qirg‘oqdan orol ichkarisiga
qarab ko‘tarilib boradi va gumbazsimon shaklni hosil qiladi. Muz qoplamining
o‘rtacha qalinligi 2300 m, eng qalin joyi markazda 3400 m gacha boradi, hajmi 2,6
mln. km 3
. Orolning sharqiy sohilida tog‘ tizmalari mavjud. Ular muzliklar bilan
qoplangan. Tizmaning eng baland chuqqisi Gunbyorn okean sathidan 3700 m
ko‘tarilib turibdi.
17

Grenlandiyaning iqlimi arktika, subarktika va dengiz iqlimiga ega. Qishda
harorat orolning janubida -7°C dan shimolida -3,5°C gacha pasayadi, yozda esa
janubda 10°C va shimolda 3°C atrofida bo‘ladi. Yillik yog‘ingarchilik mikdori
janubda 800-1100 mm ni va shimolda 150-250 mm ni tashkil etadi. Orolning
muzdan holi bo‘lgan sohillarida o‘simliklarning 450 ga yaqin turi uchraydi.
Shimolda mox va lishayniklar, eng janubda olxa, qayin, tol, chetan va turli xil
o‘tlar o‘sadi. Sohillarda shimol bug‘usi, qutb tulkisi, oq ayiq qutb bo‘risi, lemming
kabi hayvonlar yashaydi.
Shimoliy Muz okeani tagi relefi Atlantika va Hind okeanlari tagi relefiga
nisbatan juda murakkab tuzilganligi tadqiqotchilar tomonidan isbotlangan. Uning
o‘rtacha chuqurligi 1130 m, eng chuqur joyi 5449 m Nansen botig‘ining Litke
cho‘kmasida Shpitsbergen arxipelagining shimolrog‘ida aniqlangan. Okean
tagining 50,3% maydoni shelfdan tarkib topgan bo‘lib, uning kengligi 1300-1500
km gacha boradi. Bu sayyoramizning eng yirik shelf oblasti hisoblanadi.
Yevrosiyo shelfi Barens, Kara, Laptev, Sharqiy Sibir va Chukotka shelflariga
bo‘linadi (O.K.Leontev).
Barens shelfi maksimal kenglika ega bo‘lib, uning materiki yaqin qismini
Rus platformasining shimoliy chekkasi, Kara shelfi geologik strukturali tuzilishi
jihatdan G‘arbiy Sibirning shimoliy davomi, Sharqiy Sibir va Chukotka dengizlari
shelfining shimoliy qismini Giperborey platformasining qoldig‘i va Kanada
shelfini Shimoliy Amerika platformasining shimoliy chekkasi deb hisoblaydi.
Avliyo Anna shelf cho‘kmasi Barens shelfini Kara shelfidan ajratib turadi. Kara
dengizining harakterli relef elementlaridan biri Novaya Zemlyaning Sharqiy sohili
bo‘ylab cho‘zilgan, chuqurligi 620 m ga yetadigan, tor Kara (Novaya Zemlya)
cho‘kmasi va ikkinchisi suv osti daryo vodiylaridir. Laptevlar dengizi shelfi uchun
dengiz akkumulyativ tekisligi va abrazion akkumulyativ qirg‘oqbo‘yi sayozligi
harakterlidir. Bundan tashqari Grendlandiya va Elsmir orollariga yaqin joyda
Shimol va Alfa platolari joylashgan, Chukotka dengizidan shimol tomonda chekka
plato mavjud.
18

Shimoliy Muz okean tagi relefi bir-biriga parallel ravishda joylashgan va
uzoq masofaga cho‘zilgan uchta suv osti tog‘ tizmasi bilan bir nechta qismlarga
bo‘lingan. Shulardan eng kattasi 1948 yilda kashf etilgan Lomonosov suv osti tog‘
tizmasidir. Bu tizma Osiyo sohillari yaqiinida joylashgan Novosibirsk orollarining
shimolidan boshlanib, Shimoliy qutbgacha davom etadi va undan o‘tib Shimoliy
Amerika sohilllari yaqinidagi Grenlandiya va Elsmir orollari o‘rtaligida joylashgan
Linkoln dengizigacha cho‘zilib boradi. Tizma okean tagidan2500-3300 m gacha
ko‘tarilib turadi. Uning ayrim chuqqilari okean sathidan 960 m gacha chuqurlikda -
yotadi. Hatto tizmaning ustida okeanning minimal chuqurligi 489 m ga teng
bo‘lgan joylar ham bor.
Lomonosov suv osti tog‘ tizmasi eng qadimiy tog‘lardan hisoblanadi.
Uning geologik shakllanish tarixi paleozoy erasining kaledon burmalanish davri
bilan bog‘liq. Tog‘ jinslari tarkibida bazalt, dolerit, kristallashgan ohaqtosh,
kvarsit, ortogneyslar ishtirok etadi. Tizmaning yuqori yuza qismlari tekislangan ,
yonbag‘irlari tik suv osti kanonlari bilan kuchli parchalangan.
Lamonosov tizmasidan g‘arbda ko‘p gryadali Gakkel vulkanik suv osti
tog‘i joylashgan. U ikkita yirik chuqurligi 5000 m dan oshadigan Amundsen va
Nansen botiqlarini bir-biridan ajratib turadi. Lomonosov tizmasidan sharqda unga
parallel ravishda Mendeleev suv osti tog‘ tizmasi joylashgan. Uningeng baland
nuqtasi suv ostida 1400 m chuqurlikda yotadi. Bu ikki tizmani Makarov va
Podvodnilar botiqlari ajratib turadi. Mendelev ko‘tarilmasidan sharq tomonda juda
keng, yassi tubli chuqurligi 3800 m gacha yetadigan Kanada botig‘i joylashgan.
19

2.3 . Iqlimi, oqimlari, organik dunyosi va tabiat zonalari. Okeanning xalq
xo’jaligidagi ahamiyati
Okeanning iqlim sharoitlari va iqlim elementlarining xususyatlari uning
qutb o‘lkalarida joylashganligi bilan belgilanadi. Shimoliy Muz okeani iqlimining
shakllanishida Arktika havzasi ustida vujudga keladigan Arktika havo
massasining, Shimoliy Atlantika va Tinch okeani iliq oqimlarining ahamiyati katta.
Qish oylarida Arktika havzasi havosi ustida hosil bo‘lgan Arktika antitsikloni uzoq
vaqt hukmronlik qilib, okean akvatoriyasining hamma qismiga ta’sir etib
qolmasdan, balki Shimoliy Amerika va Yevrosiyo materiklarining shimoliy
hududlariga ham ta’sir etadi. Natijada okean yuzasida va unga chegaradosh
bo‘lgan materik sohillarida qish juda sovuq va yoz salqin bo‘ladi. Havoning
o‘rtacha oylik harorati okeanning turli joylarida qishda -20°C dan -40°C gacha va
yozda 0°C dan, 6°C gacha o‘zgarib turadi. Eng past harorat -52°C ni tashkil etadi.
Shamolning o‘rtacha tezligi ancha mo‘’tadil va 4-6 m/s ga teng. Yozda tez-tez
tuman tushib turadi. Kuz va qishda kuchli shamollar va to‘lqinlar bo‘ladi.
Arktika havo massalari Antarktika ustida tarkib topadigan havo
massalariga nisbatan ancha iliqroq. Bunga sabab Shimoliy Muz okeani suv
massalarida issiklik manbalarining mavjudligidir. Bu issiqlik manbalarini
Atlantikadan va kamroq Tinch okeanidan keladigan iliq oqimlar to‘ldirib turadi.
Okean osmonida bulutli kunlar yozda ko‘p (90%) va qishda kam (50%) bo‘ladi.
Yog‘in asosan qor shaklida yog‘adi. Yillik yog‘in miqdori Arktika havzasida 150
mm ni, Sharqiy Yevropa havzasida 250-300 mm ni tashkil etadi.
Shimoliy Muz okeani suvining harorati va sho‘rligi chuqurlik bo‘ylab
o‘zgara boradi. Suv sathidan 25 m chuqurlikkacha bo‘lgan qatlamda suvning
sho‘rligi 29,5-32,5 ‰ ni tashkil etadi., harorati qishda 0°C dan pastda bo‘ladi, yoz
oylarida 1,5°C dan 1,9°C gacha ko‘tariladi. 600 m chuqurlikkacha bo‘lgan
qatlamda suvning sho‘rligi 34,8-34,9 ‰ gacha ko‘payadi. 600-800 m chuqurlikda
iliq qatlam mavjud bo‘lib suvning harorati 0°C dan 2°C gacha va shqrligi 34,8 ‰
20

dan 35,00‰ gacha ko‘tariladi. 800 m chuqurlikdan to okean tagigacha bo‘lgan
qatlamda suvning harorati Yana pasayib -1°C dan – 1,3°C gacha tushadi , sho‘rligi
esa 35,2‰ gacha ortadi.
Shimoliy Muz okeanigidrologik rejimiga Atlantika va Tinch
okeanlaridanamda Shimoliy Amerika va Yevrosiyo materiklari daryolaridan kelib
qo‘shiladigan suvlar katta ta’sir ko‘rsatadi va suv rejimining harakterli
xususiyatlarini beligilaydi. Okeanga har yili Shimoliy Atlantika oqimi orqali 298
ming km3 Atlantika suvi, Bering bo‘g‘ozi orqali 30 ming km3 Tinch okeani suvi
va materiklardan 4,5 ming km3 daryo suvi oqib keladi. Okean havzasida
to‘plangan ortiqcha suvlarning 292,3 ming km 3
Sharqiy Grenlandiya oqimi bilan
va 41,7 ming km 3
Kanada-Arktika arxipelagi bo‘g‘ozlari orqali Atlantika okeaniga
chiqib ketadi. Sharqiy Grenlandiya oqimi yordamida Arktika havzasidan yiliga 8-
10 ming km 3
muzlar ham janubga suzib ketadi. Ana shunday gidrologik sharoitlar
tufayli Shimoliy Muz okeanining suv balansi tenglashib turadi. Shuni ta’kidlash
o‘rinliki, Shimoliy Atlantika iliq oqimi Shimoliy Muz okeani akvatoriyasiga
kiraverishda atmosferaga 70% dan ziyodroq issiqlik beradi vash u bilan birga havo
qobig‘iga hamda uning dinamikasiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Shimoliy Muz okeani gidrologik rejimining eng muhim harakterli
xususiyatlaridan biri uning akvatoriyasini qalin muz bilan qoplanganligidir. Muz
qoplamining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri esa uning makon va zamonda doimo
dinamik holatda bo‘lishidir. Bu xususiyat muz qoplamining maydonini yoz faslida
eng minimal darajada 7 mln km2 gacha qisqarishi va qish faslida eng maksimal
darajada 11,4 mln km2 gacha ko‘payishi bilan belgilanadi. Muzlarning dinamik
holatini ikkinchi ko‘rinishi, ularning bir necha yillar davomida dreyflar qilib suzib
yurishidir. Okeanda dreyf qilib yuruvchi aysberglar juda keng tarqalgan. Ular
orasida 600-700 km2 keladigan ulkan aysberglar ham uchraydi. Aysberglar
kemalarning qatnoviga xavf tug‘diradi.
Shimoliy Muz okeanida muzlarning qalinligi iqlim sharoitiga ko‘ra
turlichadir. Bir yillik muzlarning qalinligi 1-2 m gacha va ko‘p yillik muzlarning
qalinligi 3-4 m gacha, ayrim joylarda 4,5 m gacha boradi. Shamollar va oqimlar
21

muzlarni harakatga keltirib qalashtiradi va toroslarni hosil qiladi. Toroslarning
balandligi 12-15 m gacha yetadi. Binobarin, muzlik sharoiti Shimoliy dengiz yo‘li
va Shimoli-G‘arbiy yo‘lakda kema qatnovini ancha qiyinlashtiradi.
Oqimlari.
Shimoliy Muz okeanida suv va muzlarning sirkulyatsiyasi boshqa
okeanlardagi kabi shamolning yo‘nalishiga bog‘liq. Arktika havzasida suv va
muzlar antitsiklonal aylanma harakat qiladi, Shimoliy Yevropa havzasida esa
suvlar siklonal harakat qiladi. Okeanning sovuq suv massalari Chukotka
dengizidan Grenlandiya tomon Trans-Arktika oqimi yordamida butun havza
bo‘ylab sharqdan g‘arbga qarab harakat qiladi. Bu oqim Grenlandiya orolining
sohillariga kelib Sharqiy Grenlandiya sovu oqimini hosil qiladi va Atlantika
okeaniga qo‘shilib ketadi.
Shimoliy Muz okeaniga g‘arbiy va janubi-g‘arbiy shamollar yordamida
Atlantika okeanidan Shimoliy Atlantika oqimining iliq suvlari kelib turadi. Bu
oqim Shimoliy Muz okeani akvatoriyasiga kirishda ikki tarmoqqa – Shpitsbergen
va Nordkap tarmoqlariga bo‘linadi. Nordkap oqimi Yevrosiyo qirg‘oqlari bo‘ylab
g‘arbdan sharqqa qarib harakat qiladi. Atlantikadan keladigan sho‘rligi yuqoriroq
iliq suvlar Shimoliy Muz okeaning sovuq va sho‘rligi kamroq suvlariga nisbatan
zichroq bo‘ladi. Shu sababli iliq suvlarning bir qismi sharqqa borgan sari
chuqurroq qatlamga tusha boradi va okean suvining turli xi haroratdagi uch yarusli
qatlamini hosil qiladi. Okean suv sathining ko‘tarilishi har sutkada ikki marta
takrorlanadi. Suvning balandligi Arktika havzasida 0,5 m, Shimoliy Yevropa
havzasida 1 m va Barens dengizida, ayniqsa uning Iokang qo‘ltig‘ida 6 m gacha
ko‘tariladi.
Organik dunyosi.
Shimoliy Muz okeani iqlim sharoitining qatti q sovuqligi o‘simlik va
hayvonlarning turlarini kam bo‘lishiga, okeanning katta qismini biomassalarga
kambahal bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bunday haroratdan nisbatan iliq suvli va
yumshoq iqlimli Grenlandiya, Norvegiya, Barens va Oq dengizlar mustasno bo‘lib,
22

ularda mavjud bo‘lgan biomassalar miqdorini janubiy dengizlardagi biomassalar
miqdori bilan bemalol taqqoslash mumkin.
Shimoliy Muz okeanida fitoplanktonlardan 200 turi uchraydi, shundan 92
turi diatomlardir. Okean suvo‘tlari qirg‘oqlar yaqinidagi iliq suvlarda keng
tarqalgan. Arktika havzasining sovuq suvlarida esa aksincha suvo‘tlar juda kam
uchraydi. Okean tagi ham yuza qismlarga nisbatan fitoplanktonlarga juda
kambag‘al. Bu yerda fitoplanktonlarning 53 turi mavjud bo‘lib, shundan 40 turi
diatom suvo‘tlari va 10 turi perideniylardir.
Okeanda zooplanktonlarning geografik taqsimlanishi fitoplanktonlarning
tarqalishi singari iqlim sharoiti bilan uzviy bog‘liq. Barens va kara dengizlarida
zooplanktonlarning 150-175 turi, Sharqiy Sibir dengizida 80-90 turi va Arktika
havzasida 70-80 turiuchraydi. Xudi shunday okean akvatoriyasida zoobentos ham
bir tekisda taqsimlanmagan. Barens dengizida zoobentosning 1800 dan ziyod turi
uchrasa , biomassa miqdori 100-300 g/m 2
ni tashkil etadi. Laptevlar dengizida
zoobentosning 600 ga yaqin turi bo‘lsa, biomassa 25 g/m 2
dan ortiqroqdir. Arktika
havzasining zoobentoslari to‘g‘risida ma’lumotlar juda kam.
Shimoliy Muz okeanida baliqlarning 150 turi uchraydi. Ular asosan iliq suv
massalari keng tarqalgan maydonlarda Atlantika bo‘yi raYonlarida va daryolarning
dengizlarga quyilish akvatoriyasida yaxshi rivojlangan. Baliqlardan seld, treska,
dengiz olabug‘asi, navaga, paltus, tiksha, kambala va boshqalar yashaydi. Sut
emizuvchilardan kitlar, morjlar, tyulenlar va oq ayiqlar uchraydi. Hayvon va
o‘simliklarning turi hamda soni materik sohillaridan qutbga tomon kesikn kamayib
boradi.
Okean tagidagi zonalar.
Shimoliy Muz okeani akvatoriyasining kichikligi, iqlim xususiyatlarining
deyarli bir xilligi va Arktika havzasi hududida joylashganligi tufayli uning zonal
strukturasi faqatgina ikkita – Shimoliy qutb (Arktika) va Shimoliy qutbyoni
(Subarktika) tabiat zonalaridan tarkib topgan.
Shimoliy qutb tabiat zonasi Arktikaning markazidan boshlanib, janubiy
chegarasi kontinental shelfning cheka qismlariga to‘g‘ri keladi. Okeanning eng
23

chuqur botiq havzasi va tabiiy sharoitining eng qattiq iqlim xususiyatlariga ega
bo‘lgan bu zona yil davomida erimaydigan va suzib yuruvchi muzlar bilan
qoplangan. Bu yerda qutb tuni olti oygacha davom etadi. Yozda Quyosh ufqdan
uncha baland ko‘tarilmaydi va havoni ham uncha yaxshi isita olmaydi. Zonaning
yillik radiatsiya balansi 2-10 kkal/sm 2
ga teng. Radiatsiya balansi musbat
bo‘lishiga qaramasdan u faqatgina muzlarni eritishga va bug‘lantirishga sarf
bo‘ladi. Shuning uchun ham havoning va okean yuza qatlamining harorati
manfiydir. Hatto zonaning havo harorati yoz oylarida ham 0°C atrofida bo‘ladi.
Qalashib ketgan muzlar – toroslar bu joylar uchun harakterli. Ular muz dalalaridan
10-15 m gacha, ayrim uchastkalarda hatto 20 m gacha ko‘tarilib turadi. Yozda muz
qoplami yuzasi bir oz eriydi va ko‘lmaklar hosil bo‘ladi. Zonaning iqlim sharoiti
organizmlarring rivojlanishi uchun qulay emas. Yil davomida sovuq Arktika havo
massasi hukmronlik qiladi.
Shimoliy qutbyoni zonasi okeanning materiklarga yaqin qismlarini o‘z
ichiga oladi. Bu zonaga Shimoliy Muz okeanining hamma cheka dengizlari kiradi.
Uning tabiiy sharoiti ancha yumshoqroq. Qishda Arktika havo massasi , yozda esa
mo‘’tadil havo massasi hukmronlik qiladi. Yilliy radiatsiya balansi 20-30 kkal/sm 2
ni tashkil etadi. Yoz oylarida suv yuzasining harorati 5°C gacha ko‘tariladi.
Qirg‘oq yaqinida suvlar muzlardan ozod bo‘ladi. Norvegiya va Barens
dengizlariga Atlantika okeanidan iliq suvlar kirib keladi, planktonning hosil
bo‘lishi va rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi, ov qilinadigan baliqlar
ko‘plab to‘planadi. Shu tufayli yozda orollar va arxipelaglarga katta miqdorda
qushlar uchib keladi, qoyalarda va tik yonbag‘irlarda uya qilib yashaydilar.
Okean tagidagi zonalar. Shimoliy Muz okeani tagida ham uning yuza
qatlamidagiga o‘xshash qutb (Arktika) va qutbyoni (Subarktika) tabiat zonalari
mavjud. Qutb zonasi juda katta maydonni egallagan. U yerda ohak va organik
moddalarga kambag‘al bo‘lgan terrigen yotqiziqlari keng tarqalgan. Qo‘ng‘ir va
kulrang loyqa tiplari hukmronlik qiladi.
24

Shimoliy qutbyoni tabita zonasi bentosning ko‘p taraqqiy etganligi bilan
farq qiladi. Bentos ayniqsa materik shelfida ko‘p tarqalgan. Yotqiziqlar tarkibida
muzlarning erishi natijasida hosil bo‘lgan cho‘kindi loyqalar ham bor.
Okeanning xalq xo’jaligidagi ahamiyati.
Shimoliy Muz okeani Kanada, Rossiya, Shimoliy Yevropa mamlakatlari
iqtisodiyotida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Okean biologik resurslarga
uncha boy emas. Ressrlarning geografik tarqalishi regional harakterga ega bo‘lib,
biomassalarning asosiy qismi Shimoliy Yevropa havzasigna to‘g‘ri keladi. Arktika
havzasi esa aksincha biomassalarga juda kambag‘al. Shimoliy Muz okeanidan
ovlanadigan baliqlarning katta qismi Shimoliy Yevropa havzasigna to‘g‘ri keladi.
Barens va Norvegiya dengizlaridan, Islandiya qirg‘oqlari atrofidan yiliga 12 mln t
dan ziyod seld, treska, dengiz olabug‘asi, paltus, piksha va boshqa baliqlar
ovlanadi. Yevrosiyo , Kanada, Alyaska va Grenlandiyaning shimolida yashaydigan
xalqlar dengiz hayvonlarini ovlash bilan shug‘ullanadilar.
Okean tabiiy geografik sharoitning qiyin bo‘lishiga qaramasdan foydali
qazilmalarni qidirish ishlari uzoq yillardan beri davom etib kelmoqda.
Qidiruvchilar tomonidan Barens va Kara dengizlari shelfidan, Alyaska va Kanada
qirg‘oqlari yaqinidagi shelflardan neft va gaz konlari topildi. Kanada shelfining
Boford dengizi va Makenzi daryosining dengizga quyilish rayonlarida 1500 mlrd
m3 ga yaqin gaz zahirasi mavjud. Kanada-Arktika arxipelagining Qirolicha
Yelizaveta orollari atrofida, bo‘g‘ozlar va qo‘ltiqlarda 6,1 trln m3 va 3,4 mlrd t
neft zahirasi borligi aniqlangan. Laptevlar va Sharqiy Sibir dengizlari tagida turli
rudalarga boy yotqiziqlar borligi isbotlandi.
25

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Shimoliy muz okeani dunyoning
eng kichik ummoni bo lsa-da, jahonning eng xavfli okeaniga aylanib bormoqda.ʻ
Bunga sabab shuki, u Sovuq urush davrida radiatsion chiqindilar makoniga aylanib
qolgan edi. Shu sababli endi okean kimyoviy bombaga aylanib borayapti. Bu
haqda Butunjahon tabiatni muhofaza qilish jamg armasi (WWF) ma’lum qilgan.
ʻ
So nggi tadqiqotlarga ko ra, shimoliy muz okeanida DDT
ʻ ʻ
(dixlordifeniltrixlormetilmetan) ga o xshash taqiqlangan pestitsidlar, uni ishlab
ʻ
chiqaruvchi mamlakatlardagiga nisbatan ancha ko pligi aniqlangan. Shuningdek,
ʻ
ayrim zararli kimyoviy moddalar muzlar tarkibida mavjudligi ma’lum bo ldi.
ʻ
Bunday moddalar baliqlar, tyulen va hatto kitlar yog idan ham topilgan. WWFning
ʻ
ta’kidlashicha, zararli kimyoviy moddalar oqimlar bilan shimol tomonga
harakatlanmoqda. U yerda esa mazkur moddalar muzlab, ma’lum muddatdan so ng
ʻ
erigach, atrof-muhitni zaharlayapti.
Shimoliy Muz okeani ko‘p mamlakatlarning kemalari qatnaydigan asosiy
yo‘li hisoblanadi. Ayniqsa Shimoliy dengiz yo‘li Rossiyaning eng muhim suv
transport yo‘lidir. Bu yo‘l Yevropadagi va Uzoq Sharqdagi portlar orasidagi
masofani qisqartiradi. Okeanda kemalar qatnaydigan davr 3-4 oygacha cho‘ziladi.
Ayrim joylarda muzyorar kemalar yordamida navigatsiya ko‘proq vaqtga
cho‘ziladi. Hozirgi vaqtda ko‘pchilik mamlakatlarning oldida turgan muhim vazifa
Shimoliy dengiz yo‘lini yil davomida kemalar qatnaydigan yo‘lga aylantirishdir.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi
2015-yil 22-maydagi O‘RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so’zi,
2015 yil 23 may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU,
2017. – 48 bet.
5. Shokalskiy Yu. M., Okeanografiya, 2 izd., L., 1959;
6. Istoshin Yu. V., Okeanologiya, L., 1969;
7. Ditrix G., Obshaya okeanografiya, per. s nem., M., 1962;
8. Shepard F. P., Moskva geografiyasi, per. s angl., 2 izd., L., 1969;
27

Купить

Похожие документы
Ekonomikaliq o’siw modelleri
Turizm va rekratsiya geografiyasi
O’zbekiston shaharlarining shakllanishi
Orol tabiiy geografik okrugi
Gastronomik turizm rivojlanishining geografik jihatlari